Bua - t një origjinë e harruar

Bua-t, një origjinë e haruar

 

Nga Timo Mërkuri.

Për Bua-t është folur e shkruar shumë edhe për faktin se  janë një nga fiset më të mëdha e më të lavdishme arbëreshe, që kanë diktuar historinë në shekujt XV -XVIII . Kjo familje  ka  nxjerë së pari luftëtarë të famshëm, patriarkë e prirjës, kapedanë dhe  estradiotë  të shquar si Gjin Bua Shpata, Kronkodil Kladhi,  Pal Bua Shpata, Zguro Bua Shpata, Mërkua Bua etj etj. Origjinën arbëreshe të kësaj familjeje e  gjejmë të sanksionuar në një sërë veprash të kohës si Kronikat e Janinës, Kronikat e Tokove,  Kronikat Franceze, dekretet mbretërorë e perandorakë të dhënies së titujve , flamuri me shqiponjën dykrenore nën të cilin luftonin, shqiponja në stemën e tyre familjare dhe personale, ditarët e Marin Sanutos dhe poema e Xane Koronasit,  trajtat mbiemërore të këtij fisi të madh si Bua, Shpata, Zguro, Kladhi, Griva, etj. Pema gjenealogjike e familjes Bua jepet prej Ch.Hopf në “Chroniques Greco-Romans”, Berlin 1873.

Familja fisnike e  Bue   është një nga familjet më të dëgjuara gjatë shekujve XIV – XV e cila ju imponua kohës. Me mbiemrin Shpata (së bashku me Zenebishtët) përmenden në dokumentat historike  qysh më 1304, ndërsa me mbiemrin Bue u përmëndën në vitin 1333. Shpërngulen në vitin 1335  drejt Peloponezit me urdhër të Perandorit të Bizantit.

Më i shquari ndër Bua-t është Gjin Bua Shpata.. Gjin Bua Shpata del në skenën politike të Arbërisë së Poshtme në vitin 1343. Sipas Hanit, Jan Kantakuzeni, guvernator i Thesalisë, emëron kryetarë arbër  Gjin Shpatën për Janinën dhe Muzak Topinë për Artën. Ishte koha kur ai niset drejt Janinës e Arbërisë së Poshtëme të shtypë kryengritjen që kishte shpërthyer qysh më 1339. Rreth viteve 1330, Kantakuzeni pohon se Bua-t janë një nga fiset më të mëdha të pellgut të Janinës, Pindit dhe Thesalisë. Konkretisht ai thotë: “Qëndrojnë në Mbretërinë Thesale, zotërojnë Thesalinë malore, arbëreshët e pambret Mallakasë, Bua-j dhe Mesaritë... rreth 12.000 veta. Duke përfituar nga ky pozicion në krye të Janinës, Gjin Bua Shpata e vendos qëndrën politiko-administrative të Buejve në Angjelokastër të Etolisë-Akarnanisë në vitin 1354. 

Duke filluar nga kjo datë  e deri në ditën që vdiq më 29 Tetor të vitit 1400, luftrat dhe sukseset e  këtij prijësi të shquar janë të  njohura. Në “Kronikën e Janinës” për Gjin Bua Shpata cilësohet si   “Burrë aktiv dhe mbi të gjitha i shkëlqyer, i stolisur me vepra dhe fjalë dhe nga bukuria serioz. Tek ai gjendeshin me të vërtetë teoria dhe veprimi”. Në “Kronikën e Tokove” jepet ky përshkrim përshkrim për të: “I bukur, i pashëm në pamjen e fytyrës, i guximshëm dhe i urtë në fisin arbëror”. Fan Noli e vlerëson si: “Burrë i hijshëm, dorëmbarë dhe energjik”.

Por ne , më shumë se trimëritë e tyre na intereson origjina e Bue-jve, për të cilën ka patur dhe ka mendime të ndryshme.

Gjon Muzaka në librin e tij “Memorje” shkruan se Shpata (Gjin Bua) ishte nga shtëpia e Zenebishëve. Noli e nxjerrë origjinën e kësaj familje nga Arta, Eqrem Çabej e nxjerrë origjinën nga Labëria. Studjuesi amerikan Edvin Zhak e nxjerrë nga Delvina. Eqrem Bej Vlora na thotë  se Bua-t ishin nga Labëria duke shpjeguar gjithashtu  se ky fis mori llagëpin Spata për shkak të parapëlqimit të fjalës franke “shpata” në vend të fjalës turke “jatagan”(?) . Pretendohet për një krahinë të Bregdetit  të quajtur “Boyena”, “Buena”, “Buna”, “Bujana”, si origjinë të tyre, duke e argumentuar stemën e fisit e cila tregon edhe  një bregdet, por që deri më sot një emërtim i tillë bregdeti nuk është evidentuar.  Mendimi i Nolit ka një rjedhë llogjike kur i quan Bua-t  nga krahina e Artës, fis çam. Noli e argumenton këtë fakt  me stemën e familjes së Mërkur Bua-s, një dorë që shtrëngon katër bolla (gjarprinj), simbol i Pirros së Epirit, i cili ishte nga Çamëria... Hani llagëpin e Gjin Bua Shpatës e jep në trajtën “Vaja”, pra Gjin Vaja nga krahina e Vajenetisë në Çamëri, fakt që mbështet origjinën çame të Bua-ve.

Por në të gjitha rastet e mësipërme konkluzioni që nxiret është i pabazuar në dokumenta origjine dhe vijueshmërie por ndjek thjeshtë rrugën llogjike, si në rastin e katër gjarpërinjve. Me qënë se gjarpërinjtë i kishte Pirrua në stemën e tij (në fakt në vulën e tij sekrete) dhe mqse Pirrua ishtë çam nga Ledhëza, atëherë edhe (Mërkur) Bue që kishte trashëguar këtë stemë duhet të ishte çam. Dhe harohet fakti se, siç shpjegon Pilika ,... Mërkur Bua ishtë trashëgimtar i vulës së Pirros dhe pasardhës i tij...bark pas barku, dmth i linjës femërore, linjë që nuk e ka si domosdoshmëri qënien e tij dhe as prodhon origjinë çame.

Dhimitër Pilika në librin e tij “Pellazgët, origjina jonë e mohuar” tregohet më specifik dhe më argumentues kur i quan Buejt nga fshati Dhërmi i Himarës. Kështu, në faqen 317, pika 51 shkruan...Më 1519 arbëreshi Cane Koronasi, pasi e cilëson dhërmiasin Mërkur Bua si stërnip të drejtpërdrejtë të Pirrros aikas, ja puq trimërinë me ato të Akilit...(Është fjala për librin poemë të arbëreshit Xane Koronasi me titull “ Bue Andhrahathimata” botuar në Athinë, më 1867, që në shqip përkthehet...”Bëmat e Buas” ose e njohur ndryshe si “Mërkuriada”).

Qysh në fq 34 specifikon problemin e dorës që shtrëngon katër gjarpërinj duke sqaruar se...Stemën e katër bollave me një dorë e mbante në lashtësi mbreti Pirro dhe të gjithë ata që ishin nga fisi i tij”. Në lidhje me këtë egziston edhe një legjendë sipas së cilës Pirro foshnjë kap me dorë një gjarpër qe i avitej ta kafshonte dhe e mbyt duke e shtrënguar fortë.

Po kështu , në faqen 85 të librit të tij  Dhimitër Pilika thotë...Buat dhërmias , siç e provon një vëllim i shekullit XVI, në stemën e vetë janë krenarë me shqiponjën...

Nga të gjitha tezat e mësipërme, teza e Dhimitër Pilikës mbi origjinën himarjote (dhërmiase) të Bua-ve  duket më e argumentuar dhe e mbështetur në dokumenta qysh në hershmëri. Kështu , sipas një dokumenti të seminarit ortodoks të Panormës së Siçilisë që mban datën 13 shkurt 1487, emigruan dhe u vendosën në Siçili, pasi u mposhtën nga forcat otomane, një numër krerësh të jugut mes të cilëve përmëndet edhe  një Petro Bua. Aty, në Siçili ata  themeluan lagjen “Himara”, duke treguar në këtë mënyrë  origjinën  e tyre. Po kështu në letrën e datës 9.1.1791 dërguar Ferdinantit të IV dhe që ka lidhje me Marveshjen e mëparëshme të vitit 1789, ndër firmosësit e letrës, si pjestar i parisë së fshatit Dhërmi është dhe Dimo (Dhimo) Bua. Gjithashtu, te libri “Se jam nga Bregdeti” i Minella Gjonit në faqen 300, ku autori pasqyron parinë e fshatit Dhërmi në vitin 1800, specifikon edhe të quajturin  Dhimo Bua...Pra edhe në këtë kohë në Dhërmi banonin familje me mbiemrin Bua.

Dhe në kohën tonë Petro Marko dëshmon te libri i tij ”( Petro Marko, Retë dhe gurët, OMSCA, Tiranë 2000):

“Me sa kam dëgjuar, me sa di, unë rrjedh nga një familje, që në fshatin Dhërmi quhet Bua.  Shekuj më parë, në fshatin tonë erdhi për t’u strehuar Gjin Bue Shpata, nipi i luftëtarit Gjin Bua Shpata Ai, nipi, siç thonë pleqtë, banoi në një vend mes Shënapremtes dhe Shëntheodhorit, aty ku kishte nomenë zhupa dhe që quhet Paloshpita… Pastaj erdhi dhe ndërtoi një konak, nën Qëndushën, aty ku ende i themi Konaku i Gjinit. Aty i lindën dy djem: Markoja dhe Gjoni. Pak metra më poshtë ngriti një kishë të vogël, Shën Janin, që është ende. Djemtë e tij u rritën dhe ndërtuan shtëpi të tjera të vogla, nën shpellën e Pano Gjinit. Markoja dhe Gjoni shtëpitë i bënë pranë e pranë. Aty, në atë vend, Markajt dhe Gjonët bënë shtëpi të reja, se u shtuan. Edhe Buajt bënë shtëpi të reja pranë konakut të Gjinit. Kështu që, shekuj me radhë, Markajt, Gjonët dhe Buajt ishin një bark, një fis, dhe gjer vonë, sa isha unë i ri, nuk martoheshin me njëri-tjetrin. Kishin të drejtën e gjakut për njëri-tjetrin, quheshin një familje. Mbaj mend se gjatë viteve ’30, një nga Gjonët, Kosta dashuroi kushërirën time të parë, Eftalinë, por prifti i fshatit nuk u vinte kurorë, se ishin të një gjaku. Prandaj ata shkuan në Korfuz dhe paguan dhespotin për t’i kurorëzuar”.

Tezën e origjinës himarjote të Bua-ve e  mbrojnë edhe historianët Pëllumb Xhufi e  Irakli Koçollari në disa shkrime e botime (psh libri “Arvanitët” si dhe te dokumentari  “Gjenerali shqiptar që mbposhtu Europën” ku flasin dhe dokumentojnë  historinë e jetës dhe të luftërave të  Mërkur Bua-s.

Duke qënë se është përmëndur dhe komentuar shumë simboli heraldik i Mërkur Bua-s dhe flamuri i tij, ne po i paraqesim më poshtë fotot e tyre dhe japim komentin tonë për to.

Simboli heraldik i Mërkur Bua-s (Familjes Bua)

Simboli heraldik i Mërkur Bua-s ” jep” të dhëna të papritura për Bua-t, duke evidentuar dhe përjashtuar hipoteza të biografëve dhe historianëve të ndryshëm. Le të sqarojmë elementët përbërës të këtij simboli me kaqë shumë të dhëna:

1)- Simboli i dorës që mban katër "bolla" te blerta mbi sfond të kuq , është stema e hershme e Bua-ve, të cilën Mërkur Bua, në përshkrimin që i bën stemës së tij në njohjen e motivacionit të kontit, e lidh me hershmërinë e historisë së lavdishme të familjes Bua, si  pasardhëse e mbretit Pirro të Epirit, (në një legjendë për Pirron e Epirit tregohet se ai mbyti me shtrëngimin e dorës një gjarpër kur ishte fëmijë) .

2)-Stema e Dallgëve , simbolizon  Bregdetin himarjot, prej nga e kishin origjinën Bua-t (Mund të pretendohet për  bregdetin e ndonjë  feudi të tyre në Navplo, qytet në të cilin kishte lindur Mërkur Bua, por kjo hipotezë nuk është vërtetuar). Hipoteza  për lumin Buna në Shkodër dhe ndonjë pronësi të tyre në ato vise nuk qëndron.

3)- Shqipja e artë, flatrëshpalosur dhe e kurorëzuar tregon se kemi të bëjmë me simbolin e familjes të despotëve të Angjelokastrës, të cilët siç dihet kryesoheshin nga Gjin Bua Shpata e pasuesit e tij

4)- Kryqi i artë patent, midis dy yjeve të arta tetëcepëshe, ishte pjesë e flamurit, që sipas traditës, ua kishte falur Konstandini i Madh familjes së Buajve .(Forma e vjetër e kryqit të artë patent lidhet me hershmërinë e përqafimit të kristianizmit nga ana e familjes mbretërore në fjalë dhe yjet e arta tetëcepëshe flasin për lavdinë e saj në mbrojtje dhe në udhërrëfim drejt krishtërimit)

5)-Flamuri që ka për stemë një dragua me kthetra, në qëndër, në sfond blu, është simboli i familjes mbretërore të Francës. Kjo eshte pjese e stemës qe i fali mbreti i Francës Ludoviku, Merkur Buas, kur e kurorëzoi Kont të Roccasecca dhe Aquino.

6)-Grifoni i artë , është dhurat e perandorit gjerman Maximilian , kur e kurorëzoj Kont të Ilaz dhe Suave

7-Katër luanët  në krye, tregojnë se  sa flamurë përbëjnë simbolin heraldic, që përfaqsohen me ndarje të simbolit. Në këtë rast, simboli heraldic, ndërsa ka katër ndarje (flamurë) përbëhet në fakt nga më shumë se katër flamurë, gjë që tregon se  katër luanët  nuk janë shtuar me shtimin e flamurëve. Pra janë mbajtur flamurët e fillimit, të përfaqsuar secili me një luan, duke u vlerësuar si më të rëndësishmit dhe më domethënësit.

   Sqarojmë se më 1490 Buajt i gjejmë në Librin e Artë të familjeve fisnike në ujdhesën e Korfuzit, asaj kohe nën Republikën e Venedikut,  ku më 1622 dallohet Petro Bua, i cili kryeson një përfaqësi të fisnikërisë së Korfuzit pranë senatit të Venedikut. Emblema vjen tek ne vetëm e përshkruar. U botua nga M. D. Sturdza në “Dictionnaire historique et Genealogique des Grandes Familles de Grece d`Albanie et de Constantinople”, Paris 1983..

Flamuri i Kont Mërkur Bua, i njohur nga Perandori  Maksimilian.

 Me këtë flamur luftonte regjimenti i tij prej 300-500 kalorës, të gjithë arbëreshë dhe shqiptarë. Me këtë flamur ai hynte në oboret mbretërore dhe aristokrate europiane, kur bënte bisedime apo priste  dhe mirte urime e përgëzzime për fitoret e tij.

Siç e shohim te flamuri, ndryshe nga stema e paraqitur më sipër, shqiponja është dykrenore dhe i përafrohet shumë shqiponjës himarjote të mesjetës.. Por ajo që ka më shumë rëndësi është fakti se, ky flamur me shqiponjë arbërore dykrenore përjashton çdo pretendim  për origjinën jo shqiptare të Buejve.

Por shpjegimet e mësipërme, ndërsa sqarojnë përfundimisht etninë arbërore të Bua-ve, nuk na sqarojnë vendorigjinën e fisit. 

-Egziston një hipotezë se mbiemri i parë i tyre ka qënë Shpata, pasi me këtë emër përmënden qysh në vitin 1304 ndërsa me mbiemrin Bua u përmëndën në vitin 1333. Këtu na duhet të sqarojmë se mbiemri “Shpata” nuk është mbiemër fisi autokton, por është një cilësor merite dhe ka kuptimin e një shpatari të zotë. Gjin Bua u thirr me cilësorin “Shpata” si meritë e mjeshtërisë së tij luftarake. Eshtë normale që, ndërkohë që bashkluftëtarët e tij e thërisnin me cilësorin Shpata edhe kronikat ta shënonin po me këtë cilësor si mbiemër, por me rritjen e famës dhe të pozitës së tij administrative, ai u kujdes që të shënohej mbiemri i tij i origjinës nëpër dokumenta. Pak a shumë kështu i ka ndodhur edhe Thodhori Buas, i cili pas dhënies (në një betejë të Artës kundër turqve) së urdhërit...Mos mbani robër. Grini të tërë...  bashkluftëtarët  e tij nisën ta thërisnin Thodhori Griva. Me këtë mbiemër (Griva) e njeh historia ndonëse ishte në fakt Thodhori Bua.

-Si konkluzion i përgjithshëm i dokumentuar  dhe llogjik qëndron fakti i origjinës himarjote të Bua-jve. Por përkundër hipotezës së Dhimitër Pilikës, që cilëson origjinën dhërmiase ne do ngremë tezën tonë, me bazë shpjegimin e mbiemrit Bua. Vetkuptohet se nuk do meremi me komentimin e tezave të prejardhjes së këtij mbiemri nga fjala “buall” për arsye se kjo kafshë nuk njihej në krahinën e Himarës. Po kështu as tezën që mbiemri Bua e ka origjinën nga fjala “Benedeto” sepse këto dy fjalë skanë asnjë përqasje mes tyre. Gjithashtu edhe origjinën nga katër gjarpërinjtë “bolla” që ka në stemë, edhe për faktin se ky gjarpër thirej “vitore”  në kohën për të cilën flasim.

-Në këtë përpjekje për tezën e origjinës jo dhërmiase të Buejve, na duhet të “kundërshtojmë” edhe shkrimtarin tonë të dashur dhe të respektuar Petro Markon. Por Petro Marko nuk ka nevoje të kundërshtohet prej meje pasi sinqeriteti i tij është i pastër. Ai thotë që...erdhi në fshatin tonë Gjin Bua Shpata, nipi i Gjin Buas të vjetër... Ky fakt vërtetohet historikisht, madje ky Gjin Bue Shpata i ri u bashkua me ushtrinë e Gjon Kastriotit që zbarkoi në Himarë në vitin 1481, kohë në të cilën erdhi në Dhërmi Gjin Bua Shpata i ri. Por ama erdhi me mbiemrin Bua dhe më pas u krijua vazhdimësia e këtij fisi. Petro Marko thotë se  ai vetë (Petro) e ka origjinën nga Bua-t dhe jo se Bua-t e kanë origjinën nga Dhërmiu. Ky kënd llogjik mendoj se u ka shpëtuar deri më sot historianëve.

-Po kështu edhe dokumentat  që përmëndin Bua-t në Dhërmi si të emigruar në Siçili apo dhe si pjestarë të parisë së fshatit, janë të një kohe të mëvonëshme nga zbarkimi i Gjon Kastriotit dhe për pasojë ardhjen e Gjin Bua Shpatës (të ri) në Dhërmi. Pra, personat e evidentuar nëpër dokumenta janë Bua që banojnë në Dhërmi , si pasardhës të Gjin Bua Shpatës së ri dhe jo si autoktonë, me mbiemrin Bua rrënjës dhërmias.

-Duke qënë se “sekreti” i origjinës qëndron te shpjegimi i origjinës dhe kuptimit të fjalës Bua, le të meremi me këtë shpjegim. Pranojmë se teza e origjinës nga Dhërmiu nuk e shpjegon dot kuptimin e mbiemrit Bua, për arsye se në Dhërmi nuk ka asnjë vend me këtë emër ose të shpjegojë këtë emër.. Po ashtu, në bregdetin himarjot nuk është  evidentuar ndonjë vënd me emrin “Boyena”, “Buena”, “Buna”, “Bujana”.

-Fjala “Bua” e ka origjinën nga folja “buis”, që nënkupton zhurmën e lehtë që bën një  curil uji në vendburim, në momentin e burimit, kur del nga toka. Në qoftë se do kemi thjeshtë një burim uji që rjedh tatëpjetë, Dhërmiu ka burime plot dhe ky shpjegim do ta përforconte tezën dhërmiase të origjinës. Por kuptimi i fjalës “buis”  është kur burimi është i vetëm, në një fushë pa pjerësi dhe me mungesa burimesh uji rreth e qark. Mungesa e  pjerësisë krijon një teren të lagësht që quhet “buna”.  Mendojn se pikërisht këtë emërvendi kanë marrë për mbiemër fisi i Bua-jve , emërvendi i cili nëpër vite është shndruar nga “buis” apo “buna” në “Bua”, ose ndoshta vendit që sot i themi “buna”(me theksin te gërma “a”), në kohën e cilësimit të fiseve me mbiemër, i thoshnin thjeshtë “bua”.

-Fisi Bua ka marë për mbiemër thjeshtë emrin e vendit Bua (Buna), të atij vendi të lagësht nga një curil i hollë uji që buiste (edhe sot përdoret folja buis), në një teritor pa burime uji të tjera pranë. Marja e emërvendit për mbiemër është një fenomen i njohur te shqiptarët, duke filluar qysh nga Ismail Qemal Vlora, Myfit Libohobva, Myslim Peza, Zaharia Gropa, Pëllumb Shkëmbi etj etj.

-Një vend i tillë, me një burim të hollë uji, që buis në një hapësirë pa ujë dhe që krijon një “buna”, vend të lagësht, ndodhet në fshatin Pilur të Himarës. Ky vend edhe sot  quhet “Buna” dhe ka kuptimin e një vendi të lagësht nga një burim i hollë uji, në një teritor pa ujë reth e qark. Dhe si për të vërtetuar tezën tonë, pranë këtij vendi egzistojnë themelet me gurë të gdhëndur  të një shtëpie të lashtë, tip aristokratike. Pranë saj janë zbuluar edhe qyngat (tubo) qeramike të ujësjellësit të kohës romake.

-Vlen të shtojmë dhe një fakt tjetër. Mërkur Bua thirej shpesh nga bashkë- luftëtarët me emrin “shati” ( me theks te germa “i”). Këtë fakt e dëshmon edhe dokumentari i sipërcituar “Gjenerali që mposhti Europën”. Po çështë kjo fjalë, të cilën asnjë kronikë nuk e ka shpjeguar dhe pse thirej  me ‘të Mërkur Bua.

Sqarojmë se fjala “shati” është një shprehje që e përddorin gratë e moshuara dhe plakat e disa fshatrave të bregdetit, kur u drejtohen fëmijëve të vegjël, rëndom nipërve e mbesave dhe ka kuptimin “t’u bëfsha kurban”, ”të marsha të ligat”,  “vdeksha unë për ty”. Identike me fjalën “jeto” që përdorin plakat e Vunoit kur u drejtohen fëmijëve të vegjël në versionin ...Ku vete jeto, mos u vrave nëpër gurë jeto, avash se do rrëzohesh jeto. Pra kjo fjalë me origjinë nga fjala “jetë” identifikon personin (fëmijën), pa i përmëndur emrin apo gjininë por thjeshtë të mbështjellur me  dashurinë dhe dhimshurinë e nënës apo gjyshes që i adresohet fëmijës.

Ky është kuptimi i fjalës “shati”. Por ajo që duam të theksojmë këtu, është fakti se kjo fjalë përdoret në bregdet vetëm në dy fshatra, në fshatin Pilur dhe në fshatin Kudhës. Pra, të parët e Mërkur Bua-s kur kanë ikur nga Piluri e kanë marë me vete këtë fjalë dhimshurie dhe nuk kanë përtuar ta përdorin te Mërkuri (në moshë të vogël) edhe në vendin e huaj. Por bashkëluftëtarët e tij, kur e kanë dëgjuar në ndonjë rast, u ka pëlqyer dhe e kanë përdorur si emër të dytë të Mërkur Bua-s, duke e thirur Mërkur Shati ose Mërkur Bua Shati. Ata e kanë përdorur pa e vlerësuar këtë fjalë si pasaportë identiteti, siç është në fakt.

A qëndron kjo tezë?

Fjalën e fundit për këtë e kanë historianët. Unë vetëm sa ndava me ju disa mendime të miat.

Sarandë, më 25.11.2016

vvv

Pershendetje e Agim Shehut

Agim Shehu

Përshëndetje, koleg i çmuar e i ëmbël Timo! Të lexoj me shumë kureshtje e dashuri, për atë ngrohtësi shpirti e pjekuri mendimi si në odatë e të parëve të krahinës sonë. Pasi të lexoj, më rri përpara si një shkëmb vatani buzë detit që luan me valët...Pastaj si re e bardhë në lëvizje sipër qiellit, që dhe Zotit i thua me psikologji pilurioti: "Tek ne vjen po të të ftojmë"! Njeriu që adhuron si ti iso-polifoninë dhe e merr në mbrojtje, dëshmon rrënjë pelazgo-ilire dhe të drejtën për të qënë sa më i lumtur në truallin e tij. E të tjera...Kur të vij, një kafe me ty në Sarandë (tok me Agimin e Andrean) e kam dëshirë të veçantë! Paç jetë të gjatë, me dritë qielli e tinguj zilesh në çdo dhomë të shpirtit. Agim Shehu

Zurih, 3.5.2013

Petrit Ruka per shkrimin Hyrje e shkurter ne iso-polifoni

Petrit Ruka E rilexova dhe cte them per te tere kete pune te vyer e te mrekullueshme. Po te isha i pasur do ta sponsorizzoja vete ne 10.000 kopje dhe do ta ndaja falas shtepi me shtepi. Te perqafoj Timo i dashur dhe te kam aq zili, sa nuk disi nuk po bej bamb qe nuk i kam shkruar une keto gjera te arta, se fjale me fjale gjej perjetimet e mia te nje jete. Kur 15 vite me pare nisa Baladen time "9 vjet e nete dite" nje engjell do me kete thene ta nis me Pilurin tend, me vargun: "Lart ne Pilur, shok me malin..." Zoti ta shperblefte me te mira kete pune kaq fisnike!...

2 Nentor 2016

Hyrje e shkurtër në iso-polifoni

Hyrje e shkurtër në iso-polifoni

Nga Timo Merkuri

Kur më 25 Nëntor 2005 u shpall vendimi i UNESCO për njohjen e iso-polifonisë shqiptare si kryevepër shpirtërore të njërëzimit dhe marrjen e saj në mbrojtje, ky lajm në popullin tone, u përjetua si çasti i daljes së nuses në valle. Nuk ishte nevoja që të shkreheshin pushkët në ajër, u shkrehën në këngë mijra shpirtëra artistësh popullorë  dhe artdashësish.

Në këtë vorbull gëzimi të ligjshëm, pakkush mendoi për rrugën e gjatë dhe të mundimet që kishte hequr “e ëma”-popull për rritjen e kësaj “nuseje”-këngë.

Nënat vetë, i harojnë gjithmon mundimet e tyre, ditën e bardhë të dasmës së bijave, por ne le ta shohim që në fëmijëri jetën e kësaj “vajze”, teksa ajo hedh vallen e nusërisë në shesh të fshatit.

-Është  vërtetuar  dhe pranuar shkencërisht  se kënga iso-polifonike vjen nga vajtimi me ligjërime dhe se iso-ja s’është gjë tjetër veçse rënkimi para, gjatë dhe pas vajit.

Natyrshëm lind pyetja:- Po ç’është ky vajtim, që lind perla të tilla artistike, të tilla që edhe frymëzimi i një muzikanti të talentuar,  e ka shumë të vështirë t’i krijojë?

Po nuk është kjo pyetja e vetme. Të tjera pyetje e pasojnë, pyetje që duan një përgjigje si :-Ç’janë vajtoret, autoret e kësaj kryevepre? Ç’janë zërat e vajtimit dhe si janë shndruar në zëra të këngës iso-polifonike... ?

Pra,  pyetjet janë të shumta dhe përgjigja për to nuk është kaq e lehtë. Por për këtë besoj se do të na ndihmojë njohja dhe kontakti real gjatë jetës sonë me ligjërimet nëpër  ksodhet, ku kemi marrë pjesë.

a.1-Vajtoret

Kemi dëgjuar shumë të flitet për vajtoret, apo vajtojcat, për ligjërimet e tyre nëpër morte, aqë të dhimbëshme dhe fine, sa që shumë prej tyre kanë ngelur në kujtesën e popullit, jo vetëm të familjarëve. Madje jo vetëm  vajtimet e tyre me ligje, ato vajtime që u dhanë  fame, por për shkak të këtyre vajeve edhe emrat e tyre kanë fituar një jetëgjatësi tejë jetës njerëzore.. Niveli i lartë artistik i këtyre ligjërimeve, qoftë si tekst, qoftë si vajtim si dhe prania  e vajtoreve të njohura nëpër ksodhe në fshatra të ndryshme, ka krijuar legjendën e “vajtoreve profesioniste”. Këtë pseudo-legjendë e ka përforcuar edhe fakti i dhënies së ndonjë darove, dhuratë, këtyre vajtoreve, kur ato niseshin të ktheheshin nëpër shtëpitë e tyre pas mortit.

Teza mbi “profesionalizmin e vajtoreve”, sado e pafajëshme që të duket, jo vetëm që nuk i përgjigjet realitetit, por mbart në vetvete edhe  rezikun e shtrëmbërimit të  origjinës së këngës sonë popullore shumëzërëshe, nga një këngë me burim ligjërimin mortor, në një këngë me burim profesionalizmin e vajtoreve. I hiqet këngës kolektiviteti, me burim kolektivitetin e vajtimit dhe anonimati i saj, duke i vënë si autorësi një emër të

përvetshëm njeriu.

Kënga jonë popullore nuk është produkt i një njeriu të vetëm apo i një grupi njerëzish të një epoke. Ajo , gjithashtu nuk është  as produkt i një krahine, siç teorizohet kohët e fundit, duke e quajtur produkt i krahinës së epirit. Ajo nuk është as produkt i një apo disa shekujve. Kënga jonë popullore iso-polifonike është produkt i një kombi të tërë, në të gjithë  shtrirjen e tij gjeografike dhe kohore. Laboratori krijues popullor vazhdon edhe sot, në kohët moderne, funksionin e tij, në drejtim të përsosjes së këtij krijimi.

Por ajo që ka më shumë rëndësi, është fakti se, kënga jonë iso-polifonike u bë pjesë e AND të etnitetit tonë kombëtar. Është i vetmi komb që krijoi një vlerë  artistike nga një ceremonial mortore dhe ca më tepër, që vijon të përsosë e modernizojë këtë vlerë me burim kaqë arkaik

Por le të kthehemi te vajtoret.

Vajtoret nuk janë profesioniste, sepse po të ishte kështu, numëri i tyre do ishte shumë i kufizuar. Si në çdo profesion. Përkundër numërit të kufizuar të profesionistëve të çdo profesioni, vajtore nëpër morte janë gjithë gratë e pranishme, pavarësisht aftësisë së tyre ligjëruese. Rolin e vajtores në mort e luan çdo grua, qoftë nëna e të ndjerit, motra, gruaja, tezja, halla, kushërira, etj. Por jo vetëm këto, edhe fqinjet apo bashkëfshataret bashkojnë  vajin e tyre me atë të më të afërmve, duke krijuar kështu një kor vajtoresh. Askush nuk e qorton një vajtore pse s’i gjeti “mire” fjalët  për të ndjerin që iku, por ama të gjitha u hapin vend e radhë vajtoreve të njohura, të cilat vijnë të shprehin dhimbjen e tyre nëpërmjet vajit. Nëse këto vajtore “të mira” dikush i quan profesioniste, gabohet. Askush s’i paguan ato për të vajtuar. Askush s’i porosit ato të vajtojnë mire, se… “do shpërblehen”. Kjo edhe për faktin se, një vajtore, po ta ngrejë “la e më la” të ndjerin, po t’i veshë merita që s’i ka,  s’ja përton vajtorja tjetër që të ja hedhë poshtë gjithë atë “kala” lëvdatash që i ngritën. Mos e qaj la e më la, / Po thuaj ato që ka, i ndërhyri në një vajtim një grua, vajtores që po e ngrinte në qiell të vdekurin, me merita që s’i kishte.

Vajtimi shqiptar është  akt kolektiv. Asnjëherë nënat shqiptare nuk vajtojnë vetëm. Dëshmitë për këtë janë të herëshme. Fillesat janë qysh nga Ajkuna kur qan Omerin, në vajtimin e të cilës marin pjesë  zanat dhe zogjtë si dhe elementë të natyrës, hëna dhe yjet, duke vazhduar me Plutarkun, i cili na dëshmon se në Butrint, kur mbriti lajmi për vdekjen e Panit të Madh, nisën të vajtojnë të gjitha nimfat, duke vijuar me vajtimin e Lekë Dukagjinit dhe gjithë ushtrisë shqiptare ditën e vdekjes së Gjergj Kastriotit, në Lezhë. Udhetarët e huaj, nëpër Shqipëri kanë dokumentuar ceremonitë mortore të gjëmës, ku pjesmarës aktivë  janë, jo një por disa burra.

 

Si i gjejnë vajtoret  ato fjalë aqë të mrekullueshmë, aq fine dhe artistike sa që bëjnë dhe “gurin të dridhet” nga dhimbja që mbartin dhe bukuria e të shprehurit ? Po cila nënë nuk i gjen fjalët për birin apo bijën e saj, kur dihet që vaji del nga shpirti dhe jo nga goja. Nëna për të birin apo të bijën, motra për të vëllanë, për motrën apo vajza për babanë do t’i gjejë fjalët më të bukura që ka dëgjuar apo mësuar, sepse këto vargje burojnë nga shpirti dhe jo nga profesionalizmi.

Shpirti i plagosur nga morti buron vargjet e famshme të ligjeve.

a.2-Zërat e vajtimit.

Pra, janë nënat e motrat ato që vajtojnë bijtë e bijat, vëllezërit e prindërit, qoftë në gjëma, qoftë në morte të zakonshme. Por dhe vajtimi ka disa rregulla, ka disa norma. Nuk është një e qarë me ulërimë e me rrëmujë dhe aq e vate. Tonaliteti i vajtimit s’ka të bëjë shumë këtu, por edhe ai ngrihet e ulet sipas disa rregullave të pashkruara e gati të padukshme. Por edhe vajtorja kryesore, ato që ndërhyjnë apo ato që shoqërojnë vajtimin vetëm me rënkime, kanë një radhë gati të caktuar ligjërimi, ndërhyrjeje apo shoqërimi.

Kjo ndoshta nuk dallohet nga kushdo, por po të asistosh, psh. në të nëntat, në të dyzetat apo në ceremoninë mortore përkujtimore të vitit dhe ta krahasosh me vajtimet e ditëve të para dhe sidomos të ditës apo të momentit të varrimit, bie në sy dukshëm ndryshimi. Ka më shumë rregull, respektim radhe, vëmendje ndaj të tjerëve, etj.

Nëpër ligjërime ka gjithmon një  vajtore kryesore, ajo udhëheqin vajtimin. Ajo ligjëron tekstin dhe i jep tonalitetin vajtimit. Gratë e tjera e shoqërojnë me rënkime, pa i ndërhyrë në tekst apo në vaj.

a.2.a-Po ta shohim me vëmendje dhe të pranojmë të bëjmë një paralelizëm, vajtorja kryesore  kryen një rol të ngjashëm me atë të marrësit të këngës. Ndryshimi është vetëm një. Këtu kemi të bëjmë me vajtim, marrësi ka të bëjë me të kënduar. Por ama, të vajtuarit dhe të kënduarit janë nënë e bijë dhe jo kunata.

Duhet të theksojmë se nëpër mortet shqiptare, nëna e të ndjerit, motra, kunata etj nuk janë vetëm dhe nuk vajtojnë vetëm. Aty gjithmon janë të pranishme gra të tjera, bashkëfshatare ose të ardhura nga fshatra e krahina të tjera, të afërme apo të njohura të cilat janë pjesmarëse aktive në ligjërime.

a.2.b-Fillimisht ligjërimi mund të fillojë  me disa rënkime dhe pastaj nis vargëzimi  i vajit nga vajtorja kryesore, i shoqëruar nga kori rënkues i vajoreve të tjera .

 Këto vajtore mundet që vetëm të rënkojnë me zë, me zanore të zgjatura ose zanore dhe bashkëtingëllore bashkë, të pëshpërisin vetëm një fjalë ritmikisht dhe melodikisht si, psh., djalë, o djalë, o djalë dhe mbi këtë det rënkimesh e lotësh ecën anija e tekstit të vajtimit.

Tonaliteti i rënkimeve gjithmonë është më i ulët se tonaliteti i vajtores kryesore, asaj që citon vargjet dhe që ne mendojmë se ajo përfaqëson marrësin e këngës.

Siç thamë, rënkimi mbahet  nga gratë e tjera rreth vajtores kryesore.

Ky rënkim është fillesa   e origjinës së isos dhe gratë reth vajtores kryesore janë fillesa e grupit që mban iso.

a.2.c-Por, sidoqoftë, vajtorja kryesore ka gjithnjë pranë një grua me përvojë, një

vajtore të sprovuar nëpër situata të tilla, përvoja e të cilës është shumë e vlefshme. Ajo,

duke qenë pranë vajtores kryesore, pret sa kjo mbaron ligjërimin e vargut të vajit dhe sikur të jetë vazhdim i të parës, apo më saktë sikur ka dalë aty të presë vargjet e vajit, ndërhyn pikërisht në momentin e mbarimit të vargut me rënkimet e saj grykore, sikur e merr stafetën për ta përcjellë pikërisht te rënkimet apo te isua.

Rënkimi i saj ka pak a shumë formën e një hë-khë ë ë ose fjalë si djalë, o djalë, o derëziu djalë.

.

Pikërisht,  ndërhyrja e  kësaj vajtoreje në ndihmë të “marrëses” me fjalët që përmendëm më lart ose me psherëtimat hë-khë ë ë, si për ta marrë e për ta përcjellë dhimbjen te mbajtëset e “isos” dhe duke i dhënë kohë, qoftë edhe një fraksion sekonde, vajtores kryesore për “të marrë frymë”.

Këtu e ka fillesën “kthyesi” i këngës sonë dhe realisht kthyesi në këngën iso-polifonike nuk bën asgjë më shumë se sa kjo grua pranë vajtores kryesore.

Prandaj dhe në grupet polifonike kthyesi është gjithmonë një këngëtar me përvojë të madhe, sepse duhet të llogarisë mirë momentin e ndërhyrjes së tij, tonalitetin e ndërhyrjes dhe zgjatjen e ndërhyrjes.

.

a.2.ç-Por ja që shpeshë vajtorja kryesore, qoftë nga dhimbja, nga vajtimi i gjatë, madje edhe nga vetë teksti i vajit të saj, kalon në një gjendje ngashërimi të thellë dhe që mund të jetë me pasoja. Ajo detyrimisht ka nevojë për tu spostuar pak, për të bërë një “pushim të detyruar”, sado të vogël.

Por ajo ka nevojë shpirtërore që të mos ulet ritmi i vajit, të cilën do ta vazhdojë përsëri me ripërsëritje vargu. Vargu u ligjërua, kthyesja e përcolli te grupi i isos, grupi i isos e mbajti vargun.

Atëherë një grua tjetër ndërhyn me tonalitete të larta, që i bën të dridhen të tërë kur ulërin me fjalët: korba djalo o o, ose ditëprera vashëzo o o o, ose Vu u u, ç’na bëre, djalo o o, etj.

Atëherë të gjitha gratë ngrenë tonin e vajit, si vajtorja kryesore, e cila ripërsërit vargun ose vijon me një varg të ri, ashtu dhe mbajtëset e “isos”, që në këtë rast janë të gjitha gratë e pranishme.

Këtu e ka fillesën zëri i hedhësit të këngës labe, cili nëpër këngë të ndryshme, si piluriote, himariote, myzeqarçe, skraparjotshe etj., paraqitet me rol të ndryshëm, por gjithsesi është i pranishëm.

Te zërat e vajtimit e kanë origjinën zërat e këngës.

Te ligjërimet në ritet mortore e ka origjinën kënga iso- polifonikë.

Po të shikosh me vëmëndje tekstet e vajtimeve të kohëve dhe fshatrave të ndryshme të Bregdetit dhe Labërisë (të cilat i kemi marë në studim), gati 80% e tyre janë shndruar në këngë.

Vetkuptohet, ky proces ka kaluar nëpërmjet logatjes dhe është dashur një kohë jo e vogël.

a.3*-Kemi mësuar se  zoti, mori e përpunoi baltën dhe prej saj krijoi njeriun, këtë kryevepër të tij. Për shtatë ditë.

Populli ynë, mori ligjërimin mortor, e përpunoi në laboratorin e tij shpirtëror dhe me to krijoi këngën tonë popullore iso-polifonike, këtë kryevepër shpirtërore të njerëzimit. Jo për shtatë ditë,  as për shtatë shekuj, por gjatë gjithë periudhës së egzistencës së tij.

 Se çfarë vlere ka ky krijim, kjo u dëshmua me çertifikimin e bërë nga UNESCO  më 25 Nëntor 2005  si një  kryevepër shpirtërore e njerëzimit.

Vërtet që iso-polifonia nuk është e vetmja kryevepër e njerëzimit, krijuar nga populli im, njohur, vlerësuar dhe marë në mbrojtje nga UNESCO. Kryevepra të njohura janë dhe Butrinti, Gjirokastra dhe  Berati. Por ndërsa këto të treja janë kryevepra të fushës  materiale, Iso-Polifonia është  një kryevepër e botës shpirtërore. Dhe pikërisht për këtë  ajo ka një rëndësi  të jashtëzakonëshme, sepse i dëshmon botës, botën shpirtërore të kombit tim. Jo si një komb shpellash por si një komb autor kryeveprash.

-Por ja që vitet e fundit ka nisur hedhja e baltës  mbi këto kryevepra dhe veçanërisht  mbi Iso-Polifoninë.

Baltosësit synojnë në një pikë, duhet hequr me çdo kusht emërtimi “iso” në shumëzërëshin tonë  popullor, duke u zvëndësuar emërtimi Iso-Polifoni me emërtimin Polifoni.

Argumentat që përdoren nga këta sulmues baltosës janë sipërfaqësore , duke filluar që nga vendosja e këtij emërtimi pa u marë mendimi i tyre “i specializuar” në fushën e  krijimtarisë popullore e gjer te fakti se të  gjithë popujt e Ballkanit kanë polifoni dhe asnjëri nuk ka iso-polifoni.

-Problemi realisht nuk është thjeshtë te emri, në  se do quhet iso-polifoni apo polifoni.

Thelbi i sulmit  është që duhet të zhduket fare  emri “iso” nga pasaporta e shumëzërëshit shqiptar.

Këtu lindin dy probleme. E para:  pse duhet hequr ky zë muzikor nga emërtimi i këngës kur ai është pjesë organike e vetë këngës. Është zëri më i vjetër, më autentik i këngës sonë, më i veçanti në botën muzikore.

E dyta:-Duke hequr emërtimin “iso” vetvetiu mbetet emërtimi Polifoni. Pra kënga popullore shqiptare është thjeshtë një këngë …polifonike. Por gjithë popujt e Ballkanit kanë këngët e tyre polifonike, në kuptimin e këngës me shumë zëra (Poli-shumë, foni-zëra).

Atëherë ku qëndron e veçanta me vlerë e këngës shqiptare, që të meritonte  çertifikimin

nga UNESCO si kryevepër shpirtërore e njerëzimit.

 Këtu le të ndërhyjmë e të sqarojmë faktin se: në iso-polifoni, muzikalisht, marësi, hedhësi dhe kthyesi janë tre zërat solo, përbërës të polifonisë . Iso-ja është zë më vete, i njëtrajtshëm,që mbahet nga disa persona, të cilët grupohen në “kor” dhe që përfaqësojnë popullin.

Bashkimi i polifonisë ( marrësi, hedhësi dhe kthyesi) me iso-n (korin shoqërues) është pikërisht shumëzërëshi ynë popullor, që e quajmë iso-polifoni.

Popujt e tjerë kanë krijuar polifoni (në kuptimin e këngës me shumë zërave muzikorë), por vetëm populli ynë ka krijuar iso-polifoni (bashkim i polifonisë me iso-n) sepse iso-ja është një zë vetëm shqiptar, i marë nga ritet mortore dhe i shndruar në zë muzikor më vete.

Marësi, kthyesi dhe hedhësi nuk e kryejnë funksionin e tyre  të veçuar nga njeri tjetri.

 Ndërsa iso-ja funksionon edhe vetëm. Psh, logatja është iso ose më shumë iso.

Iso-ja  nuk ka tekst. Ky fakt dëshmon lashtësinë e saj.

Ndryshe nga marësi, i cili tekstin e tij mund edhe ta interpretojë në mënyrë recitative, iso-ja, në asnjë rast nuk mund të interpretohet recitativisht. Ajo vetëm këndohet.

Kjo është e veçanta, kjo është e dallueshmja dhe mbi të gjitha kjo është thelbësorja.

Iso-ja është më e lashtë se kënga, sepse kënga erdhi pas shndrimit të ligjërimit, pra pas përpunimit të vajtimit në “laboratorin” krijues të popullit, por ndërkohë iso-ja  qëndroi siç ishte në vajtim, me pak përshtatje melodike.

Pra, te procesi i lindjes së këngës, në fillim ka qënë iso-ja, si  “atavizmë” e vajtimit, si  rrënjë e bimës  brenda në tokë, dhe pastaj, prej saj u rrit pema e këngës. Pa iso nuk ka këngë  shumëzërëshe, ndërsa kemi provuar se pa këngë (pa tekst kënge) ka iso. Ne cituam më sipër logatjen.

Ndaj themi se iso-ja është ADN e këngës sonë shumëzërëshe që tregon lashtësinë e këngës sonë dhe për pasojë, lashtësinë e kombit tonë.

      -Iso-ja në vetvete është si shtrati ku shkon lumi, herë  i ngushtë e herë i gjërë, herë i

pjerët e herë i sheshtë. Iso-ja është e pranishme vetëm te këto lloj këngësh (iso-polifonike)

dhe nuk tjetërsohet kurrsesi. As nuk mund të hiqet.

     -Iso-ja është  e domosdoshmë për këngën si deti për aniet, si ajri i qiellit për fluturimin e shqiponjës.

     -Iso-ja është pashaporta  e identitetit kombëtar të këngës sonë popullore. Ajo është

vetë shpirti i këngës, prandaj ajo asnjëherë nuk i ndahet këngës popullore. Të mendosh

një këngë popullore pa iso, është si të  mendosh një trup të gjallë pa shpirt

  -Iso nuk është e kushtëzuar nga marrësi.

Marësi  është sinjali i nisjes së…anies nga porti, por iso-ja është deti nëpër të cilin lundron flota e këngës.

            -Po të shohim këngët e vjetra himarjote, marësi vetëm sa këndonte ( ose recitonte) gjysëm vargu, e shumta një varg të tërë. Gjithçka e mbulonte  iso-ja, nëpër të cilën ecnin marësi dhe pritësi, hedhësi e prerësi.  Vajz e valëve….këndon marësi dhe vetëm kaq. Këtu mbaron “mbretërimi” i tij. Më tejë,  kudo është mbretëria e iso-s. Dhe bukuria e këngës nuk është te teksti, as te zëri brilant i marësit. Bukuria e këngës është te iso-ja.

         - Është iso-ja ajo që i  ka bashkuar bashkë në një grup marësin e hedhësin, pritësin e prerësin dhe nuk ka ndodhur e kundërta.

          - Nuk është teksti apo “polifonia” (shumëzërrëshi) magjia dhe pavdekshmëria e këngës sonë popullore, por është pikërisht ajo, me e lashta, më e pavdekëshmia, nëna e këngës, “iso-ja”.

          -Iso-ja është lumi i lotëve që buroi nga sytë e nënave dhe krijoi detin e këngës.

          -Prandaj kënga jonë popullore (shumëzërëshe) është në radhë të parë këngë me iso, sepse është këngë  thjeshtë dhe vetëm shqiptare, sepse është këngë e lashtë shqiptare, sepse ka lindur vetëm nga ritet mortore të vajtimit, duke patur si fillesë iso-n, atë rënkim zemrash e zërash nëpër mort, sepse nuk është prodhim i shkollave apo laboratorëve intelektualë, sepse ajo iso-ja, i mblodhi bashkë të gjithë  zërat e tjerë të këngës, ashtu si nëna që mbledh në prehërin e saj fëmijët.

             Kënga jonë popullore është së pari këngë me iso dhe pastaj është polifonike.

            -Prandaj  dhe  kënga jonë popullore detyrimisht duhet të ketë në emërtimin e saj, emrin  dhe karakteristikën e origjinës.  Atë të “iso-s”.

             -Në qoftë se ne heqim iso-n, është si  të presim rrënjët e lashtësisë të origjinës sonë.

Prandaj themi që sulmi ndaj “iso-s” nuk është thjeshtë sulmi ndaj  një emri por është luftë ndaj identitetit shqiptar të këngës iso-polifonike.

Të kërkosh  sot të heqësh iso-n nga kënga jonë popullore, është si të kërkosh të heqësh gurrët e themelit të kalasë të identitetit tonë kombëtar.

Atëherë kalaja  nuk do jetë kala, por do jetë thjeshtë një …muranë.

Nuk e di pse këto daulle anti-iso më ngjajnë me tam tam-et e daulleve të jeniçerëve para

sulmit mbi kalatë tona.

Për fat të mirë, populli ynë, nëpër bedena kalash, ka nxjerrë gjithmon bijtë dhe bijat tij. Që dinë të luftojnë dhe të fitojnë me spahinj e akixhinj, me çaushë e jeniçerë, të vjetër apo të rinj.

…dhe në këngën himarjote

U zgjatëm pak te iso-ja dhe  jo rastësisht. Unë do ju ftoj të hyni në magjinë e këngës iso-polifonike himarjote, aty ku mbretëron dhe mrekullon iso-ja e saj. Do tju prezantoj  me korifejtë e kësaj kënge, ata që me shpirtin e tyre e ngritën këtë këngë në tempullin e artit popullor, ku vetë populli-zot e shënjtëroi.

Himara, është ndoshta i vetmi vend në botë, ku laboratori krijues  i  popullit vazhdon funksionimin e tij edhe sot, njësojë si para mijra vjetësh. Mortet lindin ligjërime, të cilat, duke ecur nëpër urën e logatjes, nga bregu i vajit mbrijnë në brigjet e këngës. Aty shpalosin gjithë hiret dhe finesën e shpirtit të popullit.

Himara edhe sot në kohët moderne, vijon të praktikojë traditat e saj të herëshme.

Marësi i këngës himarjote citon vetëm gjysëm vargu (Vajzë e valeve…) duke prezantuar kështu një teknikë të lashtë të të kënduarit. Po kështu iso-ja e kësaj kënge, shpesh kryen edhe funksionin e refrenit, dëshmi e hershmërisë të këngës, po të kemi parasysh se refreni është element artistik i kohëve të mëvonshëme. Hedhësi i këngës himarjote të  shpie shpirtërisht nga podiumi i këngës në dhomën e mortit, për të të rikthyer përsëri në qiellin pranveror të iso-s. Shtoi kësaj faktin që tekstet e këngës himarjote janë një mplekse e elementëve modernë me elementë të kulteve parakristiane, të praktikuar në antikitetin e hershëm nga populli yne.

Pra, nga çdo pikpamje që ta marësh, kënga himarjote është sa e vjetër aqë dhe e re.

Ajo është një dëshmi e lashtësisë dhe autoktonisë të etnitetit  tonë në këto troje.

Ajo dallohet dhe nga këngët e tjera iso-polifonike, në radhë të parë për mënyrën e  konceptimit që i bën botës dhe jetës.

Kështu psh, pot ë analizojmë këngën e parë himarjote të dokumentuar, këngën që është kënduar në datën 29 Qershor 1444 në fushën e Torviollit, konstatojmë një fakt interesant.  Lufta e Torviollit qe frontale. Shqiptarët e fituan betejën, por humbjet e tyre qenë të mëdha. Himarjotët  e rënë në këtë betejë ishin një numër i madh luftëtarësh, përfshi edhe prijësin, Kapedan Anton Linjërosa. Pasi u përcollën me nderime të vrarët, në mbrëmjen e fitores, himarjotët ja morën këngës. Teksti ka mbritur deri te ne, falë Barletit dhe thotë:

Demave të Shqipërisë/S’u shpëton lop’ e Turqisë/Ali Pasha lopa plakë/Po ta mbajti eja prapë…

 Normalisht  luftëtarët fitimtarë duhej të ngrinin një këngë lapidar, me fjalë të zgjedhura e me pathos heroik për fitoren e parë të shqiptarëve mbi një armik që s’kishte njohur humbje, për lavdinë e të rënëve etj, etj. Por ata i anashkaluan të gjitha këto forma dhe preferuan një këngë më të thjeshtë, gati ironike. Por pikërisht, te kjo thjeshtësi qëndron edhe madhështia e saj, qëndron  dëshmia e faktit të përbuzjes, deri në  tallje, të atij armiku megaloman, që erdhi me tam- tame daullesh dhe pretendime triumfi.  Dëshmon faktin se këta  luftëtarë, nuk ishin luftëtarë fillestarë  në betejën e Torviollit por ishin të kalitur nëpër sa e sa beteja para saj dhe se ishin gati ta prisnin  dhe në të ardhmen Aliun apo Alinjtë e tjerë , si në Torvioll.

Sa e thjeshtë duket kjo këngë, por sa shumë që flet.

Por ajo, në radhë të parë flet për konceptimin e jetës nga himarjotët. Konceptim tepër njerëzor,  pa fjalë të mëdha, madje  dhe me një tis të hollë hurmori përsipër.

Interesant është fakti se ky konceptim i jetës është i shtylla veterbrore e vajeve dhe këngëve e kohëve të sotme. Kjo nuk është ndonjë teori apo filozofi e mësuar nëpër libra.  Kjo është vetë Himara, e natyrëshme, pa stisje e poza.

Thamë se kënga e Torviollit është e para këngë himarjote e dokumentuar, por ajo nuk është e para këngë himarjote. Po të çfletosh librin “Bregu i Detit në këngë” të Fane Veizit do njihesh me këngë himarjote me temë shumë më të herëshme. Aty do gjesh këngë edhe për Pirron e Epirin, për Aleksandrin e Madh dhe nënën e tij, për Arianitët dhe Topiajt etj, etj. Duke gjykuar nga fakti se në Himarë, laboratori  krijues i shndrimit të vajit në këngë funksionon edhe sot e kësaj dite, konkludojmë se pasuria folklorike në këtë trevë është tepër e madhe dhe me një shtrirje të gjërë kohore nga sa njohim ne.

Duke qënë se në të kaluarën Himara kishte një shtrirje më të gjërë gjeografike nga sa është sot, pasi përfshinte 52 fshatra, shumë prej të cilave ishin në zonën e labërisë, afërsia në zakone, në veshje dhe në rituale fetare apo mortore nënkuptonte dhe afëri në mënyrën e të kënduarit. Nga hulumtimet tona rezulton se, qoftë në Himarë, qoftë në labëri, stili i të kënduarit ishte  përafërsisht njësojë, i tipit…”O shokë, more…”. Konkurohej me tekst dhe jo me melodi.

Por koha ecte dhe Himara  ecte më shpejt se vetë koha, dhe ajo që ka më shumë rëndësi, është fakti se po ecte drejt ditës dhe dritës Europiane. Djemtë himarjotë që ktheheshin nga Venediku sillnin një kulturë europiane, ndërkohë që jetesa baritore ishte si një spirancë që e mbante në vend anien e jetës. Anija qëndronte në vend, por në kuvertën e saj frynte  era e  perëndimit. Ndryshimet ishin të dukëshme, që nga dritaret e mëdha të shtëpive , te veshja e njerëzve (u ndërua qylafi me festen) të mënyra e të ushqyerit ( O Zerbin sofërjeshiltë …, përjetëson një këngë faktin e futjes në ushqimin e përditshëm të perimeve, krahas mishit e bulmetit). Stili i deriatëheshëm i të kënduarit, u rinte si një kostum i ngushtë himarjotëve vizion - gjërë.

Pikërisht në këtë kohë doli në skenë Neço Muko dhe shokët e tij, të cilët në kulmin e moshës, ndërmorën misionin e madh t’i sillnin Himarës një stil të ri kënge. Atë që u quajt “avazi i Mukos”, si dëshmi apo çertifikatë  autorësie, të këtij varianti kënge iso-polifonike.

Ata ishin katër. Kënga himarjote kërkon minimalisht pesë  këngëtarë në grup, kështu që ata do plotësonin me zërin e tyre të pestin, duke u pozicionuar (kryesisht) si vijon: Neço Muko- kthyes dhe iso, Andrea Bala- kthyes dhe iso, Pano Kokaveshi- hedhës dhe iso dhe Koço Çakali- marës. Në rolet e polifonisë ishin të specifikuar si solo, por  në iso bashkoheshin të tërë. Nuk konkuruan me njer-tjetrin se cili qe më i talentuar dhe  meritën ja lanë atij grupimi që , njëzëri e quajtën “Grupi i këngës himarjote”.

Si të thoshnin ….Mali i Himarës…, pa i vënë emër majës.