Friday 23 June 2017

Sërish e ke thënë bukur...



Faruk Myrtaj* për shkrimin tim …”Unë duartrokita i pari”



Sërish, e ke thënë bukur, Timo:

"Deti nuk i numëron dot gjithë valët e lumit që derdhen te ai, por kjo nuk e pengon që t'i bëjë të gjitha pjesë të tij..."

Fatmir Terziu, prej vitesh, mban hapur një adresë ku trokasin, hyjnë e dalin, natyra e karaktere të shumtë, të lloj-llojshëm, shkëmbehen ide e pikëpamje nga më të ndryshmet, ku padyshim "I Zoti i Shtëpisë" jep tonet e epërm. 

S'di të mos ketë qënë i mirëseardhur ndokush, edhe i paftuar, edhe i allasojtë, sado që dihet pozicioni vetiak i Fatmir Terziut; nuk di të ushtrohet ndonjë seleksion, hierarki titujsh a vlerash, edhe pse të tijat shihen që atje tej!

Terziu është I Zoti i Shtëpisë që shërben për të gjithë, "me tabaka në duar", dhe në tabaka secili gjen atë që dëshiron, ndaj dhe na vjen ndërmënd urtima "Individi është mes tjerash në cfarë ai bën apo dhuron për të tjerët". 

Mund të mos jesh i një pikëpamje në qëndrimin ndaj individëve apo masave, mund të dëshiroje që "Fjala e Lirë" të ishte ca me e shtrenjtë, por pas sagës qëndrestare afatgjatë të Terziut si Derë e Madhe e Hapur mësohesh dikur se mirëdashja dhe dhurimi i ëmbëlsirave nuk është i dëshiruar vec për fëmijët. Njerëzit mbeten përhershëm fëmijë, kur pranojnë se papushim janë të etur të mësojnë mjeshtërinë e duhur...

Arti i fjalës, të shkruarit, kalimi prej poezisë në prozë, prej fjalës së figurshme në gjuhën filmike, kritika si inkurajim dhe analitika si sugjerim, janë të tera profile të një portreti që maturon veten si zot shtëpie, duke portretizuar musafirët që asgjë tjetër s'kërkojnë vec mjeshtëri fjale si komunikim me tjetrin si me veten në bërje e sipër...

Fjala e Lirë sigurisht do dëgjohet edhe më gjërë, si zeje e parë e një Mjeshtri edhe zyrtarisht të Madh!


*-Koment te Fjala e Lirë më 23.06.2017

Thursday 22 June 2017

Unë duartrokita i pari



Unë duartrokita i pari.
Në vënd të një urimi

Nga Timo Mërkuri

Ditën e sotme, më 22 Qershor 2017,  në orën 10.30 në një ceremoni zyrtare në Presidencë, Presidenti i Republikës  i dorzoi Fatmir Terziut dekoratën e lartë “Mjeshtër i Madh”. Të gjithë ne miqtë, shokët dhe të njohurit e Fatmir Terziut u gëzuam për këtë dekorim dhe po nxitojmë të formulojmë urimet e rastit për tja dërguar.  Unë nuk e di në se Fatmir Terziu do ti lexojë dot të gjitha urimet që do ti mbrijnë për arsyen e vetme se ne jemi shumë. Deti nuk i numëron dot gjithë valët e lumit që derdhen te ai, por kjo nuk e pengon atë që ti bëjë të gjitha ato pjesë e pandarë e tij. Kështu dhe urimet tona do jenë pjesë e pandarë e gëzimit të Fatmir Terziut.

Fatmir Terziu, poeti, shkrimtari, kritiku dhe mbi të gjitha njeriu intelektual dhe vizionar e meritonte me kohë këtë dekorim. Krijimtaria e tij në fushat e fjalës është sa e gjërë aq dhe cilësore, sa e thellë aq dhe vizionare. Por jo vetëm kaqë, kontributi i tij është pjesë e pandarë e aritjeve të një gjeneratë të  tërë krijuesish të cilët kanë bashkëpunuardhe bashkëpunojnë me Fjalën e Lirë dhe Fatmir Terziun. Prandaj e ndjejmë tonin gëzimin e këtij vlerësimi të Fatmir Terziut.

Por ajo që bie në sy është fakti se ka nisur një periudhë e vlerësimit të intelektualëve në tërësi dhe e poetëve dhe shkrimtarëve në veçanti. Nderimi dhe vlerësimi i krijuesve është ndoshta investimi më serioz dhe më largpamës i shtetit shqiptar, për të sotmen dhe për të ardhmen. Krijuesit janë njerëz që punojnë në heshtje, por njohja dhe vlerësimi i kontributit të tyre në jetën shqiptare është stimuli më i madh  për krijimtarinë e tyre. Ata , modestisht, të vlerësimi i çdo krijuesi të merituar shohin një vlerësim për punën e tyre. Prandaj i gëzohen vlerësimit të shokëve e miqve, siç i gëzohemi ne sot këtij dekorimi të Fatmir Terziut, të cilin e duartrokasim ngrohtësisht, pavarësisht faktit se nuk jemi prezent në ceremoninë e organizuar në Presidencë.

Prandaj dhe unë nxitova të duartrokas i pari.

Wednesday 14 June 2017

Kostandini nuk hyri në ajodhimë…



Kostandini nuk hyri në ajodhimë…

Sprovë

Nga Timo Mërkuri

Balada Kostandini dhe Doruntina është një ndër baladat shqiptare më magjepëse, sa që edhe me një lexim të shpejtë të mbeten në mëndje vargjet tronditëse të udhëtimit të vëllait të vdekur me motrën mbi të njëjtin kal dhe dialogët e tyre. Madje i parafytyron  mbi kalin e zi, me shalë të zezë dhe frerin e argjendtë, me flokët e përbaltura dhe të lagështa të Kostandinit që era ja shpupuris Doruntinës në fytyrë.

Është ky momenti kur Doruntina  nuhati që flokët e të vëllait qenë të përziera me baltë dhe nga trupi i vinte një erë e rëndë  vdekjeje. Shtoi kësaj edhe faktin që pak më parë kishte ndjerë se dora e të vëllait ishte tepër e ftohtë, përkundër moshës  së tij të re,  ardhjen e  rij të beftë në sheshin e fshatit ku qe martuar, insistimin e tij dhe nisjen e menjëherëshme  për rrugë, “sikundër je”, këngën e zogjve për “një zogëz bishtëbardhë/” që shkonin bashkë…“I vdekuri me të gjallë”, pra të gjitha këto ishin si shumë arsye për ti bërë vëllait pyetjet me një shqetësim të brendshëm. Por gëzimi i vizitës të shumëdëshiru- ar te nëna plakë nuk e la të thellohej shumë te përgjigjet dykuptimëshe të vëllait.

Ashtu si edhe ne, magjia që shpërndan kjo baladë nuk na la të shohim se mbi të  ka rënë  diçka më shumë se pluhuri i shekujve. Por  ne le të hyjmë brenda baladës dhe jo ta sodisim nga “dritarja” poetike.

1-Balada fillon me vajtimin e nënës plakë të cilën “një stihi” i helmoi “nëntë djem e nëntë nuse/ të nënta me djep në duar” duke i shkaktuar gjëmën më të madhe për një familje; “nëntë djepe ç’mi përmbyse/nëntë kala mi gremise/ nëntë dyfeqe mi shite”.
 saktë ajo shtëpi duhej të mbyllej. Por ja që nëna plakë kujton se Kostandini, djali i vogël i paskësh premtuar se do ti sillte kurdoherë që të kishte nevojë motrën Doruntinë, e martuar “shtatë male kaptuar”.  Kostandini nuk ja solli motrën edhe pas gjëmës që e gjeti shtëpinë e saj, prandaj ajo pasi i përmënd besën e pambajtur, “besa jote ndënë dhe” e mallëkon  të birin“Kostandin të ardhtë gjëma”.
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          Mallëkim i çuditshëm ky për një të vdekur. Ç’gjëmë mund ti vinte të vdekurit nga bota e të gjallëve?

Ky varg vërtet të rrënqeth shtatin dhe nuk të lë të shikosh më tejë. Sepse është një mallëkim nëne, i një nënë me shpirt të tharë nga lotët që ka derdhur. Mallëkimi i këtyre nënave ka forcën e fjalës së zotit. Të gjen kudo që të jesh, në këtë botë apo në botën tjetër.

1.1-Dhe të mendosh se ky mallëkim gjëmëmadh i adresohet birit të saj më të vogël, kjo e bën më të lemerishëm mallëkimin. Djalit më të vogël normalisht i rezervohen fjalët më të ëmbla, përkëdhelitë më të shumta, i falen më lehtë gabimet e fajet. Ai rrallë qortohet dhe asnjëhe -rë nuk mallëkohet. Dhe sidomos nga nëna…

1.2-Por ka dhe një element që duhet patur parasysh. Krishtërimi nuk e pranon mallëkimin Jezu Krishti edhe në kryq nuk mallëkoi shkaktarët e vuajtjeve të tij, përkundrazi ka mbetur fjala e famëshme e tij drejtuar zotit, për  torturuesit e tij …Fali o atë se s’dinë se ç’bëjnë”.

1.3- Konkludojmë se mallëkimi ishte një ritual pagan. Duke qënë me një forcë të tillë sa që trandet dheu dhe ngrihet i vdekuri nga varri, vargu i mallëkimit të nënës  na dëshmon kështu indirekt lashtësinë e baladës edhe në raport me krishtërimin.

1.3.1-Dhe po ti shtosh kësaj edhe lojën me numërologjinë (Gjashtë e gjashtë dymbëdhjetë /  Doruntina trembëdhjetë(1), motra me nëntë vëllezër) në funksion të idesë, atëherë konkludon se të gjithë elementët aktivë të baladës i përkasin periudhës parailire.

1.4-Duke analizuar mallëkimin e nënës konkludojmë se balada  është e periudhës së institucionalizimit të familjes. Shkelja e “besës” nga Kostandini do të thoshte kundërshtim i konsolidimit dhe instutucionalizimit të familjes në shoqërinë e atëherëshme, do të thoshte shpërbërje e familjes, duke nënkuptuar humbjen e identitetit të familjes...

2-…Nëna është në qëndër të baladës.. Është ajo që nis baladën, që vajton ngjarjen, që mallëkon të vdekurin duke shkaktuar ngritjen e tij nga varri. Dhe në fund  është po nëna që dialogon me të bijën e kthyer në shtëpi nga vëllai i saj i vdekur. Madje asaj i kërkohet leja për të martuar motrën e vetme dha po asaj i dha  besën  Konstandini.

2.1-Babai nuk del gjëkundi në skenë. Madje as si kujtim e jo vetëm si personazh. Pra kjo familje drejtohej nga nëna.

Që është një familje e organizuar, kjo duket qysh në fillim të baladës, por që është një familje matriarkate kjo kuptohet nga zhvillimi i ngjarjeve.

2.2-Ne shohim vetëm një familje të organizuar, familje që drejtohej nga gruaja , këtu, nëna. Paraardhësit tanë  qysh në hershmëri kanë  krijuar institucionin e familjes, institucion që ruajti etnitetin tonë nëpër shekuj. Balada i përket periudhës kur nuk kishte shtet, qoftë dhe në fillesat e tij, prandaj ne nuk shohim gjurmë të institucioneve të shtetit nëpër vargje. Kjo është një dëshmi indirekte e lashtësisë së baladës, me datlindje në kohën e matriarkatit.

2.3- Normalisht që pas këtij konkluzioni të lindë pyetja: Si ka mundësi që në një periudhë të tillë, me një shoqëri  me nivel intelektual të ulët të jetë krijuar një perlë e tillë, që i ka rezistuar epokave dhe na emocionon edhe sot me vlerat e saj artistike dhe ideore?

Kjo pyetje ka një difekt, ajo bëhet nga këndvështrimi ynë intelektual, i kohës sonë dhe i analizës sonë. Në radhë të parë duhet të kutptojmë se kjo baladë nuk është krijuar nga një njeri i vetëm në një vit apo  një  jetë njeriu. Balada është një krijim anonim popullor dhe si e tillë, është vepër kolektive. Ajo është vepër e brezave të tërë njerëzish, jo vepër e një njeriu të vetëm. Çdo brez diçka ka shtuar dhe diçka ka hequr, ka latuar një varg apo ka gdhëndur një fjalë.

Gjithashtu kjo baladë nuk është krijuar si një vepër artistike. Ajo ka lindur si një nevojë komunikimi midis njerëzve, për t’i kumtuar njeri-tjetrit nevojat dhe dëshirat e tyre dhe si e tillë ajo përmban edhe konceptet e jetës të kohës së lindjes së saj, jetë e mbushur plot me të gjallë e të vdekur që flasin e lëviznin bashkarisht.

Tezën e lindjes në periudhën e cituar të  veprave të tilla  e vërteton më së miri edhe egzistenca e ciklit të Këngëve të Kreshnikëve, datlindja e të cilit daton në periudhën parahomerike.

2.4-Në qoftë se do pretendohet për një datlindje më të vonëshme se periudha e matriarkatit, pra në kohën e patriarkatit, atëherë drejtimin e familjes do ta kishte marë një mashkull edhe në qoftë se do pretendohej se paskësh vdekur kryefamiljari, babai. Kjo familje kishte nëntë djem në moshë madhore, të martuar dhe me fëmijë “në djepe” dhe do ishte normale që drejtimin e  familjes ta kishte një nga vëllezërit, i cili do  organizonte edhe dasmën e motrës, Doruntinës. Por fakti që leja për martesën e Doruntinës “larg e larg mërguar/ shtatë male kaptuar ” kërkohej nga nëna, fakti që besa ju dha nënës nga Kostandini, më tejë, mallkimi i nënës tundi varrin dhe ngriti të vdekurin në këmbë” etj etj dëshmojnë rolin drejtues dhe autoritar të nënës në familje, duke i vënë vulën datlindjes në kohën matriarkale të baladës..

3-Po atëherë pse te vargu i parë i baladës datohet fillimi i ngjarjes “Ditën e Pashkës në drekë”, dhe më poshtë ku thuhet “Ditën e Pashkës së Madhe”. Pse në disa vargje citohen objekte fetare si kisha , ajodhima?

Në qoftë se datlindja e baladës është periudha e matriarkatit kujtojmë se Pashkët, si rite fetare i përkasin krishtërimit,  institucionalizimi i të cilit daton në vitet 300. Është i vërtetë fakti që populli shqiptar e pranoi krishtërimin ndër të parët në Ballkan, madje qysh  në udhëtimin e parë të shën Palit, por deri në institucionalizimin e tij nga perandori Kostandin krishtërimi ishte një fe gati ilegale, pavarësisht masivizimit të saj si fe e shtresave të ulëta.  Por gjithsesi distanca mes matriarkatit dhe krishtërimit është jashtëzakonisht e madhe, nuk flitet për diferenca vitesh por për diferenca epokash.

Atëherë si shpjegohet  vargu i parë “Ditën e Pashkës në drekë” në këtë baladë të periudhës së matriarkatit?! Po vargjet e tjera me adresë  kristiane.

Për të kuptuar këtë le të sqarojmë se çështë Dita e Pashkës?

3.1-Dita e Pashkës është një ditë pranvere që përfaqson ringjalljen e jetës, rilindjen e natyrës manifestuar kjo në gjelbërimin dhe lulëzimin e bimëve dhe pemëve. Kjo ditë në periudhën ilire dhe parailire festohej si ardhje e pranverës. Një festë si dita e verës.. Në një ditë të tillë u ringjall Kostandini.

Sipas krishtërimit, Pashka është dita e ringjalljes së Jezu Krishtit. Jezu Krishti u kryqëzua ditën e premte dhe u ringjall ditën e diel në mesnatë. Pra kemi konceptin e ringjalljes. Edhe pashkët kristiane  bien në pranverë në variacion fund marsi fillim ose mes prilli. Është pikërisht koha e ringjalljes së natyrës. Ngashmëria është tepër e madhe në ringjalljen e të dyve.

3.2-Ndryshimi është  se Jezu Krishti është bir perëndie, Kostandini është një bir njeriu. Madje pagan.
Kostandini u ringjall pas tre vjetëve (ç’bën tre vjet pa tretur), Krishti u ringjall pas tre ditëve. Arsyeja e kohës së gjatë e ringjalljes së Kostandinit shpjegohet me faktin se balada e kishte me “tepricë” kohën ndërsa Jezu Krishti kohën e kishte të kufizuar paraprakisht në “shkrimet e shënjta”. Misioni i tij në tokë nuk kishte kohë të tepërt në dispozicion.

3.3-Balada ka lindur në periudhën e matriarkatit dhe u mbart deri në kohën e krishtërimit duke u trasmentuar gojarisht brez pas brezi. Shkruesi i mëvonshëm i kësaj balade, i cili me siguri ka qënë  murg(2), ka menduar që ta “shënjtërojë” pak këtë baladë pagane.. Mund të  vëmë edhe një paralele midis besës dhe besimit. Madje ky do ishte edhe qëllimi kryesor i shkrimit të kësaj balade, “të pagëzonte” në kristianizëm baladën  pagane, siç ishte bërë dhe në raste të tjera(3). Elementët e këtij “pagëzimi” i kishte qysh nga koha pagane, duheshin ndryshuar pak. Besa duhej bërë besim, ditën e ringjalljes le ta quajmë dita e Pashkës, ringjallja e Kostandinit përqaset me ringjalljen e Jezu Krishtit,  koha e ringjalljes është po e njëjtë.
Atëherë le ti shënojmë si datlindje kësaj balade pikërisht datë-ringjalljen e Jezu Krishtit, ditën e Pashkës së Madhe.

Veçse kjo është si të shartosh një syth kristian mbi një nënshartesë të ashpër pellazgjike.

3.4- Difekti në shartesë fillon me një “gabim”kalendarik. Në krishtërim, dita e Pashkës është dita e ringjalljes, pra është ditë feste ku njerëzit këndojnë e kërcejnë në shesh të fshatit. Por në baladë kemi një atmosferë tjetër…Ditën e Pashkës në drekë  …mi helmoi djemt e mi/ nëntë djem e nëntë nuse. Pra këtu kemi të bëjmë me vdekje, dhe kjo vdekje e gjëmëshme ka ndodhur pikërisht atë ditë që ndodhte ringjallja… Asnjë rapsod popullor nuk do ta bënte një gabim të tillë. Është normale  atmosfera festiv në vargun 19 ku këndohet …Ditën e Pashkës së Madhe / Dhoqina na hidhej valle…Madje kjo atmossferë është në unision me atmosferën e krishtërimit në ditën e Pashkës. Por nga ana tjetër ky varg dëshmon se vargu i parë  është një lapsus, i rastësishëm apo i qëllimshëm, i cili nuk ndodhet në variantet e tjera të baladës. Mosndodhja në variantet e tjera është një dëshmi e një “lapsusi” të paramenduar.
Pra konkludojmë se vargu i parë nuk ka qënë në formën …Ditën e Pashkës… Ai mund të ketë qënë në çfardo forme, por pa datimin e Ditës së Pashkës.

3.5-Kujtojmë se elementët kristianë, te motërzimi më “fetar”i kësaj balade janë  pak vargje dhe konkretisht a-Vargu i parë…Ditën e Pashkës në drekë, b-Vargu i 19-Ditën e Pashkës së Madhe, c-Vargu i 29-Të vishem si kallogre, ç-Vargu i 40- Vate gjer në der të qishës dhe vargu 42- Se kam punë në ajodhimë. Siç shihet këto janë vargje jo thelbësore në baladë, madje vargu 19 dhe 40 nuk përmënden as në motërzimet e tjera të përafërta me variantin e cituar.  Kështu te varianti arbëresh kënga fillon me vargjet …Ish një nënë shumë e mirë…, dhe objektet fetare përmënden vetëm  tri herë, në funksione dytësore.. Te varianti i Halil Garisë  balada fillon me vargun…Kur ish ken gruja e ve/dhet jetim zoti ja kish falë

Pra, konkludojmë se në botën shqiptare elementi kristian nuk depërtoi në thelbin e krijimtarisë  popullore. Sythi kristian i shartuar në trungun pellazgjik të balad(ave)ës mbeti anemik, pa u zhvilluar si degë   e fortë e “pemës”.

4-Ky anemizëm i  “sythit kristian” të shartuar mbi këtë baladë të vjetër pellazge e ka  shpjegimin.

4.1-Me gjithë përqasjen e elementëve dytësorë midis baladës së ringjalljes së Kostandinit dhe ringjalljes së Jezu Krishtit përsëri ato mbartin mesazhe të ndryshme. Ringjallja e Jezu Krishtit sjell mesazhin e dashurisë së perëndisë për njeriun ndërsa ringjallja e Kostandinit sjell mesazhin e egzistencës, institucionalizimit dhe  forcës së besës së njeriut shqiptar. Krishti flet për besimin, Kostandini flet për besën.

4.2-Jezu Krishti pas ringjalljes u ngrit në qiell,  ku vazhdon të mbretërojë si bir perëndie, duke vijuar misionin e tij ndërsa Kostandini pas ringjalljes, mbajti besën e dhënë dhe pastaj hyri përsëri në varr, pasi misioni i tij mbaroi. Pra jo vetëm mesazhet qenë të ndryshme por edhe mënyra e prurjes dhe vënia në jetë e tyre ishte e ndryshme në mënyrë dhe në kohë.

4.3-Ndërsa ndonjë paralelizëm me ringjalljen e Lazarit(4) nuk mund të bëhet për arsye se fabula e ringjalljes së Lazarit është shumë e thjeshtë: Lazari ishte një mik i Jezu Krishtit i cili vdiq nga një sëmundje. Jezusi nuk ju ndodh pranë ditën e vdekjes sepse ishte me dishepujt e tij. Kur e mori vesh lajmin u nis për te fshati i  Lazarit dhe kërkoi ta çonin te varri i tij, ku i thiri tre herë në emër dhe i tha të ngrihej..Megjithëse Lazari kishte katër ditë që kishte vdekur, ai e dëgjoi fjalën e Jezu Krishtit dhe u ngrit nga varri. Mesazhin e kësaj fabule e tha vetë Jezu Krishti kur mori vesh vdekjen ku theksoi :.. Më mirë që nuk isha kur vdiq. Tani ju do shihni madhështinë e atit tim dhe dashurinë e tij për njeriun. 

4.4-Populli ynë vërtet e pranoi masivisht krishtërimin por  thellë në shpirtin e tij ai mbeti një popull pagan(5). Akoma dhe sot shqiptarët mbajnë besime pagane, bëjnë betime pagane (për këtë gur, për këtë zjarr, për qiell e për dhe etj).  Kështu që “sythi i shartuar” e kishte të vështirë të ritej e të zvëndësonte trungun pelazgjik ku u shartua.

Le të shohim për këtë  vargun më të fuqishëm të shartuar, vargun…se kam punë në ajodhimë/ se ati e kam shtëpinë…

4.5-Ajodhima është një pjesë e kishës ortodokse në formë gjysëmrethi e me kube, ku prifti pregatitet për shërbesat fetare si psh pregatit naforën etj. Pra është një vend ku hyn vetëm prifti dhe ndonjë ndihmës i tij. Atëherë lind pyetja, ç’kërkon Kostandini në ajodhimë kur ai nuk ishte as prift dhe as ndihmës i priftit? Sa për “shtëpinë” e tij, ai e kishte në varreza dhe jo në ajodhimë. Dikush do thotë se  me këtë varg Kostandini mashtron motrën., me qëllim që ajo të largohet dhe të mos e shohë atë kur të rihyjë në varr. Pra, me këtë varg “mashtrues” mbron motrën nga një tronditje shpirtërore e mundë -shme me qëllim që ajo të shkojë te nëna, duke dëshmuar kështu se Kostandini e mbajti besën. Pra në thelb ky dyvargësh nuk ka asgjë  fetare që të “shënjtërojë” baladën.

5-Atëherë na lind e drejta të hipotezojmë se në variantin fillestar, objekti ku hyri Kostand - ini ka qënë çdo gjë tjetër e mundëshme, por jo ajodhima. Pse të mos hipotezojmë se ka hyrë në një objekt kulti parakristian, ku bëheshin ceremoni për të vdekurit, ku i faleshin zotave të lashta ose thjeshtë orakullit të  Dodonës pranë Tomorit. Duke qënë se shumë elementë thelbësorë të baladës na çojnë në konkluzionin e  datlindjes së baladës në epo-    kën e matriarkatit është më llogjike prania në baladë e tempujve të lashtë se sa e ajodhi -mës së kishës.

5.1-Jo më kot e hipotezojmë vendfaljen e Kostandinit duke nënkuptuar edhe vendlindjen e baladës pranë Tomorit. Në rrethinat e Beratit , në zonën e Çamërisë dhe në Bregdet kjo baladë ka një përhapje shumë të gjërë. Mirpo këto zona kishin si vendpelegrinazhi tempullin e Dodonës. Po ashtu në këto zona emri  “Kostandin” është shumë i përhapur edhe sot dhe shpjegohet me fjalët kush-ta ndijë (s’do ta besojë këtë ngjarje), ashtu si dhe emri i Doruntinës shpjegohet me fjalët dor-unë-ti dmth të zënë për dore unë dhe ti (Kostandini dhe Doruntina) dhe ka origjinën te momenti që Kostandini kap motrën për dore për ta hypur në kal. Atëherë Doruntina ndjen se dora e të vëllait është shumë e ftohtë. Pra Kostandini e çon motrën deri te vendkulti pagan, ku zakonisht pranë tij ishin varrezat dhe i thotë të shkojë te nëna plakë se ai ka pak punë   te… tempulli.

6-Pra si përfundim mund të themi se Kostandini nuk hyri në ajodhimë për arsyen e thjeshtë se kisha ende nuk ishte ndërtuar akoma.

Ajo  u ndërtua shumë shekuj më von.


1-Sipas numurologjisë, numëri nëntë është numër i durimit dhe meditimit. Si numëri i fundit ndër numërat e thjeshtë është konsideruar i shënjtë. Përfaqson 9 dhuntitë shpirtërore të zotit, cituar nga shën Pali.
Numëri gjashtë është konsideruar si numër mistik dhe tregon pavendosmëri dhe personalitet të dyfishtë.
Numëri trembëdhjetë është numëri ters. Zotat e Olimpit ishin vetëm 12, po kështu dhe dishepujt e Jezu Krishtit. I trembëdhjeti ishte Juda Iskarioti, tradhëtari,shkaktari i kryqëzimit të Jezusit.

2-Murgjit  ndërmorën misionin e dokumentimit të baladave dhe këngëve e përallave të vjetra.

3-Është vërtetuar se shumica e kishave kristiane u ndërtuan nëpër vendkultet pagane. Shumica e xhamive  u “krijuan” duke u vendosur minaretë kishave të fshatrave pas ndërimit të besimit. Hipotezohet përqasja e emrit të Jezusit (Je zëri im) me Zeuzin (Zë-ësi) dje më pas me Isa-in, numëri i zotave me numërin e dishepujve të Krishtit, shumë ngjarje dhe legjënda pagane I janë përshtatur krishtërimit, prej nga I ka marë edhe myslimanizmi etj.

4-Në historinë e njerëzimit vetëm tre njerëz janë ringjallur, Kostandini shqiptar, Jezu Krishti dhe Shën Lazari.

5-Në qoftë se ndikimi fetar nuk depërtoi dot në brendësi të baladës shqiptare, këtë nuk mund ta     themi në variantin e vendeve fqinjë grek, bullgar dhe serb ose te Lenora e Burgerit ku prania dhe ndërhyrja e zotit dhe ëngjëjve është evidente. Kjo ka ndodhur për arsye se rapsodi i këtyre vendeve ose dhe Burgeri, kur kanë përshtatur baladën në gjuhën e tyre  nuk kanë aritur të bëjnë dallimin midis konceptit të besës dhe besimit, për arsye se  institucionin e besës e kanë patur vetëm shqiptarët.





Sarandë, më 12 Qershor 2017



Sunday 11 June 2017

Ndjesia intelektuale e shkrimit



NDJESIA INTELEKTUALE E SHKRIMIT

Dr Fatmir Terziu

Mendoj se “Vajz’ e valëve” - (Neço Muko, grupi i tij dhe kënga himarjote), sprova i autorit Timo Mërkuri, botuar nga “MILOSAO”, 2017, është një sfidë e jashtëzakonshme për lexuesit kulturologë. Është e tillë dhe për ata kritikë dhe kërkues, të cilët nuk janë “ngarkuar” shumë për të lexuar “poezi tregimtare” dhe ndoshta për të marrë atë që ata e kuptojnë se isoja dhe polifonia janë thjesht prurje kulturologjike, pra për të marë esencën që nxjerr në dritë Timo Mërkuri. Kështu që mes kësaj ndalese synimi është të bëja atë që është si një “menu inteligjente” mes shkrimit të Mërkurit dhe gjetjeve të tij, një ndjesi më të shijshme, duke e shkurtuar atë mendim të tjetërsuar dhe duke e futur vetë atë ndjesi në një mënyrë që e lidh tërësinë kulturologjike të problemit në fjalë në një lidhje më të kuptueshme me disa kuptime moderne të prura në mesin e lexuesve, kërkuesve dhe hulumtuesve vite të tjera.
John Carey, Merton Profesor i Letërsisë Angleze në Universitetin e Oksfordit deri në pensionin e tij të fundit në 2002-shin, si një zë publik i njohur falë rishikimit dhe kritikave të tij të suksesshme, foli për sipërmarrjen e tij të fundit në një kritikë rreth një libri të ngjashëm me sprovën e Mërkurit, si një ndalesë tek “Parajsa e humbur”. Dhe për këtë libër ngjashëm dhe apriori, ai thotë se “është një e treta e gjatësisë së origjinalit të tekstit dhe gjetjeve, pra është më shumë se një sprovë studimi”, duke na dhënë afërsinë të themi të njëjtën gjë dhe për “Vajz’ e valëve”, tek e cila gjetja, shkrimi, analiza dhe hulumtimi janë një risi me të cilën Mërkuri ka kohë që jo thjesht sqaron, por dhe ndihmon tërë atë angazhim të madh në fushën kulturologjike të hulumtuesve të shumtë. Sigurisht që është një sprovë e tipit Mërkurian, por në formatin e saj, “Vajz’ e valëve” është me të vërtetë një studim, që miratohet njëherazi nga disa kushte dhe kushtëzime dhe nga mjaft gjëra thelbësore.
Gjithsesi “Vajz’ e valëve”, aq mbresëlënëse për të hartuar veprën e Neço Mukos, mbi disa vjet hulumtime, mund të shihet si një lëvizje e ndjeshme dhe e qëllimshme për një studiues dhe hulumtues, poet dhe krijues, sikurse është Timo mërkuri, i cili që nga publikimi i parë i tij në këtë fushë, na jep dimensionin që nënkupton modernizmin, thellimin e lëndës dhe modelin që është qasur për një elitizëm kulturor, atë që, sipas kritikëve të tij, e transformon shumë lehtë në intelektualizëm të plotë, një dhuratë ndaj vetë jetës dhe mendjes së një prej prodhuesve të këngës himarjote si shtysë për të shkuar më tej në një zonë ku isoja dhe polifonia kanë një sitë të madhe kulturologjike. A nuk shqetësohet ai se do të gjej vendin e zverdhjes së teksteve të harruara tek mostrajtimi dhe mosprezantimi me këngën himarjote?
“Kjo nuk është ndonjë teori apo filozofi e mësuar nëpër libra. Kjo është vetë Himara, e natyrshme, pa stisje e poza”, thotë autori i “Vajz’ e valëve”. “Himara është ndoshta i vetmi vend në botë, ku laboratori krijues i popullit vazhdon funksionimin e tij edhe sot, njësoj si para mijëra vjetësh. Mortet lindin ligjërime, të cilat, duke ecur nëpër urën e logatjes, nga bregu i vajit mbërrijnë në brigjet e këngës. Aty shpalosin gjithë hiret dhe finesën e shpirtit të popullit. Himara edhe sot në kohët moderne, vijon të praktikojë traditat e saj të hershme. Është një përgjigje tipike, mjaft e drejtë. Siç është përcjellja. “Stili i deriatëheshëm i të kënduarit, u rinte si një kostum i ngushtë himarjotëve vizion - gjerë. Pikërisht në këtë kohë doli në skenë Neço Muko dhe shokët e tij, të cilët në kulmin e moshës, ndërmorën misionin e madh t’i sillnin Himarës një stil të ri kënge. Atë që u quajt “avazi i Mukos”, si dëshmi apo certifikatë autorësie, të këtij varianti kënge iso-polifonike.” Në shkrimin e Mërkurit mësojmë dhe thelbësoren “Neço Muko qe vërtet Princ në kuptimin më të plotë të kësaj fjale. Ose ndoshta me ndonjë përjashtim të vogël si p.sh. nuk kishte lindur në ndonjë pallat a kështjellë të stisur e të ngritur nga ndonjë mbret hijerëndë dhe se atë ditë që lindi ai, nuk gjëmuan topat nëpër bedena të kalasë.” Dhe kështu shkrimi shkon deri në thelbin poetik tregimtar, që Edgar Allen Poe e ka quajtur “parimi poetik”. Po pse në këtë kontekst?
            Në këtë konstekst kuptohet se timbri, po aq mjaftueshëm na shpie në atë që parimi poetik e dimensionon me mjaft gjetje të cilat janë sipas autorit aktuale edhe sot: “O mashtrues i ashpër, o kurbet/magjistar e dinak dhe i keq”. Poe ftillon duke thënë se nuk ka gjë të tillë si qasja aktuale në një poezi, por ajo që e bën të jetojë atë më gjatë, pra aktualizimi dhe ridimensionimi. Dhe këtë bazuar në tekstet poetike të Mukos, e bën teksti qëmtues Mërkurian. Të gjitha shtojcat e gjata në këtë kontekst përbëhen nga poemëza të shkurtra të bashkuara nga copa të ndjeshme kumtuese, edhe në kontekstin kur ato, që nuk janë poezi, bëhen të tilla me zbutjen e tekstit të Mërkurit. Dhe në paragrafin ngjitur ai citon “Atë që s’e bëri dot në Pire e bëri në Sarandë. Ngre grupin e estradës dhe themelon revistën “Pif-Paf” dhe nuk harron që ta shkruajë emrin e tij jo Nestor H. Muko, siç e kishte zyrtarisht, por N. H. Marjoti, që të lexohet Neço Himarjoti. A nuk tingëllon si të thuhet Neçua, Princi i këngës himarjote!”
Kjo është pika ku bie në sy e tëra e gjetjes intelektuale të sprovës së Mërkurit, dhe është edhe pika e vlerave të tjera: “Të krijohet një teknikë e re polifonike është shumë e vështirë dhe duhen shekuj, por ama të veçosh një zë të polifonisë dhe t’i japish atij një rol të ri duke e ngritur artistikisht lart katërzërëshin është plotësisht e mundshme dhe e pranueshme kur bëhet me mjeshtëri. Këtë bëri artisti i madh i këngës popullore Neço Muko dhe jo vetëm që u pranua, por novacioni mori emrin e tij. Shpesh sot themi këngët e Neço Mukos në vend që të themi këngët himarjote ose anasjelltas. E pra, dhe princat diçka mbjellin e diçka ndërtojnë dhe ja: hop, kemi një principatë. Tani le të vijë e mirësevijë princi.” Sepse kjo është pikërisht ajo që Mërkuri ka bërë, jo thjesht për të zbuluar e ridimensionuar Princin. Ai ka zëvendësuar gjatësitë e tepruara me përmbledhje të shkurtra narrative, duke u përqendruar në ato pasazhe që, për Mërkurin, janë arsyeja për madhështinë e Mukos, në të vërtetë, arsyeja pse njerëzit, jashtë akademisë së Polifonisë, mund të fillojnë të këndojnë sërish Mukon dhe kur ata nuk dinë teknikën. Dhe kjo prek në vëmendjen kritike të Mërkurit, në të vërtetë misionin e tij hulumtues në përgjithësi: të sjellë vlera në realitet, për të demonstruar se literatura që duket e vështirë, mbetet shumë e ndjeshme në mesin e kulturës së lartë, mund të jetë diçka nga e cila secili dhe çdokush mund të nxjerrë kënaqësi.
Përveç kësaj, duke dëgjuar atë, unë besoj që Mërkuri, intelekti i tij si pikant i hulumtimit tipologjik është bujar, është i aftë të ngrejë mjeshtërisht “Vajz’ e valëve” përtej ardhjes së saj nga Muko. Timo në këtë sprovë është shumë i dashuruar me tekstet e kuptimit dhe tingullit, që mbahen ende të fshehura, dhe fill pas takimit të tij të parë me tekstet e këngëve dhe gjetjeve, me pafundësinë e vizionit ekspresiv të teknikave polifonike qas potencialindhe pasionin. Pasioni i tij është didakt. Kuotat vijnë pa mundim, ndërsa ai bisedon me entuziazëm për pikëpamjen kulturore, rishkrimin e saj në një dritë simpatike, njerëzore, ndërsa shkon më tej, dhe ai flet edhe për Dhimitër Rumbon, Llambi Turtullin, Kleo Jorgjin, Tefta Tashkon e Tula Paleologun.
Mërkuri, duke analizuar me këtë sprovë, nuk po pakëson ose nuk e zbut apo hedh poshtë “më të mirën që është menduar dhe thënë”, por tenton lart për të cituar tekstin dhe vetë Neço Mukon (një model që admiron dhe një këngëtar që dëshiron), shkurt ai e demokratizon atë. Ai po i jep lexuesit Mukon që ai e do, ashtu që ata ta duan edhe atë. Kjo është pika e tërë e edicionit të “Vajz’ e valëve”, dhe është pikërisht pikë e sprovës Mërkuriane. Kësaj sprove duhet ti qasen mjaft të tjerë, të thonë fjalën e tyre, pasi ka një dimension të gjerë e të nevojshëm në gjithë atë që ka vetë lënda e pasur e “Vajz’ e valëve”.

Vullneti i Mërkurit, dëshira e tij për të bërë literaturë të thjesht e të arritshme, për të demonstruar vlerën e tij (potencialisht) për të gjithë, ka origjinën e tij, pjesërisht, në historinë e tij të krijimtarisë dhe hulumtimit, të regjistruar me zell dhe me lëvizje në “Vajz’ e valëve” e mjaft krijime tipologjike. Atje, së pari, takojmë një Muko dhe një kompleks të tërë kulturash dhe anëtarësh të një kulture të gjerë Himarjote, vetë-përthithur, nga një shtresë të lidhur me tërësinë dhe kërkimin, e klasës së mesme. Mërkuri, shkruan se ndihet si një “ndërhyrës” tek Prezantim me këngën himarjote; Princi i këngës himarjote Shqipëria; Ismail Qemali; Vajz’ e valeve; Nëntëqint e dhjetë viti; Naze naze puna jote; Vajza e malit; Mbeçë more shokë, mbeçë; Lule manushaqe; Llaj çobani; E pabesa; Dashuria; Andrea Lekë Bala; Rinia; Borziloku; Jo, moj, jo; Këngë dasme; O deropolitisa; Daveli; Minush aga; Koço Çakali dhe Pano Kokaveshi Katina nina- nina; Vogëlushja hane – hane; Marikë, moj, e dashurë; Dolli hëna dritergjenda; Lule je, lule të thonë Konispolatia; Çerçiz topulli; Prandvera; Kanakarja; Tefta Tashko Koço; Varfëria; E dëshpëruara; Dashuria e parë; Tangoja e trëndafilëve; Korçarja e bukur; Tirana; Saranda; Llambi Turtulli; Mban mënd; Shkodra; Ëndrrat; Tula Paleologu dhe Klea Jorga e mjaft të tjera, ku mes ndërhyrjes i jep jetë vetë isos.
Autori na thotë se “Iso-ja është e domosdoshmë për këngën si deti për anijet, si ajri i qiellit për fluturimin e shqiponjës. -Iso-ja është pashaporta e identitetit kombëtar të këngës sonë popullore. Ajo është vetë shpirti i këngës, prandaj ajo asnjëherë nuk i ndahet këngës popullore. Të mendosh një këngë popullore pa iso, është si të mendosh një trup të gjallë pa shpirt. -Iso nuk është e kushtëzuar nga marrësi. Marësi është sinjali i nisjes së...anijes nga porti, por iso- ja është deti nëpër të cilin lundron flota e këngës.”
Në njëfarë kuptimi, atëherë, dëshira e tij kritike dhe hulumtuese për të hapur dyert e lkësaj sfere kulturore, për të bërë kanonikun të arritshëm, lind nga përvoja e tij dhe lufta kundër atyre që do të kufizonin aksesin, të cilët do ta trajtonin sferën kulturore pak më shumë se një mjet për të afirmuar dhe për të shënuar dallimin e tyre nga ato që ata mendojnë se duhet të jenë nën to.
Megjithatë, Mërkuri është gjithashtu i kujdesshëm për të theksuar se duke e bërë ison një pikë të kuptueshme e të arritshme, duke justifikuar publikisht vlerën e saj, është shumë ndryshe nga disa të tjerë duke u thënë njerëzve se duhet të lexojnë diçka dhe duke supozuar se gjykimi i një personi është absolut. Dhe në këtë, ai kap diçka të rëndësishme: natyrën diskurse të vlerës kulturore të isos, shfaqjen e saj të përhershme nëpërmjet një shkëmbimi të pikëpamjeve, një veprimi të ndërsjelltë bindjeje, në vend që të keqkuptohet thënia se “Është iso-ja ajo që i ka bashkuar bashkë në një grup marrësin e hedhësin, pritësin e prerësin dhe nuk ka ndodhur e kundërta. - Nuk është teksti apo “polifonia” (shumëzërrëshi) magjia dhe pavdekshmëria e këngës sonë popullore, por është pikërisht ajo, me e lashta, më e pavdekëshmia, nëna e këngës, “iso-ja”. -Iso-ja është lumi i lotëve që buroi nga sytë e nënave dhe krijoi detin e këngës.”

Botuar te gazet Fjala e Lirë. Londër, më 10.06.2017