Vajtimi i Ajkunës dhe
Petrit Rukës për Omerin
Përsiatje mbi “Vajtimi i Ajkunës” të Petrit Rukës dhe
Eposit të Kreshnikëve
Unë jam i sigurt që nuk gabohem duke e quajtur këtë krijim “Vajtim i Ajkunës dhe Petrit Rukës për Omerin”, madje ju ftoj edhe juve që me këtë
titull ta lexoni apo ta përmendni nëpër biseda e komente. Sepse duke e lexuar
nuk je në gjendje të dallosh ku fillon e ku mbaron vajtimi i Ajkunës së Eposit të Kreshnikëve e ku fillon vajtimi i Petrit Rukës. Kjo jo vetëm për
arsyen se të dy vajtimet të përlotin sytë e s’je në gjendje të gjesh dallimin e
vargjeve të eposit nga krijimi poetik i tepelenasit, por edhe për arsyen
thelbësore se të dy krijimet janë
ligjërime mortore, janë vajtime dhe në të dy këto vajtime janë ruajtur besnikërisht
karakteristikat e vajtimit me ligje të popullit tonë dhe epoka e ngjarjes.
1) Vajtimi është për Omerin, birin e Ajkunës dhe të Mujit. …Muji bashkë me Halilin dhe me Omerin del në
bjeshkë për me u gri me shkjet. Halilin e qet në maje të thatë e Omerin tu
kasha në fush të Krajlnis. Omeri vret popin e n’atë pushkë e rrethojnë shkjet e
i bajn’ nandë plagë…I ligështuem lëshon nji gjamë, të cilën e ndjen Halili.
Halili nget tu Muji, u bin shkjeve e i shpërndajnë. Shkojnë te Omeri, e venë në
gjok, por u vdes në
bjeshkë tue i porosit mos ti diftojshin nanës...
Është pikërisht kjo këngë kur Ajkuna i lutet Mujit…Pash at Zot Mujo qi t’ka dhanë /Mos Omerin shpijet me ma tretë/ Se
shtatë Omera t’mirë si i pata / Shtat
Omera jam kah kjaj e ngrata /E spo dij as vorret ku po i kan…
1.1) Është pikërisht ky moment që ne meditojmë
në lidhje me emrin “Omer” dhe konkludojmë se ky nuk është emër personi por është
cilësim që nëna i bën birit së saj…I miri
(i nënës). Kjo na përforcohet edhe nga tradita shqiptare që në një familje,
vërtet trashëgohet emri i të vdekurit, por ky trashëgim nuk lejohet të bëhet më
shumë se dy herë kur vdekjet janë në moshë të re dhe të dhunshme (nga armët).
Pra, pas vrasjes së Omerit të parë mund t’i vihej emri Omer djalit të dytë, por
pas vrasjes edhe të Omerit të dytë, kurrsesi nuk do ti vihej ky emër djalit të
tretë. Të tetë djemtë e Ajkunës nuk
mund ta kishin emrin Omer por ndërkohë të tetë ata ishin “të mirët e nënës” që u vranë në Lugjet e Verdha. Ndaj dhe
Ajkuna kur vajton të birin, e quan me cilësimin “O (i) miri i nënës-o) që rastësisht
përqaset me emrin Omer. Kjo tezë përforcohet edhe
nga fakti se emri i plotë i djalit të
Ajkunës në Eposin e Kreshnikëve është
Sokol Omeri. Pra djali e ka një emër Sokol dhe cilësorin Omer “I miri”.
1.2) Në këtë situatë mortore
tronditja vjen para ngjarjes ashtu si klithma e shpirtit para fjalës. Ajkuna i
lutet Mujit të mos e marrë të birin në bjeshkë
nga droja se do t'i vritet i biri, djali para vdekjes i lutet babës që mos ti
tregojë nënës se ai ka vdekur, nga droja se nëna nuk do ta durojë dot dhembjen
e vdekjes së tij... Nji fjal nanës mos me
i çue/Se
m’ka dash e nis me vajtue / Se m’ka dash e nis me mjerue…Të
dy palët mendojnë për palën tjetër. Janë të shumta rastet, kur të pranishmit në
vdekjen e të rinjve shqiptarë nëpër luftëra kanë dëshmuar se meraku e brenga e djemve para vdekjes, nuk ka qenë plaga që
kishin ata në trup, por plaga që i hapte nënës në shpirt vdekja e tyre. Këtu
fillon realisht drama e “Vajtimi i Ajkunës dhe Petrit Rukës", te dhimbja e
nënës.
1.3) Nënat tona janë bërë vajtore nga jeta plot morte, ndonëse nëpër
morte asnjëherë nuk kanë vajtuar vetëm por kanë qenë në mes të grupit të vajtoreve..
Në Lugjet e Verdha Ajkunën e shoqëruan
në vajtim yjet e qiellit …Qyqe vetëm rrugën ma paska marrë,/ kan nxan vend hyjt vajin për
me ndie,…
Kan lan kangën zogjt e malit,/kan lan
kangën me vështrue!
…Ndërkohë Petrit Ruka e vendos nënën vajtore te … Ahut treqind vjeç, ku ulet ,/... /Zë vjeshtoset, lëshon fletët /Me
flori ia mbulon djalit/ Varrin dhe gjysmën e malit./Ndalen zogjtë në
fluturim,/Ndalen bishat në shtegtim,/ Ndalen ujëvarat mbi hone,/Bëhen për retë
ballkone, /Ndalen yjet, rrisin togun, /Shtyjnë me b'rryla shoku-shokun, /Të
zënë vend e të dëgjojnë/Një mijë qiej se si lotojnë… Që është e bukur kjo
panoramë, kjo s’do diskutim, por unë ju
them se këtu Petrit Ruka saktësisht ka paraqitur situatën mortore, në prag të nisjes së vajit nga nëna e të
ndjerit ose nga ndonjë vajtore e mirënjohur.
1.4) Duke i pare të dy ambientet mortore, “Vajtimin e Ajkunës” të Eposit
të Kreshnikëve
dhe “Vajtimin e Ajkunës”, Variant për baladë të
Petrit Rukës kështu pranë e pranë, më
thoni ju lutem: a kam të drejtë kur e quaj këtë krijim “Vajtim
i Ajkunës dhe Petrit Rukës” së bashku. Sepse, po qe se nuk e dini, jua
them unë që Petrit Ruka është nga krahina ku vajtimi bëhet me ligje. Kur
Ajkunat e Labërisë mblidhen në mort e zënë vajin, ndalet era nëpër shtigje,
ndalet kënga e zogjve nëpër fletë, ndalet uji në përrua, ndalet hëna e ndalet
ylli. Unë ju them që heshtin edhe perënditë e Dodonës e dëgjojnë vajin. Ndoshta
këto perëndi prandaj lejonin të vriteshin në luftë bijtë e popullit tim qysh fëmijë,
si Omeri shtatë vjeçar, me qëllim që të dëgjonin vajtimin e nënave tona. Kaq shumë i ka magjepsur ky
vajtim sa që kur panë se po rralloheshin
djemtë nga shpata, u menduan e u menduan dhe me qëllim që të mos e humbnin magjinë
e vajtimit, e shndërruan atë në këngë iso-polifonike që ta dëgjonin çdo ditë. E
kini vënë re kur këndohet kënga labe se si tunden gjethet e pemëve. Janë perënditë
që vijnë e dëgjojnë, fshehur nëpër degë e fletë.
Se kur zënë e vajtojnë nënat labe e bregdetase
atëherë edhe deti ndalet se s’ka kush t’ia dëgjojë buçimën dhe malet afrohen në
grupin mortor për të vajtuar me suferinat-ligje... "Qaj moj Çikë me Gjinikë /Se drëri juaj ka ikë/Që i shtij
hasmitë frikë/Dhe nuk i qasej e ligë…" i lë populli radhën e vajtimit
malit të Çikës dhe të Gjinikës të vajtojnë për kapedan Sokrat Lekën nga
Qeparoi.
2) Ti do
të thuash se Petrit Ruka është burrë katërqind derhem dhe jo grua që të
zërë vajin e të shkulë flokët, prandaj e paskam gabim këtë muhabet. Jo more
mik, jo, nuk e kam gabim. Është mot a mot si ta them unë. Vajtimin nëpër mortet
shqiptare e kanë bërë burra e gra. Po, po, edhe burrat vajtonin me bot e me ligje. Lekë Dukagjini në
mes të Lezhës vajtoi vdekjen e Skënderbeut me sokëllimë e ulërimë, duke shkulur
flokët, duke çjerrë faqen e duke rrahur gjoksin me grushte, pa turp e pa droje.
Ai i pari dhe gjithë ushtria pas tij bënin thjeshtë zakonin e hershëm mortor të
popullit shqiptar. Akoma dhe sot në Pilur burrat shkojnë te shtëpia e mortit me
vaj në buzë ndërsa në zonat e malësisë së veriut bëhet edhe sot “Gjama e burrave”. Ka ndonjë nga ju
që beson se Petrit Ruka nuk ka vajtuar (në heshtje) kur i ka shkruar vargjet e
këtij vajtimi, se unë për vete, vetëm me të lexuar i bëra qull mëngët e këmishës
duke fshirë sytë. Ejani t'i lexojmë bashkë vargjet…Kur ka dalë tek lugjet nana,/Sytë ka ngritur, ku është hana,/Qofsh
mallkuar gjer në thua/ Që s'ma çove një lajm mua,/ Siç e bën gruaja me grua. /T'u
shkimtë drita, të mbloftë hiri/Një pikë ujë mos paç tek gjiri,/ Mos paç frymë
në qiell e tokë,/Të plastë syri për një zog/Mos të mbiftë një fije bar,/Rënç
shtatzënë e pjellç një varr…
Nuk është Çajupi që vajton dhjetë
vjet pas vdekjes së gruas me vajin e famshëm… "Doje dritë o qiell more dritën time/ dhe ma mbushe jetën plot me hidhërime…"
Është Petrit Ruka që në linjën e kohës
se hershme vajton e qan me gjëmë e bot në Lugjet e Verdha, duke mallkuar qiell
e hënë. Aty bashkë me të është dhe Ajkuna që vajton (gati) me të njëjtat fjalë… "T'u shkimtë drita
ty,o mori hanë /qi s'ma çove at natë nji fjalë,/n'lugje t'Verdha shpejt me dalë
,/ bashkë me hi n'nji vorr me djalë!/Ndoshta vorri t'dyve s'na kish
xanë,/ndoshta djali ngat nuk m'kishte lanë,/nji vorr t'ri - por kishte ë për
bri ./ Ahit t'malit rixha i kishte ba,/gurit t'malit rixha i kishte ba,/për mue
gropën me ma lanë/ se aq i vend ma kishte lanë./ Mallkue kjosh, o mori
hanë,/qysh me e lanë nanën t'pa djalë!..."
Është nëna ajo që ka të drejtën e
zotit t'i drejtohet hënës dhe diellit
me mallkime, aq më tepër që është një nënë
e një populli para-hënorë, si populli ynë. Se populli ynë bisedonte me hënën e me yjet siç bisedojmë
ne sot me komshiun përtej parvazit të dritares, duke mënjanuar lulet e mbjella
nëpër saksi..
2.1) Por pas mallkimit të hënës dhe yjeve
(komshinjve të saj), Ajkuna u shtrua mbi varr të djalit të saj të mirë, u mbështet te ahu që
kishte vendosur mbi të dhe ja nisi vajit me fjalë zemre "… Po a s'din de kush ka ardhë,/qi nuk çohesh për me u falë,/more i
miri i nanës - ooo! / Amanet, o more bir,/Del nji herë ksi burgut t'errët,/fol
me nanën qi t'ka rritë,/s'm'ke lan kurr kaq shum me pritë! /… A thue gjogun me ta prue,/del ndo' i herë
për me lodrue,/bjen dër gurra me u freskue, / kërkon majet bashk me zana,/se ty
vorrin ta rue nana,/more i miri i nanës - ooo!
As tërmeti njëqind ballë nuk godet
malet a detin më fortë se këto vargje zemrën e burrit. T’i dëgjosh të vajtuara
këto vargje shpëton nga ndonjë infarkt elektrik vetëm po të
të bjerë të fikët. Po të kishin veshë t'i dëgjonin e zemër t’i ndjenin guri e
druri, do çaheshin e do bëheshin thërrime e ashkla. Se zanat dhe Orët e Malit
nuk e duruan dot ligjërimin e Ajkunës, ndaj ja kthyen mbrapsht fjalët e ia ndalën
zemrën së rrahuri, sa ta çonin përkrahu te shtëpia e saj në Jutbinë… "Orët e
bjeshkës ma s'und p'e ndiejnë, / fjalën n'gojë po ja kthejnë dalë, / zemrën
s'rrahni ja kanë ndalë…"
2.2) Sipas zakonit mortor shqiptar, pasi
mbaron ligjërimin një vajtore, bëhet një pushim i shkurtër disa minutash sa për
t'u qetësuar situata dhe më pas ia nis ligjërimit mortor vajtorja tjetër. Këtë
herë ligjërimin e nisi Petrit Ruka me zë të plotë burri të vrarë në shpirt,
duke vajtuar "… Ka
ardh nana, çohu, o djalë/Si nuk ngrihesh për me u falë,/Dil prej burgut që s'ka
derë /Mbushi balluket me erë,/Dil ndër shpate të flladitesh,/Kapërce ylber të
rritesh,/T'u pish gjirin, shko gjej zana/Se ty varrin ta ruan nana./Dil i
bukuri plot hire,/T'u bësh dritë trojeve ilire./Në ke ftohtë ku ke rënë/Ja ku
është e zeza nënë,/Po vë ballin përmbi varr/Ta ngroh baltën, ta bëj zjarr. /Të
ta ngroh trupin që dridhet/ Gjakun që në zemër mblidhet,/Ngrihu se nëna këtej
s'ngrihet/ Gjersa malet t'i hanë hijet.." Oi, oiiii. Tani që e dëgjuat vajtimin, pa më dëftoni kush
qe ai që tha se Petrit Ruka nuk di të vajtojë me ligje? Ju them unë e mbajeni mënd,
edhe njëqind vjet po të rroni, të tillë vajtim s’do dëgjoni dot. Se nuk vajtonte vetëm Petrit
Ruka more mik. Bashkë me të vajtonin dhe malet e Labërisë dhe të Jutbinës bashkë,
lisat në pllaja dhe era në luginë, gurët
e malit dhe lulet e fushës. Edhe unë që shkruaj këto radhë dhe ti i dashur
lexues sypërlotur vajtojmë bashkë me Petrit Rukën e Ajkunën. Mos kini turp të
vajtoni. Ky vajtim tregon sa të bukur e
të mirë jemi. Këta lot janë si uji që ftoh çelikun kur rrihet në kudhër për t’u
farkëtuar shpatë. Nuk dua t’i analizoj varg për varg se s’do na mjaftojë koha,
por dua t'ju them se unë, ndërsa i vija veshin vajtimit të Ajkunës dhe Petrit
Rukës, përtej ylberit të lotëve pashë se:
2.3) Vajtimi gati i njëjtë i Ajkunës
së hershme, vajtim me gjëmë e me ligje, gati i njëjtë me vajtimin e sotëm të nënave
tona dhe shndrimi i këtyre vajtimeve në këngë, tregon një linjë vazhdimësie të
popullit tonë në këto troje, nga hershmëria e matriarkatit në ditët tona. Pra ne kemi lindur në këto troje para se të ndrinte hëna përmbi to.
Kemi lindur këtu dhe këtu jemi. Këtu kemi djepet, këtu kemi të rrënjët, këtu
kemi dhe këngët.
2.4) Vajtimi gati i njëjtë i Ajkunës së
hershme, vajtim me gjëmë e me ligje, gati i njëjtë me vajtimin e sotëm të
(Petrit Rukës) nënave tona dhe shndrimi i këtyre vajtimeve në këngë tregon edhe
unitetin, njësimin, e etnitetit tonë gegë e toskë, jugorë e veriorë qysh në hershmërinë e jetës
njerëzore.
2.5) Vajtimi i Petrit Rukës me vargje të rregullta
në një motiv verior, aq më tepër të hershëm dhe suksesi i këtij realizimi artistik
është një dëshmi e gjakut të njëjtë që vlon nëpër zemra e rrjedh në damarë tek
të tërë ne; gegë e toskë, shqiptarë...
2.6) Në vajtimin e Ajkunës vargu: "Mallkue kjosh,o mori hanë,/qysh me e lanë
nanën t'pa djalë…" tërthorazi
na jep edhe peshën reale të e dhimbjes sepse mbi dhimbjen e nënës për vrasjen e
djalit qëndron dhimbja e mbetjes së
nënës pa djalë. Se ç’do të thotë kjo në dëshirën për vazhdimësi të familjes
shqiptare, nuk po zgjatem t’jua shpjegoj sepse e dini fort mirë. Por ky fakt është një mangësi për Ajkunën sepse nuk e përmbushi dot detyrën e saj si grua për
vazhdimësinë e fisit meqënëse edhe djali i fundit ju vra. Kjo është gjëma më e
madhe që solli vrasja e Omerit, duke u bërë ky mort një gjëmë e dyfishtë.
Realisht ne nuk dimë si vijoi historia, por Mujin e gjejmë edhe në këngë të
tjera sepse jeta shqiptare, shtigjet për të kapërcyer edhe fatkeqësitë e tilla
i ka mbajtur gjithmonë hapur, si p.sh me martesat të dyta etj.
3) Këngët e Eposit të Kreshnikëve sigurisht që
nuk kanë lindur si vepra artistike për “konkurse”. Ato kanë lindur si mesazhe që
populli ynë qysh në hershmëri u përcillte pasardhësve të tij si dhe popujve të
tjerë. Në se me baladën e Konstandinit përcolli
mesazhin e “besës” së shqiptarit, natyrshëm lind pyetja se çfarë mesazhi përcillte me “Vajtimin e Ajkunës”.
Trysnia
e dhimbjes mbi ndjenjat e nënës ka krijuar këtë mrekulli që quhet ligjërim,
vajtim mortor për djalin e vdekur (vrarë), i cili ashtu si diamanti shkëlqen
nga çdo anë dhe është i fortë të sfidojë shekujt dhe ta presë kohën në mes, si
të ishte një copë xham. Në qoftë se do shohim ceremonitë mortore të popujve të
ndryshëm, nga Lukiani mësojmë se, trupin e të vdekurit … "greku e djeg, persiani e kall në dhe,
indiani e mbulon me një tis të tejdukshëm, skiti e ha dhe egjyptiani e than…"
Vetëm nënat shqiptare e shenjtërojnë trupin e të vdekurit duke e mbuluar me
vaje e ligjërime, prej të cilave mbijnë këngët e vallet që e përjetësojnë emrin
dhe veprën e të vdekurit më shumë se
çdo arkitekturë varrezash. Kjo ndoshta është
dhe arsyeja që shqiptari e prêt qetësisht vdekjen në luftë, si të ishte një udhëtim
i zakonshëm. Pra populli shqiptar vajton çdo fëmijë me vaje, me ligjërime që
kanë formën e vjershave më të arrira artistikisht apo të himneve me të cilat përcilleshin
mbretërit e faraonët.
3.1) Mbi këto fakte gjykojmë se mesazhi që përcillet me këngën “Vajtimi i
Ajkunës” i Eposit të Kreshnikëve është kumtimi që… populli shqiptar i përcjell bijtë
e tij me ligje, me vajtime si mbretërit dhe faraonët, sepse çdo bir i tij është
i barasvlefshëm me një mbret a faraon dhe çdo bijë e tij me një mbretëreshë.
3.2) Madje edhe vetë emri i Ajkunës rrezëllin e
ndrin si një liqen lotësh. Kjo edhe për faktin se ky emër etimologjikisht na
bën të mendojmë se buron nga vajtimi me domethënien e një gruaje që qan. Në
epokën e lindjes së këngës njerëzit nuk përdornin emra e mbiemra si sot, por
thirreshin me emrin e gjesteve, veprimeve e cilësimeve të tjera që i kishin bërë
të dallueshëm etj. Kështu, duke qenë se Ajkuna u bë e njohur me vajtimin e saj,
atëherë u thirr si “Aj (o) (që) kan,
qan, vajton me kujë”. Koha e ndryshoi zanoren “a” me një “u” te folja “kan” dhe
na erdhi në kohën tonë në formën e emrit femëror Ajkunë.
4) Petrit Ruka është vërtet një magjistar
vargu në ringjalljen e baladave të hershme të kombit tonë sa që e ka kthyer këtë në një “mision” të vetin... Petrit
Ruka i do baladat gjer në dhimbje, i ndjen ato në çdo qelizë të tyre duke i
prekur me shpirtin e tij si me gishta,
i bën pjesë e qenies së tij, i rrit brenda vetes dhe na i risjell si lehona fëmijën.
4.1) Baladat janë si diamantet. Por ndërsa
diamantet krijohen nga trysnia e tokës
mbi disa lëndë organike, baladat i krijon trysnia e epokës mbi popullin, nevoja
e rezistencës dhe e përcjelljes së mesazheve pasardhësve… Petrit Ruka i rizgjon
baladat në një mënyrë të tillë, që ato duken si të “gjalla”, sikur porsa kanë lindur. Për këtë mision
“ringjalljeje” talenti i tij poetik dhe frymëzimi nga gjetja nuk janë të
mjaftueshme. Është pikërisht dashuria e tij për baladat që i ringjall ato, si
fryma e Krishtit që ngjalli Llazarin dhe
pena e tij, si leva e Arkimendit, i jep forcën
t'i lëvizë nga epokat e hershme për t’i sjellë plot dritë te ne. Talenti
i tij i pastron nga pluhuri i shekujve plot dashuri e dhembshuri, me përkujdesjen
që të mos u lëndojë plagët që u ka lënë koha.
Shumëkush ka pyetur veten se pse ky mjeshtër
magjistar nuk kishte ringjallur deri më sot edhe “Vajtimin e Ajkunës”. Varianti për baladë që
na paraqiti tani na tregoi edhe arsyen e vonesës. Pesha e madhe e dramës që
bart dhe ecja e vetë “Vajtimit të Ajkunës” si një organizëm i gjallë drejt ditëve
tona është një arsye jo e pakët. Vajtimi i Ajkunës nuk është një baladë e ngurtësuar
në kohë, nuk është një monument i gurtë diku në bjeshkë, ku ne mund të shkojmë
ta vizitojmë. Vajtimi i Ajkunës është i
pranishëm mes nesh në shumë morte në familjet shqiptare.
5) Por ne le të
shohim pak vargjet e eposit… Ahit t'malit
rixha i kishte ba,/gurit t'malit rixha i kishte ba… apo vargjet e mëtejshme
…. "Ka lshue hana rrezet n'pyllë,/kan
shkrepë hyjzit nëpër qiellë/,pvesin djalin - a e ke pa?/Rrahit t'zi ndër kambë
i kishe re:/ Ka qillue bjeshka e gjanë,/ gjith ku t'dueni vend me xanë./- Nuk
po m'len nji ah m'e pa"…
apo… "Orët e bjeshkës ma s'und p'e ndiejnë",
dhe shumë të tjera për të nxjerrë
konkluzionin për epokën e ngjarjes. Është koha kur flitej me gurë e drurë duke
i trajtuar si qenie të gjalla, si frymorë. Në qoftë se do shohim edhe momentin
e vrasjes së Omerit, ku në bjeshkë shkuan të luftojnë vetëm tre vetë Muji,
Halili dhe Omeri shtatëvjeçar në një luftë për kullota, pa një organizim civil apo ushtarak, gjë që dëshmon
mungesën e strukturave të një organizimi
shtetëror e shoqëror, qoftë kjo edhe në fazën fillestare.
5.1) Përgjithësisht Eposi i Kreshnikëve cilëson
periudhën e matriarkatit
, por meqenëse te kjo këngë, në momentin e ballafaqimit të Mujit me Ajkunën,
kemi vargjet "…Mujo djalin ç’ma ka
gjetë/ N’Lugje t’Verdha a thue ka mbetë/…Atëherë trimi ka qit e i ka thanë/Me e
vajtue kur t’shkosh për dru / Zhurm n’konak nuk due me ba/Se shkjet djalin ta
kanë vra/N’Lugje t’Verdha n’daç me e pa/Aty djalin në dhe ta kena shti…"
gjë që shpreh një pozitë urdhëruese në familje të Mujit, ballafaquar kjo me
faktin e rolit parësor
të figurës së Ajkunës në këngë, konkludojmë se cilësohet epoka e ndërmjetme e matriarkatit
duke i lënë vendin patriarkatit. Pra vajtimi i Ajkunës, ashtu si gjithë Eposi i
Kreshnikëve cilëson një periudhë parahomerike me një organizim shoqëror të
nivelit të familjes, pa asnjë strukturë të organizimit shtetëror.
5.2) Futja në tekstin e Eposit të
Kreshnikëve e shkjeve si kundërshtarë,
duke nënkuptuar me këtë emër sllavët, është një shtesë që i përshtatet kohës së invazionit sllav në
shekullin e VII për të aktualizuar
Eposin. Kështu shpjegohen emrat sllavë
të disa personazheve të Eposit apo të objektit
“kishë” ku vritet Omeri….Por në shekullin e VII të invazionit sllav, shqiptarët kishin përparuar
në organizimin shoqëror dhe kjo dëshmohet
nga fakti se pikërisht në kufijtë shqiptarë u ndal ky invazion. Që të ndalej një pushtim
i tillë duhej që ndaluesit të ishin tepër të organizuar ushtarakisht, gjë që
nënkupton ekzistencën e formacioneve luftarake të drejtuara nga ushtarakë të
zotë dhe të mbështetur nga një prapavijë e fortë. Shqiptarët para ardhjes së sllavëve
kishin kaluar një epokë të ndritur jete evropiane me mbretëritë ilire, me formacione ushtarake dhe
me luftëra fitimtare me Romën etj. Pra gjasat që Eposi i Kreshnikëve të ketë lindur në periudhën e dyndjes sllave nuk ekziston.
Kjo dëshmohet me faktin se bota e Këngëve të Eposit të Kreshnikëve është bota
pagane dhe jo mesjeta, kur
ndodhi invazioni sllav. Dyndja sllave e
“ndoti” “veshjen” e Eposit me emra sllavë e sllavizma të tjera, por nuk e
ndryshoi dot as shpirtin dhe as
karakterin shqiptar të tij. Këtë botë
shqiptare pasqyron besnikërisht edhe Petrit Ruka kur shkruan "…Rënka diell e dielli s'nxeh,/Muji
ka shti djalin ndër dhé/Dhe i duket se flet varri:/ Bab' kam ftohtë, më shtypi
mali, / Ku është porta që të dali? /…për të vazhduar më pas me një psikologji vetëm shqiptare…Muji me zotat s'bën dot gjyqe/I vë zemrës
dyzet kyçe,/Është dredh malit për tek sh'pia,/Mbrapa hija, para zija,/Anash
era-lemeria,/Dhe Ajkuna mbi të tria.../Dhe Ajkuna borë tek pragu,/Kthyer qyqe
që së largu..." Oi, oi, oooiiii…
Nuk mund të shkruaj
më tej, ndaj po logat në vaj vargjet e vajtimit të Petrit Rukës …Ohu
ohuu, : ... Aty ku Ajkuna qau,/Lotëria gurin çau,/U bë lumë e rrjedh
akoma/Valbëroi aty Valbona / Atij moti e ditëve tona/ " Oiii... Dhe në
këtë logatje natyrshëm ngrihet tonaliteti i zërit si për t’ju thënë “shkjeve” se në trojet tona, mallkimi i nënave
djemvrarë vret e djeg më shumë se rrufeja e zotit … Ohuu, ohuuu uu,… "Andej nga derdhi mallkimin/ Bjeshkët thanë
gjelbërimin, /Bjeshkët e Namuna, u thonë,/ Ku s'rron dot një milingonë./Aty
është e qan akoma/ Plot me vaje viset tona." …Oi, oi, oiiiii!
Sarandë, më
20-28 Nëntor 2019
Historiani Ë. Temperly,
shkruan: “Sllavët nuk erdhën si një
ushtri invaduese që mund të luftohej me armë, por si një masë njerëzish kundër
të cilëve nuk kishte asnjë fuqi që mund të qëndronte. Ishte një gjë e lehtë të
shfaroje individë ose grupe të tërë nga invaduesit sllavë, por ishte e pamundur
të ndalosh dyndjet e tyre, ku numri ishte aq i madh sa zinte vendin e vetive
luftarake.
