I SHKRETI HODO ALI

I SHKRETI HODO ALI

Shënime mbi një këngë-vaj

Nga Timo Mërkuri

1-Ra topi në Palavli[1]

"Ra topi në Palavli[2],
Fush’ e Delvinës u nxi,
Me nizam’ e me deli,
Dhjetë mijë suvari

I shkreti Hodo Ali[3],
I kish djemtë çilimi,
Bën me dor’e  bën me sy:
O djema, t’u hidhemi, 

Mos trëmbi se s’vritemi

Është nat’ e s’shihemi,
Me plumba s’goditemi,
Me palla do pritemi!...[4]

Për të kuptuar dhe ndjerë këtë këngë popullore duhet të  njohësh historinë e lindjes së saj atë ditë

shtatori të vitit 1847 në betejën zulmëmadhe të Palavlisë, betejë që u shndrua në një kasaphanë

lemeritëse. 

          2-Ishte Qershor i vitit 1847 kur krerët e Shqipërisë së Jugut u mblodhën në Mesaplik. Kënga regjistron:  Mesaplik te rrapi thatë/U mblodhën gjithë kazatë….dhe vendosën: Kurvelesh krye të ngrini/gra e burra armët vini,/nizam’ Turqis’ mos i ipni.. .duke shpallur në këtë mënyrë  kryengritjen e përgjithëshme, të udhëhequr nga… Rrapo Hekali,,/Gjolek Kuçi me pallë/ Hodua që mban kalanë[5]…”

 Rezultati i parë ishte  marja e Delvinës dhe më pas Butrinti.  Sulmi i  Ismail Pashës më 18 Qershor 1847 mbi pozicionet e kryengritësve në Zhulat, Senicë dhe Palavli, u zbraps nga  kryengritësit e udhëhequr nga Skëndo Tarja.

           3-Në 27 shtator[6] të vitit 1847 teatri i luftimeve u zhvendos në Palavli, Vergo dhe Fushë të Delvinës.  ...Por egzistonte një problem në këto fshatra. Nga luftimet e vazhdueshme, ishin vrarë  të gjithë burrat që mund të mbanin armë në fshatrat Vergo, Kopaçez e Palavli. Këtu   mund të gjëndeshin  tre-katër  burra tridhjetvjeçarë të cilët shiheshin si pleq të moshuar, të tjerët qenë fëmijë nën katërmbëdhjetë vjeç. Në këto kushte u dha orientimi që të pranoheshin në radhët e kryengritësve  djemtë  deri në katërmbëdhjet vjeçarë si luftëtarë fronti, ndërsa djemtë nga nëntë deri në trembëdhjetë vjeçarë do ishin në shërbim parapavije[7]. Kështu ndodhi që Hodo Aliut ju desh të udhëhiqte një ushtri me “fëmijë” dhe ju desh që luftën t’jua shpjegonte si një lojë-lufte[8].

Vetkuptohet që në ballë të frontit vendosi luftëtarët e tij lebër duke i lënë në skalion të dytë “fëmijët”. Lufta u zhvillua natën[9] e datës 27 shtator 1847 deri në të gdhirë të datës 28  me sulme e kundrasulme  të njëpasnjëshme që thyen vijat e frontit, duke  kaluar në përleshje trup me trup  me thika.

Dukë qënë se kryengritësit “fëmijë” nuk kishin përvojë luftimi trup më trup, humbjet e tyre ishin shumë të mëdha.  Kur panë këtë situatë, gratë  labe që shërbenin në prapavijë, u sulën  në fushën e betejës në mbrojtje të fëmijëve. Rrëmbenin armët e rëna për tokë ose shkulnin shpatat nga trupat e fëmijëve të vrarë dhe suleshin për hakmarje. Pas tyre u sulën edhe fëmijët e tjerë nën moshën katërmbëdhjetë vjeçare që shërbenin në prapavijë, të cilët nuk kishin asnjë  njohuri luftarake. Pamja ishte lemeritëse. Fëmijë të vrarë e të plagosur, rënë pranë njeri tjetrit, me shikim të habitur, si të mos e besonin vdekjen që u erdhi nga kjo luftë që e morën si lojë. Gratë labe rënë përmbi ta, sikur donin ti pengonin në ikjen e pakthim. Dhe më tejë luftëtarët e Hodo Aliut  duke sokëllitur egërsisht për hakmarje, tek çanin rradhët e dhjetëmijë suvarinjve, të cilët binin të vrarë nga thikat e shpatat, tek përpiqeshin të iknin.

         4-Beteja u fitua, por askush nuk brohoriti.

Askush nuk këndoi[10] këngë për fitoren dhe asnjë valle nuk u hodh pas betejës. Ndoshta ishte e para fitore që kishte shijen e humbjes. Kjo dukej te sytë me lotë të grave labe, që tundeshin sa majtas djathtas gjatë  momenteve të varrimit të të rënëve fëmijë, thua se do futeshin ato vetë në vare, vetëm që fëmijët të ngriheshin e të shkonin të loznin lojrat e tyre. Amani djemo, jo më lojë lufte a të keqen, se na zhuritet shpirti. Humbje tregonin edhe  sytë e luftëtarëve të Hodo Aliut, se për sa i përket Hodo Aliut vetë, asnjëri nuk ja pa sytë ato çaste. I ulur në një shkëmb pak më tejë, me kokën zënë me duar, dukej  sikur e kishin zënë dyzetë palë ethe.

-Ç’bëre Hodo- dukej sikur i hakërehej vetes, duke tërhequr deri në shkulje leshërat e zeza bërshimë[11] - ku i shpure fëmijët. Qysh ua takse[12] vdekjen more i zi kur u the….Me palla do pritemi .... Të rofshin luftërat që ke bërë, se do kujtohesh  për gjithë jetën si komandanti që shpuri fëmijët në kasaphanës. …Nëmat[13] do të vijnë pas e pemët do të bëjnë paçet[14] me hijen e degëve…

              4.1-…I shkreti Hodo Ali…dëgjoi pranë veshit zërin e përvajshëm të një gruaje që kishte zënë vajin dhe u pataks. Ngriti kokën dhe atëherë pa që ishte rrethuar nga një grup grashë labe të  vendosur në formë rrethi, duke e lënë atë në mes. Shamitë i kishin të ulura mbi sy dhe kishin filluar ritin mortor që niste me  vajtimin. Ato nuk kishin vajtuar gjatë varimit, sepse të rënët për atdhe nuk vajtohen po u këndohen këngë. Vërtet që nuk vajtohen heronjtë të rënë në luftë por vallë a rrihet pa vajtuar fëmijët-o. Lufta e bëri të sajën. Nënat do bënin të tyren.

Nuk vajtuan për fëmijët e vrarë, por nisën vajin për Hodo Aliun, siç mund të vajtonin për dhimbjen e një prindi[15] në mortin e të birit. Vajtuan dhimbjen e prindit pa përmëndur vdekjen e

fëmijës.

              4.2-Realisht kjo është e veçanta e kësaj kënge –vaj. Nuk vajtohet për të vrarët, nuk përmënden ata, as plagët e as gjaku i derdhur. Asgjëkundi nuk flitet për vdekjen, por përkundrazi jipet një ambient tepër idilik familjar, Një baba që i kishte fëmijët çiliminj, të vegjël, dhe si çdo prind me fëmijët e vegjël lozte me ta kukafshehti (Bën me dorë e bën me sy) që t’ua bënte më të bukur jetën. Ua ktheu luftën në një lojë lufte (Është natë e s’shihemi,Me plumba s’goditemi). E vetmja gjë që e tradhëton këtë idil loje –luftash është vargu….Me palla do pritemi. Por edhe ky varg nuk është aq i zi sa duket. Këta fëmijë ishin fëmijë barinjsh dhe sigurisht që të gjithë kishin thika dhe biçakë të vegjël, me të cilët qenë prerë në duar e në gishta sa herë. Pra nuk qe ndonjë  gjë e panjohur për fëmijët prerja me thika dhe as aq e rezikëshme, sa që ti trëmbte ata.

Nuk vajtohet për fëmijët por vajtohet për komandantin e tyre, që trajtohet si një prind për ‘ta. Dashuri të madhe ka patur populli për këtë  prijës që ja gdhënd portretin me këtë vajtim brilant, parë nga një këndvështrim  i papërsëritshëm në asnjë rast tjetër. .

 ….I kish djemtë çilimi….vajtoi vajtorja kryesore dhe Hodua ngriu. Jo vetëm që nuk e dënonin  në vaj, por i atribonin atësinë metaforike të fëmijëve të vrarë. Ato nuk i quajtën “luftëtarë” apo “trima” por i quajtën thjeshtë “djem” duke i barazuar me djemtë e tij në Nivicë. Me këtë akt ato i ngarkonin edhe përgjegjësinë e prindit për  përkujdesjen ndaj fëmijëve. I vetëtinë  në kujtesë përcjellja e fëmijëv, “djemve” nga nënave labe dhe fjalët e një gruaje të re në Kopaçezë drejtuar atij; Amanet djalin, Hodo, se e kam të vetëm-o. Më është vrarë burri dhe më mbyllet dera po më pësoi gjë. Ç’ti thotë tani asaj nëne, veçse ti tregojë varin e të birit. Hapu dhe të futem-o.

…Bën me dorë e bën me sy…i erdhi në vesh vaji i vajtores dhe këtu Hodua nuk duroi dot. Ju kujtua si lozte me fëmijët e tij në shtëpinë në Nivicë, në ato të pakta raste që kishte kohë të lirë, ndajë shpërtheu në dënesa të rënda që i dilnin nga thellësia e shpirtit. Zuri kokën me duar e nisi të lëkundej…tërë sy e veshë duke dëgjuar ligjërimin e grave. E dinte që ai vajtim ishte historia e asaj beteje dhe e vlerësimit të tij, histori dhe vlerësim që askush nuk e ndryshonte dot sa të jetë jeta. Në qoftë se vajtimi e dënonte, më mirë të mos rronte në këtë botë se s’kishte lumë e det që e lante.

….O djema t’u hidhemi/Mos trëmbi se s’vritemi/Me plumba s’goditemi…vajtonte me nënë zë plot ngashërime edhe Hodo Aliu bashkë me gratë…

….Me palla do pritemi… klithi vajin me një zë të thatë e të  egër vajtorja që ligjëronte ndërsa vajtorja pranë lëshoi një ulërimë ngjethëse…korba djemooooo… duke ngritur kokën lart, thua se i sokëllinte  zotit që bënte sehir aty ku rinte,  te ato retë e bardha mbi Kamenicë. Hodua u hodh përpjetë si i goditur befasisht nga një topuz, kaq shumë dhimbje ndjeu në gjoks. Pa njëherë majtas e djathtas luftëtarët që dëgjonin të heshtur vajin e grave, ktheu kokën nga vajtoret duke i parë me një sy të përlotur, sikur u kërkonte ndjesë dhe …iku me nxitim duke lënë prapa dënesat.

          5- …I shkreti Hodo Ali… Epiteti “I shkreti” i mbeti gjithë jetën si një mbiemër i dytë dhe Hodua s’dinte ç’të bënte, të mërzitej apo të gëzohej. Për të dya kishte arsye. Të mërzitej se nga ky epitet gjithmon i kujtohej ajo masakër mbi fëmijët në Palavli ,duke nënkuptuar kështu ndonjë gabim të mundshëm në drejtimin e luftës prej tij, por nga ana tjetër edhe mund të krenohej, se ishte i vetmi komandant që populli e cilësoi në këngë si  prind i dhëmshur për  luftëtarët e rënë në betejë, pa çka se ishin  luftëtarë-fëmijë.  Populli ja fali fëmijët  se ata ranë në luftë për atdhe dhe Hodo Aliu s’kishte asnjë faj apo gabim. Në fakt, duke e quajtur …I shkreti…populli ja njihte gjithë dhimbjen e vdekjes së fëmijëve Hodo Aliut, si një dhimbje të tij personale, si një humbje personale. I kishte  patur djemtë dhe nuk i ka më, i shkreti ai. E ndjente se ky epitet mbartëte vetëm dhëmshuri dhe as një grimë qortimi.

Por thellë në shpirt ai ndjente një brengë që i rëndonte sa Këndrevica[16] ndaj në luftimet e mëvonëshme dilte fare hapur, thua se kërkonte vdekjen. Ose diçka të afërme a të ngjashme me të. Ndaj kur Mehmet Reshit Pasha  i ftoi krerët e kryengritjes në Fushën e Zhulatit, ku do t’u komunikonte amnistinë, ai e nuhati që kjo amnisti ishte e rreme, por nuk e dëgjoi këshillën e Zenel Gjolekës dhe shkoi në takim bashkë me 84 krerë e komandantë të kryengritjes. U ndje i qetë kur Reshit Pasha i arestoi të tërë dhe i internoi në Adana. Ndoshta mendoi se duke qënë larg do ta haronte ai dhe do ta haronin dhe të tjerët epitetin “i shkreti” që ju ngjit si hije.

Nuk ndjeu ndonjë gëzim edhe kur, i detyruar nga situata, Sulltani i fali në 1849 të gjithë krerët e kryengritjes së 1847 që kishte arestuar dhe internuar. Madje Hodua ju përgjigj edhe ftesës për pjesmarje në luftën e vitit 1852 me malazeztë, të cilët sulmuan rrethinat e Shkodrës, me mendimin se kjo luftë në trevat veriore do t’i haronte gjëmat e së shkuarës.

Por ja që dhe këtu kënga popullore i rikujtoi epitetin e vjetër…i shkreti…kur i këndoi:- I shkreti Hodo Nivicë,/Bën dyfek në Podgoricë[17]/ Bam e bum e dot s’e vrisnë/Plumbatë më të s’kolisnë/Setrën e shkretë ja grisnë ... madje duke ja zgjeruar diapazonin e epitetit edhe te veshjet (setrën e shkretë), madje edhe te kali i tij….Hingëllin i shkreti kalë/Hingëllin e s’do të hajë/Njëzet veta dot se mbajnë….

Ju ngjit ky epitet deri në momentin e  vdekjes: -Të enjten e të xhumanë/Hodo trimi e dha xhanë/Qaj e qaj moj Këndrevicë/Qaj drërin e Shqipërisë/Të shkretin Hodo Nivicë…

Eh si është fati. Lufton njeriu një jetë për lirinë e atdheut dhe më së paku ëndëron një vdekje trimi në betejë, me plumb a me pallë, por fati për ironi i jep në Shpuzë të Podgoricës një vdekje të denjë për pleq të lodhur,  mbledhur kruspull në një çadër turke, nga një sëmundje e rëndomtë …

…I shkreti Hodo Ali…

Sarandë, më 4 Mars 2019

---

[1] Kënduar nga grupi i këngës popullore “Kaonët” Delvinë. Marrës Ajet Duka, kthyes Krenar Duka, hedhës Nuri Hamzai, iso Riza Pula, Fatmir Muzhai, Artan Muzhai, Fejzo Duka.

[2]Fshat në Fushën e Delvinës ku më shtator  1847 u bë beteja midis forcave kryengritëse shqiptare dhe ushtrisë turke

[3] Hodo Ali Beqohiti  i njohur në popull me emrin Hodo Aliu dhe Hodo Nivica.  Lindur në Nivicë të Kurveleshit më 1805, Vdekur në Shpuzë të Podgoricës, Mali i Zi më 1852

[4] Kjo këngë ndodhet edhe te Mbledhës  të folklorit 5, Këngë popullore nga rrethinat e Kardhiqit dhe të Rrëzomës fq 60 me titull “Zunë malet e rënkojnë” rregjistruar në fshatin Kopaçez të Delvinës në vitin 1963 dhe ka gjithsejt 26 vargje. Por  siç do shohim në analizën tonë, kësaj kënge i janë shtuar vargje që u takojnë këngëve të tjera për Hodo Aliun ose jo, madje edhe vargu i parë “Zunë malet e rënkojnë” është huazuar nga një tjetër këngë popullore (Zunë malet e rënkojnë/Bolen e Kuçi u dogjnë). Regjistrimi i parë i kësaj kënge figuron  te libri i A. Dozon i vitit 1879 me titull "Manuel de la langue Chkipe", kënga me nr 57 dhe prej këtej është përfshirë në Librin Mbledhës të Folklorit viti 1961 në faqen 313 (Vënë në dispozicion nga A.Duka)   dhe ka këtë tekst: "Ra topi në Palavli,/Fush’ e Delvinës u nxi, /Me nizam’ e me deli,/Gjithë djem delikalli/ Të shumtë në Gegëri/ Gjoleka s’u ndodh aty /I shkreti Hodo Ali,/Vetë e bëri beli/ O burra, t’u hidhemi, /Mos druani se s’vrite-mi / As me plumb goditemi… 

[5] Rrapo Hekali drejtonte kryengritjen në Mallakastër e Berat, Zenel Gjoleka në Kurvelesh, Labëri e Bregdet dhe Hodo Aliu në Gjirokastër e Delvinë.

[6] Aposto Pango “Enciklopedia e  Delvinës dhe Sarandës” Botimet TOENA fq 225… Mexhit Kokalari  ”Trima të kryengritjeve popullore”… Shtëpia Botuese “8 Nëntori” 1979 fq 126

[7] Mexhit Kokalari  ”Trima të kryengritjeve popullore”… Shtëpia Botuese “8 Nëntori” 1979 fq 142

[8] Bën me dorë e bën me sy dëshmon kënga

[9] Është natë e s’shihemi thotë kënga

[10] Realisht nuk egziston asnjë këngë e till për këtë betejë.

[11] Të gjata e të pa krehura.

[12] Ua caktove, ua zgjodhe

[13] Mallëkimet

[14] Gjesti i shtrirjes së pëllëmbës së hapur në drejtim të personit që  mallëkohet, munxat.

[15] Është e zakonëshme të vajtohet për dhimbjen e prindërive që humbasin djalin.Madje shpesh herë këtë vajtim e nisin vetë prindërit.

[16] Mali i Këndrevicës

[17] Te “Mbledhës  të folklorit 5, Këngë popullore nga rrethinat e Kardhiqit dhe të Rrëzomës fq 60 me titull “Zunë malet e rënkojnë” thuhet: Në sheshe, në Kamenicë, /Të shkretit Hodo Nivicë, /Ju vesh nizami galicë, /Bam’ ja bëjn’ e dot s’e vrisnë, /Plumatë më të s’kolisnë….Duket që këto vargje janë marë nga kënga për luftën në Podgoricë, sepse variant i sipërcituar ka  më përpara vargjet .. Dhe malazeztë bezdisnë/Nga koshadhet që gjezdisnë… apo vargjet e tjera:O Hodo, Hodo Nivica, /I lartë si Këndrëvica; /O Hodo Beu, o nurë, /Fora me këllëç desturë…që janë në një tjetër këngë për Hodo Aliun, por për luftën në veri.