Cili është "gabimi" yt?
Shënime për poezinë
e Petrit Rukës “U stis vashëza nga varri”
1-
Përsëri Petrit Ruka ringjalli një baladë
tjetër shqiptare dhe e solli mes nesh. Në fakt duhet të pranojmë që Petrit Ruka
është mjeshtër i pashoq në ringjalljen e baladave shqiptare, madje deri në atë shkallë sa të krijohet përshtypja
që, në një jetë tjetër, në një kohë tjetër, balada ka qenë pikërisht poezia e shkruar nga Petrit
Ruka, e cila, me kalimin e kohës na ka ardhur e cunguar në variantin që njohim
ne në folkloristikë. Të duhet një farë kohe meditimi të orientohesh mes baladës
origjinale dhe poezisë të Petrit Rukës për të kuptuar se kush është e para. Kaq
besnikërisht është përshtatur balada në poezinë e Petritit. Madje duke e parë
me vëmendje “kostumin” e personazhit në
poezinë e Petrit Rukës, sheh edhe grimcat dhe shtresat e pluhurit të shekujve
dhe epokave, të cilat i pandeh stilizime
qëndismash të veshjeve. Përtej kënaqësisë estetike që të jep kjo “besnikëri”, e
derdhur mjeshtërisht në vargje poetike të Petrit Rukës, kjo mbart në
vetvete edhe fillesat e një “gabimi”, të
cilën studiuesit tanë e kanë kaluar në heshtje duke e lënë në haresë, gjer në
atë pikë, sa që ky gabim është parë si pjesë organike e baladës. Është njësojë
si të nxjerrësh vajzën apo mbesën nuse veshur me kostumin popullor, me të cilën
ka nusëruar edhe gjyshja jote, por ndërkohë të “harosh” ta shkundësh” pluhurin
që ka zënë moteve, e palosur në sënduq. Vetkuptohet që kostumi popullor është
ku e ku më i bukur se velloja moderne, por ai detyrimisht duhet shkundur, larë
dhe hekurosur para se të vishet. Por ne le ta shohim më hollësisht këtë problem.
2-Trungu i poezisë “U stis vashëza
nga varri” është pjesa e dytë e baladës arbëreshe “Cili është mëkati yt” përfshirë
te përmbledhja “Rapsodi të një poeme arbëreshe”, mbledhur nga Jeronim De Rada
dhe ka këtë tekst: Erdhi trimi të kungohej./ Porsa priftin e dalloi/ atje larg,
e ktheu mbrapsh/-Eja më bëj një të mirë/ eja dhe më kungo/ Prej andej trimi i
bardhë /në kishë e çoi priftin:/-Cili është mëkati yt?/-Vajta krushk unë me një
nuse./ Udhës nga shkonim/ na zuri një rrëpirë shi/ Gjithë ç' ishim u shpërndanë/
kush nën mollë e kush nën dardhë/ kush nën kumbullzën e bardhë /unë i ziu
s’pata se ku/ po te dera e vendit të shenjtë/ dhe e lidha kalin/ te pragu , nën
stuhi/ Po me patkonjtë e parë/ ai i shkretë e i rrëmbyer/çau pllakën prej
mermeri/ nga firasi drita në varr/ dhe zgjoi vashën e bardhë./ Trim i bukur e
plot dritë/si më shkunde vdekjen/ ulu e puthëm një herë/ e më nxirr erën e
mykut/ erën e dheut të zi/ Trimi i bukur e plot dritë/ si më puthe për të parën/
puthëm edhe për të dytën”/ Tri herë unë e putha/ tri herë bëra mëkat:/retë që
shkonin në qiell/ më linin hije në zemër./ Prifti ndënji një copë herë/ pastaj
i tha: Haroje bir/se dhe zoti do ta harojë.
Pra
balada arbëreshe na dëfton për një vajzë të vdekur, e cila ngrihet nga varri, tërhequr
nga magjia e pranisë së një djali të ri dhe i lutet atij që ta puthë tre herë.
Djali ja plotëson dëshirën dhe… retë që
shkonin në qiell/ më linin hije në zemër…, ndërsa Petrit Ruka na e jep me
vargjet e mëposhtme situatën e djaloshit: Ika
flisja pas çdo loti, /"Mirë prifti, mirë Zoti,/Unë i ziu, mot pas
moti/Si do ta harroj një herë, /Këtë mendje ku fryn erë,/Këtë shi që bie
paprerë,/Këtë varrin ku ke lerë,/ Mendje prishurën pa derë..., por në të dy rastet pranohet se…dhe zoti do harrojë.
3-Në lidhje me baladat arbëreshe
kemi folur në shkrimin tonë “Atdheu i mbartur në
këngë”
por këtu vlen të ritheksojmë se: Ato ruajnë origjinalitetin e baladave
shqiptare para pushtimit turk dhe për pasojë nuk kanë shtresime të kësaj kohe.
Po ti shohësh me vëmendje baladat arbëreshe, asgjë turke nuk është në ‘to. Dhe
kur ka diçka turke është vetëm “qeni turk” që i detyroi të iknin nga atdheu..
Pra duhet të pranojmë faktin se baladat arbëreshe janë të
kohës paraturke. Por te këto
balada insistohet në diçka
të çuditshme, gjithë ngjarjet ndodhin
ose lidhen me kishën dhe priftin ose në prani të tyre apo të një date
fetare…(Ditën e Pashkës së Madhe…). Kujtoni Kostandinin e besës që hyn e del në
ajodhimë “ditën e Pashkës së Madhe”,
ndonëse në atë kohë kisha as qe ndërtuar, se populli ynë ishte pagan…E
njëjta gjë ndodh edhe në këtë baladë, djali rrëfehet te prifti se kishte puthur
tre herë një vajzë, e cila ishte ngritur
nga varri dhe i ishte lutur atij që ta puthte…Që në pamje të parë duket se
prania e priftit dhe rrëfimi është shtesë e një kohe tjetër, nga koha e baladës dhe si e tillë,
roli i tyre është dytësor. Roli kryesor është ringjallja e vajzës
dhe etja apo dëshira e saj
për puthjen e djalit.
Në fakt te balada kemi një
specifikim interesant kur citohet...unë i ziu s’pata se ku/ por te dera e vendit të shenjtë...Pra djaloshi e ka
lidhur kalin te dera e një vendi të shenjtë,
i cili mund të ketë qënë shumë mirë një tempull pagan. Besnikërisht edhe
Petrit Ruka e specifikon këtë fakt me vargjet... Unë i
shkreti s'pata fat,/ Gjeta strehë diku më larg/Në një tempull, vend i shenjtë,/Ku binte dritë e argjendtë, /Midis varreve të rëndë...
Pra balada dhe poezia e Petritit janë
në unison në këtë drejtim, por duke qënë se në skenë del më pas prifti dhe procesi kristian i rrëfimit, të
krijohet iluzioni se bëhet fjalë për kishën kur citohet vendi i shënjtë.
Madje mënyra kristiane e rrëfimit dhe e faljes së mëkateve është e pranishmë
edhe në pjesën e parë të baladës arbëreshe dhe ky fakt ta përforcon idenë se vërtet
kemi të bëjmë me një prift dhe kishë
kristiane.
Por, siç theksuam më sipër motivi
kryesor është ringjallja e vajzës (për tu puthur me djalin). A e kishte kjo
vajzë kaq forcë sa të ringjallej, për një puthje apo jo?
Sipas krishtërimit vetëm Jezu Krishti
u ringjall pas tre ditëve i vdekur, ju
shfaq dishepujve të tij si provë që ishte biri i perëndisë dhe më pas, u ngjit
në qiell, pranë të atit zot. Por në rastin tonë, kush është kjo vajzë buzëpaputhur
që ka fuqi të ngrihet nga varri, të ngjallet kushedi sa kohë pas vdekjes, vetëm
e vetëm që ta puthë një djalë, prania e të cilit e risjell në këtë botë? Vetëkuptohet
që kjo është një vajzë pagane që s’di asgjë për krishtërimin, ashtu si s’dinte
gjë as Kostandini.
Pra kuptojmë se këto balada janë të
kohës parakristiane, por duke qenë se jetuan në kohën
kristiane, duke qenë se
kombi ynë është ndër të parët që përqafoi krishtërimin me dëshirë, nuk e quajti
ndonjë “hata” që baladat e tij t'i linte
të “loznin” si fëmijët në oborrin e një vendi të shënjtë, që atë kohë
ishte shndruar në kishë.
Është normale që në mes të lojës së tyre mund të dëgjohej ndonjë tingull kambane,
tingull të cilën e mbartën me vete në rritjen e tyre, gjer në kohën tonë , këta
“fëmijë”.
Fakti i hershmërisë së kësaj balade
dëshmohet edhe nga “lapsusi” i priftit në fund të rrëfimit, ku në vend që ti
thotë djaloshit formulën e zakonëshme të faljes së mëkateve, i hutuar i thotë:
Haroje bir/se dhe zoti do ta harojë. Por sipas
kristianizmit zoti fal por nuk
haron.
Pra kaq shumë është hutuar prifti nga rrëfimi i djaloshit, sa që ngatron
formulën e faljes. Kjo
s’ka gjasa të ndodhë me priftërinjtë
kristianë. Atëherë ne duhet të pranojmë që:
a-ngjarja, mëkati i rrëfyer nga djaloshi është diçka e përtejëbotëshme,
për të cilën prifti ska fuqi të gjykojë
e të falë,
b- “prifti” nuk është prift kristian dhe vendi i shenjtë nuk është
kisha. Ajo që ne e cilësojmë kishë, në fakt është diçka më e herëshme, psh një
tempull pagan dhe prifti është shërbyesi i këtij tempulli.
Pra “lajthitja” e “priftit” kristian në faljen e mëkatit pagan
shpjegohet në distancën e madhe kohore nga njera tjetra. Priftërinjtë e kanë
kopjuar baladën, por nuk kanë qënë në gjëndje ti japin shpjegim këtij “mëkati”
ringjalljeje, bisedimit dhe puthjes së të gjallit me të vdekurin.
4- Në baladat shqiptare kontakti,
bashkëbisedimi dhe bashkëudhëtimi i të gjallit me të
vdekurin është gjë tepër e
zakonshme. Kujtoni Kostandinin dhe Doruntinën. Dhe aty problem
ishte era e dheut të lagësht
që kishte në flokë Kostandini. Te kjo baladë vajza i lutet djalit ta puthë njëherë
që t'i heqë erën e mykut të dheut (të varrit). Pra elementët janë të njëjtë.
Le të shohim në mitologjinë greke mitin e Orfeut (biri i
Apolonit dhe Kaliopës) i cili zbriti në botën e nëndheshme për të tërhequr prej
andej të dashurën e tij, Euridikën, në marrëveshje dhe me lejen e Hadit dhe Persefonës. Kushti ishte që Orfeu të
ecte para dhe e dashura e tij t'i shkonte nga pas dhe ai të mos e kthente kokën
mbrapa për ta parë Euridikën, gjer sa të dilnin në botën e të gjallëve. Përpjekja
dështoi pikërisht nga padurimi i Orfeut për të parë Euridikën. Duke këpërcyer
udhëtimin e Odisesë në botën e Hadit për të takuar nënën, se s’ka ndonjë gjë të
re, shohim një legjendë egjiptiane, ku një djalosh i dashuruar, (vajza e të
cilit kishte vdekur në tentativë
aratisjeje nga robëria e faraonit) pasi lufton dhe bën kompromise me disa
perëndi, më në fund e
rikthen në jetë vajzën, por kjo i kushtoi kohës egjiptiane vdekjen e disa
perëndive dhe prishjen e
botës aktuaale të të gjallëve dhe të të vdekurve, si dhe rikrijimin e një bote
të re.
Që forca e dashurisë është e aftë të tronditë dhe të shembë
themelet dhe muret e dy
botëve, kjo është pjesë e
mitologjisë së disa qytetërimeve. Por ndërsa në qytetërimet e tjera
duhet pjesëmarrja aktive e
perëndive, në baladat shqiptare perëndia nuk paska asnjë rol, veçse ….të harrojë. Te baladat shqiptare lufton
vetëm njeriu shqiptar. Çfarë datëlindje do kenë këto balada kaq të veçanta dhe
ç’kohë e ç’ambient i lindi dhe i rriti? Dhe më e rëndësishmja, a nuk është më e
bukur paraqitja e tyre në variantin e hershëm të tyre, pa shtojcat fetare, të
cilat stonojnë me botën pagane të legjendës?
5-A do pajtohet krishtërimi me
pastrimin nga pluhuri i kohërave të këtyre baladave, duke njohur autorësinë dhe
portretin e vërtetë të tyre.
Unë, shqiptar i besimit kristian në
ritin ortodoks, që e kam lexuar dhe jam mahnitur e mrekulluar nga Ungjilli,
besoj se edhe Jezu Krishtin po të pyesni për këtë problem, i drejtë siç është
ai, ashtu siç tha…Jepi Qezarit ç’është e
Qezarit… do thotë me zë të plotë:- Jepi shqiptarit ç’është e shqiptarit!
Amin!
Sarandë, më 29.4.2019
