Beteja e fundit e Zenel Gjolekës

Beteja e fundit e Zenel Gjolekës

Sprovë

Leskodukajt  në Bolenë, atë fund viti 1852[1]  hapën dyert e mortit. Ardhja e lajmit të vrasjes të Sadik Guxhës dhe Lesko Mingos[2] në luftë me malazestë ngjau me  një tërmet që vithis malet nga vendi, duke lëshuar teposhtë  me orteqe dëborën. Lajmi i mblodhi bolenasit te shtëpia e Lesko-dukajve, gratë duke çjerë faqet e duke shkulur leshrat me logori e kujë, pleqtë të menduar dhe që nuk përpiqeshin fare të fshihni lotët. 

1-      Nuk qe hera e parë që Leskodukaj kishin hapur derën e mortit, se djemtë e burrat e tyre

…Leksodukajtë të shtatë/ Zunë luft’ me një rigatë[3]….  Siç qenë të bukur, qenë edhe trima dhe

domosdo që trimat bien të parët në luftë.  Nëpër këto shkallë me gurrë të latuar  kishin  prurë dhe Birbil Leskon  në vjeshtën e 1847, vrarë në Buzer e dhënë shpirt në krahët e Zenel Gjolekës, trimin e  bukur si yll, që edhe vajtorja përmes lotëve e ligjëroi e ja molloisi  bukurinë me  fjalët: …Ja ku e prunë Birbilë/ Shkallë më shkallë si yllë/ Se ç’u mblodhë edhe thanë/ Vall’ i kujt është ky djalë/ Vall’ i kuja është kjo pemë/ I Lesko Mingo Bolenë/ Cila nënë e ka pjellë/ Një Sose Kuçe e verdhë[4]..  Aty Lesko Mingua mori shpatën e të birit të vrarë dhe me të në dorë gjezdiste fushë-betejave pas Zenel Gjolekës, duke luftuar edhe për të birin.

        Nëpër morte e trapeze, jo vetëm në Bolenë po në gjithë Labërinë  përmëndej vajtimi për Birçe Leskodukën, vrarë ato ditë të zjarrta të  vjeshtës së 1847 në Shushicë, ku i thoshnin … Ç’ësht’ ajo që po shkon tutje/ Pall’ e larë e Leskoduke/E mban Birçeja mbi supe/O Sadik, o Lesko/Pall’ e larë e Birçeso/Pall e larë e Leskoduke/Me ripa supe më supe/Moj e mjera s’u këpute/ Sadiku lufton më këmbë/ I prêt plumbatë me dhëmbë/ O Sadik, o Lesko/ Pall’ e lar e Birçeso[5] …

        Po jo vetëm vajtonin për Leskodukajt.  Bolena,   pas 1847 në çdo dasëm  këndonte për Leskodukajt, të cilët  kërkoheshin ende nga veziri…Dërgon një kartë veziri/ Leskodukajt të m’i zini/ Rrathë në kokë t’u hidhi/ Pranga në këmbë t’u vini/ Cita në thonjë tu ngjini/Lidhur në Stamboll m’i bini/ Brënda në bodrum t’i shtini[6]…

        Ishin vrarë dhe djegur bolenasit me turkun e zi…..Djemtë tanë seç luftojnë / Të zezën Bolen’ e dogjnë /Ato shtëpitë me tavanë/ Erdhi turku u vu zjarrë/ Birçe Guxhua pallëlarë/ Se ç’u hodh nga bregu parë/ …[7] 

         Por kjo vrasje e dy Leskodukajve  pranë Taraboshit, mal që bolenasit as që e dinin ku binte, i la pak të hutua . Të hutuar i kishte lënë  edhe nisja e dymijë burrave me Zenel Gjolekën[8] për të luftuar ne veri, në një kohë që Labëria kishte aq shumë nevojë për ‘ta, se ishte me turkun e inatosur  nëpër këmbë. Nuk ja falte turku  Labërisë atë luftën e 1847 kur këta e ndezën zjarr e flakë gjithë Shqipërinë e jugut dhe bregdetin kundër tyre…

        Pas gjëmës e të qarit me bot e logori, ditën e dytë vaji qe më i shtruar, si lumi kur del në fushë.  Për këtë ndikoi edhe fakti që trupat e të vrarëve nuk ishin në shtëpi. Ndaj edhe vajtimi ishte pakëz i përgjithshëm si….. Labëria ra në sterë/ Mbenë gratë me leshra serrë/ Mbajnë zi pr’ata të mjerë/ Që nxiruan Labërinë/ Për Gjolek e Hodo Alinë/ Mbenë larg nga vëndi inë/ Për të ruajturë kufinë…ose. .. Shqipëtarët u lëshuan/ Se ish lufta në kufi/ Nga të gjithë anët shkuan/ Me Gjolek’n  në Mal të Zi[9].

           Vaji po shndrohej në monument për Labërinë dhe nuk lartësonte vetëm emrat e dy

Leskodukajve të vrarë, që u bëhej morti.

              Por kunata[10] e Lesko Mingos e mendoi pak ndryshe këtë rjedhë vajtimi. Ju duk sikur u haruan Leskodukajt e  vrarë dhe po lartësohej vetëm Zenel Gjoleka. Po a nuk qe ky Gjolekë që i mori prapa burrat e djemtë e Leskoduke dhe të Bolenës dhe i shpuri …të linin kokën te Vlladika? Po si e qysh e haruan këto gra e plaka që zinë në shtëpi, në shpirt e në roba jua pruri kapedan-llëku i Zenel Gjolekës. I ziu Lesko, nuk mjaftoi që ju vra djali në Buzer në 1847 duke i mbrojtur krahët me pallë në dorë Zenel Gjolekës, por na tani edhe vetë i doli përpara plumbit që qe nisur për Zenelin aty në Kërstiqe. Po të tërë Leskodukajt për Gjolekën e me Gjolekën do vriten?

            Me këto mendime, pasi u kollit pakëz,  si për të kërkuar leje për të zënë vajin , me një zë me tonalitet të lartë , duke vënë duartë në faqe, si në ritin e çjerjes nisi të vajtojë:

          2- Qaj mali me trëndelinë/ u’ a derëzeza….

          Është e zakonëshme që në vajtimet e Labërisë të vajtojnë edhe malet  kodrat e gërxhet, madje edhe lumenjtë. Kjo shërben për të lartësuar  figurën e të ndjerit dhe për ta barazuar atë me malet e kodrat apo gërxhet. Kjo jep një efekt emocional të fuqishëm sidomos kur i ndjeri është  një trim i vrarë në luftë. Lartësimin e kësaj figure e bën më evidente refreni, në të cilin gërma “u” me apostrof, një gërmë e vetme, si një xhuxh, që zvëndëson përemërin “unë”, gjithsesi edhe ky përemër është një fjalë kuptim shkurtër krahasuar me fjalën “mal”,”kodër”,”gërxh” etj. Mjeshtërisht vajtorja ju kujton të pranishmëve se ajo dhe ato janë shumë të vogla përpara të ndjerit që iku. Dhe më kryesorjë është fakti që, dhe në qoftë se llogjikisht nuk kuptohet, emocio-

nalisht ndjehet, madje gjer në atë shkallë sa që të krijon edhe rrënqethje në shtat.

         Tronditëse është togfjala ”derëzeza” që ka kuptimin e një dere shtëpie, (këtu- porta

kryesore e shtëpisë) lyer me bojë të zezë. Tradita shqiptare njeh kryesisht bojën e bardhë për lyerjen e dyerve (portave) të jashtëme të shtëpive si dhe të dyerve të dhomave. Pranohet edhe ndonjë ngjyrë tjetër e çelur apo kombinim i dy ngjyrave të ndryshme nëpër kuadratet e e dyerve. Por kurrë nuk ka ndodhur që të lyhet porta apo dyert me bojë të zezë. E zeza është ngjyra e vdekjes, ngjyra e zisë dhe askush nuk e pranon në portën e shtëpisë të tij këtë ngjyrë.

         2.1.-  Por unë mendoj se ky togfjalësh ka një tjetër kuptim. Zakonisht nëpër luftra, turku apo çdo pushtues aplikonte si masë ndëshkimore edhe djegien e shtëpive shqiptare. Ngado që të vihej zjarri fillimisht si nga çatia apo mobiljet, zjarri i vihej edhe portës kryesore apo dyerve të dhomave. Përgjithësisht, për shkak të pozicionit të tyre vertical apo edhe për faktorë të tjerë ndodhte që portat dhe dyert të digjeshin në të gjithë sipërfaqen e jashtëme duke  i shndruar këto në një tip dërrase të  mbuluara me një shtresë kongjilli të zi. Kjo derë e djegur, e mbuluar me një shtresë kongjilli të zi shkaktonte një dhimbje të madhe shpirtërore te të zotët e shtëpisë sepse mbartëte në vetvete ngjyrën e zezë të zisë, por edhe faktin e shkatërimit nga armiku të mirëqë-nies materiale të familjes. Dhe kjo ishte shkaktuar vetëm për hakmarje. Pra mendoj se togfja-lëshi “derëzezë” duhet të kuptohet “derë-djegur”. Jua lë juve të nderuar lexues të vlerësoni peshën emocionale të këtij togëfjalëshi të krijuar nga nënat labe të pa shkolla, por stoike në rezistencën e tyre. Madje kam patur rastin të dëgjoj vetë në një mort një refren vajtimi me togfjalëshin  “u’ derëzezakongjill” që më ka shkaktuar rrënqethje të trupit.

          Gratë dhe plakat vajtore e pëlqyen  këtë nisje të vajit ndaj te refreni ju bashkuan  të gjitha vajtimit të kunatës së të ndjerit.
           Për Leskon e për Sadiknë…./ u’ a derëzeza….vajtuan të tëra gratë e plakat në një kor , duke e rritur e zmadhuar efektin e ligjërimit.
         3.-  Ç’ju ngjiti me prohirxhinë[11]…./ u’ a derëzeza….ligjëroi kunata vajtuese, duke shkaktu-ar një hutim te vajtoret e tjera. “Prohorxhiu” me të cilët u “ngjitën” Leskodukajt ishte vetë  Zenel Gjoleka pasi ishte bir i një familjeje bucjelabërës kuçiotë. Pra vajtorja i pyetka se “ç’i ngjiti” me Zenel Gjolekën, kapedanin e Labërisë dhe komandantin e tyre. Po ajo duhej të krenohej që djemtë e Leskoduke ishin shokë me atë deli trim e kapedan. Ku do të dalë kjo me këto fjalë në vaj?

          Gratë e plakat u bënë sy e veshë drejt kunatës së Lesko Mingos së ndjerë.  Burat nga oda e

tyre ndalën muhabetin të dëgjonin. E kuptuan që do niste një nga ato “dyluftimet” e famëshme të vajtoreve, nga ato dyluftime që do molloiseshin mote e mote më pas. Zakonisht në odën e burra-ve flitej për trimëri e histori, por kësaj historie i vihej vula vetëm në dhomën e grave, në vajtimet e tyre. Le të flisnin sa  të donin burrat e pleqtë, le të gdhëndnin histori sa të donin e si të donin. Këto histori do kishin jetë e do përcilleshin te fëmijët, nipërit e stërnipërit jo si i gdhëndnin burrat por si i qëndisnin gratë në vajtimet e tyre. Ndaj heshtja u bë e thellë në të gjithë shtëpinë, aq sa dëgjohej edhe frymarja e rrëndë e kunatës vajtore. Në këtë qetësi u gremis me rrokopujë, si një shkëmb i madh e i zi shkëputur nga mali, gati për të zënë nënë vete këdo që ti dilte përpara, 

vargu i vajit..

            Me Gjolekë batakçinë…/ u’ a derëzeza….

  Gratë  ulën kokën, si t’i shmangeshin goditjes së  këtij vargu-shkëmb që u gremnis në mes të mortit  dhe e shoqëruan vajtoren me një gjysëm zëri. Burrat në odën e tyre panë njeri tjetrin. Ky varg, po të rrokullisej lirshëm nëpër Labëri do vinte përprara e do shëmbte këngë e vaje, histori, varreza e shtëpi, do ndizte zjarre më shumë se ç’ndezi turku e do vriste më shumë se ç’vrau lufta. Do shkrumbonte të djeshmen e të nesërmen.

         Sepse ky varg kishte tingullin e një sfide të hapur, si ato sfidat që bëjnë kalorësit, duke i hedhur doraçkën kundërshtarit dhe duke e ftuar me këtë gjest në dyluftim. Vetëm se ky varg-vajtim-doraçkë nuk i qe hedhur një burri a një gruaje  të vetme si sfidë e hapur, si ftesë për një ndeshje kaloriake. Ky varg-vajtimi i qe  hedhur  gjithë Labërisë si një sfidë për dërgimin e dy mijë djemve e burrave pas Zenel Gjolekës … të lënin kokën te Vlladika[12], kur Labëria kishte aq shumë nevojë për mbrojtjen e tyre. Ata (luftëtarët) të mbronin gratë e fëmijët e tyre, kufirin në veri le ta mbronin …gegët…Ne s’kemi punë me ‘ta. Apo u nis Zenel Gjoleka për të marë tuje[13] nga sulltani, se me urdhër të tij u nis. Pa le që Hodo Aliu u printe edhe taborëve turq aty në Podgoricë, pa ç’ka se ata “turq” ishin nizamë shqiptarë. Uniformë turku kishin veshur dhe punën e turkut bënin. Pastaj Zenel Gjoleka të ishte i mirë, nuk i linte të vriteshin në Tarabosh Leskodu-kajt. Pse pak luftuan në Shushicë më ’47, pse nuk u vranë atëherë?  Apo mos janë të vërteta ato llafet që dolën mbi tradhëtinë e Gjolekës dhe të Hodo Aliut? Vërtet me pëshpërimë[14] dolën, por

pëshpërima gjëmon më shumë se sokëllima.

 Kunata e Lesko Mingos  vazhdoi vajtimin mbi gërmadhat e heshtjes…

             Ngrihuni a u rëntë pika…. u’ a derëzeza….

             U ra koka te Vlladika[15]…. u’ a derëzeza….
         Vajtorja pa rreth e rrotul si e hutuar nga heshtja që pasoi ligjërimin e saj. Dhe e kuptoi efektin traumatizues të asaj që kishte bërë. Në fakt e ndjeu që te vargu ku shante Zenel Gjolekën duke e quajtur batakçi që nuk pëlqehej ligjërimi i saj. Zëri i vajtoreve shoqëruese ishte  me tonalitet të zbehtë, si  gërvimë e një zinxhiri që zvaritej. Në fakt, vajtoret e tjera qene të lidhura kundër dëshirës së tyre me zinxhirët e kodit zakonor, që i detyronte të shoqëronin vajtoren kryesore në vaj, pavarësisht tekstit që ajo ligjëronte. Por vajtoret e kuptojnë njera tjetrën edhe pa e parë në sy, mjafton ti dëgjojnë  vajin. Nga vaji e kuptoi kunata  vajtore që shoqet po i dissta-ncoheshin në këtë ligjërim. E kuptoi që  ajo kishte qëlluar me ligjërim si me gjyle në malin me borë, bora qe vithisur dhe heshtja tregonte se po formësohej orteku. Orteku që do nisej në formën e një gruaje apo plake me një oshëtimë vajtimi…
          3.- Vajtoret[16] në Toskëri duhen parë dhe vlerësuar si një institucion i pavarur nga shteti, feja, nga mardhëniet krahinore apo ndërkombëtare etj. Ato janë njësojë si “priftëreshat” e Dodo-nës, të përkushtuara vetëm ndaj Zeusit.. Ato kishin mardhënie vetëm me Zeusin, porositë e tij zbatonin dhe vetëm atij i jipnin llogari. Kështu vajtoret kishin mardhënie vetëm me vajtimin dhe rregullat e tij shekullore.

          3.1- Vajtoret mund të konceptohen  me ndërtuesit e kështjellave. Të tjerët luftojnë në këto

kështjella, por ato janë ndërtuesit e tyre. Sepse me vajtimet e tyre për të rënët në luftë për liri, ato i ngrenë në këmbë jo vetëm të gjallë por më të bukur, ashtu si luftëtari që qëndron te bedeni i flamurit në kështjellë. Të gjithë i kanë sytë te  flamuri dhe flamurtari, armiqtë me zili e urrejtje

dhe kështjellarët me krenari. Me besim  e shpresë e shohin edhe  luftëtarët dhe banorët jashtë

kështjellës.

           3.1.a-Ato i ngrënë muret e kështjellës varg pas vargu, diku nje bedenë mbi greminë, diku

një karakoll në hyrje të kështjellës, diku një frëngji e diku një rrugëkalim. Ato japin nga vetja e

tyre për ngritjen e këtyre kështjellave, dashurinë dhe urrejtjen, talentin dhe pasionin. Ato murosin

shpirtin e tyre në këto mure, prandaj muret e tyre nuk pushtohen dhe nuk rrëzohen.

           Dikush do e krahasojë vajtimin me një monument. Do isha dakort në qoftë se do bëhej fjalë për estetikë, por kështjellat nuk kanë patur funksion estetik. Ato kanë patur funksion jetik. Estetika e tyre ka qënë  gjithmon pjesë  e forcës strukturore në përballimin e goditjeve dhe sulmeve të armikut. 

             Në konceptin real, vajtimet për të rënët kanë frymëzuar e burrëruar breza të tërë luftë-

tarësh në luftën për liri. Dhe sidomos për mos harimin e të rënëve në luftë. Në këtë koncept vajtimi ka patur edhe rolin e dokumentit historik, dëshmisë historike, burim referees etj

           3.2- Vajtoret në Toskëri nuk kanë lidhje thelbësore me dëgjuesit e ligjërimit. Ato nuk duan t’ja dinë në se u pëlqeu të pranishmëve vajtimi i tyre apo jo. Ato e ligjërojnë vajtimin ashtu si priftëreshat e Dodonës që vetëm sa kumtonin fjalën e Zeusit. Nuk japin shpjegime për ‘të.  Ato debatojnë vetëm me njera tjetrën dhe vetëm për çështje të mëdha,  vajtimore.Nuk debatojnë për mënyrën e vajtimit, radhën apo tonalitetin e tij  etj. Debati ka të bëjë me çështje shumë të larta parimore, a do pranohet në tempullin e të lavdishmëve një i rëndomtë? A do pranohet në tempu-llin e të pavdekëshmve një mëkatar? Ato janë rojet e portës së lavdisë dhe pavdekësisë së njerëzve dhe veprave. Dhe janë të betuara për drejtësi. Sepse mund të ndodhë që njera prej tyre të“koruptohet” prej dhimbjes së vdekjes së burrit, djalit, vëllait apo babait dhe të përpiqet ta kalojë në botën e të lavdishmëve, hipur në varkën e vajtimitt të stolisur me tekstin e vajit si trim, bujar e punëtor. Është detyra e shoqeve të saj që, pasi ta shohin me vëmëndje “kostumin” e ligjërimit, me të cilin u paraqit i veshur i ndjeri nëpërmjet vajitimit të vajtores kryesore, ta deklarojnë “fallsifikimin”.      

              3.3-Dhe ato nuk përtojnë ta bëjnë këtë  demaskim, madje publikisht. Ky demaskim bëhet në dy mënyra. E para: vajtorja demaskuese  mban një vajtim duke paraqitur një portret të ri të të  ndjerit, me një tekst diametralisht të kundërt dhe e dyta: duke replikuar direkt me vajtoren e mëparëshme për portretin e paraqitur prej saj. Kushti i vetëm “ligjor” është që kundërshtimi duhet të bëhet  me vajtim, pa ofendime  personale.. Psh një grua  vajtonte burrin e saj dhe e

paraqiste në vajtim si një orator, të ditur dhe që kishte shëtitur e njohur shumë vende. Por

vajtorja tjetër ja ktheu me të njëjtën monedhë nëpërmjet vajit……Xhamadani tirqe tirqe /O veqil more../ Te ara përtej në ilqe/ Bëje llaf e nxirrje ligje/ Për rrush e për koqe fiqe/ Keshe gjezdisur dynjanë/ Nga mulliri gjer në arë…

 Dhe në rastin e dytë një grua zbukuronte portretin e burrit të saj të porsavdekur me fjalë të

mëdha kur një vajtore ja priti…Mos e qaj la e më la/ Motëro/ Po thuaj ato që ka/ Ish veqil sa për

shtëpi/ Çoban me tri kokë dhi…

                3.3.a-   Vajtoret kanë një imunitet absolute si në mort ashtu dhe jashtë tij. Askush nuk ka të drejtë ta ndërpresë një vajtim vajtoreje, pavarësisht tekstit të vajtimit që ajo mban. Jo vetëm kaqë por vajtoret e tjera janë të detyruara me kod zakonor ta shoqërojnë me ritualin mortor rrënkimor e vajtues, vajtuesen kryesore edhe në rastet kur ajo kundërshton një vajtim të mëpa-rshëm, mbajtur nga ndonjë vajtuese e pranishme. Është një debat publik ku palët dëgjojnë me respekt replikën e dhe argumentin e palës tjetër. Vetkuptohet që ky debat do përhapet në gjithë krahinën dhe më gjërë, do diskutohet nga mijra e mijra dëgjues e komentues, do admirohet njëra palë dhe do shprehet mos aprovimi për fjalën e  palës tjetër.

              Në këtë mort të Leskodukajve sfida ishte bërë publike . Kjo sfidë nuk ishte për një vajtim por për një persona, për vetë Zenel Gjolekën, kapedanin e Labërisë dhe kryekomandantin e kryengritjes së famëshme antiturke të 1847. Rrëzimi i Zenel Gjolekës në këtë vajtim do të thotë njollosje e emrit të tij dhe të gjithë rolit që ai pati luajtur ndër vite. Do të thotë që edhe vetë kryengritja e udhëhequr prej tij na qënkish e gabuar. Do të thotë që edhe vetë Labëria  qënkish e përbaltur…

             Përshpërima kishte marë një formë kërcënuese dhe ishte afruar si një kuçedër që zvarri-set drejt burimit të ujit. Me siguri që së shpejti do kërkonte taksën e saj, një djalë a një vajzë për shtëpi, një këngë a një vaj për një luftë, një kështjellë a një fshat të tërë. Deri sa ti dilte përballë ndonjë trim apo trimëreshë që të ndeshej me të në mejdan. Me të njëjtën armë. T’i dilte në mej-dan për një djalë a për një vajzë, për një këngë a për një vaj, për një shtëpi a për një var, për një luftë apo për vetë …Zenel Gjolekën….

             4.- Në heshtjen që kishte rënë, vajtoret rikujtuan  jetën prej luftëtari të Zenel Gjokës. Vetëm se ato, ndryshe nga burrat e pleqtë e kujtonin jetën nga vajet dhe këngët që kishin mbetur  pas  nëpër sheshmejdane a nëpër morte.  Ishte si të  shihnin tokën  duke udhëtuar nëpër  re. Veçse në këtë rast  retë ishin këngët e vajet, prej nga ato shihnin sheshbetejat dhe i molloisnin si histori me njera tjetrën. Edhe në qoftë se njëra gabonte historinë, ato e korigjonin duke i treguar si dokument arshive vargun vijues të vajit apo  këngës. S’kanë vlerë  fermanet  sulltanore që futen në sënduqe apo  grisen e hidhen, si rrëndom  në Labëri. Vaji e kënga kanë vlerë të përjetë-shme se ato fluturojnë si shqiponjë mal më mal e fshat më fshat, dasëm më dasëm e mot nga mot. Një varg vajtimi vlen më shumë se sa qindra fermanë.

           Ato s’e mbajnë mend  historinë, ato kujtojnë orë e çast vajet e këngët. Nëpërmjet këngëve dhe vajeve ato kujtojnë historinë, si tani, jetën e bëmat e Zenel Gjolekës.    

            Zenel Gjoleka, biri i Hito Gjolekës dhe Sabo Qordukes, lindur në Kuç të Labërisë. I ati ishte  marangoz, mjeshtër i prodhimit të bucelave (prohirxhi)  dhe ca kohë shërbeu si  dervenxhi,  roje i rrugëve në qafat e maleve. Zenel Gjoleka[17] në moshën 6 muajshe mbeti jetim nga babai, kështu që u rrit nga nëna dhe i afërmi i tij, Mehmet Qorri. Në moshën 17 vjeçare fillon punë si pazh (sejmen, shoqërues) te Vlorajt.

            a-Ishte në shërbim te Vlorajt kur ndodhi vrasja e Ismail Bej Vlorës[18] në Janinë. Ngjarja ka këtë rrjedhë: Porta e Lartë ishte vënë në dijeni të veprimtarisë së krerëve shqiptarë që po pregatisnin kryengritjen. Për këtë qëllim kurdisi lojën sikur  ajo, Porta e Lartë ishte e pakënaqur nga Seraqeri i Rumelisë, Mehmet Reshit Pasha[19],  dhe se kishte vendosur që  administrimi i krahinave shqiptare tu besohej krerëve shqiptarë. Kështu u shpall sikur  sulltani emëroi Vali të Janinës Zyliftar Podën ndërsa në Berat emëroi Ismail Bej Vlorën.  Krerët shqiptarë u thirën zyrtarisht të shkonin në Janinë për të marë detyrën. Zyliftar Poda dyshoi dhe nuk shkoi. Ismail Vlora u vu në dijeni nga Zyliftar Poda, Tafil Buzi dhe Çelo Picari se emërimi ishte kurth. Por ai duke patur besim te trimat e shumtë që kishte me vete, rreth 600 veta e pranoi ftesën dhe shkoi në Janinë. Në datën 5 Janar 1829, ndërsa hynte në sarajet e pashait u vra pabesisht pas shpine. Bashkë me të u vranë edhe shoqëruesit e afërt, skuadra personale e rojeve e komanduar nga Halil Hyseni. Populli e vajtoi: Qaj moj Vlorë e qaj Kaninë/ Smaili shkoi Janinë/ I dërguan bujurdinë/ Të piqej me Rumelinë/ Dolën dervenët të prinë/ Tafil e Xhelili ynë/ Malo mos shko në Janinë/ Mos e beso osmanllinë/ Se të kan ngritur pusinë/ Zyliftari dërgoi kartë/ Ktheu  Ismail Bej prapë/ Drekënë në Zharovinë/ Darkën Brenda në Janinë/ U dhe selam e s’ta prinë/ Smaili u ngjit në shkallë/ Me pashan ballë për ballë/ Dy kobure pas ja dhanë/ Smail be o Smail be/ Miqësinë ku e le/ Koka jote në hejbe/ Pse s’more trima të mirë/ Trima si Halil Hysenë/ U vranë bashkë me

bejnë[20]… 

        Kur e mësoi këtë ngjarje,   Tafil Buzi shprehu keqardhjen  në mënyrën më sarkastike, duke

thënë  se si nuk u gjend një lab të merrte hakun e Beut të Vlorës, të vrarë tradhtisht nga valiu i Janinës. Ironia është se gjysma e shoqëruesve të Ismail Beut ishin lebër. Me këtë fjalë Tafil Buzi

sikur i fshiu fare nga defter i lebërve këta lebër që nuk e mbrojtën dot Ismail Bej Vlorën..

        b- Zenel Gjoleka u prek në sedër nga kjo fjalë sidomos për faktin se ai, ishte  një ndër

rojet e Ismail Bej Vlorës të vrarë.  Kështu,  me nismën e tij, në 1830, ndërsa ushtria turke po fushonte te rrapi në Shamar, në Bajkaj të Delvinës,  hyn në çadrën e Reshit Pashë Derbihorit të cilin e vret duke e qëlluar me të dy pisqollat. Pas kësaj  i çon fjalë Tafil Buzit, siç thotë kënga: Dërgon Gjolekë spanoi[21]/ Tafil Buzit të mi thoi:/  Gjoleka s’e turpëroi/ Kaftanazin[22] e martoi/ Me të dyja  çe qëlloi/ Nxori pallën e shpëtoi/  Çau dyzetmijë e shkoi[23] / /… [24].  

Në Vlorë e pritën me nderime si një hero dhe i lidhën rrogë nderi atij dhe pasardhësve.

         Krisma e kobureve të Zenel Gjolekës kur  vrau kaftanozin   ishte si rënia e rrufesë në

fuçinë me barut. Vlora dhe gjithe rrethinat e saj u ngritën në këmbë nën udhëheqjen e vëllait të Ismail Bej Vlorës, Beqir bej Vlorës.  Zyliftar Poda sulmoi dhe mori Beratin dhe Korçën. Shahin Delvina dhe Spiro Gjika çliruan gjithë Bregdetin dhe Delvinën. Asllan Kuca me 6 mijë luftëtarë mori Thesalinë. Veliko Jaçe  me Çelo Picarin morën Janinën dhe e mbajtën të rrethuar në kala djalin e Mehmet Pashës, Emin Pashën etj.

       c-  Viti 1833 ishte periudha e represionit turk mbi shqipatrët. Burgjet e kalave të Beratit dhe Janinës u mbushën me familjarë të kryengritësve. Si përgjigjë kundër këtyre masave Tafil Buzi bashkë me Zenel Gjolekën  në prill 1833 rrëmbejnë dhe mbajnë peng dy funksionarë të lartë turq, Haxhi Agën dhe Hysen Beun si dhe vranë në Grebene Veli Aganë, si paraljamërim për fatin që i priste këdo që do guxonte të prekte shqiptarët e arestuar dhe të burgosur në Janinë e Berat ...

Tafili me kapedanë/ Me  Zenel Gjolëkë labnë/ Në Grebene u ngren’ e vanë/ Të vrasin Veli Aganë

/ Veli Aga Grebeneja/ T’u ngjinë nga penxhereja/ Plot me gjak t’u mbush shilteja[25]…

        ç-Në këtë kohë Emin Pasha, Valiu i Janinës dërgon në Gjirokastër një ekspeditë ndëshki-

more tyë drejtuar nga dy emisarë të lartë osman Hasan Beu dhe Tahsim Efendiu  me qëllim që të shtypej kryengritja dhe të kapeshin udhëheqësit e saj. Tafil Buzi, Çelo Picari  dhe Zenel Gjoleka dërgojnë në Gjirokastër  dy nga luftëtarët e tyre, të cilët i vranë dy emisarët turq[26].

              d-Në  frontin e Gruverit ku luftonin forcat kolonjare të drejtuara nga Demo Imço dhe golemasit e drejtuar nga Çobo Golëmi ndihma e rrufeshme e Zenel Gjolekës dhe Tafil Buzit nga krahu i Kakavisë ishte vendimtare për fitoren…… Fol o grik e Peshkëpisë/ Fol ti Guverë e shkretë/ Fol fush’ e Palavlisë/ Me gjak u erdhë rrëketë[27]…

         e -Në mars 1834 Zenel Gjoleka, Tafil Buzi, Mahmut Kollovi dhe Nurçe Toska pasi lidhën në Korfuz  marveshjen e aleancës greko-shqiptare  me Jani Koletin, Kryeministër i Greqisë zbarkojnë në Dukat të Vlorës….Erdhi karta nga Korfuzi/ Thonë doli Tafil Buzi/ Thonë se doli në Vlorë/ Me tre[28] bajrakë në dorë…

         ë-  Në vitin 1834 bashkë me Tafil Buzin  dhe Mahmut Bajraktarin niset të çlirojë Janinën,

duke menduar se forcat turke do goditeshin edhe nga forcat greke, sipas marveshjes bërë në Korfuz

me Jani Koletin, Kryeministër i Greqisë. Pala greke nuk hyri në luftime. Turqit pas pesë ditë

luftimesh çanë rrethimin e forcave shqiptare. Atëherë doli kënga e famëshme….Ra një ves’ e zbuti dhenë/Ra Tafili Tepelenë/ Selam për Çelo Mehmenë/Thuaj të lëroj dervenë/Se do shkoj të djeg Morenë/ Do ta djeg se shkeli benë…Por në këtë kohë Shahin Delvina kishte lidhur marve-shjen e mos sulmimit me Qeverinë Greke të Kapo D’Istrias, ndaj Çelo Picari e ndaloi Tafil Buzin. Madje pati edhe një përleshje të vogël mes forcave shqiptare  si dhe një a dy të vrarë..

         f- Në vjeshtën e tretë të vitit 1834 mbahet Kuvendi i Beratit ku kryengritësit zgjodhën një

kryesi me përfaqsues nga të gjithë krahinat kryengritëse. Zenel Gjoleka  ishte pjesmarës në

Kuvend bashkë me Tafil Buzin..

       g- Në fillim të vitit 1836 Stambolli, duke e parë vehten në një situatë  tepër të vështirë

para kryengritjeve shqiptare, shpalli amnistinë për gjithë kryengritësit shqiptarë. Spas marrve-

shjes, administrate turke u tërhoq nga nëntë krahinat kryengritëse. Qëndra e administratës

kryengritëse u bë Berati. Zenel Gjoleka ishte një ndër nëntë prijësat e kryengritësve.

         gj- Në vitet 1838-1840 Stambolli ndjek politikën e “kulaçit”[29] me Shqiptarët duke u dhënë

atyre poste në administratën turke, sigurisht larg vendit të tyre. Kështu e fton Zenel Gjolekën bashkë me trimat e tij në Stamboll dhe e nis për në qytetin e Jufrës, pasi e “gradon” komandant të forcave të paregullta (vullnetare). Është koha që edhe Tafil Buzi dërgohet me shërbim në Irak ku siç thotë kënga: Arabistan[30] mbeç për lumë/ Ç’e gjet Tafil Buz’ hajdunë/ I dhanë Bagdat e Mosunë / Shkoi te Gjoleka në Jufrë…[31]. Populli ligjëron:..Vanë more shokë vanë /Gjith ata burrat e parë/ Çelua[32] me Veiz Vasjarë/ Me Tafil Buzin me pallë/ Bashkë me Gjolekë lapnë/ Nashti duhen po ku janë/  Arbërinë shkret e lanë…

          h- Pasi rikthehe nga “shërbimi” më 1845 (që më saktë do quhet internimi), Zenel Gjoleka  me Çelo Picarin dhe  kapedanët e tjerë shqiptarë  dhe vendosin të organizojnë kryengritjen e përgjithëshme. Mbledhja e parë bëhet në vitin  1846[33] në Picar ku u mor vendim për të filluar

luftën kundër Reformave të Tanzimatit.

        Ja si e pasqyron kënga ardhjen e Zenele Gjolekës në këtë kuvend ….Ra tërmeti e u tund mali / Na erdhi Çelo Picari[34]/ Vjen Gjoleka lab i Kuçe/ Fustani mbi gju hajdutçe/ Dyfeku me dyzet strufe/ Pall e larë me xullufe/ Pall’ e larë, vetëtimë/ E shkreta i rih pëqinë….

        j- Kuvendi i dytë i Besëlidhjes së Jugut u mbajt  në qershor[35] të vitit 1847 në Mesaplik  të Vlorës…Mesaplik të rrapi thatë/ Për një ditë e për një natë/ U mblodhën gjithë kazatë … apo Mesaplik te rrapi i thatë/ Vjen Gjoleka me armatë/ Bolen, Kuç e Kallarat/ … ku zgjidhet njëzëri

komanda[36]  e kryengritjes… Në Kurvelesh tre nishanë/ Bëjnë harb me padishanë/ …Rrapo

Hekali  i parë / Gjolekë Kuçi me pallë/ Hodua që mban kalanë[37]…”

      Është hera e parë që në krye të kryengritjeve  popullore zgjidhen njerëzit e vegjëlisë.

Zenel Gjoleka u drejtohet me këto fjalë përfaqsuesve të fisnikërisë shqiptare, pjesmarës në Kuvend: “Në qoftë se ndonjeri prej jush do ta braktisë kryengritjen, atëherë ai do ketë të bëjë direkt me Zenel Gjolekën[38]”.

       k- Në 15 gusht 1847 krerët e kryengritjes i dërgojnë një letër Mbretin Oton të Greqisë për ndihmë material për kryengritje, ndihmë që nuk u erdhi kurrë. Letra u firmos nga 89 kre-rë të kryengritjes, në krye të të cilëve spikatnin emrat e Zenel Gjolekës dhe Rrapo Hekalit.

      l- Me këtë kryengritje u bashkuan edhe luftëtarët e Bregdetit…Vjen Himara si Rigatë/ Gjik e Leka me armatë/ Me trembëdhjetë[39] bajrakë….   apo kënga tjetër…Na erdhë trimat e Bregut/Të luftojmë për vatanë/../ Çorrajt me Foto Kopalë/ Qeparo Gjikë Thanasnë/ Dhe me kapedan Sokratnë (Leka)…

     ll- Kryengritja filloi në Kurvelesh me largimin e taksidarëve…Ç’u zunë pleqtë me bejnë/ Se u kërkon havajenë/ Dhekatinë e xhelemnë/ /Djemtë nizamë të venë/ Me lloto do i kërejmë/ Ku ti gjejmë se u pshenë/ Te Gjolekë Labi venë…dhe më tejë… Kurvelesh krye ngrini/ Gra e burra armë vini/ Nizam Turqisë mos i ipni/ Çu ngrenë o shokë çu ngrenë /Kuç, Kallarat e Bolenë / Treqint niviciotë levendë/ Gjashtëdhjetë Golëm qenë/ Progonat derë më derë/ Lekëdush ata që qenë/ Kërcyen në Tepelenë… dhe u përhap në gjithë Shqipërinë e Jugut  Pastaj sulmuan Delvinën të cilën e morën.

        m-Në këtë kohë komandanti i forcave turke në Gjirokastër i kërkoi një takim Zenel Gjolekës, por ky ju përgjegj se takimi mund të bëhej vetëm në praninë e një përfaqsuesi të huaj, në rolin e arbitrit.  

       n- Kryengritësit i kishin të pakta municionet, kështu që detyroheshin të manovronin në sulmet e pritat për tu marë furnizimet ushtrisë turke si në rastin e betejës së Peshkëpisë: Thëret Çelua me trumbetë/ T’u hidhemi  more Gjolekë/ Mos Çelo se s’ke fishekë/Se na leqendisen djemtë /Bënë fushës tatëpjetë/ Gjenë Shahin Benë vetë/ I vin karvani si bletë/ Seç i morën xhepa-netë…

        n.1-Nuk u mjaftuan vetëm me marjen e “xhepaneve”. Duke provokuar një sulm  të rremë

mbi forcat kryesore të Shahin Beut dhe duke u tërhequr, “kinse” të mundur, aritën të tërheqin

në kurthin e tyre forcat kryesore dhe vetë Shahin Beun, i cili me zor shpëtoi duke u tërhequr me

një skuadër rojesh personale. Mos e patë bej Shahinë/ Vate zuri Goranxinë/Gjoleka i bën

tertipnë/ I dërgon Hodo Alinë/Me ca lebër vetëtimë/ Shahin Be o kokë mollë/ Mos e pandehe Mecovë/ Këtu i thonë Arbëri/ Që të zënë ti si mi[40]…ose…Shahin be djalë dovleti/ Mbahu o Çelo Mehmeti/ Imdat është bregudetit/ Në Nivic ke Kiço Dhulë/ Që ësht’ i pari me vulë/ Ke gjysmën e vilajetit/ Që lufton me pallë sheshit….apo në betejën pranë Gjirokastrës ku kënga thotë… Në fsuhë në Gjirokastër/ Luftojnë burrat e gratë/ Nga Shën Triadha në urë/ I prishën gjithë taburë… dhe kënga tjetër….Erriu shokë erriu / Gjolekë mandileziu/ Ikni o turq se u përpiu/ Gjolekë labi me derte/ Djemtë çi bëre me vete/ O kurveleshasit tanë/ Me Gjolekën rrini pranë.

      n.2-Në betëjën e Terihatit (Dropull) shpartallon forcat e Ismail Pashës që kishin ardhur nga Gjirokastra për t’u bashkuar me forcat që vinin nga Janina, madje edhe vetë Ismail Pashës i vritet kali në betejë dhe ai shpëtoi duke marë kalin e një oficeri  të tij..

       nj- Në luftën për marrjen e Gjirokastrës kënga jep një portret popullor të Zenel Gjolekës… Gjolekë Kuçi spanoi [41]/Në Gjirokastrë kur shkoi/Fishekë e bukë kërkoi/Ndonjë të keqe s’punoi[42] ….dhe në betejën pranë fshatit Dhuvjan më 28 gusht 1847 , ku me 1500 kryengritës, me një sulm të befasishëm natën shpartalloi ushtrinë turke që vinte nga Janina  me një forcë prej 5000 ushtarësh....Prishën pes’ tabor nizamë…

       nj.1- Është interesant fakti se, ndërsa dokumentat historike nuk e paraqesin Zenel Gjolekën pjesmarës në mbledhjen e organizuar nga Rrapo Hekali në Sinjë, ku morën pjesë  Rrapo Hekali, Sulo Zenel Greshica, Dervish Ali Dukati, Tartar Memush Ruka, Hajdar Kanina, Zenel Xhafoja, Orhan Bardhaj, Lulo Duraj dhe shume kapedanë të tjerë të Mallakastrës dhe të lumit të Vlorës …një këngë popullore e bën të pranishëm me vargjet…: Po na vjen Zenel Gjoleka/ O Rrapo mir se të gjeta… Po kështu në kapjen dhe ekzekutimin e Isuf Bej Vrionit një këngë thotë:…More Isuf Bej Berati/[43] Treqint lira të bën ati/ Dhe njëqint e ca sahati/ Ç’të bëri Gjolekë Labi/ Copa copa t’u bë shtati/ Me gjak t’u lie surrati/ Doli zonja në bedenë/ Pëjeti për Isuf Benë/ E kam të gjall a ma prenë/ Ta prenë zonjë, ta prenë/ Copa copa në bedenë/ Po trimat e tij ku qenë/ Ikën e muarnë dhenë/ Bënë poshtë Myzeqenë[44]…ndërsa në një këngë tjetër thuhet:…Gjolek’ a të keqeno/ Hipi balashit e shko/ Janin’ e Berat qëndro/ Kalat’ e mëdha zoto/ Pashallarët m’i shkurto/ Dhe nizamët i lësho[45]/ Lësho nizam e redivë/ Budrumxhinjtë me jesirë/ Se kanë gra e fëmijë/ Nënat

korba që si dinë/ I presin e s’mund t’u vijnë[46]…

             Realisht, si në kapjen e Isuf Bej Vrionit dhe ca më tepër në sulmin e Beratit forcat e Labërisë ishin  të pranishme nën udhëheqjen e Beqir Velo, Hadër Sulo Kanina, Dervish Ali Dukati, Elmaz Rodaku, Kamber Delo Tragjasi, Haxhi Hoxha, Tartar Memushi, Dule Zoto, Imer Kudhësi etj etj, por nuk figuron Zenel Gjoleka.. Forcat e Labërisë të vllazëruara me forcat e Mallakastrës në Povël,  siç thotë kënga…Dil o Lumi i Vlorës-o/ Dil se do të dalim-o/ Të më-dhenj të vegjël-o/ Te pjekur në Povël-o/ Kemi pun me Vrion-o/ Na kërkon nizamët-o… në luftën e Greshicës shkruan faqe të lavdishme heroizmi.  Madje kënga popullore cilëson….O ju gratë e greshicjote/ Qani djemtë e smokthinjote.. për luftëtarët smokthinjotë që ranë heroikisht në Greshicë. Varret e tyre në Greshicë quhen dhe sot…”varret e lebërve”. Po kështu për luftën e Beratit një këngë thotë….Dyqint e tridhjet me rradhë/ I shkuan për nënë pallë… por prania e Zenel Gjolekës nuk dokumentohet, ndërsa evidentohet prania e tij në  zonën e Gjirokastrës.

            Ky është një fenomen i njohur me udhëheqësit e suksesshëm popullorë, ku çdo fitore apo sulm i suksesshëm lidhet me emrin dhe praninë e tyre. Populli i mitizon heronjtë e tij dhe emrin e Zenel Gjolekës e kishte lidhur pazgjidhshmërisht me luftëtarët lebër. Meqënë se luftëtarët lebër ishin në kuvendin e Sinjës, në betejën e Greshicës dhe në marjen e kalasë së Beratit, atëherë populli e konsideron  të pranishëm edhe Zenel Gjolekën. Madje ja atribuon atij drejtimin e sukse-sshëm.[47]

           o-Në këtë kohë  lufta u përqëndrua në afërsi të Vranishtit, në vendin e quajtur Horë, ku  turqit, pasi zzbarkuan në Vlorë …N’ urë të Brate u hodhë/ Mesaplik ngulën taborë/ Ngritën çadërat në Horë…ku…Tre pashallarë e mushiri[48]/ Ç’u çkulë nga Manastriri/  Bimbash Sulejman Tahiri/ Përposh Beratit ç’i hiri[49]/ Gjolekënë të ma ziri/ Rrathë hekuri t’i viri/ U dogj Kuçi si

Misiri… dhe…Nisën malet kuvendojnë/ Bolen’ e Kuçi u dogjnë/ Kurveleshi po luftojnë…[50]

         Atëherë…… Dërgoi Gjoleka njerinë/ Lumi e Bregu[51] lart të vinë/ Ç’u shkulën që në Kani-

në/ Janua(Kumiu) me Margaritnë… ku në betejë… Gjikë Thanasi vet i pestë /Griu e vrau pesë-

dhjetë.

       p-Beteja e Grykës së Kuçi i ngjan betejës së Termopileve për nga trimëria… Gryk’ e Kuçit, gryk’ e keqe/ Njëmijetreqind dufeqe/ Ç’i mban Gjoleka me vete/ O Gjolekë a derëzi/ Qish nuk t’u trëmb ai si/ Nga një goxha Rumeli/ E bëre për lemeri/ Bjeri Gjolekë o burrë!/ Jo për mish po për lëkurë,…prandaj gjithë frikë turqit flisnin…Mirjalla mor t’u ngjatjeta/ Me ngadal ato trumbeta/ Se mos na dëgjon Gjoleka/ Dhe na prêt e na bën feta/ Na var lisave në dega/ Që të na patakset’ jeta….

       Në këtë luftë u ngrit edhe kënga lapidar… U trete Gjolek’ u trete/ Duke i rënë asaj trumpete/

Sos u përpoqe për vete / Po për gjithë vilajete… 

       q-  Jehona e kryengritjes kaloi kufijtë e Shqipërisë, dhe bashkë me të edhe emri i Zenel Gjolekës[52]…Në Stamboll karta dërgojnë/ Se rajeja po luftojnë/ Që në Berat e në Vlorë/ U mbush vendi me taborë / Nuk dinë me kë lëftojnë / Me Gjolekë Kuçin thonë/ Gjolekë dhe Hodo Aliu / Në

dorë palla ç’u ngriu…. 

         r-Forcat e shumta turke, armatimet e  reja dhe prapavija e organizuar e tyre bëri që forcat kryengritëse të shpërndaheshin. Zenel Gjoleka u strehua në shpellën e malit të Kuçe bashkë me një grup shokësh… Mbeti Gjolekë “spanoi”/ Mbeti vet’ i dymbëdhjetë/ Dimrin në mal e shkoi/ Sa u mbush pylli me fletë[53]. 

      rr-  Turqit arijnë të  kapin rob djalin e tij, Myslimin dhe të shoqen. Në këto kushte detyrohet të dorëzohet. ..Atë ditë të xhumanë/ Erdh ollakët e të thanë/ Gjolekë, zënë ta kanë/ Pusinë më atë anë/ S’duaj ati të bëj parë/ Se ish i zoti në kalë/ Hingëllin, të haj të gjallë[54] … Internohet[55] fillimisht  në Stamboll, për tu rikthyer  më 1852  për një epope tjetër..

         

              5-Nga fundi i vjeshtës së tretë të vitit 1852 drejt Shkodrës u nisën prijësat popullorë të krahinave jugore shqiptare në ndihmë të malësorëve që udhëhiqeshin nga Kapidani i Mirditës Bib Doda, i cili kishte nisur rezistencën popullore ndaj sulmit malazes në rrethinat e Shkodrës. Këta ish udhëheqës të  kryengritjes së 1847, të arestuar dhe internuar në Konjë e Stamboll dhe të amnistuar nga Sulltan Abdylmexhiti I në vitin 1849 dhe 1852 ishin Zenel Gjoleka e Hodo Aliu, Gjikë Thanasi e Jani Ligori, Halim Toto e të tjerë, që u prinin formacioneve të jugut. Sulltani kishte pranuar që këta prijës rebelë, në këtë konflikt me Malin e Zi, t’u prinin forcave shqiptare. Këtë miratim e dha, duke fshehur mllefin që kishte ndaj tyre,  për refuzimin e ftesës së tij për një  angazhim ushtarak të prijësave dhe kryengritësve shqiptarë (të internuar prej ), në rradhët e forcave turke në luftën me Rusinë, refuzim i bërë me me preteksin se “u duheshin forcat për të mbrojtur tokat e tyre shqiptare që rrezikoheshin nga fqinjët”. Sulltanit nuk i premtonte koha që të sillte forcat turke nga kufiri luftarak me rusinë dhe as mund t’a linte bosh këtë vijë fronti, prandaj pranoi që teritoret shqiptare të veriut të mbroheshin nga vetë shqiptarët, të udhëhequr nga prijësat e tyre.  Dhe këta u nisën shqipëtarisht…Shqipëtarët e ulëshuan/ Se ish lufta në kufi/ Nga të gjithë anët shkuan/ Me Gjolek’ në Mal të Zi.

          Lufta filloi në zonën e Kërnicës duke u shtrirë në krahun  e Taraboshit…Taraboshi brigje brigje/ Mal i sertë pa fare shtigje…dhe duke marë përpjestime të mëdha… Taraboshi brigje-brigje/ Mali i sertë pa fare shtigje/ Iu qep Hodua një kurrizi/ Nxori pallën e lamurisi/ Karadakn’ ç’e lanetisi/ Hodua me gjithë Gjolekë/ Me trima toskë e gegë/ Ju ngjitnë malit përpjetë/ Ik o Niko[56], se të zunë/ Brenda në Rekë t’u futnë/ Reka me kulla të larta/ Nga Çetina dukej flaka[57]… 

             Shqiptarët aplikuan metodën e sulmit ballazi, sulm me shpatë në dorë, që aq herë u kishte dhënë fitoren në betejat me turqit, metodë që edhe këtë radhë  u dha sukses fillimisht .… Hodo trimi nur o nur/Fora me këllëç destur / Në qafë te karaulli/ Topçinjtë të gjall i zuri…

           Pas disa ditë betejash të humbura me forcat shqiptare, malazezët ndryshuan taktikën e luftës, nga një sulm e mbrojtje frontale në një luftë pritash. Si njohës të terenit, provokonin me sulme të rreme  forcat shqiptare, pastaj tërhiqeshin nëpër lugina, kinse të trembur e të mundur, duke zënë pozicione dominuese.

           Në një pritë të tillë, ngritur në një luginë malore në Kërstiqe ra edhe Zenel Gjoleka me shokë  … Dërgon Vlladikë qafiri/ Ju kapedanë sa ini/ Shkallën e Kërstiqit ziri/ Vjen Gjoleka po t’i bini…Populli e di që trimat vetëm një herë gabojnë, kur bien, ndaj vajton gabimin e Gjolekës … O Gjolekë trëndafili/ Nuk ma priste fiqiri/ Të të gënjente qafiri….Malazezët, duke  shfrytëzuar pozicionin e tyre dominues në tre anë të luginës, hapën zjarr të pandërprerë mbi shqiptarët, të cilët nuk e prisnin rezistencën nga malazezët në atë vend.  Përleshja mori formën e një masakre mbi shqiptarët. Malazezët qëllonin me pushkë, duke mos i lënë të afroheshin shqiptarët që sulmonin me shpatë në dorë. …Në çark kur Gjoleka hyri/ Çu ndezë batare tymi/ U tund vendi nga rënkimi/ Vuri hingëllimin çili….
           Lufta u ndez në të gjitha frontet…Gjithë kapedanë tanë/ Luftojnë me Karadaknë/ Mbahu, mbahu Halim Nuri/ Se vjen Hodo trim desturi/ Me dymijë djem prej guri/ Me dymijë malësorë/ Gjithë me kordhë në dorë/ Gjoleka me Karadaknë u ther/ Sa rroi palla s’iu terr/ I erdhi vdekja me nder./ Bashkë me Gjik Thanasnë/ Në Karadak na u vranë/ Në sinor ngulën bajraknë[58]… 

           Malazezët synojnë Gjolekën, të cilin e evidentojnë nga veshja dhe armët plot sqimë... Dyfeku me dyzet strufe(zbukurime)…, ndaj bëjnë drejt tij zjarr të përqëndruar. Lesko Mingua i del përpra Gjolekës, prêt me gjoks plumbat që qenë nisur drejt tij dhe bie  duke sokëllitur.. Tërhi-quniii … Ra Lesko Mingua pra u godit dhe u plagos në kokë Gjoleka. Atëherë Gjoleka i drejto-het shokut të tij, Shuaip Qordukës ti presë kokën dhe t’ja largojë nga vendi i luftimit, mundësisht t’ja çojë në fshat, që malazezët mos tja marin për ta ekspozuar si trofe… Shuaip të kam si djalë /Jam lavosurë në ballë/ Mos më le në ta të gjallë/ Hiqma kokënë me pallë… Por  Shuaipi  nuk ka ndërmënd të zbatojë këtë urdhër të komandantit të tij, se s’mund ta marrë këtë përgjegjësi. Le që ai as që ka ndërmënd të largohet nga fusha e betejës ndaj i përgjigjet …Ç’thua o Zenel aga/ Këtu mbet’ dhe imija’/ Bashkë të na bëjnë varrë[59]/ Se pa tij s’kthenem i gjallë[60]…Të vrarët nga forcat shqiptare ishin  të shumtë, por ishin vetëm të vrarë. Robër nuk pati. Luftëtarët nga bregdeti që ishin në vijën e parë të sulmit u vranë e u grinë nën breshërinë e  armëve malazeze….Ërdhi telegram nga Reka/Dërgon Goreci bileta[61]/ Eni mermëni se mbeta/Mbeta tek mbeti  Gjoleka/ Tek mbeti Gjolekë Kuçi/O barba Llambro Kaçupi/Mbete si Mane Barushi/Me çepe si Çeço Shkurti/Simo Mërtiri aty ra/ Edhe Vjero Jetua… Shumë prej tyre u vranë duke u përpjekur të mbronin shokët apo kapedanët dhe pas rënies, në sy u dallohej meraku i familjeve aty larg, në labëri apo bregdet… Gjikë Thanasi o lule/ Kur u përgjunje e re/ U kujtove edhe the/

Më mbet nëna kallogre/ Motra manastireve/ Dhe gruaja vajzë e re[62]…dhe pjesa tjetër shpëtoi falë shpejtësisë së kuajve…Të lumtë o at’ i bardhë/ E nxore Hodon të gjallë/ Malezestë dot s’e vranë…

Lajmi i rënies së kapedanëve në luftën me malazeztë erdhi me gjëmime në Labëri.

S’mbeti sy pa derdhur lotë e s’mbeti vajtore pa ligjëruar. Qysh në ditët e para, mosbesues për

vdekjen e Gjolekës, vajtoret e kërkonin kapedanin  të vinte prapë… O zot dëgjova një fjalë/ Na kërkon mbreti nizamë/ Ngrehu edhe këtë radhë/ Të nxjerç të shkretën pallë/ Të përpiqesh me pashanë/ Ashtu si keshe zananë/ Të shkretatë këto vende/ Për ty e për pallën tënde…

         Këngët e vajet për luftën dhe sidomos për rënien e Zenel Gjolekës janë të shumta[63] dhe këndoi apo ligjëroi çdo fshat në  Toskëri, pa përmëndur këtu Kuçin e Bolenën  që vetëm këngë e ligje për Gjoplekën  dhe shokët e tij ngrinin. Por interesant është fakti i sjellur nga Ahmet Qeriqi për një këngë të tipit “majekrahi” të kënduar në Kosovë[64].  Kjo dëshmon se emri, lufta dhe fama e Gjolekës, kishte një përhapje mbarëkombëtare. Kjo këngë e paraqet Zenel Gjolekën si “kapedan i Toskërisë, i Gegërisë dhe i gjithë Shqipërisë”

        Po japim më poshtë këtë këngë, sipas  A.Qeriqi  kënduar nga Bajrush Doda, për efektë njohjeje dhe studimi[65]:

 Gjon Leka, mor, Gjon Leka, Gjon Leka  pe flet nji fjalë,

Hej e hej, mor, Gjon Leka po e flet një fjalë.

              Po na i ban, mor, po i ban, po  i ban  varret me vaje,

               Hej e hej mor,  po na i ban varret me vaje.

 (Po na i len mor, po  i len, po  i len  nanat pa djalë,

Hej e hej,  mor, po na i len nanat pa djalë. (Augustin Ukaj, variant)

              Gjon Leka,  mor, Gjon Leka, Gjon Leka  po i hyp’ dorisë

                Hej e hej, mor, Gjon Leka  po i hyp dorisë.

Gjan’ e gjat’, mor, gjan e gjat, gjan’ e gjat’ po shkon qarshisë,

Hej e hej mor, gjan e gjat’ ja lshon qarshisë.

               Shkon tuj ble mor, shkon tuj ble, shkon tuj ble barut shahisë,

                Hej e hej mor,  shkon tuj ble barut shahisë.

 Gjon Leka, mor Gjon Leka, Gjon Lekën pe tretë  gajretin

Hej e hej mor, Gjon Lekën pe tretë  gajretin.

               Asht idhnu’ mor asht idhnu’, asht idhnue krejt mileti.

                 Hej e hej, mor, asht idhnue krejt mileti.

 Se po merr, mor, se po merr, se po merr haraç me veti

Hej e hej, mor, se po merr haraç me veti.

                -Gjon Leka, mor, Gjon Leka, Gjon Leka  ku ma le atin?

                 -Hej e hej, mor, Gjon Leka ku ma le atin?

 -Ma ka ma marrë,  mor, ma marrë, ma ka vjedhë  ai  Leka i Gati.

-Hej e hej mor ma ka marrë ai Leka i Gati!

                 -Gjon Leka, mor, Gjon Leka, Gjon Leka  ku e le dorinë?

                   -Hej e hej, mor, Gjon Leka ku e le dorinë.

 -Ma ka marrë, mor, ma ka marrë, ma ka vjedhë, Knjazi i Cetinës,

-Hej e hej, mor, ma ka vjedhë Knjazi i Cetinës.

                  Gjon Leka, mor, Gjon Leka, Gjon Leka i pari i parisë,

                    Hej e hej, mor, Gjon  Leka i pari i parisë.

 Komandant, mor,  komandant, komandant i Toskënisë,

Hej e hej, mor, komandanti i Toskënisë.

                Komandant mor komandant, komandant i Gegenisë,

                   Hej e hej,  mor, komandant i Gegenisë.

 (Hej e hej, mor, komandant  i gjithë Shqipnisë. )[66]

                6- Nëpër këto këngë e ligjërime, plaka e Leskodukajve, me sytë e mëndjes, pa Gjolekë “mandileziun”, kapedanin e Labërisë që e shau në vaj kunata e Lesko Mingos. Ajo mase kishte pak të drejtë, sikur i dha hakë plaka… se e motra, sos që mbeti pa djalë në 1847, po na tani ju vra dhe burri në Kërstiqe, duke i dalë plumbit përpara, atij plumbi që qe nisur për Zenel Gjolekën ...  Të gjitha vdekjet e fundit të Leskodukajve me emrin e Gjolekës qenë lidhur…

…Po me emrin e Gjolekës ishte lidhur edhe liria vendit e lavdia e Leskodukajve, .sikur u tund e u troshit plaka. Pa Gjolekë s’ka liri dhe pa liri s’ka as Leskodukaj, as Bolenë dhe as Labëri. Se Shqipëri s’ka e s’ka.

         Luftoi e fitoi sa e sa beteja me turkun Gjoleka, aq sa emri i tij ishte bërë sinonim i fitoreve,

prania e tij në një betejë ishte garancia më e madhe e një fitoreje me sa më pak humbje, trumbeta

 e tij të bënte të suleshe përpara sikur shkoje në dasëm e jo në luftë.

         Kishte fituar shumë beteja Zenel Gjoleka, por ato pëshpërima që zukatnin poshtë e lart tregonin se kishte dhe një betejë të fundit. Vajtimi i kunatës së Leskos i ngjante daulles së marshimit të  një ushtrie të madhe që vinte për të zotuar Labërinë. Duhej ndalur kjo muzikë e kjo zhuzhatje pëshpërime. Duhej folur në shesh të…vajit.

          Me këto mendime në kokë, pasi shtyu pak me bëryl shoqen që kish në krahë, si për ta  përmëndur që ta shoqëronte në vaj, duke tundur kokën, drejtuar nga kunata e Leskos së ndjerë, ja nisi ligjërimit… Rri krushkë, se s’qave mirë … Vargu i vajtimit ishte gati tradicional, kështu nisnin të gjitha “dylyftimet” e vajtoreve nëpër morte, duke ju drejtuar direkt “kundërshtares”.            

            Vërtet që do t’i drejtohej  drejtpërsëdrejti “kundërshtares”, por zakoni e do  që t’i drejto-hej me respekt. Nuk mund t’i drejtohej me fjalë fyese ose nënvleftësuese, se ja prisnin fjalën në mes gratë e tjera. Kështu që ju drejtua me emërtimin “krushkë’, jo aq për faktin se ishte vërtetë krushkë, kunatë e shtëpisë, por për ta nderuar. Emërtimi “krushkë” në konteksin e këtij tip vajtimi është i barazvlefshëm me një titull fisnikërie më shumë se një emër lidhjeje krushqie.  

            Ky varg standart shërbente edhe për të tërhequr vemëndjen e grave-vajtore për ta shoqë-ruar vajtoren kryesore në ligjërimin e saj. Dhe gratë vajtore u bënë gati të shoqëronin kryesuesen me refrenin “u’ derëzeza”, kur ajo, duke ndryshuar intonacionin në refren, vajtoi …”u’, a derëzeza u’”. Ky theksim dy herë i përemërit vetor “unë” i shkrutuar në një gërmë, në variantin ”u’” theksonte se peshën kryesore të kësaj gjëme e kishte ajo “plaka derëzezë” që “nxinte”  në mortin e të birit dhe të nipit të vrarë, atje larg në veri. Kjo gjëmë e dyfishtë i jipte asaj të drejtën dhe autoritetin që të thoshte fjalën  në këtë sherr vajtoresh. Prandaj “zbriti” në sheshmejdanin vajtimor dhe u tërhoqi vëmëndjen edhe me ndryshimin e refrenit të vajit.

        Nuk shahet Gjoleka ynë…”u’, a derëzeza u’”…  ligjëroi plaka e Leskodukajve me një intonacion vajtimi që, më shumë tingëllonte si komandë  se sa si qortim. Mënyra se si e vajtoi këtë varg, duke pare jo në drejtim të kunatës-vajtore por  në drejtim të portës së odës, ku qenë mbledhur burra e gra për të dëgjuar, të bëntë të kuptoje se “komanda” ligjëruese ishte për të gjithë ata që kishin nisur të pëshpërisnin për Zenel Gjolekën dhe jo vetëm për atë që e shau në vajtim.

          Trim që tundi Shqipërinë…”u’, a derëzeza u’”… Plaka e vajtoi këtë varg me një të tundur të lehtë të supeve, tundje që të pranishmet e kuptuan se ishte një gjest krenarie për kapedanin, të cilit  i ligjëroi “hartë e fushëbetejave” me vargun pasardhës… Që në Berat e Janinë…”u’, a derëzeza u’”…  
          Miqtë  që kishin ardhur në mortin e Leskodukajve ishin të shumtë dhe odat nuk i nxinin të tërë, kështu që një pjesë, ata më të afërtit dhe të afërmit, pasi kishin pirë kafen dhe kishin bërë ngushëllimet e rastit, u kishin liruar vendin atyre që erdhën më pas dhe vetë kishin dalur në obor, ku bënin biseda të lira grupe grupe. Po që kur nisi vajtimi sfidues i kunatës së Leskos, të tërë i lanë bisedat dhe u afruan te porta të dëgjonin se si e pse  sfidonte kështu kjo mike e Leskoduke. Ama, kur nis ligjërimi i plakës, të gjithë synuan të hynin e të dëgjonin sa më mirë këtë ligjërim- përgjigje, sepse e dinin që kudo që të shkonin, do ta molloisnin me krenari.

              Rri krushkë se mirë s’e qave……”u’, a derëzeza u’”….ligjëroi plaka,  pa ju drejtuar asnjërës vajtore drejtpërsëdrejti, por duke i parë të gjitha bashkë me një rrotullim të lehtë me tundje të kokës.

             Gjolekën shumë e shave…”u’, a derëzeza u’”...vajtoi plaka duke tundur kokën qortueshëm. Ishte një tundje e lehtë e kokës në shënjë qortimi të butë dhe jo në formën e një  qortimi kërcënues.     

            Plaka e Leskodukajve  qe e njohur  për zemrën e saj të madhe  dhe shpirtin pajtues. Ajo e dinte shumë mirë dhimbjen e kunatës vajtore për vdekjen e Leskos dhe  Sadikut.  Ishte ajo që kishte ligjëruar vajin e Birçe Leskos me pallë mbi supe. Po ja që i kishte plasur shpirti nga gjithë këto vdekje të Leskodukajve. Ishte njësojë si të plaste vullkani në mal, veç llavës së shtruar ai shpërthen dhe hedh përpjetë edhe shkëmbinj, nga të cilët duhej të ruheshe mos të zinin ndënë vete.. .

            Pavaarësisht nga arsyeja, shkëmbi që hodhi në mes të mortit kunata, mund të bënte dëme të paparashikuara po të lihej në rrokullisjen e tij. Ai duhej  përballur e përplasur me një tjetër shkëmb vajtimor, i cili domosdo duhej të ishte shkëmb graniti apo stërralli që ta godiste dhe ta thërmonte shkëmbin e parë. Ky “shkëmb” duhej të ishte vërtet prej stërralli apo graniti, por nga jashtë duhej të ishte i latuar e i gdhëndur sipas kodit vajtimor.
             Gjoleka mos dektë kurrë…”u’, a derëzeza u’”...  vajtoi plaka. Vajtoret e tjera e shoqëruan vajtimin e plakës më një zë që tregonte dhimshuri e përkujdesje, por edhe krenari labërie në këtë vajtim, që sigurisht do mbetej në histori[67]  dhe që dëshmonte  se  Zenel Gjoleka e kishte fituar edhe  betejën e fundit të jetës së tij, atë betejë, fatet e së cilës nuk i parashikon dot asnjë i gjallë.

         …Po për turq, po për kaurë[68] …”u’, a derëzeza u’”...  shoqëruan vajtoret me korin e tyre

ligjërimin e plakës dhe çuditërisht, atyre u dukej sikur ishin, jo në mortin e Leskodukajve por në vendin e burrave dhe djemve të rënë, në krahë të Gjolekës, në sulm me jatagan apo kobure në dorë.  Dhe ky ligjërim i tyre, që kish nisur të shpalosej zemrave,  u ngjante si flamuri i fitores së fundit të Zenel Gjolekës.

Sarandë, Maj-Qershor 2019

  

---

[1] Në  pranverë të vitit 1852 princi Danilo I i Malit të Zi, ndryshoi statusin  e qeverisjes së vendit  duke e shpallur “Principatë laike” dhe futi trupat e tij në tokat shqiptare, duke synuar Shkodrën. Turqia pjesën më të madhe të ushtrisë së saj e kishte në kufijtë me Rusinë. Për këtë arsye ajo u lejoi prijësave shqiptarë që t’i mbronin vetë kufijtë e e vendit të tyre. Krahas mobilizimit të popullatës së trevave të kërcënuara, u mobilizuan edhe  forcat e tjera shqiptare si  prijësit lebër Zenel Gjoleka, Hodo Aliu,  Gjikë Thanasi, Jani Ligori, Halim Toto etj. të cilëve sulltani u fali dënimin për kryengritjen e 1847 dhe i liroi nga internimi.

[2] Informacioni mbi familjen e  të vrarëve dhe afërsinë e vajtores na erdhi nga bolenasi Delo Aliaj  të cilin e falnderojmë.

[3] Rigatë- folklorizim i emrit “Rex”, mbretëri. Pra zunë luftë me një mbretëri.

[4] Mexhit Kokalari “Trima të kryengritjeve popullore” I Sh.Botuese “* Nëntori” 1983 fq 36.Birbil   

  Leskua ishte biri i  Lesko Mingos nga Bolena dhe Sose Mustafarait nga Kuçi

[5] Mexhit Kokalari “Trima të kryengritjeve popullore” I Sh.Botuese “8 Nëntori” 1983 fq 34-35

[6] Mexhit Kokalari “Trima të kryengritjeve popullore” I Sh.Botuese “8 Nëntori” 1983 fq 37

[7] Po aty  37

[8] Zenel Gjoleka (Kuç 1806 - Kerstiq, Mali i Zi, 1852).  Në qershor 2003 u vendos në Kuç përme-ndorja e tij,vepër e skulptorit Zeqir Alizoti dhe sponsorizuar nga  "Vëllazërimi kuçiot" dhe  Fatmir Toçi. Më 28 prill 2012 Presidenti i Shqipërisë  Bamir Topi  i akordoi Zenel Gjolekës  Urdhrin “Nderi i  Kombit” (Pas vdekjes).

[9]  Këto këngë si dhe të tjera në vijim janë përfshirë në një seri shkrimesh, studimesh dhe përmbledhjesh të botuara, janë shumë të njohura dhe citohen edhe sot e kësaj dite nëpër morte apo këndohen nëpër dasma, prandaj si referencë nuk mund të citojmë vetëm një rast konsultimi sepse si konsulencë kemi patur shumë referenca.

[10] Ky debat vajtoresh është tepër i njohur në Labëri dhe në Bregdet dhe përmëndet akoma dhe sot si nëpër morte ashtu dhe nëpër dasma. Por e shkruar fillimisht është te “Bleta Shqiptare” e Thimi Mitkos, prej nga e kanë marë një numër jo i pakët studiuesish të folklorit dhe të traditës zakonore. Është botuar në një sërë shkrimesh si te G.Ziles, G.Llojdia etj. Jemi konsultuar me të gjitha shkrimet e gjetura në internet, por kemi preferuar për t’u bazuar te burimi gojor.

[11]  Bucjelabërës. Familja e Zenel Gjolekës merej me prodhimin e bucjelave

[12] Vlladika- titull i sundimtarëve malezez e barazvlefshmë me mbret, despot etj

[13] Xhufka që mbanin në uniformën e tyre pashallarët turq si  simbol grade..

[14] Pëshpërima për një tradhëti të mundëshme të  Zenel Gjolekës dhe Hodo Aliut  në 1852 në luftën me malazezët dëgjohen edhe sot nëpër disa shkrime studimore të hedhura në internet, duke u përpjekur të shpjegojnë sot “gabimet” në lëvizjet taktike të formacioneve ushtarake të komanduara prej tyre. Madje arihet deri aty sa që edhe në vvikipedia biografia e Zenel Gjolekës fillon me fjalët…ishte një ushtarak i lartë turk…në një kohë që vetëm ushtarak turk nuk ishte.

[15] Në shumë tekste studimorë këto dy vargje nuk citohen si pjesë e këtij vajtimi, por si pjesë e një kënge për Zenel Gjolekën që ka  tekstin si vijon: O zot dëgjova një fjalë/Kërkon mbreti nizamë/Ngreu edhe këtë rradhë/Të nxjerrç të shkretën pallë/Të përpiqesh me pashanë/Ashtu si keshe zananë/Të shkretëtë këta vende/Për ty e për pallën tënde/Ngreu mor të rëntë pika/T’vate koka te Vlladika/O imzot o kordhëshpata/ U dëgjove në rigata. Po ta shohësh hollësisht dallohet se vargu ku përmëndet Vlladika është “shartuar”  në këtë tekst.

[16] Vajtimin dhe vajtoret i kam përshkruar edhe te libri im “Shënjtëria e iso-s” si dhe te sprova “Lere Hankonë të qajë” ndaj këtu, me qëllim që të mos ripërsërit mendimin, do do kufizohem vetëm në aspektet që lidhen me këtë sprovë.

[17] Kreu studimet e para në Zosimea të Janinës dhe shkollën ushtarake në Manastir,… i mahnitshëm në

    kalërim.. Ishte trup sportiv dhe i pashëm…(Forumi AL. 14.9.2012). Një këngë, duke evidentuar

    elegancën e tij në ecje thotë: Shkon një vajzë me gërsheta/ Tundet si të ish Gjoleka…

[18] Gjyshi i Ismail Qemalit.

[19] Pas realizimit me sukses të vrasjes së Ismail Bej Vlorës, është po ky pasha që më   9 gusht 1830  

    organizon Masakrën e Manastirit ku vriten pothuaj gjithë krerët e kryengritjeve shqiptare.

[19] shih edhe te Mexhit Kokalari “Trima të kryengritjeve popullore” fq 46-47.

[20] shih edhe te Mexhit Kokalari “Trima të kryengritjeve popullore” fq 46-47.

[21] Spanoi- djalë i ri, pa i dalur qimja në faqe..  Sipas datlindjes së tij zyrtare  (lindur në 1806) i bie që Zenel Gjoleka të ishte 24 vjeç kur vrau pashanë, por në këtë moshë nuk ishte…spanua…por djalë 24 vjeç. Në këtë moshe djemtë e Labërisë mbanin mustaqe dhe martoheshin..  Mexhit Kokalari (fq 48) thotë …ishte 18 vjeç…Kënga thotë që ishte …spanua….pa dirsur qimja mbi faqe, pra në dalje të adoloshencës që i bie 17- 18 vjeç. Kënga e popullitr nuk gabon asnjëherë prandaj mendojmë se është shënuar gabim datlindja  e cila duhet të jetë 1812 dhe jo 1806. Gabimi ndoshta buron nga kalendari.

[22] Reshit pashë Darbehorin. Quhet kaftanoz se ishte i veshur me kaftan, një robë mëndafshi  e stolisur, me gëzof  ose jo  nga brenda, qe e mbanin veshur zyrtarët e lartë turq ose burrat e shtresave të larta, një tip pelerine e hollë..Në Labëri përdoret edhe shprehja….kaftan mbi kadife… që do të thotë luks i madh, veshtje e shtrënjtë dhe fine.Një numër studiuesish gabimisht e konsiderojnë si emër njeriu madje i shtojnë edhe titullin aga. (Kaftanoz aga -M.Kokalari etj). Disa  e quajnë gabimisht Reshit Pasha ose beu.

[23] Në një variant tjetër janë edhe vargjet… Të fala nga Smail Vlora/ I ra filxhani nga dora.

[24] G.Zilja më 30.6.2017  ka publikuar këtë variant : Dërgon Gjonlekë spanoi/Tafil Buzit të mi thoi/Gjoleka s’e turpëroi/Manastir vate qëndroi/Kaftanazin e martoi/Vallë ç’i tha kur e preu/Të fala nga Smail Beu/Me të dyja çe qëlloi/Te një plak vate qëndroi/Me grurë se çe mbuloi/Pesë lira i pagoi. 

[25] Botim Instituti i Folklorit…Këngë Popullore”….Shih dhe te M.Kokalari “Trima…..”fq 70

[26] Shih edhe te M.Kokalari “Trima….” Fq 72

[27] Shiç shihet, citojmë faktet historike duke u bazuar te këngët e popullit për Zenel Gjolekën dhe  nuk zgjerohemi edhe me betejat e tjera.

[28] Tre bajrakët ishin Zenel Gjoleka, Mahmut Kollovi dhe Nurçe Toska.

[29]Në vitin 1838 Çelo Picari dhe Veiz Vasjari ishin emëruar “derven agasi”(roje të shtigjeve ku kalonte rruga.. U erdhi ftesa nga Stambolli për të biseduar për problemin e taksave dhe rekrutimin ushtarak. Këta shkuan, por turqit u përpoqën ti bënin për vete.Me qënë se këta nuk u bindën arestohen dhe internohen në Konjë të Anadollit.

[30] Shih referencën nr 25

[31]  Qëllimi ishte eleminimi fizik i udhëheqësve shqiptarë.. U tentua helmimi i Tafil Buzit. Ndoshta te ky “gradim” i sulltanit gjejnë argumentin disa studiues kur thonë se Zenel Gjoleka ishte….ushtarak i lartë turk. Mendoj se nuk është nevoja për replikë…

[32] Çelo Picari pasi u emërua derven aga bashkë me Veiz Vasjarin, u internua në Konjë.

[33] Në vitin 1846 janë bërë edhe  disa  kuvende të  tjera në Labëri. Jaho Cana Tema dokt. Fq 118

[34] Kryengritësit e internuar si Çelo Picari me shokë  u falën nga sulltani në 1845.

[35] K.Frashëri thotë në 15 Maj 1847. Autorë të tjerë thonë  në fillim të korrikut 1847. Ndoshta ngatëron    

   kalendari allaturka i kohës.

[36] Për të drejtuar kryengritjen… u zgjodh Zenel Gjoleka J.Cana veper e cituar fq 119

[37] Rrapo Hekali drejtonte kryengritjen në Mallakastër e Berat, Zenel Gjoleka në Kurvelesh, Labëri e

   Bregdet dhe Hodo Aliu në Gjirokastër e Delvinë.

[38] Në këtë shkrim kufizohemi vetëm me veprimet që lidhen direkt me Zenel Gjolekën dhe jo veprimtarinë

    e gjithë kryengritjes.

[39] Trembëdhjetë fshatrat e krahinës së Himarës

[40] Këngë popullore nga rrethinat e Kardhiqit dhe Rrëzomës  fq 59

[41]Epiteti “spanoi” i mbeti Zenel Gjolekës gjatë gjithë jetës, pavarësisht moshës  në rritje gjatë viteve.

[42] Për herë të parë botuar te Bleta Shqiptare e Thimi Mitkos 1881. Konsultuar edhe me G.Zilen “Gjolek e    

   Hodo Aliu” 30.6.2017

[43]  Quhet Berati se Vrionasit kishin qëndër Kalanë e Beratit.

[44] Këngë Popullore nga rrethinat e Kardhiqit dhe rrëzomës. Fq 56.

[45] Ky varg dëshmon politikën e Zenel Gjolekës me nizamët e thjeshtë, mes të cilëve kishte dhe shqiptarë.

[46] Po aty fq 66

[47] Me të njëjtin concept në betejat e humbura ose të fituara me shumë humbje, populli e justifikon me faktin  se …Gjoleka nuk ish aty… si te rasti I një variant të këngës së Hodo Aliut “Ra topi në Palavli” ku egziston vargu i cituar. Shih “I shkreti Hodo Ali”.

[48] Marshalli

[49] Sulmi turk kundër kryengritësve filloi në vijën Berat-Mallakastër-Lumi i Vlorës- Grykë e Kuçit.

[50] Këngë Popullore nga rrethinat e Kardhiqit dhe rrëzomës. Fq 54.

[51] Lumi i Vlorës dhe Bregu i Detit.

[52] Udhëtari anglez E. Spenser, që udhëtonte në këtë kohë nëpër Shqipëri: “Heroi i ditës kudo është

    Gjoleka”  . Prof. Dr. Zaho Golemi   “Kuvendet  e  krahinës  së  Kardhiqit  në  Labëri”

[53]  Do të thotë se qëndroi i fshehur deri në pranverën e vitit  1848, kohë ku është arestuar.

[54] Kali nuk donte të ecte se parandjente rrezikun. Këngë Popullore nga rrethinat e Kardhiqit dhe

   Rrëzomës. Fq 68.

[55] Tafil Buzi kishte vdekur në Siri në 1844. Rrapo Hekali u kap në Qesarat. Vdiq në natën e     31 dhjetorit të vitit 1847, në burgun e  Manastirit, i helmuar nga autoritetet osmane. Hodo Aliu Nivica u arestua  në fushën e Zhulalit dhe u  interrnua në Adana.  Çelo Picari u kap dhe u internua në Konjë etj.

[56] Knjaz Nikolla

[57] Shih  te M.Kokalari vepra e cituar fq 171 ose  G. Zile “Vdekja e Gjolekës, sipas Epikës Historike”  

[58] Shih  te M.Kokalari vepra e cituar fq 171 ose  G.Zile “Vdekja e Gjolekës, sipas Epikës Historike”

    12.7.2017

[59] Zenel Gjoleka u varros afër kullës së Oso Kukës në Vraninë.

[60] Shih te 58..

[61] Goreci (fisi Goreci) nga Dhërmiu, bileta- copë letre me shënime  të pakta, pusullë, Llambro Kaçupi, Mane Banushi dhe Çeço Shkurti  nga Vunoi, Simo Mërtiri dhe Vjero Jetua nga Kudhësi.

[62] Gjikë Thanasi nga Qeparoi, pasi ndau gruan e parë  u  martua për herë të dytë me një  nuse  të re në moshe. Kur u bë ksodhi (morti) i tij në Qeparo vajti për ngushëllim edhe gruaja e parë e cila, duke ju drejtuar gruas së dytë të Gjikë Thanasit i thotë në vaje; Ti sa more daramenë/Pa u’ ja shkova lezenë…

[63] Ahmet Qeriqi nga Kosova shkruan: Në vëllimin e “Dytë të Epikës Historike, Tiranë 1981”, janë shënuar më shumë se pesëdhjetë këngë dhe fragmente këngësh për Gjolekën dhe trimat e tij, ndërsa nuk janë prezantuar këngët që këndohen në Kosovë dhe në viset e tjera të Shqipërisë. Në “Visaret e kombit I”, Shkodër 1937, mbledhur dhe redaktuar nga Karl Gurakuqi dhe Filip Fishta janë prezantuar rreth 20 fragmente këngësh, për Zenel Gjolekën dhe kapedanët e tjerë të kohës së tij, pa përfshirë këtu këngët e trevave të veriut të Shqipërisë dhe të Kosovës.

[64] Ahmet Qeriqi: “Kapedani i Labërisë, Zenel Gjoleka, personazh i një këngë të trimërisë që këndohet në Kosovë” Kultura…20/09/2012.. Shih dhe .. G. Llojdia   “Zenel Gjoleka – prijësi i tradhtuar”.. 28.4.2012

[65] “Këtë këngë heroike, me elemente epike për nga përmbajtja, e kanë kënduar rapsodët e

      mirënjohur të Kosovës, si  Riza Bllaca, Sali e Feriz Krasniqi, Bajrush Doda, e këndon  

      aktualisht Augustin Ukaj dhe shumë rapsodë të tjerë të njohur të Kosovë”..   Ahmet Qeriqi,  

      vepër e cituar më sipër. A.Qëeriqi e ka shoqëruar këtë këngë dhe me një studim të realizuar

[66] Te ky burim informohemi se për Gjolekën  egziston edhe një këngë greqisht e titulluar “Gjon   

     Leka Luani i Shqipërisë”( To Gjonleka Asllan tis Alvanites).

[67] Ky duel vajtoresh , jo vetëm që është  dokumentuar në shumë shkrime studimore por aktualisht përmëndet edhe sot nëpër dasma e morte në Labëri e Bregdet, duke u bërë pikë referimi për shumë tema.

[68]Këtu: turq- myslimanë shqiptarë, kaurë- kristianë shqiptarë.