ZHYTËSI I PERLAVE

ZHYTËSI I PERLAVE

Sprovë

Nga Timo Mërkuri

     Shumëkush e di që perlat[1] janë një nga gurët më të kushtueshëm dhe më të bukur në botë            sidomos kur i sheh të lidhur në gjerdane. Por duhet specifikuar fakti që perlat janë gurët e vetëm në rruzullin tokësor që rriten nga një organizëm i gjallë, madje brenda tij. Si kundër reagim i organizmit të disa gocave të detit ndaj pranisë së kokrizave të rërës brenda guackave, ato prodhojnë enkas një lloj substancë me të cilën mbështjellin[2] në mënyrë të vazhdueshme kokrizën e rërës duke e izoluar nga organizmi i saj,  forcimi dhe ngurtësimi i të cilës krijonë një rruzull  të shndritshëm, kryesisht të bardhë ose me nuanca  që quhet “perlë” ose “margaritar”. Në më të shumtën e rasteve kjo kokrizë rërë që hyn brenda organizmit të gocave të detit hidhet  nga oktapodhët në momentet që goca e detit është duke kërkuar ushqimin dhe  ka të hapura dy guackat e saj. Oktapodhi  pozicionohet mbi gocën e detit në  një lartësi 5-6 metra prej nga “llogarit”  instiktivisht rrymat detare dhe hedh kokrizën e rërës në mënyrë që të bjerë brenda guackës, me synimin  të pengojë mbylljen e kapakëve guackorë dhe në këtë mënyrë të  mund të ushqehet me organizmin e saj..

   1- Procesi i rritjes[3] së perlës brenda trupit të goës së detit është një process që zhvillohet me dhjetra e qindra vite deri në momentin që ajo gjendet nga zhytësit, hapet  dhe u miret perla. Por duhet të dimë se jo të gjitha gocat e detit rritin brenda vetes perla. Për të krjuar një gjerdan, zhytësi i perlave  duhet të zhytet në thellësi të detit dhe  të nxjerrë  me qindra apo me mijra guacka, për të siguruar perla të mjaftueshme për një gjerdan. 

   2-  Por zhytja nuk është thjeshtë kënaqësi, ajo përmban në vetvete  rreziqe shumë të mëdha.   Së pari prania e madhe e peshkaqenëve[4] të  egër  në këto ujra të ngrohta detare përbën rrezikun më imediat të zhytësave. Të notuarit mes peshkaqenëve është sfidë e madhe shansesh jo favorizese.  Po ashtu fakti që gocat e perlave jetojnë në thellësi të mëdha detare[5], për të arritur zhytësi gjer te ajo duhet që të ketë  mushkëri të forta për të mbajtur ajrin në kohën e zhytjes. Ata ose do pranojnë mundësitë e pakta të gjetjes së perlave në thellësitë e vogëla, duke u kënaqur kryesisht me  organizmin e gocës së detit[6] ose do stërviten për zhytje të thella[7].

    2.1-Por vështirësia më e madhe që pohojnë zhytësit është fakti se këto goca deti, midhje apo pina jetojnë të ngjitura nëpër shkëmbinj  të thellësive detare dhe njësojë si  ata, janë mbuluar edhe me myshqe dhe leshtërikë detarë me të njëjtën ngjyrë dhe madhësi.  Duhet një shikim i mprehtë për ta dalluar dhe veprime të shpejta e të sakta për ta shkëputur gocën e detit nga shkëmbi ku është puthitur, por mbi të gjitha duhet një  njohje e madhe e botës nënujore me qëllim që lëvizjet dhe veprimet të jenë të sakta dhe jo rastësore. Kjo edhe për arsyen se koha në dispozicion është shumë e kufizuar.

      3-Sigurisht që ne flasim për perla origjinale, jo për “perlat e urtësisë”të rritura artificialisht  në gjirin Ago të Japonisë nga Kokichi Mikimoto qysh nga viti 1893 dhe vazhduar sot nga familja Sakaguchi, e cila “prodhon” perla me një efektivitet prodhimi prej 5 përqind[8].

       4-Perlat qysh në kohët e vjetra janë konsideruar si simbol bukurie[9] . Varësia më e vjetër me perla që njihet  është gjetur te skeleti i një princeshe persiane  datuar 520 vjet para Krishtit. Vitet 1500 në Angli   njiheshin si epoka e perlave, ndërkohë që Mbretëresha Elisabeta I,  ishte aq e tërhequr ndaj tyre sa që e quanin “mbretëresha e perlave”…Gjerdani me perla janë  “gurët” më të bukur që ëndëron çdo vajzë të mbajë në qafën e saj ditën e dasmës dhe ditët e shënuara që vijnë më pas…

         5-Një breg shkëmbor plot me “perla” lashtësie  është e shkuara “perlë”e kombit tonë e “ritur” brenda “guackave” historike. Me “ngjyra”,“formë“ dhe “madhësi” të ndryshme ajo është materializuar në balada e legjenda, mite e përralla apo  këngë kreshnike. Ashtu si perlat edhe ato janë  krijuar nga populli ynë si reagim ndaj faktorëve të ndryshëm historikë, që si trupa të huaj (kokriza rëre) kanë hyrë brenda organizmit të tij shoqëror. Me qëllim të izolimit brenda organizmit të tij të këtij faktori të jashtëm, në pamundësi të nxjerjes  jashtë jetës së tij,  populli ynë krijoi artin e tij gojor, substancën me të cilën mbështolli në formën e legjendave, miteve, përrallave apo këngëve faktorët dhe aktorët e jashtëm agresorë, kohën që i pruri dhe mënyrën si erdhën, qëndrestarët, qëndresën  dhe mënyrën e kësaj qëndrese, madje disa herë duke e lënë në proces zhvillimi ngjarjen, ashtu si disa perla që vijojnë të rriten edhe pasi janë nxjerrë e shkëputur nga gocat e detit. Siç qëndrojnë  gocat e detit në thellësi, puthitur nëpër shkëmbinj e mbuluar me të njëjtin leshterik, duke u bërë kështu të padalluesëhm, ashtu edhe perlat e artit gojor popullor qëndrojnë në thellësi të epokave dhe shekujve, mbuluar me “leshterikët”e kohës,  ku shpesh herë shikimi njerëzor nuk jep rezultat në gjetjen e tyre. “Leshtërikët” më të cilat janë mbuluar, shpesh herë në formën e emrave, riteve, besimeve apo veshjeve fetare të huaja a të mëvonëshme fshehin qënësinë dhe  praninë e tyre në kohën e e krijimit reaalisht. Këtu hyjnë në skenë “zhytësit” e “perlave” të artit gojor të krijuar nga populli ynë shekuj dhe epoka të kaluara, për gjetjen dhe hapjes e “guackave” duke ekspozuar “perlën “ e vërtetë të krijimit të popullit.

       6-Një ndër këta “zhytës”, madje ndër më  produktivët është Anton Nik Berisha i cili në këtë drejtim “intuitivisht ju drejtua të pashkruarës, gojores dhe njëkohësisht qiellores, asaj që nuk egziston e shkruar diku, në pergamenë, në shkëmb, pllaka balte apo letër, asaj që është e shkruar në qiell[10]”. Realisht Anton Nik Berisha “është i vetmi shkrimtar që ka thelluar dijet duke ndriçuar zgafellat e errta të prozës dhe poezisë gojore shqipe[11]” sepse ai “nuk është një  krijues i zakonshëm, ai është një bashkpuntor me të papriturën, me dërgesat nga lart, me “rastësitë “ magjike që nuk janë rastësi”.[12]  Anton Nik Berisha guxon të “japë vizione të reja në lidhje me poezitë homerike”[13], por unë do të shtoja, veç sa ka parashtruar studiuesi Fatmir Minguli në veprën e tij me titullin kuptimplotë.. Vepra që i bëjnë nder letërsisë dhe botës sonë” se seria e veprave të Anton Nik Berishës që kërkojnë vëmëndjen e krijuesve dhe studiuesve është shumnë më e gjërë. Do dëshiroja të flisja për studimin e tij “Dëshmi e lashtësisë së këngëve tona kreshnike”, për mjeshtërinë e zbërthimit të enigmave që mbart arti gojor shqiptar. Në fakt, arti ynë gojor i ka të shkruara nëpër reshtat e vargjeve të tij të gjitha të dhënat identitare, si në faqet e një letër njoftimi.Problemi është se ne përpiqemi ta lexojmë atë “letër njoftim” me “alfabetin” e sotëm, pa marë parasysh ndryshimin dhe evolimin e gjuhës shqipe, pa marë parasysh faktin se arti ynë gojor nuk ka lindur si një vepër artistike por ka lindur si një mesazh, si një kumt, si një porosi. Madje ai është dokumentuar në një kohë shumë më të vonëshme se epokëlindja e tij, pikërisht në kohën e lindjes së shkrimit. Por epoka e lindjes së shkrimit është shumë e largët nga epoka e lindjes së veprës dhe është e natyrëshme që mes dy epokave, si midis dy deteve,  lumenjtë e kohës të zbrazin aluvione, të cilat ritin “leshtërikët” që mbulojnë gocat e detit me perla. Edhe vetëm ky studim i autorit vlen si “hartë” orientuese në udhëtimet studiuese në lashtësinë e artit tonë gojor, në dallimin e elementëve identitarë të veprës, në evidentimin e vlerave artistike të saj etj, etj.

     Analiza e kontributit të Anton Nik Berishës nuk mund të jetë objekt i një shkrimi si ky, që e mer shkasin nga libri i sipërcituar i  Fatmir Mingulit dhe nga një studim i Anton Nik Berishës. Më e shumta  që mund të bëjë ky shkrim është të tërheqë vëmëndjen e krijuesve dhe studiuesve  drejt tij, ashtu si tërhiqet vëmëndja  drejt një zhytësi perlash që del nga thellësitë e detit me rrjetën-çantë të mbushur plot me goca deti të hapura përgjysëm, brenda të cilave  shkëlqejnë perlat.

     6.1- Dhe më lejoni të shtoj te ky shkrim një “histori[14]” e shkruar nga Vedat Kokona në parathënien e librit.. “Volter Shpirtciltri Zadigu Kandidi"[15]..ku në një pasazh shkruhej se… Atij, Volterit i kujtohej diçka e bukur që e pati lexuar dikur në një libër: Një shkrimtar e krahasonte veten me një pikë uji që ankohej se nuk e njihte njeri në mes oqeanit. Një “xhindi” magjistar i erdhi keq për ‘të, e mori dhe ia dha ta gëlltiste një midhjeje (gocë deti), dhe kështu ajo u bë “inxhia” (perla) më e bukur në botë që kërkonte kushdo ta mirte për vete…Nuk dihet si vazhdon kjo histori, në se gocën e detit e mori ndonjë peshkatar apo zhytës  por dimë që Anton Nik Berisha ndjehet i qetë në “oqeanin” e tij studimor. Specifikohen në portretin e tij, poshtë rrudhave të ballit,  qepallat që hapen si kapakë guacke ku ndrijnë sytë si dy perla plot shkelqim. Kaq shumë është lidhur me  “perlat” e popullit sa që shkëlqimin e tyre e ka absorbuar organizmi i tij dhe e emeton si dritë sa herë flet për artin gojor shqiptar. Dhe unë ju siguroj se kjo nuk ndodh falë ndërhyrjes së ndonjë “xhindi”.

Sarandë, më 5-11.02.2020

---

[1] Perlat rriten brenda një  lloj guacke deti, tip midhje apo pina në disa ujra të ngrohta detare si psh në brigjet e Australisë veriore, ku psh qyteti i Brumit njihet si Porti i Perlave. Vendrritje e perlave është edhe Oqeani Indian,  Gjiri Persik, Deti i Kuq , Gjiri i Manarit, midis Sri Lankës dhe Indis, Filipine, Arqipelagu Sulu etj.

[2] [2] Identike sic prodhojnë bletët propolisin, duke mbështjellë dhe izoluar trupat e huaj që hyjnë në koshere

[3] Perlat që rriten në shumë pjesë të botës arrijnë një madhësi me diametër 11 milimetra deri në 18 milimetra. Vetëm një gjerdan me këto perla të mëdha mund të vlejë më shumë se 500.000 dollarë

[4] Në vitin 1688 Uilliam Damperi e emëroi gjirin ku gjeti perlat e para si “Gjiri i peshkaqënve” për shkak të pranisë së madhe të peshkaqenëve.

[5] Platoni dhe Homeri, tregojnë se në Greqinë e Lashtë, zhytësit përdornin  pesha (gurë) deri në 15 kg për të shpejtuar zhytjen në thellësi deri në 30 metra për të mbledhur sfungjerë apo koralin e kuq.  E njëjta praktikë ndiqej nga zhytësit indigjenë edhe për perlat, të cilat rriten  në thellësi edhe më të mëdha. 

[6] …e cila është një ushqim  i mirë , madje edhe efektiv për gratë  që kanë problem për të ngelur shtatzëna…

[7] Kjo thellësi ka sjellë nevojën e  modernizimit të zhytjes, krahas fillimit të  prodhimit artificial të perlave...

[8] Vetëm 5 % e gocave (midhjeve) prodhojnë perla, të tjerat dështojnë dhe përdoren  si midhje për ushqim.

[9]Më shumë se 2000 vjet më parë në Romë, perlat ishin gjëja më e çmuar që mund të blihej me para ..krahas statusit  si simbol fuqie, prestigji, pasurie dhe statusi shoqëror. . Jul Çezari, perandori  adhurues i perlave në shek.I para erës sonë aprovoi  një ligj që i ndalonte njerëzit e shtresave më të ulëta ekonomike t’i mbanin ato.

[10] Fatmir Minguli.VEPRA QË I BËJNE NDER LETËRSISË DHE BOTËS SONË…“Faik Konica” Prishtinë    

    2019 fq 68

[11]  F.Minguli…Po aty ..fq 69

[12] F.Minguli…Po aty..fq 74

[13] F.Minguli…Po aty  fq 77

[14] …ofruar nga Fatmir Minguli

[15] "Volter Shpirtciltri Zadigu Kandidi" Shtepia botuese Naim Frasheri, Tirane 1990, f.11.

Nje pershendetje dhe disa komente...

NJE PERSHENDETJE DHE DISA KOMENTE

MIRËNJOHJE TIMO MËRKURI!

Pas pritjes së ngrohtë që iu bë poemës sime baladeske "Besa e Kostandinit" nga lexues të shumtë dhe shpërndarjes prej tyre në dhjetëra e dhjetëra profile dhe portale, ajo që më gëzon edhe më shumë është shkrimi i mëposhtëm i Timo Mërkurit me një analizë të gjatë, të mrekullueshme dhe reshtëse që i bën këtij krijimi. Jam i lumtur që kam marr vëmendjen e një studiuesi të tillë, të cilin e gjykoj pa asnjë dyshim si më të mirin sot për sot në këtë fushë dhe më të diturin në studimet për etnosin shpirtëror shqiptar, gjë që e ka dëshmuar me librat e tij të botuar ndër vite për trashëgiminë tonë gojore, ritet e zakonet, këngën labe e vajtimet, legjendat dhe baladat. Prej vitesh Timo Mërkuri mbetet i vetmi që nuk resht së pruri në këtë fushë vlera unike të një rëndësie dhe vlere të jashtëzakonshme. I vetëm, ky studiues i heshtur dhe modest (pa tituj dhe doktorata nga ato që lëshohen sot me lopatë dhe qelbin katedrat tona filologjike me mehmurë që marrin rroga shtesë për to) po përballon punën studimore të Institutit të Folklorit të dikurshëm (nuk di në se ekziston sot, por edhe në se ka vdekur, atë po e mban gjallë Timo Mërkuri) dhe kush i ka lexuar librat e tij do të bindet fare lehtë për këtë vlerësim. Studimi i mëposhtëm që po ju sjell (edhe pse e merr nismën nga botimi im) mund t'ia dëshmojë këtë gjë çdo lexuesi serioz që ka etje për trashëgiminë tonë folklorike dhe që ka durimin e duhur të lexojë gjëra të "rënda", pa u lodhur nga shkrimet e gjata të cilat e kapërcejnë standardin fejsbukian prej 10 rreshtash.

Faleminderit Timo i dashur!
Lexim të mbarë atyre që duan të mësojnë ca të vërteta të panjohura kurrë më parë!

Petrit Ruka

22.02.2020

Ndue Lazri: E lexova me shume kenaqesi kete shkrim-studim te te mirenjohurit Timo Merkuri, qe eshte nje analist perfekt letrar. Mund te them qe krijimi gjenial i Petrit Rukes dhe ky shkrim po aq i vlerte ecin krah per krah, siç ecin dy te moçem te urte, e tek bejne muhabet nuk e kupton ku fillon urtesia e njerit e ku mbaron urtesia e tjetrit. Vellait tim Petrit ia kam bere urimin e s'mjafton koha ta uroj prape e prape. Por nje urim te veçante meriton edhe Timo per kete shkrim, te cilin çdo mesues letersie eshte mire ta kete ne ditarin e tij kur te vije puna te flase para nxenesve per baladen e beses se dhene. Faleminderit, miku im Timo, per kete kenaqesi.

Faruk Myrtaj :Folklori, ofroni jetegjatesi, pasi si author behesh aq I madh SA je Gati ta dhurosh emrin per Jeten e Kenges qe behet e te ben te perjetshem... Jeni Bere te dashur shume, Petrit Ruka e Timo Merkuri...

Pellumb Kulla Nuk kam kohe sa do te desha qe te flas gjate, por nuk do te rri dot pa thene dy fjale. I kemi njohur te dy autoret - poetin dhe studjuesin, jemi mrekulluar me mjaltin e tyre. Por ne menyre te veçante me risjelljen madhore te baladës nga Ruka dhe me studimin global, te gjere dhe te thelle te zotit Merkuri mbi te po perjetojme nje ngjarje kulmore ne fushen e letrave. Per kete po te ishim nje shoqeri njerezore siç e enderrojme do te duhej te binin kembanat e tere Ballkanit se paku. E me besoni nuk e tepëroj. E jo vetem per bukurite e vargjeve dhe per arsyet imet mahnitese te studimit. Por per eksplozionin e mendimeve mbi rrënimin e shenjterise se beses dhe premtimeve ne keto dy shekuj qe po jetojme. Ne keta pak rreshta lemë te te falenderoj thellesisht ty, Timo Merkuri qe me bere grusht e me mrekullove. Pa me Petritin merrem vesh me telefon. Ju bekofte Zoti!

Vladimir Bizhga eshte fat per ne qe nje studjues si timo merkuri eshte mes nesh, me fjalen e tija kaq profesionale, ne muret e rena te shqiperis, ku pritet shpresa si nje konstandin

Artan Fezaj Faleminderit nga zemra poetit Petrit Ruka per kete mjeshteri te spikatur ne sjellen e balades se Konstandinit ne ditet tona! Kush e lexofte uroj te kuptoje e te nxjerre prej saj me te miren:""""Besen"""" Shqiptare qe po venitet tashme!!! Faleminderit edhe ju zoti Timo Merkuri per analizen e mrekullueshme qe I beni balades qe kushdo qe ta lexoje te reflektoje siç theksova me lart: ""Besen """ tone qe po humbet dale nga dale! Respekte zoterinj te nderuar!

Musa Kurtulaj Shkrim i jashtëzakonshem !

Haki Morina I lumtë Timo Merkurit! Respekt pa fund për të, dhe punën e tij studimore. Faleminderit ty Petrit Ruka që re sebep, dhe e njofta këtë pendë të rrallë..

PËR BESËN E KOSTANDINIT

PËR BESËN E KOSTANDINIT

…dhe poetin me besë…

Nga Timo Mërkuri

As e re dhe as e papritur nuk ishte për lexuesit prurja më e fundit  e Petrit Rukës, krijimi poetik “Besa e Kostandinit”. Për nga entusiazmi që ngjalli te lexuesit dhe për sfidën që i bëri botës letrare disi të çoroditur shqiptare, shfaqja e saj në portale i ngjan shpalosjes së flamurit në një shesh beteje me thirrjen…”Pas meje kush është shqiptar”.

       Pas një sërë baladash, njëra më e bukur se tjetra Petrit Ruka na pruri Kostandinin dhe  bashkë me të edhe Jurendinën në vithe të kalit. Nuk e dimë në se Jurendinën e pruri Kostandini sepse i kishte dhënë besën  Zonjës Mëmë se do ja sillte kurdoherë që ajo ta kërkonte apo e solli vetë Petrit Ruka, si një Kostandin i ri. Por ajo që dihet është fakti se lexuesi shqiptar e priste me besim dhe me padurim nga Petrit Ruka Kostandinin dhe Jurendinën, sepse koha e kërkonte që ata të vinin  përsëri. Boll ndenji Kostandini në atë varr të lagësht dhe mjaft qëndroi Jurendina e malluar në atë vend të largët, ndërkohë që në vendin e tyre “besa” e Kostandinit kish nisur  të tretet e hollohet dhe ishte në prag të këputjes dhe si moshataret e Jurendinës ishin  larg e larg emigruar , shtatë male kaptuar, e ca më keq ngrysen si prostituta trotuareve. Koha e kërkonte përsëri Kostandinin të vinte bashkë me motrën dhe nën shembullin e tij  të nisen edhe vëllezërit e tjerë të motrave e t’i  risjellin ato pranë Zonjave Mëma.

          Balada e Kostandinit dhe Jureneinës ka qenë si Guri i Sizifit për Petrit Rukën, ngre e ngjit të përpjetën  e rrëzohu për pesë vjet rresht, por më në fund ai e ngjiti këtë Gur në majë dhe ca më tepër nguli në të përjetësisht flamurin e “besës shqiptare” në mënyrë të paheqshme, si një shpatë Excalibur të ngulur në shkëmb... Unë ju them ta lexoni e rilexoni Petrit Rukën  se ai është nga të paktët poetë që shkruan shqiptarisht, ndërkohë që shumë poetë të tjerë vetëm sa kanë mësuar që të shkruajnë shqip.

          Petrit Ruka na e solli Kostandinin dhe Jurendinën në këtë baladë  me të gjitha “takëmet” e hershme të trashëguar nga shtëpia e saj fisnike[1],  që ndrijnë  nëpër vargje.

Vargjet plot shkëlqim poetik si kallëpe ari, stivosur nëpër sftrofa si ndër  paletat e hekurta

 të kasafortave të thesarit të shtetit të lbyrin sytë me dritën e tyre, të  mehin frymën me pasurinë që përmbajnë në vetvete, të madhojnë  zemrën sa shtatë dete me horizontet e kaltëra që të hapin para syve, të japin guximin e përroit që rrjedh teposhtë me rrëmbin dhe të bëjnë të fortë si mali që  s’tundet nga rrufeja  e nga gjëmimi..

        1-Në pamje të parë , krijimi poetik i Petrit Rukës duket si një krijim i gjatë, që do shumë kohë të lexohet. Por në fakt është e kundërta,  ky krijim është i tillë që e shkurton kohën, e ngjesh duke e mbledhur në një moment, sa që habitesh se si e pse përfundoi kaq shpejt balada. Për këtë fenomen shpjegimi është i thjeshtë, në qoftë se për disa balada Petrit Ruka e sjell ngjarjen në kohën tonë, për Kostandinin dhe Jurentinën na mori ne dhe na çoi brenda epokës së ringjalljes, kaq mjeshtërisht e ka shkruar. Ishte e pamundur prurja e baladës në kohën tone, kishte peshë të rrëndë, prandaj ne e lexojmë këtë baladë sikur e jetojmë nga brenda saj. Në leximin e parë mrekullohesh me këtë mrekulli poetike, ndërkohë që në leximin  e dytë  ndërgjegjësohesh për mesazhin e krijimit poetik dhe krenohesh me faktin e të qënit shqiptar, bashkëkombas i Kostandinit, deri në atë shkallë sa që dëshiron të jeshë edhe ti një Kostandin i ri… Është koha për një Kostandin të Ri.

          1.a- E theksojmë qysh në krye të radhës se balada është shqiptare. Balada “Kostandini dhe Jurendina[2]” ose “Besa e Kostandinit” siç quhet më shpesh është një ndër baladat shqiptare më magjepëse, autorësinë e së cilës e pretendojnë disa popuj me argumentin e egzistencës së ndonjë motërzimi të saj në folklorin e tyre, por pa shpjeguar  se si mbriti deri aty. Le ta zgjidhim qysh në fillim këtë problem me një ballafaqim të varianteve të popujve pretedentë.

      1.b-Balada “Besa e Kostandinit”  është balada e “besës[3]” ose e “fjalës së dhënë”.

Kemi të drejtë të këmbngulim në  origjinën shqiptare të baladës për arsye se motori që vë në lëvizje baladën është “besa”, “fjala e dhënë” dhe dihet që “besa” është nocion dhe praktikë vetëm shqiptare. Popujt e tjerë nuk e njohin konceptin e “besës”, sepse është fenomen  vetëm shqiptar. Serbët e quajnë “besën” ‘'Arbanska vjeru'’, duke cilësuar origjinën shqiptare, ndonëse përkthimi fjalë për fjalë i shprehjes serbe do të thotë “Besimi shqiptar” (vjeru- besim)[4]. Popujt e tjerë, hungarezët, bullgarët etj, e përdorin të huazuar nga gjuha shqipe  në formën origjinale “besë”, duke e shoqëruar me shpjegime si një fenomen vetëm shqiptar. Ky fakt është çelësi shpjegues për variantet dhe motërzimet e  baladës të popujve të tjerë dhe këtu specialistët e huaj nuk orientohen dot. Hutohen më shumë kur  kuptojnë se “besa” është thjeshtë  “fjala[5] e dhënë” shoqëruar me një shtrëngim dore dhe jo me ndonjë dokument. Duke qenë se “besa”  në baladë dhe në kombin shqiptar është në “përqindjen maksimale të mundëshme”  e pranishme, atëherë lehtësisht konkludohet  lidhja “biologjike” mes popullit tonë dhe baladës (baladave) ashtu siç konkludohet atësia/mëmësia e një fëmije me prindin nga  AND e njëjtë.

      1.c-Kjo baladë në gjuhën shqipe  ekziston në disa motërzime dhe ka shtrirje në gjithë teritorin e banuar  nga shqiptarët si dhe në ngulimet jashtë vendit p.sh në Kalabri, te Arvanitasit etj. Gjithashtu populli ynë ka disa balada me “besë” si “Balada e murimit” madje në  tre variante, murimi në kështjellë, në urë dhe në kishë, balada e “Kostandinit të Vogëlth”, “Kënga e Halil Garisë”, këngë e përralla dhe ninulla, madje motivi i “besës” është shtrirë edhe në pemëtari …Edhe lisit po i dhe fjalën dhe s’e mbajti, i thahen degët” thotë një fjalë e urtë. Brenda  kufirit shtetëror, dendësinë më të madhe   balada e “besës” e ka në zonën e Beratit, ku i jepet edhe një shpjegim emrit Kostandin me domethënien …Kush ta ndijë (s’do ta besojë)… Kjo dendësi në këtë zonë na bën të kthejmë shikimin nga zona pranë Tomorit, të kujtojmë Dodonën dimërkeqe dhe rolin e saj thelbësor në formimin e psikologjisë dhe botës shqiptare, duke u pranuar hipoteza se baladën e kanë shqiptuar fillimisht pëllumbat  e zotit të Dodonës.

       1.c-Kjo dendësi shpjegohet  me faktin se populli ynë e ka pasur problem prioritar konsolidimin e “besës” në jetën shqiptare si element thelbësor i identitetit të tij për të qenë “popull me besë”. Në botën shqiptare “besa” quhet e zbritur (dhuratë) nga zoti[6], prandaj përdoret shprehja “për besë të zotit” krahas shprehjes “për besë të burrit”.

       1. ç- Kjo baladë është e dashur për të gjithë shqiptarët dhe të gjitha grup moshat, në të gjitha fushat e jetës, në marrdhëniet familjare, fqinjësore, shoqërore, tregtare, aleancash ushtarake mes fisnikëve apo mes prijsave popullorë shqiptarë, luftërat, madje edhe në deklarimet e dashurisë përdoret shprehja … ”Të dua me besë”. Vetëm një popull që e ka të vetën “besën” mund ta përdorë kaq dendur e lirshëm.

       1.d-Ndryshimet mes motërzimeve shqiptare janë dytësore, si disa pendë me ngjyrë te një  pëllumb i bardhë, të cilat nuk ndikojnë asgjë te shpendi, ndërsa elementët thelbësorë , “besa” e Kostandinit, ringjallja e tij pas mallkimit të nënës dhe prurja e motrës në shtëpi janë identike, si zemrat e tyre.

        1. dh-Në të gjitha motërzimet shqiptare, ndërsa  flitet për vdekjen e nënës dhe motrës një në prag e një në derë/plasnë si qelqe me verë në momentin e takimit, për Kostandinin flitet se do shkojë në varreza të lutet për shokët ose të shkojë në ajodhimë, por nuk flitet për rikthimin[7]  e tij te varri.

       1. e-Edhe sot në kohët moderne me institucione  dhe legjislacion juridik dhe ekzekutiv  “besa “, “fjala e dhënë” është e pranishme dhe funksionale në jetën shqiptare dhe  shpesh  “mënjanon” formulat dhe aktet juridike zyrtare në mardhëniet mes njerëzve.

     2.a-Te folklori bullgar balada quhet “Udhëtimi i të vdekurit”  ku tregohet historia e një nëne me nëntë djem dhe një vajzë të quajtur Vekia, të cilën e martuan larg, pas premtimit të djalit Dhimitër që do ta sillte motrën sa herë të donte nëna. Të nëntë djemtë vdesin dhe një ditë  Dhimitri ngrihet nga varri(?) për të shkuar e prurë Vekian te nëna e tij e vetmuar. Këtu mungon elementi “besë” dhe mallkimi i nënës, si forcë lëvizëse.

      2. b-Në folklorin serb vëllezërit vdesin nga murtaja. Pas tre vjetësh, motrën Jelica të martuar

larg e merr malli për shtëpinë dhe e mërzitur pyet ku janë vëllezërit që s’po vijnë ta marrin. Atëherë zotit i vjen keq për motrën ndaj dërgon dy engjëj te varri i vëllait që ngulmoi në  martesën e largët, t'i jepnin jetë e ta nxirrnin nga varri. Kështu ndodhi që guri i varrit u bë kalë, balta u bë ëmbëlsira për motrën etj. Dialogët gjatë rrugës janë identikë me  folklorin shqiptar si pyetje justifikime dhe në prag të portës së shtëpisë nëna dhe vajza, u përqafuan dhe ranë të vdekura në tokë. Nga çdo pikëpamje që ta shohësh duket që varianti serb është varianti  shqiptarët i “serbizuar”.. Serbët dinë të vjedhin por nuk dinë të fshehin. Ata i shtojnë variantit shqiptar mëshirën dhe porosinë e zotit, ca  ëmbëlsira dhe kujtojnë se e serbizuan. Ata gjithmonë ngatërrojnë “besën” me “porosinë e zotit” ose me “besimin”…

      2. c- Varianti grek i mbledhur në ishullin Hio është gati identik me variantin shqiptar,  një nënë me nëntë djem dhe një vajzë, Areta të cilën tetë vëllezër nuk donin ta martonin larg, por i vogli Kostandini këmbënguli pranë nënës për një martesë të largët duke i premtuar  se, në se do i duhet e bija, ai dhe i vdekur të jetë  do ngrihet nga varri dhe do ja sjellë. Areta martohet  dhe  në fshatin e familjes së saj  bie një kolerë dhe të nëntë vëllezërit vdesin. Nëna shkon në varrezë, te tetë varret godet gjoksin  e saj duke vajtuar ndërsa tek i nënti ajo godet varrin dhe i kujton Kostandinit premtimin. Kostandini ngrihet nga varri. Reja u bë kalë, një yll iu bë shalë dhe hënën ai e mori si shoqëruese. Shkoi e mori motrën, gjatë rrugës bisedat janë identike me variantin shqiptar, po kështu edhe vdekja në mbërritje. Duke parë ngjashmërinë e madhe të variantit grek  me variantin shqiptar, na shkon mëndja te arvanitasit e këtij ishulli si mbartës të baladës.

     2. ç-Lénore (Leonorë) e Gottfried August Bürger nuk është vepër folklorike por artistike, fillimisht e përkthyer në frëngjisht nga poeti  francez Gérard de Nerval. Gjithashtu te shkrimet e tij  Dozoni  shprehej se në bazë të kësaj balade  Halil Garisë) të bukur u krijua më pas dhe balada e famshme e Lenore-s, kështu që dokumentohet autorësia fillestare  e baladës dhe burimi i informacionit të Bürger..

    3-Është më se normale që një ndër pyetjet më të para që bëhen është ajo se cila epokë e lindi këtë baladë dhe ç’mesazh mbarte ajo në vetvete. Për të gjetur këtë, në mungesë të të dhënave direkte ne do analizojnë të dhënat indirekte dhe konkretisht:

    3.a-Personazhi qendror i baladës është Zonja Mëmë[8]. Balada nis me atë, madje një nga motërzimet fillon me vargjet …Ish një Mëmë shumë e mirë… Zonja Mëmë nis baladën, asaj i kërkohet leja e martesës së Jurendinës nga vëllezërit, ajo e jep lejen pas besës së Kostandinit, mallkon të vdekurin duke shkaktuar ngritjen e tij nga varri dhe në fund ajo vdes[9] së bashku me të bijën te porta…Një në prag e një në derë /plasnë si qelqe me verë…

       3. b-Babai  nuk del asgjëkund në skenë jo vetëm si personazh i gjallë por as si kujtim. Pra kjo është një familje e madhe që drejtohej nga nëna. Fakti që në drejtimin e familjes me atribute të plota drejtimi dhe administrimi është Zonja Mëmë na dëshmon se  ngjarjet cilësojnë epokën e matriarkatit. Fakti që Zonja Mëmë vendos (miraton)  martesën e Jurendinës  larg familjes, vendim (miratim) i marrë vetëm pas  këmbënguljes së Kosta-ndinit, është tregues  se  ngjarja cilëson fundin e matriarkatit dhe fillimin e patriarkatit.

         3. c-Pretendimet se ngjarja cilëson një periudhë më të vonshme, pra  periudhën e patriarkatit nuk qëndrojnë se po të ishte  produkt i lindur në këtë epokë, atëherë drejtimin e familjes, në mungesë të kryefamiljarit (si pasojë e vdekjes etj) do ta kishte marrë njeri nga nëntë vëllezërit, i cili do organizonte edhe dasmën e motrës. Por fakti që leja për martesën e Doruntinës “larg e larg mërguar/ shtatë male kaptuar ” kërkohej nga Zonja Mëmë, fakti që besa ju dha asaj nga Kostandini, fakti që mallkimi i saj tundi varrin dhe ngriti të vdekurin në këmbë” etj, etj. dëshmojnë rolin drejtues dhe autoritar të nënës në familje, duke i vënë vulën faktit se balada cilëson epokën  e fundit të matriarkatit, epokën që lindi besën..

         3. ç -Mungesa e strukturave shtetërore dhe të organizimit shoqëror, qofshin ato edhe në fazën më fillestare na jep të drejtën te interpretim i ynë për epokën parailire që cilëson balada.

         3. d- Por Ismail Kadare te libri “Kush e solli Doruntinën” i vendos ngjarjet në periudhën paraturke, do thotë dikush…Kjo është e vërtetë, por Ismail Kadare ka shkruar letërsi dhe letërsia i kapërcen epokat me “hapin normal” të personazhit a subjektit. Ne këtu flasim për   një analizë elementësh dhe konkluzione ballafaqimi.

         3. dh- Është e natyrshme pyetja se pse Zonja Mëmë këmbëngulte të mos e  martonte larg të bijën e saj? Ja si  shpjegohet te balada e mbërritur[10] ky hezitim i nënës… Në e dafsha unë për helmë, /As për helmë nëngë mund t’e kem… Besnikërisht me logjikën e origjinalit Petrit Ruka shpjegon poetikisht kundërshtimin e Zonjës Mëmë përpara Kostandinit:… Në e dashça për të mirë,/Për të mirë s'do ta kem,/Në e dashça për të keqe,/S'e kam vajzën as për helm.../Ku ta gjej kur të lëngoj/ Të më lag buzën e çarë,/Të më hedh dy pika lot/ Baltë e zezë kur të më marrë." … Ky është i vetmi shpjegim dhe gjendet në zakonin shqiptar të vajtimit me ligje. Nënat, veç të tjerave u mësonin vajzave edhe  ritin zakonor të vajtimit me ligje… edhe ky një fenomen vetëm shqiptar ... që  praktikohej në vdekjet e familjarëve apo të afërmve. “Vajza të lan, vajza të qan” thotë një shprehje popullore shqiptare. Por në qoftë se vajza do martohej larg, kontaktet e saj me nënën dhe për pasojë mësimi dhe praktikimi i ritit mortor të vajtimit me ligje do ishte i pamundur dhe  ky rit do fashitej nga jeta e saj. Me martesën e Jurendinës larg synimi i Kostandinit ndoshta ishte zgjerimi i gjeografisë së miqësisë dhe marrdhënieve  tregtare, por kundërshtimi i nënës kishte  si synim forcimin  e familjes me traditat vendase.

          3. e-Shtesat kristiane[11] nëpër disa motërzime si “Ditën e pashkës së Madhe”, “Unë do shkoj në ajodhimë”, “vajti gjer në derë të kishës” etj. janë “veladon” kristian hedhur mbi një fenomen pagan. Ato kanë mbuluar vetëm sipërfaqen e jashtme të veshjes së baladës, ashtu si pardesyja mbulon  kostumin por nuk kanë depërtuar në botën e baladës dhe elementët thelbësorë dhe cilësorë të saj.

          3. f- Mallkimi i nënës mbi varr ishte i papranueshëm nga krishtërimi. Jezu Krishti edhe në kryq nuk mallkoi shkaktarët e vuajtjeve të tij, përkundrazi ka mbetur  e famshme fjala e tij drejtuar  zotit, për  torturuesit…Fali o atë se s’dinë se ç’bëjnë… Pra, mallkimi si një ritual pagan na dëshmon kështu indirekt lashtësinë e baladës në raport me krishtërimin.

          3.g-Edhe ringjallja e Kostandinit me ringjalljen e Krishtit dhe të Lazarit qëndrojnë diametralisht kundër njeri-tjetrit. Sipas Biblës Krishti u ngjall ditën e tretë duke dëshmuar në këtë mënyrë se ai ishte biri i Perëndisë. Lazari u ngjall pas katër ditëve nga Jezu Krishti, i cili tregoi forcën e tij si bir perëndie. Kostandini, në variantin më oportun ringjallet pas tre vjetëve (Kostandin i vdekur/çbën tre vjet pa tretur) dhe në variantet e tjera ringjallet pas nëntë dhe dhjetë vjetëve. Koha e qëndrimit të Kostandinit në varr  është jashtëzakonisht e gjatë për t'u ringjallur. Le të kujtojmë se periudha tre vjeçare është koha optimale e dekompozimit të trupit të njeriut. Ç’forcë e ka mbajtur  Kostandinin për tre, nëntë dhe dhjetë vjet të patretur që të ringjallej?

       3. gj-Madje edhe shtysa e ringjalljes është e ndryshme, Lazari ringjallet me thirrjen e Jezu Krishtit, Krishti ringjallet me dëshirën e atit të tij, Perëndisë. Vetëm Kostandini tronditet në varr nga mallkimi i nënës dhe ringjallet për të mbajtur “besën”, “fjalën e dhënë”. Pra,vetë përmbajtja e baladës është tepër pagane. Krishtërimi nuk e zhduku dot se ajo kishte zënë rrënjë të forta në

jetën e njerëzve shqiptarë ndonëse në disa motërzime “shartoi” mbi të filiza të besimit kristian..

         3. h-Ringjallja e Jezu Krishtit shkëlqen në historinë kristiane dhe në faqet e Biblës, por

Petrit Ruka hipotezon se ky shkëlqim është reflektim i dritës ringjallëse të  yllit të “besës” ardhur që nga yllësia e baladave, mijëra vjet drite larg.… Njëmijë vjet më vonë Shën Pali./ Tek kalonte nën Tomor/ Në një fshat dëgjoi një këngë.... /Kënga thoshte; një i vdekur/Qenkej ngritur befasisht /.../Jo për Zotin, por për Besën/Qe një kohë kur Bibla e tij/S'kishte parë ende agime,/Të dyzet dishepuj pranë/Urdhëron të mbajnë shënime...Dhe kjo ringjallje më e hershme ishte  ringjallja e Kostandinit.

         4-Kjo baladë e ardhur nga hershmëria parailire vetëkuptohet se nuk lindi si një vepër letrare. Ajo në thelbin e saj ishte një mesazh, një kumt që epoka  e fundit të matriarkatit (që e lindi) dhe fillimi i patriarkatit (që e rriti)  përhapte në popullin shqiptar (pellazgo-ilir) të kohës duke ja përcjellë edhe brezave të ardhshëm. Mesazhi ishte shumë i thjeshtë dhe shumë i qartë:.. po vijnë furtuna, rrebeshet e të cilave do përmbysin botën dhe do zhdukin popuj, prandaj ju populli  (im) pellazg,  ndërtoni “varkën” dhe “kështjellën” e “besës” për shpëtim  dhe qëndroni aty, gjersa zoti t’ju çojë lajm me pëllumbin e bardhë për kalimin e rrezikut…. Mua më duket se ngjan pak si porosia që zoti i dha Noes para përmbytjes së madhe? Mendojeni edhe si hipotezë… dhe shihni “qiellin” mos duket duke ardhur pëllumbi i bardhë[12] me degën e ullirit në sqep që të na lajmërojë për ikjen e rrezikut.

       Vetëkuptohet se kjo baladë nëpër mote ka ardhur si një vepër  e artit gojor dhe me përsosjen e gjuhës shqipe, është përsosur gjer në  stadin që na ka mbërritur.  Dhjetëra variante kanë rënë  nga furtunat e kohërave, si bedena të kështjellave nga gjylet e topave gjatë sulmeve të armiqve,  por populli ka ndërtuar bedena të reja, më fine  dhe me strukturë më rezistente se të parat. Madje edhe duke ristrukturuar edhe pjesët e mureve të kështjellës.

          5.-Le të dëgjojmë vajtimin e Zonjës Mëmë mbi varrin e Kostandinit sipas variantin më të lashtë që ekziston të baladës: E u nis e zeza mëmë, /Të shkonjë në Qishë të Arbrit / Flokët lëshuar prek më dorë, / Të çpleksura por si dëborë, /Mba në duar 10 qiri ,  / Në çdo varr e ndez nga një / Një qiri e një vajtim ,/E ndë varr të Kostandinit /Dy qiri, e dy vajtime/ Një për djalë e një për bijë, /Kostandinë e Jurendinë.. / Ulurith, përgjunjurith / Përplas kriet përmbi varr, / Tri herë duke shërtuar,/Tri herë duke vajtuar /Me shërtim gjaku të dhembur /Aq sa Qisha u trondua,/ I thërret birit të saj/ Kostandin, o biri im/ Çon’ju, bir, se jam jot’mëmë,/ Të më sjellësh bijën time, / Ku ë besa që më dhe, / Besa jote nënë dhe.

      Po ta shohësh me vëmendje këtë vajtim, qysh në lëvizjet e Zonjës Mëmë, në mënyrën e mbajtjes dhe vendosjes së qirinjve te varri i Kostandinit, vajtimi i të gjallit (Jurendinës) bashkë me të vdekurin, përplasja e kokës mbi rrasën e gurtë të varrit tri herë janë veprime tipike të ritit mortor shqiptar. Zonja Mëmë bën vajtime me ligje….një për djalë e një për vajzë…, pra e quan edhe Jurendinën të vdekur, sepse duket sikur Jurendina është…mbrapa bote… që tingëllon njësojë si…në atë botë… Kur vajton nëna djalin e vdekur a të vrarë në luftë, në vajtimet e saj ndjehet edhe një tis krenarie, sepse i biri e bëri detyrën e tij ndaj atdheut dhe ndaj shtëpisë etj, etj. Por kur nëna vajton vajzën, ky vajtim është kujë lemeritëse sepse nëna bashkë me vajzën vajton edhe veten e saj. Nëna te vajza sheh gjithmonë veten e saj ndaj e rrit  sipas shembullit më të mirë të saj. Vdekja e vajzës do të thotë vdekje shpirtërore për nënën ndaj ajo vajton dhe asnjë ngushëllim nuk e qetëson. Imagjinoni të vajtojë nëna vajzën e gjallë si të vdekur. Kjo është tej kufirit të arsyes sonë.. Dhe mendoni tani që të vajtojë vajzën e gjallë si të vdekur mbi varrin e të birit të saj të vogël, të cilin edhe   e mallkon si shkaktar të vajtimit për të  bijën. Është njësojë si dikujt t'i kërkosh të mbajë mbi supe jo vetëm një lis ku këndon një qyqe, por gjithë pyllin dhe malin bashkë.  Njeriu nuk është krijuar të përballojë ngarkesa të tilla, por ja që ngarkesa të tilla kanë  përjetuar e duruar vetëm nënat shqiptare dhe janë shndërruar në balada. Shikoni si vajton nëna… .ulurith, përgjunjurith….Fjala “ulur” dhe “përgjunjur” me atë prapashtesën “rith” sikur është vënë enkas t'i japë jehonë ulëritëse vajtimit të nënës. Tepër madhështore si gjetje artistike. Dhe nëna ligjëron… Kostandin, o biri im/ Ku ë besa që më dhe, / Besa jote nënë dhe./../ Ti që trete besën/ Mos të trettë dheu[13].. Është ky momenti që rrasa e varrit kris në çarje, por nëna i ka sytë me lot e s’mund të shohë se mallkimi çau rrasën e varrit të djalit të saj të vogël[14], atë  që ishte… Më i ëmbli, mjaltë i gjirit,…Realisht nënat asnjëherë nuk mallkojnë në varret e bijve të tyre. Dhe kur i mallkojnë ndonjëherë në të gjallë për trazirat e tyre fëminore, shtojnë në fund, si me vete…më rëntë mua, që të mallkova o djalë…Në se te balada që disponojmë mungon( ka rënë diku nëpër kohë ose është haruar nga raapsodi) kjo ndjesë e nënë, te Petrit Ruka është më se e dukshme në dy vargje /...Dhe pendimin...(desh harrova!)/"Korba unë që të mallkova!... Kjo na tregon se Petrit Ruka është një njohës i hollë i thelbit të traditave të Labërisë dhe një mjeshtër i qëndisjes së tyre në vargje. Dhe në qoftë se baladave gjatë shtegtimit të tyre nga njëra epokë në tjetrën u bie ndonjë varg, si një zog i lodhur në tufat që shtegtojnë, Petriti menjëherë e zëvendëson atë me një zog “fajkua”. Shikojeni mjeshtërinë poetike të paraqitjes së vajtimit të Zonjës Mëmë te varri i Kostandinit: "Kostandin, o biri im,/Dritë e syrit dhe mallkim,/Ku është besa që më dhe,/Besa jote nën-ë dhé.../Ku e ke fjalën e dhënë…Baltë e varrit ta ka ngrënë, /Pllakë e gurit ta ka zënë. /Çohu, bir, se jam jot nënë,/Më ka shkuar kuja në hënë./Ku është ime bijë, o djalë,/Asnjë shenjë e asnjë fjalë, /As e more, as e prure,/E le nënën sterrë, kërcure/Mortja bredh në katër mure,/Shtrati myk si në qivure./Besa sipër të ka mbetur, /Ç'bën nëntë vjet në dhé pa tretur,/../ Ngrihu e mbaj fjalën që the/Të bësh vdekjen që s'e ke,/Të të bien eshtrat në paqe/... /Kostandin të ardhtë gjëma!/(Ç'gjëmë tjetër paska Mëma,/Përtej vdekjes arrin nëma?/Mendon Kostandini brënda ,/Nën qepallat bronz të rënda/Nga monedhat e ergjënda…

       Ky vajtim që ndrin si diamant i zi të përlot e të rrëqeth sa të bën  të marrësh arratinë larg vajtores ose t’i biesh në gjunjë Zonjës Mëmë e t'i lutesh që të heshtë atë vajtim, kuja e të cilit  arrriti gjer në hënë dhe të mos ja ngarkojë mallkimin e rëndë birit të saj të vogël. Por unë dua t’ju tregoj se sa besnikërisht i qëndron Petrit Ruka variantit origjinal të kësaj balade. Duket që Petrit Ruka është një poet me “besë”.

    Unë besoj se vajzat e reja, ndoshta edhe pakëz tinës nënave lexojnë e rilexojnë vargjet e mëpo- shtme të Petrit Rukës dhe nisin e ëndërrojnë… Dhendurëve çmendur pas saj/U thonë Jo - e shko-jnë me vaj,/Vijnë me mend e shkojnë pa të,/Vijnë me gojë ikin pa zë,/Vijnë me frymë, ikin pa fry-më , /Vijnë me maj,* shkojnë me brymë,/Vijnë me këmbë , shkojnë çalë/Gjersa fati bëri valë,* / Gjersa erdhi trim i largët,/Në një muzg prilli të vakët ./ Erdhi dhe sa vuri këmbët/I pushuan bilbi-lat këngët,/I rridhte drita nga mëngët./I kullonte dritë nga shtati,/Dritën që ta jep veç fati,/Dritën që sjellin Të Mbarët/Dhe në natën më të zezë/S'kishe pse ndizje pishtarët... Mos u trishtoni moj vajza, kini vëllezër Kostandinët  në shtëpi, dhe pranë kini “Të mirët” e Dodonës[15].  

       Gjithmonë në fëmijëri na ka mahnitur gjer në ankth ngritja e Kostandinit nga varri, rrasa që ju bë kalë e dheu që ju bë shall. Le ta shohim këtë te variant origjinal… Kryeja e varrit të gurtë, / Më t’ju bë një kalë i brumtë, / Gurëzat ku shtronej varri, Seç ju bën një fre prej ari, /Pllakë e gurtë me atë vesë, /Më t’ju bë një shalë e zeshkë,  / Dhe një shpatë ju ul ndë breztë. / Kostandin hipë përmbi kalë, //Eshtra përmbi eshtra, / Shkundet një ajrith i zi, /U ngre, e u bë njeri … …Kostandini u ngrit nga varri/Rrasa iu bë kalë/Balta i u bë shalë…e  jep këtë  moment  një motërzimi  tjetër i baladës duke i dhënë veprimit një forcë magjie a perëndie. Poeti  Petrit Ruka e ngre Kostandinin me një varg të artë poetik kur shkruan: Guri i varrit të gurtë,/ Seç iu bë një kalë i brumtë,/ Pllakëzat ku shtrohej varri/ Fap iu bënë një fre prej ari, /Dhe qefin i butë me vesë./ Më t'ju bë një shalë e zezë,/ Qiparisi - shpatë në brez ./Ajri i lagësht, ajri i zi/U çpështoll, u bë njeri.../Vetë ai, or vetë Ai,/Vuri këmbë mbi yzengji/I vërteti, jo gënjeshtra,/Hipën eshtrat përmbi eshtra/Dhe u nis për Venedik/Ai ik e nata ik...

       Le të shohim udhëtimin vëlla e motër nën vithe të kalit në variantin e parë… Kali niset vetëtimë, / e lë pas një trokthëllimë./Udhës që ata vejnë, / Fërshëllejnë/zogjëzit ndër pemë, / Përmbi kalë seç po vijnë, / I gjallë me të vdekurin … në motërzimin tjetër kemi vargjet… I hipi ne vithe kalit/Zoqtë udhës, thoshin:/Cili " viu, viu-viu,/Kush ia ben, ia ben vetiu,/Kini par'e s'kini pare!/Shkon nje zogeze bishtbardhe/I vdekuri me te gjalle… A e dëgjoni dhe ju këngën e zogjve, sa të habitur gjer në  trembje këndojnë.

    Ndërsa Petrit Ruka sikur na i jep vargjet me muzikë funebre… Kali niset vetëtimë,/Ia bën natës zemrën vrimë/Të kullojë një ulërimë./Kini parë a s'kini parë,/Shkon i vdekuri me të gjallë,/Shkon i gjalli me të vdekur,/I sheh hëna, mbetet mekur.../Kini parë a s'kini pare/Shpie i vdekuri të gjallë,/ ../Zogjtë e natës që po flenë/Zgjohen e dalin mbi pemë./ Ciu - ciu, dilni, shihni,/Shkon i vdekur Kostandini,/Paska marrë leje tek varri/Të mbaj fjalën prej bes'tari.../Ciu- ciu, viu-viu/Shihni si u çmend Njeriu!...

      Nuk dua të përfitoj nga durimi juaj dhe t'ju  paraqes gjithë krijimin poetik  të Petrit Rukës

krahas dy varianteve të baladës që disponoj.  Por duke parë vlerat artistike të kësa poeme baladeske j dhe besnikërinë e krijimit  ndaj baladës, duke parë  se lexues të ndryshëm qysh tani kanë filluar ta mësojnë përmendësh dhe ta recitojnë  e të thonë me njëri tjetrin se flasin për  “Baladën e Besës së Kostandinit” të cilën e ka hedhur në portale një..Petrit, unë besoj se shumë shpejt emrit të Petrit Rukës do fillojnë ti “avullojnë gërmat”  gjersa do harohet fare si autor i kësaj poeme baladeske dhe krijimi poetik do hyjë në letërsi si variant më i plotë i baladës origjinale të “Besës së Kostandinit” me autor anonim. Kjo nuk është “përvehtësim” i pronës intelektuale dhe as shkelje e të drejtave të autorit. Ky është nderi më i madh që populli u bën bijve të tij me merita, veprat e tyre i pagëzon me emrin e tij. Kjo është aritja më e madhe  e krijuesve, kjo është ëndrra që s’ka guxuar ta ëndërrojë asnjë poet. 

Sarandë më 27 Janar- 2 Shkurt 2020

---

[1] Te publikimi i Liro Nushit “Besa e Kostandinit” Qershor 2012  ka këto vargje: Të nëntë patën vdekur, /Ç’u pre ajo shtëpi bujarësh, / Trima princash e hadhjarësh, që dëshmojnë origjinën fisnike të familjes. Shtëpia e madhe që dallohet prej së largu, është shtëpi fisnike dhe jo kasolle. Po kështu edhe Kadare te sprova “Kush e solli Doruntinën” pohon origjinën fisnike të familjes së Kostandinit. Te Petrit Ruka kemi qysh në strofën e parë vargjet ku Mëma … "E dha urdhër që t'i mbrehnin/Kuajt e zinj frerë-argjend/Për në tempullin e shenjtë…", që dëshmojnë fisnikërinë e familjes. Te Dozoni balada fillon me  fjalinë…“Na ishte një nënë nga një derë e fisme, që kishte nëntë djem të famshëm dhe një vajzë që quhej Garentina…Por, duke pasur parasysh epokën që cilëson balada, mendoj se emërtimi “shtëpi fisnike” më shumë do të thotë “shtëpi bese”, “shtëpi me besë”, “shtëpi fisnike me besë” se sa “shtëpi e fisnikërisë”, “shtëpi e parisë”. “Të jetë derë e parë me besë” thotë vargu i Petrit Rukës.

[2] Zëvendësimi i emrit Doruntina( siç njihet gjer më sot) apo Dhoqina që thiret në bregdet dhe te disa zona  arbëreshe  me Jurendina, që na e sjell balada e prezantuar nga Lirio Nushi është tepër i pranueshëm. Kjo baladë është në motërzime të shumta kudo në trevat shqiptare 

[3]  T. Mërkuri..”Balada e murimit” dorëshkrim: “Besa” është  një marrveshje dypalëshe midis dy personave apo dy grupimeve për një veprim apo qëllim. Kjo marrveshje, për shkak të  mungesës së shkrimit, bëhej me fjalë në prani të dy palëve ( dy burrave)  dhe  quhej “fjalë burri”.  Ky nocion, që juridikisht mund të quhet marrveshje (kontratë) gojore,  ishte nocioni i “besës”.  “Besa”, ky nocion “juridik” i lidhur me fjalë goje, ishte shumë progresiv për kohën, si nga ana juridike ashtu dhe social-shoqërore. Krijoi bazën themelore të një “kodi juridik”, krijoi një si “Kushtetutë” e cila detyronte anëtarët  e bashkësisë  pas kësaj, që të gjitha marrveshjet, marrdhëniet dhe rregullat e jetës e të punës, ti bazonin te ky nocion. Për këtë arsye themi se “besa” nuk ishte një nen çfardo i “kushtetutës” shqiptare. Ajo ishte vetë “Kushtetuta me një nen” e shqiptarëve. Pas kësaj të gjitha Kodet Zakonore si ai i Lekë Dukagjinit, i Papa Zhulit, i Lurës etj si amedamente, çdo nen të tyre e mbështesnin te “Besa….Nga përvoja jetësore u mësua dhe u provua se shkelja e kësaj  marveshjeje dypalëshe sillte pasoja të rënda në jetën e familjeve anëtare të jetesës së përbashkët . Kështu u konkludua, se ishte më e leverdishme të dënohej “shkelësi” i “besës”  prej vetë atyre, se sa të pësonin pasojat që mund të vinin nga kjo shkelje. Prandaj  respektimi i kushteve të “besës” ishte detyrim i padisku-tueshëm i çdo anëtari të komunitetit, pavarësisht pasojave individuale.

[4]  Timo Mërkuri…”Balada e murimit” Dorëshkrim …Shqiptarët që flasin serbisht, në kontekst të fjalisë e kuptojnë se kur serbët flasin për  “arbanska vjeru”, ata duan të flasin për “besën shqiptare” por nuk dinë si ta shprehin.  Nga ana tjetër, serbët kur dëgjojnë fjalën shqipe “besë” nuk e kuptojnë  që nuk flitet për besi-min. Kjo i ka çuar në disa vetëdemaskime kur janë përpjekur që baladat shqiptare  të përkthyera në serbisht  t'i paraqesin si balada serbe….

[5] Hipotezojmë se edhe  formula ungjillore e Shën Gjonit “E para ishte Fjala dhe Fjala ishte pranë Perëndisë, dhe Fjala ishte Perëndi” (Gjon 1:1-3). ka pasur për bazë dhe fillesë konceptin shqiptar  të “fjalës” si “besë”.  

[6] Legjenda thotë se …Zoti e ua dha dy pëllumbave të bardhë, të cilët zbritën nga selia qiellore dhe ua dhanë  njerëzve ( ua thanë në vesh “priftërinjve”) që shërbenin në Dodonë , të cilët ja dhuruan popullit.

[7] Anton Nik Berisha te romani “Gjin Bardhela i arbëresh” jep një pasazh që tregon se si Kostandini vjen te varri i tij, përkëdhel rrasën e gurtë të varrit dhe pastaj hipën në kalë dhe niset me revan  për diku…

[8] Disa nga elementët e analizës janë përdorur edhe te sprova ime “Kostandini nuk hyri në ajodhimë” botuar në  librin “Identiteti Isi-polifonik”, MILOSAO Sarandë, 2018, ku kam  shpjeguar  pse ringjallja e Kostandi-nit është më e herëshme se ringjallja e Krishtit dhe e Lazarit,  si dhe konkludimi që balada nuk ka lidhje me krishtërimin, ndonëse disa motërzime kanë një veshje të vonëshme  kristiane. Tek ajo sprovë kam patur parasysh motërzimin “Kostandini dhe Dhoqina” që fillon me vargjet…Ditën e Pashkës në drekë…

[9] Vdkeja e saj  tregon fundin e matriarkatit…

[10] Publikuar nga Liro Nushi, cituar më sipër.

[11] Shih Timo Mërkuri “Identiteti iso-polifonik” MILOSAO Sarandëm 2018 “Kostandini nuk hyri në ajodhimë”

[12] Nga Dhiata e Vjetër, pëllumbi që njoftoi Noen se ujrat e përmbytjes së madhe ishin tërhequr dhe ata mund të dilnin në tokë.

[13] Dy vargjet e fundit si tekst  mallkimi  i nënës ndodhet gati në të gjitha variantet shqiptare.

[14] T. Mërkuri “Balada e murimit” “Ura e Artës” Dorëshkrim: Po të shohim përrallat dhe legjendat shqiptare, në të gjitha ato, është vëllai më i vogël njeriu më i drejtë, më naivi, më i sinqerti, më i miri, më humani por edhe më vizionari, më trimi e nismëtari. Përgjithësisht shumë popuj e kanë fenomenin e pozitivitetit të vëllait më të vogël, por shqiptarët e kanë si domosdoshmëri, e kanë ligj të pashkruar në balada e përralla.. Realisht, ky fakt  ka të bëjë thjeshtë me traditën shqiptare. …te shqiptarët, ndarja e fëmijëve meshkuj më të mëdhenj bëhet vetëm pasi krijojnë familjen e tyre te shtëpia e prindërve, arrijnë aty një nivel të caktuar ekonomik  si dhe  pasi vëllai pasardhës të jetë martuar. Gjithsesi, në asnjë rast vëllai i vogël, vëllai i fundit, nuk ndahet nga prindërit, pavarësisht nivelit ekonomik të krijuar dhe faktit që është martuar apo jo. Ai quhet djali i pleqërisë, ai mban deri në fund të jetës prindërit pleq. Prandaj ai shikohet si shpresa e prindërve, shikohet si e ardhmja e  sigurt e tyre, si  garanci e pleqërisë.

[15]   Vargjet e Petrit Rukës…. Siç thith Tomori gjëmimet,/Kur nisin zotat luftimet ... dhe vargun… Dritën që sjellin Të Mbarët…nuk janë të rastësishëm.  Në folklorin shqiptar Tomori është mali i perëndive të Dodonës dhe tekanjozë siç ishin këto perëndi, zinin luftë me njeri-tjetrin jo rrallë herë. Por në shpjegim të emrit “ Tomor” do të thotë…Të mirët, ata që thonë fjalë të mira, që të urojnë fatin e mirë.