Portreti i nje poezie

Portreti i një poezie.

Shënime çasti mbi një cikël poezish të Peso Pemzës

Nga Timo Mërkuri

Shpesh herë kemi dëgjuar shprehjen …poezia  nuk lexohet më…si dhe kemi debatuar për argumentimet e  këtij mosleximi, duke nisur që nga  boomi i   botimeve  poetikë, niveli i ulët krijues dhe kultura e mangët poetike e autorëve, që reflekton një nivel të ulët artistik te poezia e tyre, njëtrajtshmëria e poezisë së autorëve të ndryshëm në temë, stil dhe nivel artisik apo “monotonia” e krijimtarisë së autorëve, të cilët prezantojnë të njëjtin nivel artistik dhe stil poetik nga një vëllim në tjetrin etj.  etj… 

1-Duhet të pranojmë që thënia se… poezia nuk lexohet… ka diçka të vërtetë. E vërteta është se shumë vëllimeve poetike të porsa botuara,  lexuesi u largohet porsa njihet me emrin e autorit…

 Autorët nuk janë të panjohur për lexuesin. Lexuesi i ka njohur poetët që  kanë nxjerrë (në shitje) shëtitje në bulevardin e artit modern poezitë e tyre të veshur me kostumin tradicional të tipit “bejte”. Ka buzëqeshur dhe është larguar.

I ka njohur dhe poetët që shkruajnë  me stilin “në vend numëro” nga njëri vëllim te tjetri dhe ka konkluduar se ata nuk janë poetë. Ata janë thjeshtë … monotonë. Monotonë në   ide , në shije, në  art, në jetë… Nuk e di për ju, por mua, leximi i një poezie të dobët më jep shijen e një gjelle të prishur…

2-Lexuesi braktis poetët monotonë sepse… jeta është shumë e shkurtër për tu lexuar poezi e dobët… do të thoshnim duke perifrazuar Gëten .

Por ndërkohë se lexuesi ka kuptuar se jeta është shumë e zymtë pa poezi, prandaj vijon të kërkojë atë. Atë poezi që çel …si manushaqe e prillit në mes të dëborës… Poezinë që lind e ritet natyrshëm, si një lule mali…

Është e vërtetë që  askujt nuk i shkon ndërmënd  të marrë rrugën e malit për të mbledhur një tufë lulesh, që t’ja çojë  psh. vajzës së dashur në takim.. . Madje edhe vetë mendimi për të çuar në këto evente  lule  mali do ti dukej shumëkujt tepër provincial. Por  në  se gjatë një eskursioni apo pikniku malor psh., pikasen  aty ku janë të tulatura, pas një shkëmbi apo ndënë një ferre, askush nuk kalon pa i soditur me ëndje, pa u marë erë dhe pa bërë me to një tufë lulesh për t’ja dhuruar dikujt të dashur , madje me një gjest kalorsiak. As një fije provincializmi nuk gjëndet në këtë gjest, madje shpirti romantik aromatizon gjithë ambientin.

3- Nëse thënia … poezia nuk lexohet…  në përgjithësi ka diçka të vërtetë, poezia e Peso Pemzës bën përjashtim specifik. Asnjë nga elementët distancues nuk bën pjesë në familjen e saj poetike dhe jo pa shkak.

sa herë vizatoj një fëmijë/trishtohem/se një vijë e tepërt/mund ta bëjë të duket plak…

shkruan poetja si me naivitet, duke na dhënë në formë poetike thelbin e të shkruarit të

saj shkurt e me finesë, ku edhe një vijë (fjalë) e tepërt e vjetëron poezinë.  Kjo poezi e shkurtër, plot kolor dhe dendësi mendimi, të shtyn në mendime shumë më shumë se poema kilometrike që botohen rëndom nëpër portale e gazeta.

…baba ka hi n’uj/o voglu/s’don me i ra tamom/moshës që ka/ shtratit i rrudhet si jetimët /u menu qysh jo/për mangët e kmishës qe i teprojnë/prej se u rralun përqafimet/ baba n’gjys ditës gëzohet/kur hija i vogëlohet…shkruan poetja me një ndjenjë humori të hidhur. Madje ndjenja e humorit që lind fillimisht për babën e lagur në ujë dhe të vogëluar,  fillimisht çel një buzëqeshje, por   më pas lexuesit i  rrëmbushen sytë. Të gjithë i kemi parë baballarët tanë duke u vogëluar, të lagur nga deti i halleve dhe mosha dhe e dimë që pas pak kohe do fiken. Dhe na krijojnë një dridhje shtati e shpirti ato mëngët që i teprojnë/prej se u ralluan përqafimet. Trishtimi dhe dhimbja na kaplon shpirtin, aq sa na vjen të përkëdhelim vargjet, thua se përqafojmë prindërit tanë të vogëluar. Sa shumë dashuri dhe dhimbje ka në këto vargje, dashuri dhe dhimbje që e kanë vetëm poetët. A e dini se  bota do ishte më e bukur në qoftë se do shikonte shpirtin e poetëve, ku lulëzojnë ndjenja të tilla. Po sa pak vargje janë, madje shumë pak vargje për një histori të tërë jete. Për një tipizim dhe përgjithësim.

4-Por këto vargje janë stili i poetes, i pangjashëm me asnjë tjetër. Një lule e egër plot ngjyra dhe aromë që të detyron të kthesh kokën e ta sodisësh, të afrohesh e ti marësh erë. Të vjen keq ta këpusësh, por s’dëshiron të largohesh  pa e marrë me vete.

më çoi deri në kënetë ky shi/tani e di si vajtojnë kallamat/në erë/dhe si është malli për ty.. shkruan autorja tepër shkurt për një dhimbje të madhe malli që shpërthen shpirtin në lot.

tani kur lexoj poemën e një zogu/bindem/se në çdo fluturim drejt qielli/ai mer me veti një gjysmëlisi/sa herë që sheh zjarrin e diellit në të sosun/më parë nuk e dija/se perënditë/zgjidhkan trupa të vegjël me flatra/për banim/mu sikur dashuritë…

Imagjinoni një zog që mer në sqep një gjysëm lisi, t’ja çojë diellit, që të mos i shuhet zjarri . Gjetja është shumë e bukur, ndonëse  kjo shërben vetëm si një hyrje, sepse autorja gjethkë e ka hallin. Ajo synon te binomi perëndi dashuri.

Ndërsa unë e kam hallin t’ju prezantoj këtë stil elegant  të shkruari, i cili  shtron para lexuesit panorama befasuese mbajtur në pak vargje …. Nuk di pse më kujtohen  idetë e herëshme mbi tokën, si një e sheshtë, që mbështetej mbi disa shtylla (ose elefantë etj).

Poezia është vërtet një botë fantazie, por poezia e Pesos është një botë e gjallë ku jetohet, dashurohet. Fjalët nuk janë bashkim gërmash por janë “njerëz të gjallë”, që lëvizin nëpër këtë botë poetike. I admirueshëm  është fakti që fjalët i “binden” poetes me dëshirë, duke krijuar një ambient harmonik, ambient që mungon në shumë poezi të autorëve bashkëko-horë.

Diku kam lexuar se poezia e Pesos është një poezi e mendimit… Personalisht nuk mbështes këtë ide.

Poezia e saj ka të gjitha elementët e një poezie instiktive si nga vargu, ritmi dhe ideja. Kjo nuk ja ul vlerat, përkundrazi dëshmon për një stinë pjekurie poetike të autores duke na e prezantuar si një “pemë” në stinën e pjekjes së frutave. Vërtet që “mendimi” është bërthama e çdo fruti poetik, por nuk është  bërthama ajo  që rriti pemën.

Vargjet e saj të lira, ku një varg është i plotë, tjetri gjysëm vargu dhe i treti vetëm një fjalë të jep përshtypjen e një vashëze që ecën e shkujdesur  në një lëndinë si duke vallzuar, më saktë ecën duke vallzuar nën ritmin e një kënge fëminore.

Ky është një stil prej “çapkëni”, gjithmon në lëvizje, por asnjëherë në lëvizje të kota … …pemët folkan për mu/kjo s’o prej k’tu/as s’çel as s’lidh/kur erdh prej ngjeti/veç ni copë stine e pat me veti…një ecje si  me tundje supesh e kërcime, dhe si gjithmon me një të qeshur të zhurmëshme plot  humor, si vajzë gjimnaziste.

Unë personalisht nuk e njoh autoren e poezive për të cilën flas, as nga është apo ku është, ç’profesion ka, çfarë pune bën e çfarë libra ka botuar. Për herë të parë për ‘të më ka folur gazetari Agron Mema , i cili kishte shkruar edhe një shkrim për poezinë e saj, në mos gabohem për dy vëllime poetike. Me poezinë e saj u njoha nga publikimet që ajo bën në fb dhe gjëja e parë që më ra në sy ishte stili i saj poetik. Një stil poetik që të krijonte përshtypjen se vargjet qenë shkruar shpejt e shpejt, gati në ecje dhe që  të kujtonte vetiu  skicimet e Pikasos, të cilave nuk ke çfarë u ndryshon.

.t’pata sheju si lisin plak n’vjeshtë/që e shtrijnë gjon e gjat/si djalin ma tmirë t’fisit që e vrasin për gjak/kallxo/n’cilin rremb t’ra peni i kuq/që metëm pa krushq…’shkruan autorja e ne një trishtim na ligështon shpirtin. E na bën të mërmëritim nëpër dhëmbë për atë dreq peri të kuq që  e la dashurinë pa krushq. Për ta analizuar këtë poezi, si gjithë poezitë e Pesos do na duheshin faqe të tëra, por unë nuk kam qëllim të analizoj dhe komentoj poezinë e saj.

Unë këtu po hedh disa skicime, pa vija të tepërta të  portretit të   poezisë së saj. Unë nuk analizoj lulet, ngjyrat apo këngën e zogjve. Unë ato thjeshtë i ndjej dhe i përjetoj. Madje asnjë poet i vërtetë nuk e sqaron dot stilin e tij poetik, ashtu si asnjë zog nuk e sqaron dot këngën e tij, edhe po të mund të fliste. Edhe lulja po të fliste nuk do tregonte dot gjë për ngjyrat apo aromën e saj. Ato janë vetë qënia e saj. Stili i poetit është si kënga e zogut, e veçantë për secilin. Madje zogu dallohet nga kënga ashtu si poeti nga stili i të shkruarit.

Ne na mbetet vetëm të themi sa e bukur është kënga e zogut, sa shpirtëror është stili i poetit.

Për Peso Pemzën mund të themi se stili i saj na paraqet një  shpirt të  ngrohtë rinor.

Është ky stil që sjell gjetje befasuese…në këtë vend ku stinët se plakin  barin/kodra e vetme e thinjur qe mjekra jote….t’kam nxjerrë prej andëre/ me u ngi me ty….desha me vizatu pranverën/krrokama e nji sorre t’zezë/m’i rrudhi vijat/i bani trung….kur ta kuptosh/ se edhe livadhi t’bjen hise ty/e jo veç lulat e tij ni herë n’motmot…për darkë / boj kukulla t’vogla me tul buke/iu them/a bohmi shoqe…

5- Citimi mund të vijonte gati për çdo poezi të Peso Pemzës dhe do shkonte gjatë, por ne le të shohim edhe  gjuhën karakteristike të saj. Poezia e Pesos është shkruar në dialektin gegnisht , si pak autorë bashkëkohorë. Në pamje të parë kjo të krijon përshtypjen e privimit të leximit të saj (poezisë) prej një numëri të madh lexuesish që aplikojnë gjuhën standarte.Fjalët njërrokshe apo fjalët e “prera” me apostrof, në dukje të vështirësojnë leximin, kuptimin dhe shijimin e poezisë.

Por me një lexim “të menduar” befas sheh se gjatë leximit  të shpaloset një tjetër panoramë nga sa ke parafytyruar. Ato fjalë njërrokëshme apo “të prera” me apostrof nuk janë një varfërim i vargjeve, përkundrazi, ato shtojnë hapësirat e mendimit poetik të  shprehur me një dendësi fjalësh që sfidon gjuhën standarte, si dhe një kolorit befasues që fatmirësisht gegnishtja e afron. Fjalët njërrokëshe dëshmojnë për një gjuhë të lashtë, koloriti i saj dëshmon bukurinë e kësaj gjuhe. Është si të keshë në duar gjerdanin e Mbretëreshës Teutë, i cili, veç vlerës valutore të floririt, veç vlerës artistike të  punimit të gjerdanit ka të paçmuar edhe vlerën historike.

Autorja ka ditur të marrë më të bukurën nga kjo lashtësi gjuhësore dhe të na e sjellë para nesh  të re dhe të freskët, a thua është e kohës së sotme apo ne jemi çvendosur në kohën e shkuar, në fqinjësi me metaforat moderne të poetes..  

Gegnishtja e Pesos nuk është një kostum popullor që vishet një ditë feste. Ajo është  shpirti, jeta, vetë qënia dhe  egzistenca  e poetes.

A mos vallë autorja sfidon standartizimin e gjuhës shqipe? Sigurisht që jo.

Standartizimi i gjuhës nuk do të thotë braktisja e dialekteve, aq më tepër kur këto dialekte rezëllijnë pasuri gjuhësore, fonetike e poetike në jetën tonë. Aq më tepër kur dialekti geg i ka dhënë  historisë së letrave shqipe  kryevepra qysh në hershmëri të jetës së kombit tonë. Eposi i Kreshnikëve është një mal që nuk  fshihet dot  nga historia  dhe që vazhdon të dëshmojë metaforikisht forcën e Mujit dhe bukurinë e Tanushës.. “Lahuta e Malsisë” gjëmon kushtrime  dhe “Vaji i bylbylit” na pikon në zemër. Ndërsa Migjeni ecën i trishtuar shtigjeve malore se nuk mundi të gjejë në qytet një palë opinga për Lulin e Vocër. Esad Mekuli tash sa vjet ka heshtur, a thua i kanë humbur malet.

Dhe ja tani vjen kjo çikë, që duke qeshur…në dritaren e zotrisë sate… thotë se… poezia e mirë ngjan me këlyshin e kafshës së egër. Lind pa ndihmën e mamive.  Dhe si për ta vërtetuar këtë, na hedh nëpër faqet e fb ca perla të rralla … gegnisht.

Thashë më sipër se standartizimi i gjuhës nuk do të thotë braktisja e dialekteve për hatër të saj. Ashtu si dhe shkollimi i fëmijëve nuk do të thotë që ata të privohen nga lodrat e përrallat e  fëminisë. Jo vetëm që nuk duhet të privohen, por ato duhet të jenë elementë të edukimit dhe rritjes  së fëmijës.

Dialektet janë  përrenj që derdhen te i njëjti lumë, pavarësisht nga shtrati nëpër të cilin ecin. Shterimi i njërit sjell pakësimin e prurjes së lumit. 

Standartizimi i gjuhës nuk do të thotë përjashtim i dialekteve por është një ftesë për shfrytëzim të resurseve  të tyre në funksion të pasurimit të gjuhës së njësuar.

Ashtu siç ka shfrytëzuar Peso Pemza resurset gjuhësore, gramatikore dhe botkuptimore të dialektit geg për të na dhënë një poezi të bukur, të pasur në ide e figuracion, bashkë ko-hore dhe moderne për nga konceptimi, botkuptimi dhe përmbajtja.

6-Në mbyllje doja të ftoja lexuesit që të kthejnë kokën nga kjo anë, nga po vjen qetësisht një poete  e re, e cila nuk po shtyn me bërryla nëpër turmë, drejt çmimeve dhe famës.

Unë do t’ju ftoja që t’i hapim rrugën të kalojë drejt foltores, sepse ka diçka  të re e të bukur për të na thënë.

Ka poezinë e saj, që  do t’ju pëlqejë dhe juve siç më pëlqeu mua.

Më besoni.

Sarandë, më 3 Korrik 2018