NINULLA E ERIMIONI MËRKURIT

NINULLA E ERIMIONI MËRKURIT

Përsiatje

Nga Timo Mërkuri

Dëgjimi i ninullës  së kënduar nga Erimioni Mërkuri në dhjetor 2017 në Selanik e fut  dëgjuesin në botën magjike të foshnjërisë, ku komunikimi mes nënës dhe foshnjës bëhej vetëm nëpërmjet tyre. Vërtet është e vetmja mënyrë komunikimi në linjën nënë-foshnjë por është dhe më e bukura që mund të krijojë njeriu. Imagjinoni një “qilim fluturues” tingujsh që e merr me vete foshnjën dhe e çon lehtë lehtë në botën e gjumit..Mendoni ca tekste me fjalë të thjeshta dhe melodi të ëmbël e me tonalitet të ulët, që i krijon foshnjës një atmosferë paqeje, sigurie e gjumëndjellëse. Realisht ninullat janë këngë monofonike që “këngëzohen” nga nëna mbi djepin e foshnjës, ku me një fjalor të thjeshtë, të ndjeshëm dhe të kuptueshëm për moshën fëminore si dhe me një melodi të ëmbël shpirti, nëna bashkëbisedon me foshnjën duke i shprehur dëshirat dhe ëndërat e saj për të ardhmen e tij.    

       1- Ninullat këndohen nga nëna, ndaj foshnja qysh në ditët e para e fikson “portretin” e saj  pikërisht nga vibracioni i zërit gjatë të kënduarit të ninullës si dhe nga dridhjet e dorës së saj të vendosur mbi trupin e tij, dridhje që i përcillen fëmijës gjatë tundjes së djepit.  Ritmi i tundjes së djepit, tonaliteti dhe vibracionet e muzikuar të zërit  në ninullim  krijojnë te foshnja perceptimin e pranisë së nënës dhe të sigurisë së tij. perceptim që e ka fituar instiktivisht qysh në bark të saj. Kështu shpjegohet fakti që fëmija fiton qetësinë vetëm kur ninullën ja këndon nëna[1] e tij.

       2-Si e tillë, ninulla është një gjini shumë e vjetër e artit gojor popullor, e lindur në momentin e kalimit të njerëzimit nga bota instiktive drejt botës humane njerëzore, madje mund të themi se ninulla është zëri i parë njerëzor i artikuluar në mënyrë të kultivuar dhe me synim human. Ninulla është e vetmja gjini kënge e artit gojor popullor shqiptar që nuk e ka origjinën nga vajtimi, por ka lindur si këngë, ndonëse shumë herë vija melodike e saj ka nota vajtimore që ja ofron situata konkrete familjare ose gjëndja emocionale e nënës në momentin e këngës.

        Fillimisht ninullat lindën si tinguj njerëzorë me timbër muzikor dhe më von, me zhvillimin e gjuhës si mjet komunikimi mes njerëzve, tingujt u shndruan në fjalë e fjalët në tekste këngësh. Kjo origjinë e ninullave dhe qëllimi i tyre është shkaku që në tekstet e ninullave përdoren kryesisht fjalë që  rimojnë ëmbël mes tyre si psh lumi ujëshumi, gjumi pendpëllumi (hiqet bashkëtingëllorja “b), përdoren  fjalë apo tinguj onomatopeikë (nina- nana, nin-nin-nin, o-o llaj-llaj) etj dhe krijojnë një atmosferë gjumi dhe qetësimi për fëmijën dhe. Krahasimet e metaforat që përdoren shqiptohen ëmbëlsisht duke vënë në dukje butësinë dhe bukurinë e foshnjës duke i krahasuar me fenomene dhe sende të çmuara si .." djali porsi ylli ", “vajzë o moj hënë”, "ore djalë, more flori” etj etj. Është e natyrëshme që me ritjen e foshnjës dhe sidomos me zhvillimin e shoqërisë zgjerohet edhe gjeografia e fjalëve që përdor nëna në tekstin e ninullës, duke u bërë e pranishme edhe problematika aktuale e  jetës. Kështu, krahas ninullave të para vijnë ninullat që paraqesin objekte të thjeshta për të mbritur te ninulla ku nëna i dëshiron fëmijës që të bëhet puntor i madh madje edhe“trim luftëtar” si Skënderbeu etj. Për këtë arsye themi se teksti i ninullave ka vlerën e një dokumenti historik për ecurinë dhe hapat e zhvillimit të shoqërisë njerëzore duke na treguar doket zakonore, jetën sociale dhe historinë e një populli. Si të tilla ato ecën nëpër shekuj dhe epoka dhe mbritën deri në kohën tonë me shumë pak ndryshime në konceptin e tekstit dhe të vijës melodike.

        3- Ninullat kanë ndryshim teksti dhe vije melodike sipas gjinisë së foshnjës dhe konkretisht, tekstet dhe vija melodike e foshnjës femër është gjithnjë shumë e butë dhe e ëmbël ndërkohë që  teksti dhe vija melodike e foshnjës mashkull fillon e ndryshon drejt  “burrërimit”  nga një periudhë në tjetrën, ku pretendohet pregatitja e foshnjës për tu bërë burrë.          

       4- Ninullat janë këngë dhe egzistojnë te të gjithë popujt e botës duke patur histori lindjeje dhe zhvillimi gati të njëjtë. Një ninullë e tillë është dhe ninulla e mëposhtëme që e këndon Erimioni Mërkuri (Muço) me tekst popullor, përshtatur nga Piro Mërkuri.

Rritu si rritet lastari,

Si zbukurohete bari,

Maleve kur vjen behari,

Djalin- o, të vogëlo,

Të vetmin e nënës - o.

Pa dëgjo dhe nënën pak,

Babi të ka ikur larg,

Iku si trungu mbi valë,

Kushedi se ku ka dalë..

Vaj vaj djalin -o.

Ti je ilaç që e mban gjallë,

O kurbet që paç belanë,

Djalin-o, të vetëm -o

O kurbet që paç belanë,

Prit e prit e ska të ardhë,

Djalin- o, te vogël-o.

Të vetmin e nënës - o,

Vaj,vaj djalin - o.

5-Theksuam më sipër se ninullat janë këngë djepi dhe kanë si funksion vënien e foshnjës në gjumë, prandaj shpesh quhen edhe këngë gjumi, por në rastin e mësipërm ninulla e interpretuar nga Erimioni Mërkuri (Muço) është ngritur nga niveli i  ninullës  dhe ka hyrë në botën e artit, si një vepër artistike-muzikore, ndonëse ka një veshje “foshnjore-ninullore” si në tekst ashtu dhe në melodi. Detyrimisht duhet të theksojmë se të dy këta elementë (teksti dhe vija melodike) janë marrë nga ninulla origjinale dhe mbi to është ngritur vepra artistike. Vetkuptohet që teksti ka pësuar ndryshime (shtesa, paksime apo përshtatje vargjesh) ndërsa vija melodike kryesisht është ngritur në tonalitet. Ninulla e kënduar nga Erimioni Mërkuri qysh në hyrje të prezanton një fjalor të ëmbël ninullor për veshin e foshnjës, duke na treguar indirekt se është një foshnjë në familje barinjsh në vise malore (si Piluri) me vargjet… Maleve kur vjen behari… për të na futur shumë shpejt në problematikën e kohës sonë… Babi të ka ikur larg,/Iku si trungu mbi valë,/ Kushedi se ku ka dalë...

       Le të ndalemi pak te këto vargje. Zakonisht në këngët popullore pilurjote kur duam të tregojmë një situatë rrënieje, gremisjeje, qoftë ekonomike apo psikologjike përdoret shprehja …si guri në rrokullimë…duke e simbolizuar rrënien e njeriut, shtëpisë, gjëndjes ekonomike etj ashtu siç rrokulliset një gur në shpatet e malit dhe që do ndalë  vetëm kur të bjerë në ndonjë hon, greminë apo det. Pra do të jetë fundi i çdo shprese për një mundësi përmirësimi.

         Mirëpo guri në rrokullimë rrëzohet me zhurmë të fortë përplasjesh, që dëgjohet dhe dallohet për së largu. Rastësisht edhe fjalët “gur”, “rrokullimë” janë tepër tingëlluese në ninullë për veshin e një foshnje dhe në vend të efektit qetësues, japin efektin e kundërt. Prandaj edhe Piro Mërkuri pamjen e “gurit në rrokullimë” e ka zvëndësuar me një tjetër pamje, në thelb më tronditëse por me një tingull më të ëmbël, pikërisht me vargun… Iku si trungu mbi vale…Realisht te fjala “trungu” bashkëtingëllorja “t” dhe “g” japin një “gërvishje” fonetike te ninulla, por ky efekt eleminohet menjëherë me fjalën shoqëruese ”valë” dhe melodizimin që i bën këngëtarja gjatë interpretimit. Madje edhe vargu tronditës…Kushedi se ku ka dalë…nuk e ka atë efekt negative në veshin e foshnjës sepse folja “dalë” alternohet me emrin”valë” te vargu i mësipërm. Ky varg na trondit ne që e analizojmë artistikisht si varg kënge, por si varg ninulle te foshnja nuk ka efekt negative për arsye se nuk kuptohet nga foshnja. Pas kësaj, teksti thua se del nga “shinat” e ninullës dhe hyn në shtigjet e vajtimit me vargjet… Vaj vaj djalin -o…duke marë në këtë mënyrë formatin e këngës popullore.

         Kjo ninull, në stadin që na paraqitet është vepër artistike e kohëve të sotme, me elementët bazë të një ninulle të zakonëshme, por të interpretuar në një nivel të  lartë artistik. Ky nivel i lartë interpretimi  ka bërë që  ninulla të “rritet” nga stadi i saj i mëparshëm foshnjor në një stad të ri vepre  (këngë) artistike. Si e tillë ajo është përafruar me këngët e shumëzërrëshit popullor, madje edhe iso-ja është e pranishmë dhe e dukëshme te kjo këngë-ninullore, si një iso e brendëshme, tipike e këngëve monofonike.

Parë në situatë emigracioni kur dhe ku është krijuar, sigurisht që vija melodike e saj do mbartëte edhe dhimbjen e mërgimit. Ninullat gjithmon u prezantojnë foshnjave ambientet ku jetojnë familjarisht dhe në këtë rast kjo ninullë artistike këtë mision e përmbush. Pyetjes se si ndikon kjo melodi me ngarkesë emocionale dhimbje-mërgimi te fëmija, i përgjigjemi shumë thjeshtë: ndikonm  ashtu siç kanë ndikuar ninullat e dhimbëshme të nënave tona te ne, duke na bërë më të ndjeshëm ndaj dhimbjes njerëzore, prej nga u bëmë më pas edhe këngëtarë më të mirë. Vargu…O kurbet që gjeç belanë… i përsëritur dy here, shërben si direk ku mbahen vargjet – vela…Ti je ilaç që e mban gjallë…dhe tjetri… Prit e prit e ska të ardhë… duke i dhënë një ecuri normale këngës, si anijes në det të qetë..

         6- Është  fakt se ninullat e shndruara në këngë artistike janë shumë të pakta[2] në kohën tonë dhe pothuajse mungojnë rastet e trashëguara. Bazuar te kjo mungesë e trashëgimisë së ninullave të shndruara në këngë na lind mendimi se ndoshta populli ynë e ka parë të arsyeshme që ti lejë ato(ninullat) në botën foshnjore, ashtu siç lëmë mbrëmjeve rrëmujshëm lodrat e fëmijëve në dhomën e gjumit. Janë të bukura lodrat e fëmijëve edhe ashtu të pa sistemuara në dhomë. Dihet që gjatë natës ato do “lozin” në ëndrat e fëmijës, ndërkohë që të nesërmen nëna do ti sistemojë bukur nëpër rafte, prej nga do të rrishpërndahen përsëri në harenë e fëmijëve.

           Kështu Erimioni Mërkuri bashkë me Piron e ngritën këtë   ninullë nga “djepi” dhe  e nxorrën në skenën e këngës,  me atë “veshjen” foshnjore dhe me atë ëmbëlsi ninullore muzikore të origjinës. Vetëm mbi krye i hodhën një “shami” nga shumëzërrëshi ynë popullor me origjinë nga vajtimi.  Dëgjojeni sa bukur ninullon Erimioni Mërkuri, kjo vajzë pilurjote lindur në fshatin e këngës e rritur me këngë. Dhe mqse ra fjala, më lejoni tju prezantoj me këtë këngëtare të fshatit tim të origjinës…Lindur në Pilur ku mori dhe aarsimin 8 vjeçar ku dhe u aktivizua në grupin folklorik të të riturve qysh në moshën 13 vjeçare. Mbaroi shkollen artistike të muzikës “Jordan Misja” në Tiranë dhe nisi punën si mësuese në Pilur dhe Himarë. Dalja e saj në skenën e këngës iso-polifonike i ngjasonte hyrjes së një meteori në atmosferën e tokës, plot dritë zjarri, shkëndija e një jekonë që sa vinte e zgjerohej, duke mbuluar çdo zë tjetër në tokë. Mjafton të kujtojmë momentin e daljes në skenën e Festivalit Folklorik Gjirokastër në vitin 1978 për  ë interpertuar  “Këngët e atdheut tim” me një ecje të shpejtë, me një pamje prej perëndeshe bukurie në moshën e bukurisë dhe më pas, me zërin e saj “me shtatë drita”  drodhi muret e kalasë, që nga themelet e gjer në bedena dhe ndezi shpirtërat e njerëzve në çdo qelizë. Kështu eci si këngëtare në Grupin e Pilurit në tre Festivale Kombëtare Folklorike në Gjirokastër (dy herë) dhe në Berat. Gjeografia e pjesmarjes nëpër Festivale zgjerohet me Festivalin Ndërkombëtar të Ganës (Franë) dhe të Hollandës dhe njëkohësisht zgjeroi dhe repertorin e saj me mbi 300 këngë lirike, epike, elegji, monofoni, logatje dhe së fundi edhe ninullë. Çdo dalje e saj në skenë ishte një ngjarje që pasuronte botën e këngës iso-polifonike dhe linte mbresa të shumta te dëgjuesit. Mjafton të kujtojmë si e përloti vendin anë e mbanë me elegjinë “More Naim Shqipëria’ që aq shumë u diskutua. Si shumica e artistëve shqiptarë dhe ajo ka mbi 25 vjet që është emigrante familjarisht në Selanik të Greqisë, prej nga i dërgon shpesh herë atdheut këngë malli, që kullojnë lotë e çelin  shpresë.

       Ngritja kësaj ninulle në nivelin e një kënge artistike të tipit monofonike është në radhë të parë një dëshmi e re e talentit të saj artistik me fuqi krijuese dhe më pas edhe një pasurim i  veçantë i këngës sonë popullore si dhe  një aritje e spikatur  në repertorin e kësaj këngëtareje.

Sarandë, më  16.06.2020

---

[1] Ninullimi nga gjyshja shoqërohet me vonesa kohore në fjetjen e fëmijës ndërsa vëllai dhe motra, qofshin dhe në moshë të ritur, nuk janë në gjëndje t’i këndojnë fëmijës ninulla me atë efek si nëna, pasi ajo (ninulla) është e lidhur ngushtë me mëmësinë, me të qënit nënë e foshnjës.

[2] Një ninullë e kënduar është realizuar qysh në monizëm nga këngëtarja  Hatixhe Lushi me tekstin dhe melodinë  popullore : Shkojnë zogjtë truma trumë/Djepi i çunit plot me gjumë//Aq s aka Shkumbini ujë/Ty tu bëftë  djepi gjumë/Po vjen lumi turbullo/ Përkund djepin e çunito/.Aq sa ka ky lumi ujë /Ty tu bëftë djepi gjumë/Fli o bir i nënës fli/ Djepi tu bëft melodi/ Mbylli sytë e pi gji/Nëna jote të ka flori/Vijjnë zogjtë truma trumë/Djepi i çunit plot me gjumë/ Po vjen lumi ëmbëlo / Përkund djepin e çunito…Ne nuk e gjetëm inçizimin e kësaj kënge në Festivalin e Gjirokastrës dhe tekstin na e vuri në dispozicion këngëtarja e mirenjohur e cila na sqaroi se ninulla është e zonës së Hotolishtit të Librazhdit, madje se ajo e ka marrë nga nëna e saj. Pra në këtë rast teksti dhe vija melodike janë të ninullës origjinale, interpretimi është ngritur në një nivel artistic. Ju sqarojmë se këngëtarja Hatixhe Lushi ka interpretuar me plot sukses në disa gjini të artit tonë gojor popullor si balada, vajtime, elegji etj dhe për të cilën do flasim më pas, por ndërkohë i shprehim mirënjohjen tonë për gatishmërinë e saj për të na ndihmuar.