Timo Merkuri

 

ËNGJËJT E ISO-POLIFONISË

 

Pjesa I.

           I- Është i çuditshëm fati i iso-polifonisë shqiptare, i pangjashëm me asnjë rast në botë, dhe kjo “çudi” u çfaq qysh të nesërmen e “pagëzimit” të saj nga UNESCO[1] me emrin “isopolifoni” dhe vlerësuar me cilësimin “Kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit”. Çertifikimi si kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit dhe marrja në mbrojtje nga UNESCO, në vend që të na bënte gjithë shqiptarëve krenarë për këtë kryevepër dhe të na lumturonte për këtë vlerësim, nxiti grupe dhe individë të ndryshëm të nisnin sulmin[2] kinse “teorik” kundër saj me argumentin se  emërtimi i mëparshëm me fjalën (e huaj) “polifoni”  e shprehte më mirëi idenë dhe kuptimin si vepër tipike shqiptare se sa fjala e re “isopolifoni”ku është shtuar fjala shqipe “iso” përpara fjalës (jo shqipe) “polifoni”.  Paradoksi i argumentimit të më sipërm u shoqërua me paradokse të tjera interpretimi dhe llogjikimi,madjeu arit deri aty sa të propozohej që ti kërkohej UNESCO   të anullonte çertifikimin e saj sa të mireshim vesh me njeri tjetrin ne shqiptarët. Duhet të themi se  më shumë se akademikët dhe studiuesit e ndryshëm isopolifonisë i dhanë krahë fluturimi lart e më lart e larg “goditjeve”  ëngjëjt e isopolifonisë. Këngëtarë dhe rapsodët e rinj pikërisht në këtë periudhë “debatesh” krijuan perla isopolifonike që nderuan grupet folklorike, folkloristikën shqiptare dhe vendin tonë në Festivalet Ndërkombëtare, ndërsa sulmi kinse teorik “anti iso” ishte një “shi vere” që vetëm sa lagu tokën, duke fresktuar (si një bimë që po thahej) teorinë e etnokulturës shqiptare, e cila  pas kësaj mori një rritje të beftë.

         II-Sigurisht që shumëkush pas leximit të mësipërm do pyesë se ç’është isopolifonia sot dhecilët janë ëngjëjt e saj. Në thelb, larg teorizimeve akademike  isopolifonia shqiptare është shpirtii popullit i shndruar në këngë dhe ëngjëjt e saj janë këngëtarët e rapsodët, ata që e shndrojnë këtë shpirt  në tekst kënge e vijë melodike duke e bërë kështu sa të kudo gjendëshme aq edhe të padukëshme dhe të paprekëshme. Kur këngës i kanoset ndonjë rrezik ëngjëjt e saj e ngrenë atë në nivele artistike në kufijtë e pamundësisë për tu “aritur”, e bëjnë ta “padukshëm” për sy që s’dinë të shohin duke mbetur ndërkohë fine, e ëmbël, e bukur siç është realisht shpirti i popullit. Me kalimin e viteve ëngjëjt këngëtarë e rapsodë “ikin” e shndrohen në yje për ta zënë vendin e tyre ëngjëj të rinj. Janë të shumtë ëngjëjt e shndruar në yje prandaj ka kaq shumë yllësim qielli i isopolifonisë dhe ne nuk mund ti dimë emrat e të gjithë yjeve. Ne mund të dimë emrat e disa yjeve ose disa kostelacioneve yjore, por jo emrat e gjithë yjeve, aq më tepër  që shumë yje ka kohë që janë shuar, ndonëse  drita e tyre vazhdon të na vijë nëpërmjet kujtimit të këngëve apo inçizimeve të para në studiot e Europës apo Amerikës.

        III- Kundër isopolifonisë shqiptare gjithmon janë bërë sulme nga pushtues dhe regjime dhe gjithmon atë e kanë shpëtuar ëngjëjt e saj.. Tipari karakteristik i këtyre ëngjëjve është se ata janë bashkë kur fillon kënga, madje mund të themi se ata së bashku shndrohen në këngën isopolifonike, në shpirtin e kombit.

            a-Thamë më sipër se gjithmon kur ka qënë në rrezik, isopolifoninë e kanë shpëtuar ëngjëjt e saj dhe rastet e rrezikut nuk kanë qënë të pakta, por ajo që duhet të theksojmë është fakti se rreziqet kanë qënë si nga të huajt ashtu dhe nga shqiptarët vetë. P.sh. pushtimi osman jo vetëm që vrau në luftë e nëpër kryengritje një numër të madh artistësh luftëtarë dhe detyroi një pjesë jo të vogël të emigrojë në vende të ndryshme, jo vetëm që ndaloi të kënduarin shqip isopolifonik por hodhi kundër saj këngët e dylberëve plot me “aman amanetë” osmane. Në këto kushte për këdo isopolifonia dukej pa shpresë, por shpresa e saj ishin ëngjëjt.

             Në Italinë jugore dhe në shumë vende të Greqisë e Rumanisë ku kishte emigracion masiv shqiptarësh këndohej isopolifoni nëpër ambiente publike, festa fetare e familjare etj.

              Në vendet ku kishte emigrantë shqiptarë të pakët, aplikohej tradita e të kënduarit isopolifonik brenda familjes, traditë e trashëguar nga toskëria. Këtu vlen të themi se edhe të trashëguarit e këngës isopolifonike niste si proces i të kënduarit brenda familjes, ku babai mësonte birin dhe nëna vajzën etj.

              Se çfarë malli u shuante emigrantëve të kënduarit isopolifonik, se çfarë solidariteti mbante mes tyre, se ç’histori krenarie vendbanimesh e shesh betejash të atdheut u kujtonte, kjo është një temë me vete. Veçse isopolifonia që këndohej aty dërgonte fjalë e melodi në atdhe, aty ku në çdo kryengritje ngrihej një këngë e re për një betejë a për një hero, për një kapedan a për një vashë, lindtte një stil i ri i të kënduarit apo i të vallzuarit.

              b-Shteti monist[3] krahas  mbështetjes materiale, profesionale dhe financiare që i bëri artit gojor shqiptar në tërësi dhe isopolifonisë[4] në veçanti, madje gjer në organizimin e festivaleve folklorike kombëtare, pati synimin për ta vënë në shërbim të tij. Ndërkohë ai shpërbëri shumë komunite të konsoliduara në disa qytete si Elbasani, Berati etj me prurjet masive të puntorëve në industrinë e përqëndruar në ‘to, prurje që vinin kryesisht prej fshatrave  nga gjithë vendi.  Nëpër këto qytete isopolifonia qëndroi “nëpër shtëpitë” me tradita folklorike, duke patur “mundësi liridaljeje” gjer në kufijtë e lagjeve, ndërsa në qytetet e tjera si Himara, Tepelena, Gjirokastra, Përmeti u bë përfaqsuesja e kulturës qytetare, duke aritur nivele të epërme si në vijën melodike , interpretimin mjeshtëror ashtu dhe në tekstet e arira poetikisht.

              Në fshatrat e zonës isopolifonike kemi një panoramë tjetër, çdo fshat kishte grupin e tij isopolifonik, çdo grup kishte tiparet e tij të veçanta, stilin e tij të të kënduarit, istrumentat e tij shoqërues (disa grupe tipike si Piluri) madje edhe kostumet ishin të specifikuara gjer në imtësi. Vetëm se tekstet e këngëve ishin të “komanduara” politikisht dhe kjo mbartëte rrezikun e ndikimit në vijën melodike  duke krijuar një monotonie me  melodi entusiazte që tu përshtatej teksteve që propogandonin triumfin e vijës politike të parties dhe të udhëheqjes së saj.    

               Si gjithmon, rrezikun e ndjenë të parët ëngjëjt e isopolifonisë ndaj e mbushën stinën me këngë dashurie. Brengat dhe hallet që shkaktonte në familjet shqiptare varfëria ekonomike, shpesh herë “shfrynin” nëpër këngët që kinse u kushtoheshin vajzave, këngë të tipit “më gënjëu me gënjështra/thoshte prit sa të vijë vjeshta”, ndonëse gjatë të kënduarit “harohej” qoftë dhe për pak kohë trysnia politike e monizmit.

       Me gjithë atë, këto sulme ndaj isopolifonisë patën efektin e “krasitjes së pemëve” që më pas jepte gjithmon një “boom” krijimtarie si në tematikë, në  përsosjen e vijës melodike apo në  zhvillimin e stileve të ndryshme të të kënduarit. 

            IV- Realisht isopolifoninë e dobësojnë si erozioni token, ato fenomene që dobësojnë dhe shkatërojnë bazën e saj. Duke qënë se baza e isopolifonisë është familja, kryesisht familja në fshat dhe pjesërisht në disa qytete me komunitet të konsoliduar, ku ruhet tradita e të kënduarit të saj brenda familjes, çdo dobësim dhe shkatërim i kësaj baze është sulm kundër arteve oraleshqiptare në përgjithësi dhe isopolifonisë në veçanti.

        Dobësim të bazës së isopolifonisë krijon moderniteti i jetës, industrializimi i ekonomisë,  lëvizjet demografike të popullsisë me synim braktisjen e fshatit drejt qytetit apo me emigrim në vendet e tjera, afër dhe larg Shqipërisë. Këto lëvizje nuk dëmtojnë  në veçanti imazhin, tekstin apo vijën melodike të  isopolifonisë, ato shkatërojnë bazën e egzistencës së saj.

         -Prishja e familjes tradicionale si pasojë e emigrimit të pjestarëve të aftë për punë, që janë të rinj në moshë dhe të aftë për të kënduar e vallzuar, ndërpret procesin e trasmetimit të këngës nga një brez te tjetri. Është si të nisesh në një urë që është hedhur  në një breg, por ka mbetur së ndërtuari gjer në mes të lumit, pa aritur në bregun tjetër. Kështu që komunikimi mes dy brigjeve është ndërprerë dhe ajo nuk mund të quhet urë.

           -Ky process ka bërë që në fshatra të këndojnë pleqtë ndërsa në emigracion të këndojnë të rinjtë. Sado të talentuar të jenë të rinjtë emigrantë dhe sado dashuri dhe dëshirë të kenë për këngën  isopolifonike, ambienti i huaj i jetës dhe ambienti i ri i punës do depërtojnë në këngë duke prishur natyrshmërinë e isopolifonisë, vijën melodike dhe marrëdhëniet midis zërrave. Ca më tepër që brezi i ri që rritet jashtë atdheut, çdo ditë e më shumë koha e distancon nga kënga jonë dhe interesat e tij kulturore anojnë nga moderniteti dhe kozmopolitizni.

           -Zhvendosja e banorëve të fshatrave në mënyrë masive në qytetet e afërta, të cilët gjithashtu kanë patur një traditë isopolifonike të përafërt, ka bërë që popullata e ardhur të “qytetërohet” por ndërkohë ka “qytetëruar” edhe këngënnë. U ulën tonalitetet e saj, vija melodike u “zbut” duke humbur nuancat melodike, tonaliteti i isos u ul duke ju përshtatur “qytetërimit”  

              -Përzierja e popullsisë fshatare të ardhur me popullatën vendase  shkëmbejnë dhe kryqëzojnë përvojat isopolifonike, shpesh duke krijuar stile të ndërmjetme dhe rrallë duke ruajtur origjinalitetin.

               -Në rastet kur popullata e ardhur ka origjinë nga krahina të ndryshme, aty janë krijuar disa grupe folklorike, që të shkëputur nga rrënja që e ushqente këngën, shpesh paraqiten me një kinse vijë melodike të tyren, pa patur asnjë lloj origjinaliteti krahinor. Kemi raste që ndonjeri nga këto grupe ka zërat më të bukur të të kënduarit isopolifoni, por që ka rastisur që këta artistë të jenë nga fshatra të ndryshme. Ata janë mjeshtra në interpretimin e zërave të tyre në stilin e fshatit të tyre të të kënduarit, ku të gjithë këngëtarët janë në unison melodik, por në grupin ku janë grumbulluar ata nuk bien në një unison melodic, madje edhe tonaliteti. Kështu ndodh që disa mjeshtra të të kënduarit isopolifonik në grupet e tyre të mos jenë në gjëndje të këndojnë dot së bashku në një stil apo tip melodie, madje të duken si një “trung” peme në të cilin janë shartuar kalema nga disa lloj pemësh dhe për pasojë s’dimë si ta quajmë këtë pemë. E thënë ndryshe, këto tipe grupimesh janë “vrasje” tinzare e origjinalitetit të isopolifonisë

          -Ndërkohë zhvendosja e banorëve të fshatrave në qytetet e largëta apo me traditë kulturoretë ndryshme ka sjellë te këta banorë rikthimin e të kënduarit në familje, por ky tip është  tipi i të kënduarit “të vetmuar” që shumë shpejt rikthehet në logatje.

          -Kjo do ishte e shumë, po të ishte vetëm kaq, por ja që ka edhe më shumë. Shpesh herë fëmijët dhe të rinjtë e ardhur nga fshatrat kanë “turp” të këndojnë këngë isopolifonike para shokëve të tyre nëpër qytete nga droja se mos shokët e rinj nga qyteti i ironizojnë me termin  “katundarë” etj. Gjithashtu edhe  fëmijët dhe të rinjtë nga qyteti i shmangen të kënduarit isopolifoni si një dukuri konservatore, e prapambetur për kohën e re etj.

            -Shtojmë se grupet folklorike janë ngritur mbi baza vullnetare dhe shpesh përballen me grupet muzikore, të cilat zhvillojnë bisnesin dhe jo artin, ndonëse  repertorët e tyre  janë mbushur me këngë “kinse të përpunuara” që në thelb janë deformim total i isopolifonisë. Megjithatë në ambientet publike preferohen dhe shpërblehen pikërisht këto grupe, duke i dhënë kështu një goditje të fortë jo vetëm artistëve por edhe vetë isopolifonisë.

             V- Është hera e parë që isopolifonia “kërkon” ndihmë. Sigurisht që ndihmën e parë e pret nga institucionet shtetërore të cilat kanë hartuar udhëzimet[5] e projektet përkatëse, por ajo e di që ndihma kryesore do ti vijë nga “ëngjëjt” e saj. Veçse këtë herë “ëngjëjt” janë të rinj, janë shumë të rinj për të mbajtur mbi supet e tyre të njoma peshën e madhe të shpëtimit të kësaj kryevepre të trashëgimisë gojore të njerëzimit. Realisht ata janë ende fëmijë, që banojnë nëpër fshatra dhe qytete ku vazhdojnë shkollat, ndërkohë që mësojnë stilin e të kënduarit të fshatit, krahinës apo qytetit, që e këndojnë këngën me atë zërin e tyre të hollë, por plot me dashuri. Janë të pastër në shpirt këta fëmijë, e kanë zemrën plot me dashuri për këngën dhe e kanë të folurin

plot melodi. Dëgjojini në pjesën e dytë.

 

Pjesa II: Ëngjëjt  e Pilurit

        I-Efektet e tranzicionit të stërgjatur shqiptar dhe të lëvizjeve demografike të popullsisë nga fshati drejt qytetit apo drejt vendeve fqinjë, duken më së miri në fshatin Pilur dhe te grupi  i tanishëm “Bejkë e bardhë”  i tij. Në një panoramë të përgjithëshme të Pilurit dallojmë lehtazi efektet demografike të emigracionit. Piluri ishte një fshat me  680 banorë dhe 120 shtëpi në vitin 1990, sot ka vetëm 130 banorë, kryesisht të moshës së tretë  Në virin 1990  kishte një shkollë me 165 nxënës, sot ka vetëm 8 nxënës dhe godina e shkollës është drejt shkatërimit fizik.

          Në të njëqint e tridhjetë shtëpitë e Pilurit kënga isopolifonike ishte pjesë e jetës familjare ku roli i saj nuk është vetëm objekt kënaqsie.. Kënga ngrohte dhe zbukuronte ambientin familjar, krijonte komoditet në pritjen e mikut dhe i afronte ngrohtësinë e shtëpisë për mos tu ndjerë i huaj, forconte lidhjet familjare, vëllazërinë, krijonte mjedisin e trasmetimit të këngës nga një brez te tjetri, mësonte dhe ambientonte fëmijët qysh në moshë të njomë me klimën isopolifonike si dhe procesin e krijimit të bejteve apo të teksteve  të këngëve etj. Pra është  shkolla e parë, madje një shkollë e përsosur tradite ku familjarët përsosin, nxënë dhe trasmetojnë elementë të artit gojor, stile e vijë melodike të  këngës isopolifonike nga një brez te tjetri. Në qoftë se grupin e Pilurit rëndom e quanin Asambli Folklorik i Pilurit, vetë Piluri është tempulli i isopolifonisë shqiptare ku zjarri i këngës mbahej “detyrimisht” ndezur.

            Braktisja e fshatit në tranzicion e fashiti këtë zjarr dhe erdhi një kohë që zjarri ishte vetëm te “prushi”nën hi. Isopolifonia u tkur nëpër  logatje plakash të vetmuara, iso u trasformua në mërmërimë pleqsh, kujtimi i zërit të hedhësve u prishte gjumin natën. Madje dhe të qarët e një foshnje ishte shndruar në një ëndër që kërkohej si një thesar i fshehur.

Ky ishte fshati ku… dikur kishte selinë “mbretëresha” isopolifoni…  

         II-Në qoftë se do nxitojmë të nxjerrim konkluzione bazuar në raportin e shifrave që cituam më lart, atëherë duhet të mendojmë se në Pilurin e pas viteve ’90 nuk do dëgjohej më këngë isopolifonike e jo më të pretendojmë për nivel artistik të saj. Kushdo që do mirte nismën për të ringritur grupin folklorik pas këtij “erozioni” do ti duhej të “kalonte  nëpër shkretëtirë me këmbë”.  Nuk kishte mundësi përzgjedhjeje të elementëve apo seleksionimi të njerëzve, ata  që do t’i afroheshin do ishin me përvojë familjare në emigracion, pra më pak se një përvojë edukimi familjar në Pilur, nuk do kishte kohë të mjaftueshme për të bërë provat, nuk do kishte burime financiare për antarët, për kostumet e fëmijëve dhe shumë“nuk“të tjera. Do ishte nje stërmundim sizifi pa ja dalur në krye.

         Konkluzioni duket llogjik, por ja që Kristo  Çipa kishte ëndër të rindezte zjarrin zeusian^[6] në tempullin e këngës pilurjote. Duhet t'a duash këngën më shumë se një pasion, duhet t'a duash si një ëndër jete. Të jetosh me një ëndër, ëndërra të bëhet forcë. Dhe me forcën e ëndrës së këngës isopolifonike Kristo Çipa “i hyri detit me këmbë” dhe “doli matanë^[7]”

       Në kushtet e një mungese totale të elementëve pilurjotë, në vitin 2003 Kristo Çipa organizon grupin e Bregdetit të Himarës, ku mblodhi këngëtarët himariotë dhe piluriotë, madje  mori pjesë në dy festivale folklorike në Gjirokastër ndërsa në mars 2006 organizon në sallën e Teatrit të Operas dhe Baletit në Tiranë një koncert recital, me pjesmarjen e këngëtares Irini Qirjako dhe valltarit Rexhep Çeliku. Në vitin 2009  u paraqit në Festivalin Folklorik të Gjirokastrës me këngën “Rinë e bregut behar moti”  me marrëse Leni Mërkuri, ku realisht paraqitja e grupit nuk ishte në nivelin e dëshiruar. Arsyeja është se kënga piluriote ka distancë  “natyre”, stili e melodie nga kënga himariote dhe është e pamundur bashkimi i dy varianteve të të kënduarit. Për të ekzistuar grupi në atë formë duhej të qëndronin te disa tipe këngësh gati “stereotipe” që s’kishin asgjë të re, të veçantë dhe të dëshiruar. Horizonti ishte  i “vrënjtur”, por tejë “reve” Kristua shihte dritë.

         Synoi të ringrinte këngën pilurjote, ndaj në vitin 2014 ai u bën thirrje këngëtarëve që mund të vinin nga emigrimi, të bashkoheshin me ‘të dhe të  rikrijon grupin e Pilurit. Thirrjes së tij ju përgjegjën këngëtarë të  “vjetër” Leni Mërkuri dhe Ermioni Mërkuri si dhe këngëtarët e rinj: Zaharrulla Koka, Valentina Gërdhuqi, Polikseni Mërkuri, kthyesi Dhimitraq Bala.  Në respekt të këngës së parë triumfuese pilurjote, grupin e emëruan “Bejka e Bardhë”.

        Të punoje me grupin “Bejka e bardhë” ishte shumë e vështirë në këto kushte, dhe  mqse për këto vështirësi kam folur në një shkrim tjetër,  këtu po i përmënd sa për rikujtesë:

      a-Numëri i pakët i banorëve (në 130 banorë nga 680 para vitit 1990) dhe sidomos numëri i pakët i nxënësve ( në tetë nxënës nga 165) kufizon mundësinë e seleksionimit dhe shtimit të radhëve me element të rinj.

       b-Numëri i pjestarëve të grupit të ri përbëhet nga 8-9 veta nga 24 artistë që ishte Asambli pilurjot i djeshëm.  Kjo bëri që iso të humbte atë forcën karakteristike të këngës pilurjote. Për pasojë edhe tonaliteti i marrësit nuk është më ai i pari sepse i mungon "pista" e fluturimit. Zëri i hedhësit duket si një rrufe që endet nëpër qiell krahasuar me  një zë që ngrihej si rrufe nga grupi nga grupi i mëparshëm drejt Zotit, për t'i çuar këngën si lajm. Ndonëse kënga nuk e ka më atë madhështinë e pare, ajo ka rritur finesën dhe ëmbëlsinë mbi një tekst të arrirë artistikisht.

     c)- grupi “Bejk e bardhë” nuk ka asnjë burim financimi dhe çdo gjë bëhet me burime të vetë antarëve ose ndihma të ndryshme, që gjithsesi janë të kufizuara.

      ç)-Antarët e grupit nuk janë të qëndrueshëm në Pilur. Në raste  festivalesh Ermioni dhe Piro Mërkuri vijnë që nga Selaniku ku janë emigrantë, Leni Mërkuri vjen që nga Risilia ku banon, Zaharulla Koka vjen nga Greqia etj. Kjo i ka detyruar të gjithë pjestarët e grupit të perfeksio-nohen në disa role njëherësh, si marrës, hedhës apo iso.         

       d-Grupi ka më pak istrumenta muzikorë në shoqërim të këngës për vetë lëvizjen e njerëzve për faktorë ekonomikë.

        e-Grupi e ka tepër të kufizuar kohën e provave sepse kjo kohë varet nga të siguruarit leje nga punëdhënësit ku ata punojnë jashtë vendit. Koha maksimale e tyre për prova është pak ditë, ndërkohë që grupi i vjetër për një këngë bënte prova edhe gjashtë muaj. Kjo kohë e kufizuar kërkon një intensitet provash, vëmëndje dhe mendim ide për këngën në të gjitha anët etj. Kjo kërkon së pari që Kristo Çipa të ketë gati tekstin e këngës, vijën melodike të saj, lojën e istrumentave. Me një fjalë çdo gjë që i nevojitet grupit për të realizuar këngën.

          III- Grupi i këngës dhe valles isopolifonike që u ngrit në vitin 2014 pati një prurje të re, që do rezultonte jo vetëm brilante por edhe shpëtimtare për fatet e grupit.

           Viti 2014 ishte viti kur një grup familjesh pilurjoteu kthyen nga Greqia dhe bashkë me ta edhe fëmijët e tyre, shumica të lindur në emigracion. Këta fëmijë 10-11 vjeçarë pasionin për isopolifoninë dhe vallen tipike pilurjote e kishin shumë të madh, por përvojën e kishin në nivelet e përvojës familjare në kushtet e emigracionit. Në kushtet e emigracionit, në mënyrën e të kënduarit dhe të vallzuarit në familje, natyrshëm që diçka ishte shmangur në vijën melodike të këngës, diçka kishte  ndryshuar në hedhjen e hapit në vallen pilurjote. Te këta të rinj duhej riparuar së pari kjo “shmangie” e vogël, por dihet që të riparosh është më vështirë se të ndërtosh nga e para. 

         Kristo Çipa fillimisht hezitoi ti përfshinte në aktivitetet e grupit për faktin se mund të humbiste shumë kohë dhe pa rezultat me këta fëmijë, por pas disa provave, duke parë shkëlqimin në sytë e tyre, u bind se “frika” e tij ishte e kotë. Ata fëmijë 10-11 vjeçarë për më pak se dhjetë ditë mësuan të kërcejnë vallen e papërsëritëshme pilurjote me këngën që e shoqëronte.

        Grupi i valles ishte një grup fëmijësh-ëngjëj, veshur me fustanella dhe këmisha të bardha dhe me një brez të gjërë të kuq dhe  quheshin: Mërkur Mërkuri, Petro Koka, Marko Goro, Niko Koka, Llambro Gjiçali, Valentino Bala, Demirel Skëndaj, Petro Prifti dhe M.Kolagji. Ndërsa këngëtare vajza ishin Eleni Prifti, Roza  Koka dhe V. Gjiçali..

        Ishte një mrekulli  realizimi i valles së kënduar “Vallja jonë në ballkon mali” me këtë  grup fëmijësh që vallzonin duke kënduar:

 

Nis moj valle ndizu flakë

Vetëtim në mal të lartë

Sup më sup e të gjithë bashkë

Mbledhur si ëngjëjt në pashkë

 

O moj vallja pilurjote

Moj e bukura në shoqe

Si zogjrë e borës na mblodhe

Si gjethet na rrotullove

 

O vallja me fustanellë

Valë deti e paprerë

Mbi gjunjët tanë je derdhë

Si retë e bardha në erë

 

Vallja jonë në ballkon mali

E fortë si duf tufani

Rrënjë e degë nga tabani

Amanet fëmijë ta mbani!

 

         Unë ju ftoj ta shikoni këtë valle, ku fëmijët vallzojnë si ëngjëj me këngë në gojë, hedhin  hapin “serbes” në stilin e saj. Fustanellat mbi gjunjë dhe mëngoret e bardha që hapeshin kur ata rrotulloheshin i bënin të dukeshin si pëllumbat e bardhë të Zeusit, që shpinin lajme në qiell e sillnin mesazhe të zotit në tokë. Pleqve dhe plakave të Pilurit u qeshi nuri dhe i përcillnin me urata fëmijët gjatë valles. U rikthye kënga dhe vallja në sheshin e Pilurit dhe këtë herë e prunë të bardhë  fëmijët veshur si ëngjëj me të bardha. Suksesi qe befasues dhe ky sukses çoi vallen në Al Pazar dhe në studjon e Top Chanell në emisionin e mëngjezit. Ky sukses u dha krahë  fëmijëve dhe u shtoi besimin se ata, jo vetëm që ishin bij këngëtarësh e valltarësh por edhe vetë u bënë këngëtarë dhe valltarë që do ta mbanë këngën isopolifonike dhe vallen pilurjote, pavarësisht nga kohët që vijnë e shkojnë.

         Ndërkohë Kristo Çipa kishte pregatitur dhe një grup vajzash të  përbërë nga Zoi Mërkuri, Eleni Prfiti, Roza Koka, Valentina Gjiçali që dolën në skenë me vallen e stilizuar pilurjote të vajzave, shoqëruar me këngën  “Në ballkon kur ulet reja” me tekstin:

Në ballkon ku ulet reja

Mbyllur der e penxhereja

Ri e mërzitur foleja

I thot dallandyshes eja

I thot eja dallandyshes

Leri zogjt këtu të rriten

Me cicërima të ngjiren

Të thajnë lotët e gjyshes

Lotët e gjyshes t’i thajnë

Qiellin e gjer ta çajnë

Folet me zëra t’i mbajnë

 

     Teksti i kësaj kënge të valles së vajzave në atë ditë të vitit 2014  mbushi me lotë mallëgjimi jo vetëm sytë e gjysheve të përmallura për të parë nipërit e mbesat, por të gjithë të pranishmëve të përmallur për këngët e bukura dhe të ndjeshme të Pilurit. Këngëtarja Eleni Prifti e lindur në emigracion (Kretë) në vitin 2001, aktualisht vazhdon studimet në Tiranë është  një  marrëse e nivelit të lartë me një interpretim plot freski rinore.

           Ajo e kaloi stadin e provës dhe hyri me dinjitet në grupin “Bejka e bardhë” ku kënga e parë që këndoi me grupin e të rriturve të përbërë nga: Kristo Çipa, Dhimitraq Bala, Petraq Gerdhuqi, Valentina Gerdhuqi, Polikseni Merkuri ishte kënga “Nazevalia Tatianë” të cilës i “dha” zë dhe ritmin e duhur. Të kësaj këngë janë vargjet:

Kush e ndez shpirtin moj Tanë

nazevalia Tatianë

 me këmb shkon detin me valë

nazevalia Tatianë

që kur u puthëm su ndamë

 

 …këngë, që kur këndohen nga grupi në shesh të Pilurit, shoqërohet me valle nga dëgjuesit.  E kishim fjalën te paraqitja e fëmijëve 10-11 vjeçarë në skenën pilurjote të vitit 2014, ku veç valles së djemve dhe asaj të vajzave të shoqëruara me këngë, pjestarët e dy grupimeve u bashkuan në grupin miks dhe kënduan këngën për Petro Markon apo “Këngën e amanetit”.

       Shkuan vitet dhe fëmijët 11 vjeçarë e 2014 sot ndjekin shkolla të larta, por ata kanë marë me vete një pasuri të madhe, pasurinë e isopolifonisë, krenarinë e të qënit këngëtar dhe valltar dhe qysh në moshë të njomë u bënë të vlefshëm për atdheun.

           Ndërkohë Kristo Çipa kishte mësuar që për këngën isopolifonike fëmijët nuk duhen parë si “fëmijë”, por duhen parë dhe vlerësuar si “ëngjëj” shpëtimtarë.

           Si një ëngjëll erdhi në Himarë nga fshatrat e Lumit të Vlorës  familja e Shejla Rrapaj, një vajzë që sot është vetëm 12 vjeçe, por që ka një vokal fantastik dhe premton për të ardhmen. I pëlqen isopolifonia, madje dhe kënga e kultivuar. Nuk ka përvojë isopolifonike në jetën e saj, por ka një dashuri, ekspresivitet dhe passion në të mësuarit dhe kënduarit këngë pilurjote, aq sa nuk dallohet nga shoqet e saj pilurjote të grupit  Ranja Kongjini, Dhana Prifti, Jorgjia Kreku, Poli Koka, Artemisi Mërkuri dhe Najla Llakaj, por  prin në këngë si marrëse. Ky grup në festivalin e vitit 2021 realizuan ritin “Martesa e zjarrit” duke e zbukuruar skenën dhe mbrëmjen me fantazinë dhe ëndrat fëminore me tekstin:

Martesa e zjarrit

Zunë e vijnë yjet e natës

Mblidhuni ëngjejt e darkës

Tek rrapi në mes të qafës

Të martojmë zjarrin e vatrës

 

Zjarr e prush i vatrës sonë

Ngrohna ti shpirtin e njomë

Nga Bunai në Vanovë

Lëmënjtë me grurë buromë

 

O zjarri që ndezur ri

Herë me flakë e herë nën hi

Nga Kalbaqi në Vërri

Mbush vëndin me dhën e dhi

 

Një dorë në derë trokiti

Me dhurata po vjen viti

Vatrën tonë që na riti

Me degë ulliri stolisni

 

Ky konaku ynë si zgjua

Plot me zëra u gëzua

Zjarr i vatrës u martua

Syri i natës u verbua

Gëzuar! 

       Tepër fëminore bota e kësaj kënge por pruri në skenë harenë fëminore të saj, dhe entusizmoi fëmijët që të realizonin në nivel të lartë edhe këngën e re “Këngën time shqip këndofsha”  me marrëse Shejla Rrapaj, këngë që në fakt ishte edhe  kënga e estivalit të dytë “Bejka e bardhë”

Kur po luaja me ëndra

Nga gjumi më zgjoi kënga

E këndonin disa zëra

Dielli yjet dhe hëna

 

Këngës ja kish marrë rrapi

Këtu qeshte festivali

 

Nëna ime zemër forta

Ma pëshpëriti te koka

Oh sa shumë e deshi toka

Sikur me këngë u zu bota

 

Në gëzime dhe ngado që shkofsha

Këngën time shqip unë e këndofsha

 

Kështu u rritën në skenë fëmijët pilurjotë dhe u bënë artistë. Kristo Çipa shprehet se: në grupin që këndoi aktualisjt në festivalin e isopolifonisë në Pilur, të gjitha vajzat janë të talentuara dhe shpresoj që një pjesë të mirë të tyre të jenë marrëse të grupit te ardhshëm të Pilurit.    

      Në Pilur, fëmijëve u erdhi radha para kohe të bëhen ëngjej të isopolifonisë. Ata shumë shpejt e mësuan atë dhe sot e kanë një pasuri të paçmuar në jetën e tyre. Ata kanë nevojë të rriten bashkë me këngën, si për tu pasuruar shpirtërisht me botën isopolifonike ashtu edhe për tu bërë artistë të arteve gojore kur të rriten. Ideja e artikuluar nga Kristo Çipa për futjen në shkollat 9 vjeçare të mësimit të këngës besoj se do rezultojë si zgjidhja më e drejtë dhe e përherëshme për vazhdimësinëë e isopolifonisë.

         Mos i shikoni fëmijët si “fëmijë” ata janë ëngjëj jo vetëm për prindërit, por edhe për artin gojor shqiptar, sot edhe nesër.

 

 Pjesa III   Ëngjëjt e Gjirokastrës

       Gjithmon më ka tërhequr vëmëndjen stili i veçantë i këngës isopolifonike gjirokastrite, një stil i shtruar që të bën për vehte  me ëmbëlsinë e tij dhe kam vrarë mëndjen: pse ky stil kaq i ndryshëm nga trevat përeth. Realisht Gjirokastra është në mes të Toskërisë dhe trevat  fqinjë janë Himara, Skrapari dhe  Çamëria, por të kënduarit gjirokastrit është larg stilit isopolifonik të tyre. Trevat fqinje dallohen për një iso dhe hedhës  të fuqishëm  të këngës, që të duket si krismë pushke. Përkundër këtyre, kënga gjirokastrite ka një elegancë, finesë dhe ëmbëlsi të pa shoqe, që të kujton të biseduarit e këndshëm dhe zë ulët të  një grupi vajzash që flasin për dashurinë. Duke qënë  se kemi të bëjmë me këngën isopolifonike, e cila i ka të njëjtët zëra në të gjithë trevat , le të shohim historinë e komunitetit gjirokastrit me mendimin e gjetjes së  “burimit” të ndryshimit.

         I- Gjirokastra përmëndet për herë të parë si qytet dhe kështjellë në vitin 1336  si qëndër feudi e Zenevishëve, ndonëse historianë të ndryshëm mendojnë se kështjella është ringritur mbi themelet e një kështjelle më të herëshme . Duke qënë qytet me 200 shtëpi  brenda kështjellës, kuptohet që kemin të bëjmë me një komunitet të hershëm, të konsoliduar, që zhvillonte një jetë sipas dokeve e traditave të herëshme epirote. Ky komunitet së bashku me forcat ushtarake të Gjin Zenevishës e përballoi sulmin e parë osman në verën e vitit 1418, por kur turqit u rikthyen përsëri në vjeshtë  pasi morën vesh se kishte vdekur prijësi Gjin Zenevisha, kështjella ra dhe qyteti  iu nënshtrua sundimit osman .

      Filloi jeta e banorëve nën një pushtues të ardhur nga larg, të njohur për herë të parë në sulmin e egër mbi kështjellë.  Banorët gjirokastritë dhe ushtarë apo oficerë turq, kur kryqëzozheshin në rrugët e qytetit shiheshin vëngër sa që Çelebiu shkruan:“banorët e Gjirokastrës kanë  përgjithësi- sht një fizionomi të zymtë e të vrenjtur” .

        Banorët vijuan të zgjeronin qytetin  me ndërtime të stilit bizantin, me mure rrethuese të larta që të kujtonin muret e kështjellës, ndërkohë që turqit ndërtuan me stilin otoman nja dy tri xhami e objekte publike që frekuentoheshin kryesisht nga garnizoni ushtarak i kështjellës. Shumë shpejt numëri i shtëpive ariti në me 483 shtëpi në vitin 1583.

       Pas vitit 1650 në Gjirokastër filloi procesi i konvertimit të banorëve në fenë islame . Duhet të themi që Gjirokastra nuk pësoi fatin e Elbasanit, ku pushtuesi turk vrau e zhduku gjithë popullsinë e krishterë të qytetit , përkundrazi disa lagje të qytetit të Gjirokastrës dhe  krahinat përballë mbajtën fenë e krishterë dhe vazhduan  mardhëniet vllazërore me gjirokastritët që u konvertuan në islam. Këtë fakt e ka konstatuar edhe M. Çelebiu në vitin 1672, kur shkruan  në veprën e tij: “Në ditë festash fetare, muhamedane apo të krishtera, gjirokastritët kanë zakon që “të veshur krejt me ar, pasi pinë mirë e mirë dhe e mbushin kokën me verë të kuqe, ..heqin e kërcejnë valle. Ky është një ves i keq i mohuesve të zotit, por… nuk e kanë për turp”, ( f.35)… . “këtu nuk ekziston kurvëria e pederastia, sepse Gjirokastra është një vend burrërie. Vetëm një herë në vit gratë vizitojnë prindërit e tyre dhe nuk shëtisin fare gjetkë. Ato janë shumë të ndershme”.(f.36).

         II-Në qoftë se Gjirokastra nuk pësoi fatin e Elbasanit, ajo pagoi pjesën e saj të riskut të dhunës së pushtuesit. Dhe dhuna ka disa mënyra çfaqjeje e përdorimi, që nga dhuna fizike te dhuna ushtarake, dhunë psikologjike dhe dhunë ekonomike apo dhunë indirekte si mosmarje të fëmijëve nizamë etj.   Një ngjarje e pas viteve 1680 na dëshmon për  dhunën e ushtruar nga pushtuesi në institucionalizimin e fesë islame dhe ritet e saj në jetën e qytetarëve të  Gjirokastrës. Kjo ngjarje ka ardhur te ne në formën e një kënge dhe flet për fatin e një dashurie mes një vajze myslimane nga lagje Cfakë me një djalë të krishterë nga Pazari i vjetër dhe ndërhyrjen mizore të pushtuesit mes të rinjve.Si gjithë të dashuruarit vajza po shkonte në takim me djaloshin në një natë me hënë dhe kur ariti te ura e Zerzebilit, ndoshta nga që pa së largu djaloshin, e hoqi apo e ngriti perçen e syrit. Një roje turk që patrullonte me shokë, kishte ndjekur me sy vajzën, të cilën fillimisht e kishte pandehur për ndonjë grua plakë që lëviz nëpër natë nga pagjumësia, por kur pa që ngriti perçen e syrit dhe  njohu që ishte vajzë e re, madje edhe kuptoi që po shkonte në takim me një djalë të krishterë, i zemëruar pse vajza kishte shkelur rregullat fetare e qëlloi dhe e vret.  

         Tek ne ka ardhur kënga e saj, që me siguri është  teksti i vajtimit të vajzës: “Mu tek ura e Zerzebilit/ Hanushe bil e Bakirit/Të vrau plumb i qafirit/ Pse hoqe perçen e sirit”. Teksti edhe si këngë kullon dhimbje, por dhe mes dhimbjes, si mes reve ne mund të shohim se:

         -Fakti që vajza kishte veshur  perçe, si dhe fakti që dihej se djali ishte i krishterë dhe vajza muhamedane tregon se ishte koha që porsa kishte përfunduar konvertimi në fenë islame i banorëve dhe nga pushtuesi po institucionalizoheshin rregullat fetare në jetën e qytetarëve.

          -Fakti që ky tekst vajtimi na vjen si këngë dëshmon funksionimin e laboratorit krijues të popullit në procesin e shndrimit të vajtimit në këngë.  

          -Fakti që një vajzë myslimane dashurohet me një djalë të krishterë pak kohë pas e konvertimit të banorëve të qytetit në islam dhe sidomos fakti që kjo vajzë shkon natën në takim me djaloshin , dëshmon një civilizim të spikatur femrës gjirokastrite mbi nivelin kulturor të kohës si dhe faktin që mardhëniet qytetare midis dy komuniteteve fetare ishin normale. Pikërisht këtij normalizimi të mardhënieve të dy komuniteteve u friksoheshin turqit.

          -Fakti që kjo këngë mbriti në kohën tonë shpjegohet se kjo këngë fillimisht ka jetuar si vajtim, pastaj u shndrua në logatje dhe shumë kohë më pas u shndrua në një këngë prekëse, që vajzat e trasmetojnë përmes lotëve brez pas brezi. Vrasja e një vajze të dashuruar dhe sidomos vrasja e vajzës në momentin që po shkon në takim, nuk është një ngjarje që harrohet kollaj. Kjo vrasje ka rënë si një meteor në kujtesën e qytetit dhe mbeti aty për tu parë (dëgjuar) nga brezat e më pasmë.

         Ajo që duam të theksojmë është fakti që ushtari turk qëllon dhe vret një vajzë muhamedane që po shkonte në takim me një djalë ortodoks pse ngriti perçen e syrit, akt që  tregon se turqit e aplikuan me dhunë instalimin e fesë islame dhe konvertimin e popullsisë qytetare gjirokastrite në këtë fe. Me gjithë këtë dhunë shtetërore dhe ushtarake, banorët e gjirokastrës zgjodhën fenë bektashiane tolerante përballë sekteve të rrepta, ofruar nga pushtuesi.

         Ngjarja e urës së Zerzebilit na tregon se në kohën kur ndodhi, vajzat dhe gratë kishin filluar të visheshin  me stilin muhamedan, por lehtësia me të cilën vajza “e ngriti perçen e sirit” në momentin që pa djaloshin ortodoks, tregon se ajo, veshjen muhamedane (perçen) e përdorte vetëm si “një mbulesë fetare” për momentet e pakta kur dilte nga shtëpia dhe nuk e kishte veshje të detyrueshme në familje.

       Realisht ushtari turk, duke qëlluar mbi dashurinë e dy të rinjve qëlloi mbi botën shpirtërore gjirokastrite.

        III-“Ushtari turk qëlloi mbi botën shpirtërore gjirokastrite” shkruam më sipër dhe ky fakt na shpie larg. Pjesë e botës shpirtërore është dhe arti gojor, mes të cilit më e rëndësishme është kënga isopolifonike. Kënga isopolifonike me atë kolektivitet këngëtarësh dhe dëgjuesish  që kishte si në formë ashtu dhe në procesin e këngës dhe sidomos me ato “hedhjet” si thirrje lufte dhe “ison” si brohorimë luftëtarësh në sulm, ishin tepër shqetësuese për pushtuesit. Ata vërtet që i mbushën mjediset private të ushtarakëve dhe zyrtarëve turq si dhe mjediset publike që frekuentoheshin  prej tyre me këngë dylberësh dhe valle çengish, por qytetarët i shpërfillën me neveri ato mjedise

       Nëpër festa fetare qytetarëve u “lejoheshin” valle të kënduara, nënkuptimi i të cilave ishte i pazbërthyeshëm për pushtuesit. Ama të këndoje një këngë për komitët (si Shemo hajduti), jo vetëm që nuk lejohej, por ishte shumë e rrezikëshme. Të këndoje këngë për bukurinë e një vajze qytetare dhe këtë këngë ta dëgjonin ushtarët turq, ishte si t’i tundje demit para syve cohën e kuqe. Islamizimi do të thoshte të harroje çdo gjë shqiptare dhe sidomos të kënduarit isopolifonik, ku në çdo tre këngë njera ishte domosdo për heronjtë e luftrave antiturke, e dyta ishte për të ligat që pruri pushtuesi turk dhe e treta ishte për dashurinë e një vajze shqiptare. Njësoj si shkrimi shqip edhe kënga isopolifonike, sidomos në ambientet publike ishte e padëshiruar.

        Në  kushtet e trysnisë turke, banorët brenda qytetit  ishin si të rrethuar dhe në pamundësi tëkëndonin këngët e tyre. Ishte e njëjta situatë me të krishterët në Romën e lashtë, ata s’mundnin të ushtronin publikisht ritet e besimit të tyre të ri. Megjithatë, forca e besimit dhe dashuria për të u dha zgjidhjen, ata i zbatuan ritet e tyre nëpër katakombet, shpellat dhe guvat e Romës duke e mbrojtur krishtërimin dhe të krishterët nga dhuna e pushtetit. Gjirokastritët ishin më fatlumë në këtë drejtim, ata kishin shtëpitë e tyre dhe i shndruan ato në kështjella të privatësisë dhe të mënyrës shqiptare të jetesës. Muret e larta që rrethonin oboret pengonin shikimin e kalimtarit të rrugës të depërtonte nëpër ambientet e brendëshme. Realisht shtëpitë gjirokastrite janë të tipit bizantin, ndonëse mobilimi i odave  ka marrë pjesërisht nga kultura osmane.

        IV-Nëpër  oboret dhe në odat e shtëpive vajzat dhe gratë vallzonin dhe këndonin vallet dhe këngët e tyre. Fillimisht vajzat mblidheshin për të qëndisur dhe.pas bisedave mbi ëndrrat e tyre, ja nisën këngës vajzërore. Sigurisht, me zë të ulët, me drojë mos i dëgjonte babai në katin e poshtëm apo kalimtarët në rrugë. Kënga zëulët u shijoi , tamam si një ëndër e riparë në prag të zgjimit. Ato nuk e ndjenë, por dhe prindërit e dëgjuan  këngën  dhe kundër ashpërsisë që u prezantonte fytyra,  kjo këngë u pëlqeu dhe u çeli një buzëqeshje në fytyrë.

           Burrat nisën të këndonin nëpër oda këngët isopolifonike, por tonaliteti i lartë i këngës që kishin kënduar para instalimit të fesë islame krijonte jehonë brenda mureve të shtëpisë, jehonë e cila përplasej në vijën melodike të këngës dhe e tjetërsonte atë.  Po ashtu edhe droja ndaj dhunës së mundëshme të pushtuesit, që mund të dëgjonte këngët shqipe, u imponoi banorëve disa modifikime stili dhe tonaliteti.

        Së pari u bënë më fine tekstet e këngëve duke kënduar  për manxuranën e borzilokun, për lulen që “do shkojë krua më krua, të kërkoj gjurmët e tua” apo për një grua që vajton këngën “Laj fustanen e tim zot/Herë më ujë e herë me lot”. etj tekste që nuk kishin asgjë të rrezikëshme për dëgjuesin turk.

         Po kështu ja përshtatën vijën melodike tekstit dhe situatës. “Marrësi” e uli tonalitetin e këngës,  se domosdo që për lulen, manxuranën dhe vasilikuan vetëm me zë të ulët këndohet. “Hedhësi” këndonte gati në të njëjtin tonalitet me “marrësin” dhe i kushtonte  më shumë rëndësi funksionit të tij si “zë” solo funksional në këngë, duke ruajtur nivelin dhe “ekulibrin” e zërave dhe të këngës, “pritësi” ishte thjeshtë një “kthesë” në rrugën e këngës, ku “marrësi” ngadalsonte  këngën për t’u rinisur përsëri me tonalitetin e mëparshëm. Ndërkohë tonaliteti i  “iso” u fashit si një tallaz deti që nis të bjerë në bunacë.  

     Ky tonalitet dhe ky stil i të kënduarit nuk ua mbushte shpirtin , për këtë arsye zëri i “marrësit”të këngës ju përshtat të kënduarit në oda nga të kënduarit në natyrë. Ulja e tonalitetit të zërit të tij solli mënyrën e “shtruar” të të kënduarit, por kjo mënyrë kërkonte një vijë melodike më fine, tëëmbël e cila mund të realizohej vetëm  nga mjeshtrat e vërtetë të  këngës.

        Kështu nisën të krijoheshin “shkollat” familjare të të mësuarit të këngës isopolifonike me vijën e re melodike dhe tekstet fine..Familjet Çenko, Çajupi, Çarçani, Çaçoli, Dobi, Koçiu, Abdalli ishin shkolla të përsosjes së këngës isopolifonike gjirokastrite, njëkohësisht edhe fidanishte të këngëtarëve popullorë që e trasmentonin këngën në popull. Gjirokastra e mbrojti këngën isopolifonike dhe këngëtarët në shtëpitë kështjella të tyre, madje e bëri këngën më të bukur, më fine, e stolisi si një nuse ditën e dasmës, për ta nxjerrë ne valle. Është tjetër gjë pse dasma u vonua shumë, por gjithsesi në Gjirokastër ju bë, në sheshin e kalasë, si një dasëm princeshe.

      V-Natyrshëm që mund të lindë pyetja: dakort që prania e pushtuesit dhe dhuna e tij është një faktor ndikimi te krijimi i variantit të këngës gjirokastrite isopolifonike, por vetë fakti i të qënit të Gjirokastrës qëndër urbane, qytet me kulturë a nuk ka pjesën e vetë të ndikimit?

       Për të sqaruar këtë problem duhet të sqarojmë fillimisht një tjetër çështje:

       Presioni turk mbi këngën isopolifonike ka filluar para se të niste  konvertimi i popullsisë në islam, për vetë peshën emocionante që mbartëte kënga te shqiptarët. 

        Dokumentat që kemi nuk japin një përgjigje të saktë për kohën e fillimit të kësaj dhune, por për  rolin e të qënit të Gjirokastrës qëndër urbane dhe ndikimin e saj në trasformimin e këngës  indirekt na  informojnë se në vitin 1553 qyteti kishte 483 shtëpi , shifër që na tregon se nuk kemi të bëjmë me një qytet potencial, kultura tradicionale e të cilit impononte një kulture te banorët e rinj të saj. Duhet të kuptojmë se në ato vite, kënga isopolifonike ishte niveli më i lartë kulturor i banorëve. Nën pushtimin turk kultura dhe arsimi i banorëve tyre nuk u rrit në atë mënyrë që të ndikonte te kënga. Kultura qytetare e kohës nuk ishte e tillë që të transformonte një vepër arti gojor me traditë mijëravjeçare në një formë tjetër fine.

        Kur Gjirokastra pruri një arsim dhe kulturë perëndimore , në fund të shek 19 dhe fillim te shek 20, varianti i këngës gjirokastrite ishte formuar dhe ndikimet e kësaj kulture mbi artin oral ishin të dorës së dytë.  Të kuptojmë një gjë, arti gojor nuk është produkt i krijuar më laboratorin krijues të arsimit dhe kulturës shkollore, ai është produkt i laboratorit krijues të popullitn. Kënga isopolifonike nuk prodhohet apo eksperimentohet në epruveta laboratori shkollor apo institute e universitete, ajo prodhohet dhe eksperimentohet në shpirtin e popullit sepse është një vepër shpirtërore.

        Duke bërë një paralelizëm me një tjetër qytet, Himarën e cila kishte ndikime arsimore dhe kulturore më të shumta dhe më cilësore (europiane, kryesisht venedikase) shohim se:

        -Një numër i madh djemsh himariotë shkonin luftëtarë në ushtrinë venedikase dhe shumë të tjerë arsimoheshin në shkollat e Venedikut. Kur ktheheshin, kultura që sillnin ata në Himarë ishte kulturë europiane dhe për pasojë kjo kulturë hamendësohet që duhej ta kishte tjetërsuar këngën isopolifonike himariote. Në fakt,  kjo jo vetëm që nuk ndodhi, por ishin këta djem që vinin nga Venediku ata të cilët ndikuan që iso himariote të forcohej më shumë.

         Në qoftë se do kërkojmë faktorin kryesor ndikues tëë ndryshimit të stilit të të kënduarit në njërën zonë dhe pandryshueshmërisë në zonën tjetër, ky faktor ka një emër:  pushtuesi turk. Himara ishte krahinë autonome qysh nga viti 1492  dhe nuk e “ndjeu” autoritetin turk në jetën e saj, ndërsa Gjirokastra çdo ditë gdhihej nën dhunën e pushtuesit osman dhe të fesë islame. Prandaj themi që shtëpitë gjirokastrite u shndrua në “kështjella”jo vetëm të këngës, por edhe për këngën.

         VI-Është normale që të themi se shtëpitë  gjirokastrite ishin “kështjella të këngës” po aq sa ishin edhe “shkolla të saj”. Ishin “kështjella të këngës” sepse bedenat e tyre nuk i kaluan kurrë këngët e dylberëve dhe vallet e çengive që ishin të dëshiruara dhe të urdhëruara të futeshin në botën orale shqiptare. Ishin “shkolla të këngës” sepse krijuan variantin gjirokastrit të këngës isopolifonike, por krijuan edhe një armatë  këngëtarësh popullorë të rrafshit të epërm të këngës, të papërsaëritshëm në llojin e tyre. Megjithatë, duke i respektuar këto cilësime, unë mendoj se shtëpitë gjirokastrite, më shumë u shndruan në “tempullin e këngës” dhe këta këngëtarë ishin ëngjëjt që i dhanë frymë dhe i ruajtën e përsosën formën shqiptare  variantit gjirokastrit të isopolifonisë. Nuk e di ku i kanë ikonat këta ëngjëj që të shkojmë t’u ndezim nga një qiri, por zërin ua dëgjojmë nëpër këngë edhe sot, sidomos te këngët e ëngjëjve të rinj.

Pjesa e IV  Ëngjëjt e Gjirokastrës

       VII-Procesi i krjimit të variantit gjirokastrit të këngës isopolifonike është një proces që zgjati jo disa dhjetra vite por zgjati disa shekuj. Sigurisht që nuk egziston një datë se kur përfundoi ky proces, por një gjë e kemi të sigurtë, në fillim të shekullit XX kënga gjirokastrite jo vetëm që ishte formatuar si një variant më vete por ajo ishte plotësuar me “stilizimet” melodike dhe kishte fituar qytetarinë. Mundësia që ajo të rikthehej në formën e mëparëshme me ikjen e pushtuesit turk ishte kategorikisht e pamundur. Ajo u rrit bashkë me Gjirokastrën dhe Gjirokastra u rrit bashkë me‘të. Kjo duket te fakti se pas krijimit të shtetit shqiptar në nëntor të vitit 1912 dhe ikjes së pushtuesit turk, varianti gjirokastrit i këngës jo vetëm që nuk synoi rikthimin në stilin e mëparshëm por vazhdoi rrugëtimin drejt përsosmërisë, rrugëtim që vazhdon akoma edhe sot.

        Në shek. XX  kënga gjirokastrite^[8] doli krenarisht në qytet, ashtu siç dalin nga shtëpitë vajzat e mbyllura nga doket kanunore, pakëz të drojtura por me diell pranvere në sy duke bërë paraqitur gjithë hiret e tyre. Tashmë ajo ishte formuar jo vetëm si profil por edhe si organizëm i gjallë rezistent gjer në atë shkallë, sa që dy luftërat botërore jo vetëm që nuk patën asnjë ndikim mbi ‘të, por ato kaluan dhe lanë pranë saj veç disa motive këngësh, siç linin rrugëve ushtarët e mundur gavetat, paguret apo helmetat ushtarake.

        Shteti monist duhet të pranojmë se e ndihmoi dhe përkrahu këngën gjirokastrite siç ndihmoi dhe përkrahu gjithë variantet artit gojor shqiptar. Sigurisht synoi ta vinte në shërbim të tij sepse e njohu forcën dhe ndikiminn e saj, ndaj e nxori këngën nuse nga shtëpitë gjirokastrite dhe i shtoi kostumit të saj edhe një shami të kuqe, që përfaqsohej nga teksti. Megjithatë me aq zbukurime e ngjyra sa kishte “kostumi i saj” ajo shami dukej si një vogëlsi, që “kostumierja”e kishte vendosur  gabimisht, ndaj  mbulohej me “stilizime” të vijës melodike dhe askush nuk e dallonte. Këtu duhet të theksojmë diçka interesante, varianti gjirokastrit ka shumë pak këngë kushtuar udhëheqjes dhe udhëheqësit të shtetit monist, krahasuar me treva dhe qytete të tjera të zonës isopolifonike të Toskërisë. Kjo mer një domethënie të madhe po të kemi parasysh se udhëheqësi i shtetit monist ishte gjirokastrit dhe është  më se e natyrëshme që qyteti i tij ti kushtonte më shumë këngë. Mirëpo kënga gjirokastrite e shmangu mjeshtërisht politizimin duke u mbajtur fortë pas motiveve të herëshme, motiveve lirike^[9] etj, duke treguar kështu një largpamësi artistike.

             VIII-Dy luftërat botërore nuk e tronditën dot tempullin gjirokastrit të këngës, por ja që erdhi një moment që edhe tempujt të braktisen dhe Zoti të mbetet vetëm. Vdekja e dhimbëshme e Xhevat Avdallit^[10] në Gjirokastër për hir të dashurisë së tij për këngën^[11] i tronditi artistët popullorë të isopolifonisë kudo në Shqipëri ashtu siç tronditi të krishterët vdekja me kryqëzim kokëposhtë e Shën Pjetrit në Romën që digjej flakë. Në flakë ishte edhe Gjirokastra, si gjithë Shqipëria dhe këto flakë tranzicioni dogjën skenat e koncerteve dhe festivaleve. Ndryshe nga disa grupe folklorike të fshatrave, kënga gjirokastrite nuk mund të rikthehej në “shtëpitë” gjirokastrite, pasi ajo ishte bërë një “zonjushë” që kërkonte ambiente qyteti dhe jo “oda” shtëpie  për të treguar finesën dhe elegancën e saj. Këtë situatë e mjegulloi ca më shumë fakti  që  në vitin 1995 u shpërnda “Grupit të të Rinjve” të Gjirokastrës, shpërndarje që  tronditi  opinionin artdashës  të qytetit me të njëjtën force  tronditëse që do krijonte rrëzimi i një faqe muri e kalasë bashkë me Argjironë në bedena.

          U rikrijuan grupe të reja, madje jo një por pesë grupe në qytet, u bënë riformatime të tyre, por me kalimin e moshës së këngëtarëve dukej se horizonti ishte i “mbyllur”. Grupet punonin për të mbajtur “këngën” gjirokastrite të mos “ikte”, por në qoftë se nuk ikte kënga, ikin këngëtarët duke u rritur në moshë dhe zvogëluar në “këngë”. Duhej filluar me të rinjtë të mësuarit e këngës si dikur  nëpër “oda”, por tani këngën nuk mund ta mësosh nga nëna, babai apo gjyshja, pasi ajo është tepër “nazelie”për zërin dhe shijet e tyre. Këngën gjirokastrite mund t’ua mësojnë fëmijëve vetëm mjeshtrit e këngës, këngëtarët më me përvojë, të dashuruar përjetësisht me atë. Këngën fëmijëve gjirokastritë mund tua mësojë psh Roland Çenko, sepse ai kishte qysh nga viti 1990 që merej me mësimin e këngës fëmijëve të shkollave dhe tani me projekt, do tjua mësojë jo thjeshtë si melodi dhe tekst, por do t’jua mësojë së pari si si drithërimë shpirti, siç e ka përjetuar vetë,

sepse kënga së pari është krijim shpirtëror.

             IX-Në vitin 2011 “Mjeshti i Madh” i këngës Roland Çenko ideon krijimin e një grupi folklorik me nxënës të shkollave 9 vjeçare dhe të mesme, dhe në bazë të projektit “Bota e ndryshimit”, mbështetur financiarisht nga Fondacionit Vodafone Albania, pas përzgjedhjes së elementëve krijon grupin “Obelisku” me 14 fëmijë dhe brenda vitit realizon të parin album në rang kombëtar  me këngë isopolifonike të fëmijëve, titulluar “Zëra të njomë nga qyteti i gurtë”. Ky ishte fillimi sepse Grupi “Obelisku” u aktivizua në çdo festival tradicional që bëhej ne Gjirokastër, madje në vitin 2015 morën pjesë  në Festivalin Folklorik Kombëtar në Gjirokastër, ku bënë një paraqitje dinjitoze, duke merituar duartrokitjet dhe ovacionet e publikut, sidomos paraqitja e këngës “Se jemi gjirokastritë” me tekstin “Se jemi gjirokastritë” me vargjet:

    ……………………..

 Se jemi gjirokastritë

 Kemi çelës të florinjtë

 Hapim kanatet e rëndë

 Në sepetet plot me këngë

 

 Këngët skalitim si guri

 Se jemi gjirokastritë

 Po ti mbledhësh një nga një

 Bëjnë një kala të dytë

    ………………………………

dhe me këngëtarë: marrëse: Ermelinda Bixhaku, kthyes: Alvaro Çenko, hedhës: Juljan Zholi, iso - Klidi Avdalli, Fejzo Bani, Orjent Memo, Pavli Simo, Aleksander Xhaste duke treguar se po vinte një brez i ri këngëtarësh, që jo vetëm kishte shumë për të dhënë por edhe do ecte nëpër maja. Unë do ju ftoja të dëgjoni dhe këngët e tjera të këtij grupi, pjesë e albumit të tyre të pare muzikor dhe konkretisht:

“Gjëmimi gjëmon në bote” për Ismail Kadarenë:

 Ç’i gjëmon pena mbi fletë

  Një emri nga kadaretë

 

 Gjëmimi gjëmon në botë

 Zë i thekur dhe i fortë

 

  Gjirokastër të ndrin syri

  Me burra si Ismali  

 

dhe tjetra:

“Bajamet e lagjes”

Në krye të lagjes

Stisur tre bajame

Cilën nga të trija

Do ta marr për fare

Bora nuk ka shkrire

Ato plot petale

Ç’i gënjen të shkretat

Era gënjeshtare

kënduar nga  marrwse: Ermelinda Bixhaku, kthyes : Alvaro Çenko, hedhes : Juljan Zholi, iso - Klidi Avdalli, Vjola Beqo, Fejzo Bani, Orjent Memo, Pavli Simo, Aleksander Xhaste, Margelo Zhuli)

Ndërsa këngët e tjera :

“Një lejmon që nxori lumi”

Një lejmon që nxori lumi

Moj aman - aman ju bëfsha kurban

Larë me ujë floriri

Moj aman - aman ju bëfsha kurban

Ju që veni ju që vini

Moj aman - aman ju bëfsha kurban

Kur të shkoni mos ma zgjoni

Moj aman - aman ju bëfsha kurban.   ..dhe..

 

 “Mjegull e bardha mbi shkemb”

Mjegull e bardha mbi shkemb

Ç’ke që ngele në një vënd

Mos ke shtën ne dashuri

 Me hënën ballë flori

S’ri dot hëna pa lodruar

Është me qef e dashuruar

Veç atij ja ka dhën besën

 Mjergull gjej një mjergull tjetër

 etj kënduar nga: marrëse: Vjola Beqo, kthyes:Alvaro Çenko, hedhës: Juljan Zholi, iso- Klidi Avdalli, Ermelinda Bixhaku, Fejzo Bani, Orjent Memo, Pavli Simo, Aleksander Xhaste, Margelo Zhuli prezantonin më së miri ngrohtësinë e botës shpirtërore gjirokastrite me një melodi si psherëtimë dashurie.

        Në qoftë se do analizojmë këngët e këtij grupi janë tre element që të bien në sy:

        Së pari: -tekstet e këngëve të grupit të fëmijëve nuk e ndryshuan tematikën e këngës duke, por qëndruan te temat shpirtërore të këngës gjirokastrite. Edhe në ndonjë rast që flet për “gjëmime” kjo është një metaforë në tekst dhe jo gjëmime lufte.

         Së dyti:-Vija melodike e këngës është po ajo e këngës gjirokastrite, por çuditërisht edhe më e ëmbël, gjë që ka të bëjë me faktin se janë zëra të moshës fëminore. Kënga e tyre nuk dëgjohet, ajo ndjehet tek vjen drejt teje si një ëndër e ëndëruar, të godet  në shpirt e zemër si një shikim dashurie. Një herë ta dëgjosh këngën e tyre dhe nuk e haron për gjithë jetën, siç nuk harohet dashuria e parë. Kënga gjirokastrite ishte dhe vazhdon të jetë dhe me këta këngëtarë të rinj një këngë shpirti. Të dëgjosh kur ja marin këngës Vjola Beqo, Ermelinda Bixhaku ose Alvaro Çenko, apo hedhjen e Juljan Zholi, “mbajtur” në krahët e isos së Klidi Avdalli, Fejzo Bani, Orjent Memo, Pavli Simo,Aleksander Xhaste, Margelo Zhuli të duket se je në parajsë dhe dëgjon korin e ëngjëjve që të këndojnë mbi krye. Vërtet si ëngjëj duken këta fëmijë, të bukur dhe të ëmbël si ata, me zërin ëngjëllor që ja falin këngës. Lum ti moj Gjirokastër për këta ëngjëj që ke.

.          Së treti:-Kënga gjirokastrite e këtyre fëmijëve nuk pranoi orkestër^[12] në përbërjen e grupit, mqse edhe të parët nuk kishin patur orkestër në grup, ndonëse në kohët e sotme ndryshimi i vijës melodike dhe futja e një orkestre në grup, mund t’u “riste” vlerën e“aksioneve” në “bursën” financiare të koncerteve. Pra me këtë grup dhe nëpërmjet këtij grupi kënga gjirokastrite jo vetëm u shpëtua nga haresa dhe dëmtimi por edhe u trasmentua në brezin e ri, ashtu fine dhe elegante siç është.

              Një nga realizimet më të bukura të grupit “Obelisku”dhe me nxënës të shkollës 9 vjeçare “Naim Frashëri”, gjithsej 80 nxënës ishte realizimi i“Dasma Gjirokastrite”, një çfaqje komplekse me këngë e valle dhe ritesh zakonore në dasmat gjirokastrite, që mund të themi se është e vetmja e realizuar në shkallë vendi nga fëmijë dhe nxënës shkolle, por edhe me një nivel të lartë artistik.

        Në qoftë se do flasim për punën e Roland Çenkos me fëmijët dhe nxënësit e shkollave, do duhej të  shtonim edhe punën e tij me nxënësit e shkollës së mesme “Muhamet Gjollesha” të Lazaratit të cilëve u mësoi variantin e tyre të këngës isopolifonike, variant tipik i këngës labe që nuk kishte kush tua trasmentonte fëmijëve dhe nxënësve. Vërtet që në skenë u ngritën vetëm gjashtë nxënës dhe kënduan  në Ditën e Trashëgimisë Kulturore, por salla e koncerti, ashtu si dhe ditët e provave ishte mbushur me  gjithë nxënësit e shkollave të Lazaratit për të dëgjuar “këngët e tyre”.

          Gjithastu do duehj të shtonim edhe punën e tij  me nxënëset e shkollës “Naim Frashëri” me të cilat krijoi një grup vallesh (vajzash) dhe pregatiti e dha koncerte me nivel dhe shije artistike, duke sjellur në skenat e sotme finesën tradicionale të valleve të vajzave gjirokastrite. Duhej të flisnimpër ato dhjetra grupe fëmijësh dhe nxënësish të krijuara qysh nga viti 1990 çdo vit në çdo shkollë…, por  për Roland Çenkon dhe punën e tij  flasin ata dhjetra ëngjëj, të cilëve ai u mësoi isopolifoninë, duke e bërë pjesë të jetës së tyre. Ne flasim pikërisht për ata ëngjëjt e vegjël të këngës gjirokastrite që u rritën bashkë me këngën.

             X-Ne do të flasim për Ermelinda Bixhaku e cila është “prezantuar” me isopolifoninë qysh në moshën 6 vjeçare në familjen e saj, “shtëpi kënge” dhe ka dalur për herë të parë në skenë në moshën 8 vjeçare me “Grupin e Cfakës” me  këngën "Pa doli Argjirua vetë" kënduar në kështjellën e Gjirokastrës së bashku me babain e saj Shaban Bixhaku dhe grupin e tyre. Me “Grupin Obelisk” është aktivizuar qysh në ditën e themelimit dhe kënga e parë që këndoi është “Gjëmimi gjëmon në botë” kushtuar shkrimtarit Ismail Kadare me një zë ku dallohen ëmbëlsia dhe krenaria së bashku.Aktualisht është studente në Universitetin“Eqerem Çabej”, por njëkohësisht vazhdon të jetë pjestare aktive e grupit Cfakës dhe ka ambicie e projekte për këngën isopolifonike dhe këngën popullore gjirokastrite, ndërsa rezervon vlerësimet më maksimale për “profesorin” Roland Çenko. Mund të flasim për Vjola Beqo që hyri në grupin “Obelisku” nxënëse e klasës së gjashtë dhe këndoi  në këtë grup, madje u ngjit te grupi “Argjiro” gjer sa shkoi me studime në Tiranë.

              Ne do të flasim edhe për Alvaro Çenko që fati e pruri të jetë nipi i Roland Çenkos dhe qysh në moshën 10 vjeçare nisi të këndojë  këngën isopolifonike gjirokastrite. Edhe ky ishtë një ndër themeluesit e grupit “Obelisku”, madje këndoi  këngën “Të të mar të tërën” me tekst:

E ç’far të paskam bërë

Moj shpirt e moj xhane

 

E pse më qëndron rëndë

Moj shpirt e moj xhane

 

Të të marr të tërë

Moj shpirt e moj xhane

 

E siç e kemi lënë

Moj shpirt e moj xhane

 

Me krushq e me këngë

Moj shpirt e moj xhane

 

..mee pwrbwrje grupi::marrës - Alvaro Çenko  me kthyes  Roland Çenko, hedhes - Julian Zholi, iso - Klidi Avdalli, Ermelinda Bixhaku, Vjola Beqo, Fejzo Bani, Orjent Memo, Pavli Simo, Aleksander Xhaste, Margelo Zhuli. Qysh në atë kohë ai ishte pjestar i grupit “Argjiro” ku ka kënduar si marrës këngët: “Nuse e panusëruar” kushtuar Musine Kokalarit, këngët “Doli lulja nga bliri”, “Dola një ditë nga mali”, “Dil bajame” dhe shumë këngë të tjera, të cilave, me zërin e tij melodioz u ka theksuar  ngjyrimet gjirokastrite. Mund të vazhdonim me Orjent Memo dhe të tjerë, por unë dua të theksoj tiparin kryesor të nismës dhe aritjeve të Roland Çenkos dhe grupit “Obelisk”:

            -Krijimi i grupit “Obelisk” me talente të përzgjedhura nga “familjet e këngës” siguroi vazhdi-mësinë e traditës gjirokastrite të kësaj kënge në kushte të reja. Mësimi i këngës doli nga “tutela” familjare dhe kaloi nën drejtimin e një mjeshtri të këngës si Roland Çenko, duke e nisur mësimin e saj në një nivel të garantuar profesional muzike dhe tradite. Duke mësuar këngën në një nivel të lartë professional garantohet qysh në moshën e fëminisë mësimi i saktë i këngës dhe shmanget ndonjë “luhatje” e trasheguar nga origjina e herëshme e vijës melodike dhe  frazeologjisë së tekstit.

             -Zgjerimi i grupit me fëmijë të apasionuar, jo nga familjet me traditë këngën,  zgjeron “gjeografinë” e  këngës në qytet.

              -Dëshira dhe pasioni i fëmijëve për artin gojor gjirokastrit gjen mbështetje, nxitje dhe perfeksionim në botën e  këngës isopolifonike. Ata ndjehen të motivuar dhe plot passion dhe  e mbushin jetën e tyre me art e kulturë popullore, duke u larguar nga një jetë rruge.

         -Ata qysh  në grupin “Obelisk” bëhen pjestarë të grupit të të rriturve “Argjiro” duke u bërë këngëtarë të artit gojor shqiptar dhe si të tillë jo vetëm që e lëvrojnë vetë, por e perfeksionojnë dhe e përcjellin te breza më të rinj, ashtu siç e mësuan vetë.

         -Mësimi i këngës qysh në moshë të re hyn në botën e fëmijëve shumë më lehtë se te moshat e rritura dhe fantasia e fëmijëve e pasioni i tyre e dallon veçantinë e varianteve, gabimet e mundëshme dhe mundësitë e përsosmërisë të mëtejëshme, madje dhe duke i përpunuar krenarisht  vargjet  e këngës në variantin : Se jemi gjirokastritë/Kemi këngë të florinjtë.

 

Sarandë, më shtator-tetor 2021

---

[1] …më 25 Nëntor 2015

[2] Një nga tezat e sulmit ishte se termi isopolifoni u përdor vetëm pas 25 Nëntorit 2005. Realisht termi isopolifoni e kishte fituar të drejtën e qytetarisë në Shqipëri qysh në vitin 1999 me botimin e Folklorit Muzikor, Polifonia shqiptare, pjesa I, miratuar nga Akademia e Shkencave, botuar te Shtëpia botuese e librit universitar Tiranë 1999 ku në Kreun III dhe Kreu IV analizohet isopolifonia labe,isopolifonia toske etj. në fq 54 dhe fq 66.

Në fakt për këtë problem është shprehur qysh më herët edhe Ramadan Sokoli kur thotë: “…atje ku flitet gegënishtja kemi muzikë homofonike, kurse përposhtë këtij lumi (Shkumbini), atje ku ndihet rotacizmi i bashkëtingëllores n në r ose diftongu ua e tjera veçori fonetike të toskënishtes, atje ndihet  dhe isoja se bashku me veçoritë e tjera polifonike”.   Shih Sokoli Ramadan, “Folklori muzikor shqiptar-morfologjia”, Tiranë, 1965, fq.127. Me mirë se kaq nuk mund ta thoshte në vitin 1965. Unë nuk mar përsipër të interpretoj profesorin e nderuar, babain e etnomuzikologjisë shqiptare por mendoj s’kishte se si ta thoshte më mirë, pra iso dhe veçoritë e tjera polifonike, e thënë ndryshe, polifoni me iso . E rëndësishme është që  ai ishte i ndërgjegjshëm që polifonia ekzistonte si marrëdhënie mes zërave polifonikë dhe isos si kor, pra iso në një anë dhe polifonia nga ana tjetër ku bashkimi i tyre jep atë që e quajmë polifonia me iso, polifonia shqiptare ose isopolifonia.

[3] Mendoj ta analizojmë me periudha shumëvjeçare se luftrat botrore psh i patën ndikimet të vogëla.

[4] …pavarësisht se nuk quhej me emërtimin isopolifoni…

[5] UDHEZIM Nr.1, date 09.12.2005 PER RUAJTJEN, MBROJTJEN DHE PROMOVIMIN E ISO-POLIFONISE SHQIPTARE

[6] Sipas legjendës, Zeusi duke ndjekur Herën, i lodhur u ul te lisat e Pilurit (aty ku është kisha e Shën Kollit) dhe nisi të rrënkojë nga një dhimbje që ju formua në gjoks Pastaj filloi të këngëzojë fjalë dhimbjeje e dashurie. Gjëthet e lisave nisën të fëshfërijnë duke krijuar kështu një grup iso. Hera u magjeps, ndaloi rendjen nëpër re dhe u afrua të dëgjojë fjalët e kryezotit dhe mqse i pëlqyen, ja ktheu me këngë, duke u bërë kështu kthyesja e parë në isopolifoni. Sigurisht që kjo është një legjendë e trashëguar brez pas brezi që flet për kohën kur selia e Zeusit “ishte” në majën e Çikës, para se të vendoste në Dodonë, por ne dëshirojmë ta mendojmë si të vërtetë. Prandaj ne themi se kënga pilurjote e ka origjinën nga perënditë.

[7] Ndoshta kjo shprehje pilurjote e ka burimin te Moisiu kur udhëhoqi hebrejtë përmes detit që u hap.

[8] Vaso Tole: “në jug të vendit ekzistojnë tre modele iso-polifoni: dyzërëshe, trezërëshe dhe katërzërëshe. Iso-polifonia 2 zërëshe, marrje dhe prerje, që këndohet nga burra dhe gra, ka një shtrirje të gjerë gjeografike nga Shqipëria e Mesme deri në Jug. Ajo këndohet kryesisht nga gra të qytetit të Gjirokastrës, burra të fshatit Dukat të Vlorës, por edhe tek Arbëreshët e Kalabrisë (Itali), ku ka një përhapje dhe një përdorim të gjerë edhe sot e kësaj dite”. Iso-polifonia katërzërëshe konstatohet vetëm në folklorin muzikor lab. Kjo formë reflekton të njëjtat tipare si trezërëshi, por me një zë plus, “hedhësi”. “Ky zë është karakteristik për këngët polifonike të Gjirokastrës, të bregdetit dhe Himarës, ato të njohura përmes interpretimeve të grupit polifonik të Xhevat Avdalli…

[9]Po kështu edhe qyteti i Himarës nuk ka asnjë këngë për udhëheqësin dhe udhëheqjen e shtetit monist duke qëndruar jo rastësisht te këngët e Neço Mukos .

[10] Xhevat Avdalli:dt lindje 06.05.1908 dt vdekjes 18.12.1992. Ishte korifeu i këngës gjirokastrite të “Grupit të Pleqve” që përbëhej nga Xhevat Avdalli (1910-1992)-marrës, Nustret Çarcani, Javer Erindi (1915) dhe Tolo Njocko (1914-) –kthyesa, Skënder Tushe (1`917-)-hedhës, si dhe iso e përbërë nga Jonuz Shehu, Demo Çenko, Haseni Kore, Beadin Dobi, Kamber Dudumi, Seit Rondo, Reuf Jaupi (1923) Vehip Çarcani, Resul Hoxha dhe Braho Çoçoli. Nga duart e këtij këngëtari virtuoz u ngrit flamuri i Festivalit të parë FFK në vitin 1968.

[11] Xhevat Avdalli pati një vdekje tragjike për hir të dashurisë për këngën. V.Tole.

[12] Vaso Tole: “Kënga isopolifonike e qytetit të Gjirokastrës zhvillon dhe shfaqet në gjithë Labërinë. Ndryshe nga qytetet e tjera, muzika popullore qytetare gjirokastrite nuk pranon futjen e veglave muzikore, traditë që vazhdon edhe sot”.