KRYQËZIMI I JEZU KRISHTIT SIPAS SADIK BEJKOS

 

Nga Timo Mërkuri

 

Historia e kryqëzimit të Krishtit e shkruar në Bibël është thelbi i krishtërimit, por poetët e shohin këtë kryqëzim në aspekte të ndryshme. Kështu, poeti Sadik Bejko, në poezinë e tij "Krishti kryqëzohet në tokë" e shndërron këtë histori të shenjtë në një metaforë të fuqishme për vuajtjen dhe realitetin tokësor të njeriut dhe e përdor figurën e Krishtit për të reflektuar mbi pashmangshmërinë e vuajtjes dhe sakrificës në jetën njerëzore, duke i qasur këto tema në mënyrë ekzistencialiste. Poezia e tij sfidon idenë e një shpëtimi përfundimtar sipas krishtërimit dhe e zhvendos fokusin te realiteti i ashpër tokësor,ku njerëzimi është i destinuar të përjetojë vuajtje të vazhdueshme.

I- Poezia "Krishti kryqëzohet vetëm në tokë" e Sadik Bejkos është një shprehje e meditimeve filozofike dhe ekzistenciale, duke u fokusuar në temat e njerëzimit, sakrificës dhe realitetit të kufizuar tokësor.Kjo poezi ngërthen tensionin mes dëshirës për transcendencë e nevojës për të pranuar realitetin tokësor.

1. Poezia hapet me  evokimin e  një çasti të përkohshëm dhe të paprekshëm që qëndron në kufirin mes realitetit dhe ëndrrës. Në vargun "Prekëm në kufirin e dritës," poeti sjell përpara një moment mistik të kontaktit me diçka joreale, që nënkupton një aspiratë për diçka përtej tokës. Ky çast ëndërrimtar na shpie në një vend të largët dhe mistik, të simbolizuar si "vendin diku, pak sa një gisht nën Hënë". Megjithatë, ky vend mbetet i paarritshëm dhe i huaj për njerëzimin, duke përforcuar idenë e një bote më të lartë shpirtërore që është gjithmonë përtej kapjes sonë.

2. Shfaqja e momentit të përmbushjes së ëndrrave është e brishtë dhe e përkohshme, një shans i rrallë që dështon të realizohet. Akti i fluturimit metaforik përfaqëson aspiratën për të kapërcyer kufijtë e ekzistencës tokësore, por përfundon me një kthim të pashmangshëm në tokë: "Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë." Ky kthim në realitet përbën një pranim të kufizimeve të njerëzimit, duke pranuar sërish "hallit, vuajtjen, ankthin," dhe duke treguar se çdo përpjekje për të shpëtuar nga kjo realitet tokësor është e destinuar të dështojë.

3. Tema e sakrificës është e eksploruar përmes figurës së Krishtit, i cili "kryqëzohet vetëm në tokë." Në këtë kontekst, sakrifica e Krishtit është e lidhur ngushtë me realitetin e hidhur dhe peshën e vuajtjes njerëzore. Poezia sugjeron se ndonëse ekzistojnë aspirata për një gjendje më të lartë, parajsore, njerëzimi është i dënuar të përjetojë sfida dhe të përballojë realitetet e vështira të tokës. Vargu "Në tokë… të fitojmë tokën" nënvizon një pranim të plotë të kësaj situate dhe një fokus të qëndrueshëm te jeta tokësore si fushë e përvojës dhe e sakrificës njerëzore.

4. Stili artistik i Bejkos në këtë poezi përfshin përdorimin e gjuhës simbolike dhe figurave të fuqishme letrare. Metaforat si "kufiri i dritës" dhe "vend sa një gisht nën Hënë" pasqyrojnë ndarjen mes realitetit dhe aspiratës, duke krijuar një kontrast midis tokës dhe qiellit, njerëzores dhe hyjnores. Kjo ndarje thekson tensionin midis asaj që është e kapshme dhe asaj që mbetet gjithmonë përtej mundësive tona.

5. Një tjetër aspekt i rëndësishëm i stilit të Bejkos është përdorimi i personifikimit dhe elementeve surrealiste. Në vargun "Bota bëhet tjetër, Ndodh: dhe në ujë perlash mund të zhgërryhen derrat," poeti shpreh një përmbysje të papritur të rregullave të natyrës. Kjo figurë krijon një ndjesi surrealizmi dhe absurditeti, duke reflektuar momentet e papritura dhe të pabesueshme të jetës, dhe duke e lidhur këtë me absurditetin e përpjekjeve për të arritur transcendencën.

6. Ritmi dhe kadenca e poezisë janë të ndërtuara me kujdes, ku ndërrimet e frazave të shkurtra dhe të gjata pasqyrojnë lëvizjen midis shpresës dhe dëshpërimit. Përsëritja e fjalëve "të fitojmë tokën" përforcon nevojën për të pranuar dhe zotëruar realitetin tokësor. Kjo poeziështë një reflektim i fuqishëm mbi gjendjen njerëzore dhe tensionin e vazhdueshëm, midis dëshirës për diçka të lartë dhe nevojës për të jetuar në tokë, në një realitet të ashpër dhe të pakapërcyeshëm.

Në thelb, "Krishti kryqëzohet vetëm në tokë" është një poezi që shpreh tensionin midis dëshirës për të kaluar kufijtë e ekzistencës njerëzore dhe nevojës për të pranuar realitetin dhe peshën e vuajtjes në jetën tokësore. Stili i fuqishëm simbolik dhe përdorimi i figurave letrare e bëjnë këtë poezi një vepër me ndikim të thellë filozofik dhe emocional.

II- Natyrshëm lind pyetja: Pse poeti thotë që "Krishti kryqezohet vetem ne toke"? Fraza "Krishti kryqëzohet vetëm në tokë" bart një kuptim filozofik dhe teologjik. Poetët shpesh përdorin simbole për të shprehur ide dhe në këtë rast, Bejko e përdor figurën e Krishtit për të shqyrtuar natyrën e vuajtjes njerëzore dhe kufizimeve të ekzistencës tokësore.

1.Në kontekstin e poezisë, "Krishti kryqëzohet vetëm në tokë" sugjeron se akti i sakrificës së Krishtit –simbol i vuajtjes dhe shpëtimit – ndodh “vetëm në tokë”, brenda kufijve të botës njerëzore dhe jo në një realitet  hyjnor apo të përtejmë, qiellor. Kjo frazë përfaqëson idenë se vuajtja, sakrifica dhe kryqëzimi janë pjesë e pashmangshme e ekzistencës njerëzore. Nëse Krishti, si simboli i shpëtimit dhe i hyjnores, kryqëzohet vetëm në tokë, atëherë edhe njerëzit janë të dënuar të përballen me “kryqëzimet” e tyre, me vuajtje dhe sfida brenda realitetit tokësor, pa asnjë mundësi për t’i shpëtuar plotësisht. E parë në kontekstin e kohës kur u shkrua (viti 1996) kjo poezi e Bejkos është zhgënjimi i pas viteve ’90, kur ëndërohej që rrëzimi I komunizmit do sillte parajsën në tokë por  erdhi një tjetër realitet. Patëm liri, por jo punë,patëm demokraci por jo bukë, rinia morri masivisht rrugën e emigracionit dhe vendi po boshatisej. Parë në këtë kontekst mund të themi se “poezia e Bejkos është më tokësore” në krahasim psh me poezinë “Krishti u kryqëzuar në Leshnicë” e Kacalidhës për të cilën do flasim më pas.

2.Fraza mund të interpretohet si një reflektim mbi natyrën njerëzore, që është thellësisht e lidhur me vuajtjen, por gjithashtu sugjeron se sakrifica është një proces që mund të ndodhë vetëm në këtë jetë, në këtë botë, jo në një botë ideale apo të përsosur.

III.Artistikisht, poezia e Bejkos ka qasje me disa rryma të modernizmit, veçanërisht me ekzistencializmin dhe simbolizmin.

1.Dimë që në përqendrim të rrymës së ekzistencializmit është shqetësimi për vuajtjen njerëzore, absurditetin e ekzistencës dhe kërkimin për kuptim në një botë që shpesh duket e kotë. Poezia e Bejkos reflekton këtë shqetësim, duke theksuar se njeriu është i detyruar të përballet me realitetin e jetës, ku sakrifica dhe vuajtja janë të pashmangshme. Këtë qasje e gjemë te pasazhet e mëposhtëme të poezisë "Krishti kryqëzohet në tokë":a)-Vargu: "Krishti prapë mund të vihet në kryq e mund" përfaqëson idenë e ciklit të vuajtjes dhe sakrificës, një temë thelbësore në ekzistencializëm. Vuajtja nuk është diçka që ndodh një herë, por është një proces i përsëritur që përshkon ekzistencën njerëzore., b)-Te vargu:"Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë"  poeti thekson kufizimet dhe brishtësinë e natyrës njerëzore. Pranimi i këtyre kufizimeve dhe përballja me realitetin janë elemente të mendimit ekzistencialist., c)-Te dy vargjet:"Të fitojmë, pra, Tokën,  /Të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tonë"  nxitet pranimi i vuajtjes dhe ankthit si pjesë të pandashme të jetës njerëzore, duke reflektuar një qëndrim ekzistencialist që refuzon shpëtimin ose arratisjen nga realiteti tokësor. Ky varg , duhet zbërthyer në aspektin se: “Të fitojmë, pra, Tokën” jo vetëm pse jemi njerëzorë, jo vetëm se mund: “Të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tone”, kryqëzimin tonë, por së paku se do jemi të plotësuar si njerëz, shprehur te vargu: "Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë” ç)-Thirrja: ”Në tokë...të fitojmë tokën"  për të pranuar e zotëruar realitetin tokësor shfaq qasjen ekzistencialiste ndaj jetës, duke përqafuar realitetin dhe sfidat që vijnë me të.

2. Në qasje me rrymën e simbolizmit, fraza "Krishti kryqëzohet vetëm në tokë" është simboli që e lidh vuajtjen reale njerëzore me një ngjarje me rëndësi të madhe fetare e historike si kryqëzimi I Krishtit. Simbolizmi në poezinë e Bejkos e pasuron tekstin duke krijuar shtresa kuptimore që shkojnë përtej asaj që është e dukshme dhe për faktin se ky simbolizëm është shumëdimensional dhe i ngarkuar me kuptimshmëri të gjerë. Krishti, një figurë qendrore në krishtërim që përfaqëson shpëtimin dhe sakrificën supreme, në këtë poezi merr një rol simbolik që reflekton gjëndjen njerëzore, vuajtjen dhe kufizimet e jetës tokësore që e përthyer në prizmin modernist shfaqet si simbol i shumëfishtë konkretisht:

a. Në poezinë e Bejkos, Krishti simbolizon vuajtjen universale që është pjesë e pashma-ngshme e jetës njerëzore. Akti i kryqëzimit, që tradicionalisht shikohet si një sakrificë për shpëtimin e njerëzimit, këtu përfaqëson peshën e dhimbjes dhe vuajtjes që secili individ përjeton në jetën e tij. Vargu:"Krishti prapë mund të vihet në kryq e mund." sugjeron se vuajtja e Krishtit nuk është një ngjarje e përfunduar, por një proces që mund të përsëritet vazhdimisht, duke reflektuar natyrën e pandërprerë të vuajtjes në këtë botë. b

b. Krishti i kryqëzuar simbolizon pashmangshmërinë e sakrificës në jetën njerëzore. Në Bibël, kryqëzimi i Krishtit shprehet si një akt i domosdoshëm për shpëtimin e njerëzimit, në poezinë e Bejkos, ky akt lexohet si një simbol i sakrificës që çdo njeri duhet të bëjë në jetën e tij, në një realitet ekskluzivisht tokësor. Vargjet:"Të fitojmë, pra, Tokën / Të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tonë," shprehin idenë se njerëzit janë të dënuar të përballen dhe të pranojnë sakrificën dhe vuajtjen si pjesë të natyrshme të ekzistencës së tyre.

c. Duke thënë se "Krishti kryqëzohet vetëm në tokë," poeti thekson që vuajtja dhe sakrifica ndodhin vetëm në këtë botë, duke e bërë Krishtin simbol të realitetit tokësor të ngulitur thellë në përvojën njerëzore. Kjo e lidh Krishtin jo vetëm me një akt shpirtëror të shpëtimit, por me realitetin fizik dhe emocional të jetës në tokë. Te vargjet:"S’qenkësh gjë, / s’paskësh qenë gjë ai vendi i një gisht nën-Hënës." poeti nënvizon se çdo aspiratë për ekzistencë të përtejme apo hyjnore është e pakuptimtë, duke e zhvendosur fokusin drejt realitetit tokësor.

ç. Krishti në këtë poezi simbolizon refuzimin e idesë së një shpëtimi transcendent dhe e sjell fokusin tek përvoja njerëzore si një përvojë që është e ngulitur në kufijtë e kësaj bote. Kjo simbolikë është në kontrast me interpretimet tradicionale të Krishtit si shpëtimtar hyjnor që e çon njerëzimin drejt jetës së përjetshme. Vargjet:"Në tokë… të fitojmë tokën." tingëllon si një thirje që,në vend që të aspirojmë për një botë, parajsore poeti na thërret të përballemi me realitetin tonë dhe të pranojmë se ky është vendi ku ndodhin të gjitha betejat tona. Në kontekstin e analizës sonë shprehja "transcendencë", që vjen nga fjala latine "transcendere"  do të thotë "të kalosh përtej". Në kontekst filozofik dhe fetar, transcendenca i referohet diçkaje që ekziston përtej përvojës fizike dhe kufijve të botës materiale. Kjo përfshin konceptet që janë përtej të kuptuarit tonë të zakonshëm, si p.sh. hyjnitë, shpirtin e përjetshëm, ose një realitet më të lartë që nuk është i prekshëm nga shqisat tona. Kur flasim për "transcendencë," shpesh nënkuptojmë diçka që tejkalon realitetin e zakonshëm dhe që lidhet me botën shpirtërore, hyjnore ose metafizike. Psh, në shumë fe, Zoti konsiderohet si qenie transcendente sepse ekziston përtej botës së prekshme dhe perceptueshme. Në kontekstin e poezisë "Krishti kryqëzohet vetëm në tokë" të Bejkos, refuzimi i transcendencës do të thotë që poeti vendos theksin te realiteti tokësor dhe njerëzor, duke mos i dhënë rëndësi apo duke mos pranuar një realitet hyjnor ose shpirtëror që është përtej botës sonë fizike. Kjo reflekton një qasje që thekson rëndësinë dhe pashmangshmërinë e jetës dhe vuajtjes në tokë, pa shpresuar në një shpëtim hyjnor të përtejbotshëm.

III-Duke e lexuar me vëmëndje këtë poezi përballesh më  dendësi  rrymash moderniste të cilave ajo u qaset, jo thjeshtë me cikje me “bëryl”. Le ta shohim këtë dendësi rrymash .

1. Surrealizmi, me theksin e tij në nënvetëdijen, ëndrrat dhe realitetin e përmbysur, është një qasje që dallohet në poezinë e Bejkos. Elementet e realitetit të përmbysur e të papritur, si fraza "dhe në ujë perlash mund të zhgërryhen derrat," sugjerojnë një ndjesi surrealiste. Kjo figurë artistike krijon një ndjenjë të absurditetit dhe disorientimit, që është karakteristikë e surrealizmit.

2. Në frymën e absurdit, një qasje që shpesh lidhet me filozofinë ekzistencialiste, poezia e Bejkos reflekton absurditetin e përpjekjeve njerëzore për të arritur diçka më të lartë apo për të kapërcyer kufijtë e natyrës njerëzore. Në poezinë e tij, përpjekjet për të arritur një realitet të përtejme (si fluturimi drejt vendit nën Hënë) rezultojnë të kota dhe përfundojnë me një kthim të pashmangshëm në realitetin e vështirë dhe tokësor. Vargjet:"Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë." reflektojnë zhgënjimin që vjen pas një përpjekjeje për t’i shpëtuar realitetit tokësor, vetëm për të u rikthyer në të njëjtën situatë të vështirë dhe të pashpresë.

4. Ekspresionizmi, rrymë artistike që thekson shprehjen subjektive të përvojave të brendë-shme dhe emocioneve të forta, është i dukshëm në këtë poezi. Përshkrimi i realitetit si i errët dhe i dhimbshëm dhe përdorimi i figurave të fuqishme si kryqëzimi i Krishtit si një metaforë për vuajtjen njerëzore, janë karakteristika të një qasjeje ekspresioniste, që shihet te vargu: "Krishti prapë mund të vihet në kryq e mund."

5. Nëse poezia interpretohet përmes lentes së postmodernizmit, ajo mund të shihet si një dekonstruksion i miteve tradicionale dhe vlerave të shpëtimit e sakrificës. Duke e vendosur kryqëzimin e Krishtit në një kontekst thjesht tokësor dhe duke sugjeruar se nuk ka asnjë shpëtim apo zgjidhje për vuajtjen njerëzore përtej kësaj bote, Bejko mund të perceptohet duke sfiduar dhe riinterpretuar narrativat tradicionale të religjionit kristian.Te vargu: "S’qenkësh gjë, s’paskësh qenë gjë ai vendi i një gisht nën-Hënës." vetë fraza sfidon idenë e ekzistencës së një realiteti më të lartë , hyjnor, parajsor apo shpëtimi përtej tokës, duke theksuar boshllëkun e aspiratave të tilla dhe duke zhvendosur vëmendjen drejt realitetit të jetës tokësore.

6. Mund të përmendim  dhe minimalizmin, i cili karakterizohet nga përdorimi i një gjuhe të thjeshtë dhe të përmbledhur për të shprehur ide të mëdha. Bejko përdor fraza të shkurtëra dhe të fuqishme për të shprehur ide të thella ekzistenciale: Psh vargjet:"Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë…" përmbledhin në mënyrë minimale thelbin e ekzistencës njerëzore, duke theksuar natyrën tonë tokësore dhe kufizimet që vijnë me të.

Këto qasje të ndryshme artistike ndihmojnë në shpalosjen e shtresave të shumta të kuptimit në poezinë "Krishti kryqëzohet vetëm në tokë" së Bejkos, duke e pasuruar interpretimin e saj dhe duke theksuar kompleksitetin e përvojës njerëzore që poeti përpiqet të shprehë. Sigurisht që poeti këto rryma nuk i ka rreshtuar paraprakisht në fletoren e tij me synim që tu gjente vendin në vargje, përkundrazi rrymat kanë lindur në procesin e frymëzimit krijues ashtu siç ngjizen fëmijët në embrion me seksin përkatës dhe sipas kësaj natyre kanë gjetur vendin në vargje. Ajo që duam të shtojmë është se ky është “reaksion”  ndjesor i një talenti në aktivitet që në momente të caktuara “shpërthimi” formësohet në vargje.

IV- Në poezinë e Bejkos, ka një lidhje të thellë midis idesë së transcendencës dhe përdorimit të simbolizmit. Kjo lidhje vërehet në mënyrën se si idetë dhe konceptet që shkojnë përtej përvojës së drejtpërdrejtë ose botës fizike përfaqësohen përmes simboleve. Në kontekstin poetik, simbolet përdoren për të shprehur ide të thella shpirtërore ose filozofike, të cilat janë të vështira për t'u komunikuar drejtpërdrejt. Te lidhja midis transcendencës dhe simbolizmit në poezinë e Sadik Bejkos konstatojmë se: Krishti është simbol i transcendencës, duke përfaqësuar konceptin e shpëtimit hyjnor dhe një realitet më të lartë që është përtej botës tokësore. Megjithatë, në poezinë e Bejkos, ky simbol i Krishtit është "zbritur" në tokë, ku përvojat dhe vuajtjet e njerëzimit janë të përqendruara.

1. Te poezia e tij Bejko e përdor Krishtin si një simbol për të shprehur idenë se vuajtja dhe sakrifica ndodhin vetëm në realitetin tokësor. Me shprehjen "Krishti kryqëzohet vetëm në tokë," poeti sugjeron se çdo përpjekje për të arritur transcendencën është e destinuar të dështojë, pasi e lidh Krishtin jo me një shpëtim transcendent, hyjnor, por me një përvojë të thellë njerëzore dhe tokësore. Te vargjet:"S’qenkësh gjë, s’paskësh qenë gjë ai vendi i një gisht nën-Hënës." poeti e përdor simbolin e Krishtit për të sugjeruar se nuk ka një vend të jashtëzakonshëm, transcendental, qiellor ku njerëzimi mund të gjejë shpëtim; çdo gjë ndodh në tokë. Në këtë aspect themi se simbolizmi i Krishtit shfaqet si refuzim i transcendences.

2. Tradicionalisht, Krishti si simbol përfaqëson shpëtimin dhe shpresën për një jetë të përjetshme në një realitet të përtejshën qiellor. Por në këtë poezi, Bejko e përmbys këtë simbolizëm, duke e vendosur Krishtin dhe kryqëzimin e tij në një kontekst të thjeshtë tokësor. Kjo përmbysje simbolike reflekton idenë se shpëtimi nuk është një realitet transcendental, por një koncept që duhet të ballafaqohet brenda përvojave njerëzore në tokë. Kjo duket te vargjet:"Në tokë… të fitojmë tokën." ku në vend që të aspirojmë për një realitet qiellor, poezia nënkupton se duhet të fokusohemi në jetën tonë tokësore dhe ta pranojmë atë si realitetin e vetëm ku mund të ndodhin përvojat tona.

3. Mund të flasim dhe për simbolizmi dhe idenë e transcendencës së pamundur, pasi duke përdorur simbole dhe duke i vendosur ato në një kontekst tokësor, poeti ekspozon idenë se kalimi përtej kufijve të botës fizike, është iluzion, ide kjo e  përfaqësuar përmes simboleve dhe metaforave që theksojnë kotësinë e përpjekjeve për të kapërcyer realitetin njerëzor dhe që e shohim te vargjet:."Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë.", por unë do ftoja lexuesit që të shihte mjeshtërinë poetike të zbërthimit të simbolit në prizmin e kuptimshmë-risë së rrymave moderniste.

V-E analizuar në këtë kontekst themi  se mesazhi poetik i poezisë "Krishti kryqëzohet vetëm në tokë" nga Sadik Bejko përqendrohet në sfidën e njerëzimit për të gjetur kuptimin dhe shpëtimin në një botë të mbushur me vuajtje dhe realitete të ashpra. Poezia sugjeron se ndonëse njerëzit kanë aspirata për transcendencë dhe një gjendje më të lartë shpirtërore, ata janë të dënuar të përballen me sfida dhe vuajtje të vazhdueshme në jetën tokësore. Përmes simbolit të Krishtit dhe kryqëzimit të tij në tokë, poeti thekson idenë se shpëtimi dhe sakrifica janë të lidhura ngushtë me realitetin njerëzor, dhe se përpjekja për të kapërcyer këtë realitet mbetet e paarritshme. Ky mesazh përbën një reflektim mbi konditën njerëzore, duke i bërë thirrje lexuesit të pranojë dhe të përballet me realitetin e pashmangshëm të jetës në tokë.

VI-Duhet të ndalemi dhe të kuptojmë se interpretimi që Bejko i jep kryqëzimit të Krishtit në poezinë e tij nuk synon të zhvlerësojë Krishtin, krishtërimin apo aktin e kryqëzimit. Përkundrazi, ai përpiqet të theksojë se kryqëzimi ndodhi për njerëzit dhe në tokë, duke e përqendruar aktin e sakrificës së Krishtit si një ngjarje thellësisht tokësore që ka ndikim të drejtpërdrejtë në jetën njerëzore.

Duke vendosur fokusin te fakti që Krishti u kryqëzua në Golgotha, Bejko na kujton se kjo ngjarje ndodhi në një kontekst konkret, historik dhe tokësor. Kështu, sakrifica e Krishtit merr një kuptim të prekshëm për njerëzit, duke theksuar që ky akt u krye për të sjellë shpëtim dhe kuptim në jetën tokësore të njerëzimit. Ngjitja e Krishtit në qiell si bir i Zotit vjen pas kryqëzimit, por Bejko zgjedh të përqendrohet në aspektin e sakrificës që ndodhi në tokë, për të nënvizuar ndikimin dhe rëndësinë e saj në përvojën njerëzore. Në këtë mënyrëthemi se Bejko afirmon rolin e Krishtit si shpëtimtar, duke theksuar se kuptimi dhe rëndësia e kryqëzimit duhet të gjenden në tokë, aty ku Krishti vuajti dhe kuptoi vuajtjen njerëzore dhe jo në qiell ku ai u ngjit pas kryqëzimit.

VII- Melodiciteti i poezisë "Krishti kryqëzohet vetëm në tokë" të Sadik Bejkos krijohet përmes një ndërlidhjeje të veçantë midis rimës, ritmit dhe përdorimit të zanoreve. Rima në këtë poezi nuk është e rregullt, çka i jep vargut një liri dhe një natyrë më të shtrirë, duke pasqyruar kështu një trishtim dhe një ndjenjë të pashmangshme përplasjesh me realitetin.

Ritmi, që alternohet midis frazave të shkurtra dhe të gjata, krijon një ndjenjë të përhershme luhatjeje midis shpresës dhe zhgënjimit. Kjo luhatje ritmike reflekton tensionin mes aspiratave për transcendencë dhe kthimit të pashmangshëm në tokë, duke sjellë një tonalitet të thellë emocional, të ngjashëm me trishtimin. Të kuptojmë se sa i përket trishtimit që ndjehet në melodicitetin e poezisë, ai lidhet më shumë me temën e vuajtjeve tokësore sesa me kryqëzimin e Krishtit në kuptimin teologjik. Trishtimi në poezi buron nga përplasja e njeriut me realitetin e ashpër dhe i ngjason një reflektimi të thellë mbi kufizimet e jetës në tokë, duke bërë që poezia të jetë një himn përballjeje dhe pranimi të këtij realiteti.

Zanoret, në vargje, kontribuojnë në këtë tonalitet melankolik. Përdorimi i zanoreve të hapura dhe të mbyllura krijon një rezonancë të thellë dhe një ndjenjë të brendshme të zërit, duke e përforcuar efektin emocional të poezisë. Kjo ndjesi e thellë dhe e brendshme që buron nga përdorimi i zanoreve e mbështet trishtimin që përshkon gjithë poezinë. Zanoret në poezinë "Krishti kryqëzohet vetëm në tokë" të Sadik Bejkos luajnë një rol të rëndësishëm në krijimin e melodicitetit të saj të trishtuar. Ja disa shembuj se si zanoret ndikojnë në këtë efekt: Efekti I zanoreve të hapura (a, e, o) psh në vargun "Prekëm në kufirin e dritës," përdorimi i zanoreve "e" dhe "a" krijon një rezonancë të butë dhe të zgjatur që përçon një ndjenjë të brendshme të qetësisë dhe reflektimit, duke e përforcuar efektin melankolik të vargut. Te vargu "Në tokë… të fitojmë tokën" përmban përsëritjen e zanoreve "o" dhe "a", të cilat i japin vargut një ndjesi të thellë dhe solemne, duke nënvizuar seriozitetin dhe peshën emocionale të poezisë.

Për sa I përket ndikimit të zanoreve të mbyllura (i, u) shohim se:në vargun "Ndodh: dhe në ujë perlash mund të zhgërryhen derrat," zanoret "u" dhe "i" krijojnë një tingull të mprehtë dhe të ftohtë, që i shton një dimension ironik dhe të trishtuar poezisë, duke theksuar absurditetin dhe humbjen e shpresës. Po ashtu te vargu "Krishti prapë mund të vihet në kryq e mund" kemi përsëritjen e zanoreve "i" dhe "u", që përçojnë një ndjenjë trishtimi dhe lodhjeje, duke reflektuar peshën e barrës së njerëzimit në përballjen me vuajtjet tokësore.

Këto shembuj tregojnë se përdorimi i zanoreve në poezi nuk është i rastësishëm, por i ndërtuar me kujdes, ose më saktë fjalët janë zgjedhur me kujdes që zanoret të krijojnë një melodicitet të trishtuar që rezonon me tematikën e poezisë.

Në përfundim të kësaj analize themi se Sadik Bejko, me poezinë "Krishti kryqëzohet vetëm në tokë," shfaqet si një poet me një ndjeshmëri të jashtëzakonshme dhe një talent të rrallë për të shprehur dilemat ekzistenciale të njerëzimit. Përmes një përdorimi të kujdesshëm të gjuhës, simbolizmit dhe melodicitetit,ai arrin të krijojë një poezi që jo vetëm prek shpirtin, por edhe sfidon mendimin. Ai ndërthur konceptet e thella filozofike me realitetin e përditshëm, duke ndërtuar një botë poetike ku tokësorja dhe hyjnorja përplasen, duke gjeneruar një tension të vazhdueshëm midis aspiratës për transcendencë dhe përballjes me vuajtjet e jetës. Vlerat e Bejkos si poet, parë jo vetëm te kjo poezi qëndrojnë në aftësinë e tij për të thurur vargje që rezonojnë me ndjenjat më të thella të njerëzimit, duke mbajtur një ekuilibër të hollë midis emocionalitetit dhe intelektit. Ai përdor simbolet universale për të shprehur mesazhe të fuqishme dhe të përjetshme, duke e bërë poezinë e tij të vlefshme dhe të kuptueshme për breza të ndryshëm. Bejko mbetet një zë i veçantë në poezinë shqipe, duke e lartësuar dhe pasuruar atë me ndjeshmërinë dhe vizionin e tij unik.

 

Sarandë, më gusht 2024

 

Sadik Bejko

Krishti kryqëzohet vetëm në tokë

 

Prekëm

në kufirin e dritës,

në fërfëllimën që ndan hemnisferat, hapësirat -

në të fluturimit teh të paprekshëm.

 

Ëndrash e kishim ditur, turbull  pandehur, këtë çast

fare, fare të largët :

Vendin diku, pak sa një gisht nën Hënë,

vend që nuk zbret kurrë tek ne të gjallët.

 

Por ndodhi. Çasti u ndal, ra si

karroca me flatra te këmbët tona :

- Ejani, ejani të fluturojmë, tha.

(Barëra të shpresës sonë kaq të forta

ende lopët s’u patën ngrënë!?)

Le të ngjitemi, tha,

pak, fare pak gjer aty… nën Hënë.

 

Ç’ mund të ndodhë

e mund të mos ndodhë

kur me një të puthur fluture helmuese

prek në kufirin fërfëllues

që i ndan më dysh hemisferat?

Bota bëhet tjetër,

Ndodh: dhe në ujë perlash mund të zhgërryhen derrat.

 

Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë.

S’qenkësh gjë,

s’paskësh qenë gjë ai vendi i një gisht nën-Hënës.

Të fitojmë, pra, Tokën,

Të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tonë,

atë rënien në truallin e fillimit,

rënien që nga barku i nënës.

 

Në tokë… të fitojmë tokën.

(Krishti prapë mund të vihet në kryq e mund).

Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë…

…s’është më, nuk është

ai vendi sa një gisht nën Hënë,

dikund...

 

Nga libri “Letër Hamurabit”

 

 

 

 

 

 

 

MELODIA E TRISHTIMIT DHE IMAZHI I VETMISË

 

Nga Timo Mërkuri

Për të hyrë në një analizë të imtë të poezisë “Letër Hamurabit” të Sadik Bejkos duhet që të dimë se: Hamurabi ishte një ndër sundimtarët më të famshëm të Babilonisë së lashtë, që sundoi rreth vitit 1792 p.e.s. deri në 1750 p.e.s. Ai ishte mbreti i gjashtë i dinastisë së parë babilonase dhe njihet më së shumti për krijimin e një prej kodifikimeve të para ligjore në histori, të njohur si "Kodi i Hamurabit". Ai lindi dhe u rrit në Babiloni, një qytet-shtet në Mesopotaminë e lashtë (zona midis lumenjve Tigër dhe Eufrat),  trashëgoi fronin nga ati i tij, Sin-Muballit, dhe shpejt filloi të konsolidojë pushtetin e tij duke zgjeruar territorin e Babilonisë dhe forcuar administratën e shtetit. Një nga arritjet e Hamurabit është Kodi, një përmbledhje ligjesh që mbulonin aspektet e jetës në Babiloni, duke përfshirë çështjet penale, civile, tregtare, dhe familjare. Ky kod, i shkruar në gurë dhe i vendosur në vende publike për t'u lexuar nga të gjithë, është një nga shembujt më të hershëm të ligjit të shkruar në historinë e njerëzimit. Kodi përbëhej nga rreth 282 ligje dhe kishte synim të siguronte drejtësi dhe rend në shoqëri, duke vendosur rregulla të qarta për dënimet, varësisht nga veprat e kryera. Ky kod i Hamurabit mbetet një nga dokumentet më të rëndësishme të qytetërimit të lashtë, dhe ndikimi i tij në zhvillimin e sistemit ligjor është i pamasë.

Në poezinë "Letër Hamurabit" të Bejkos, personazhi i "murgarit" i referohet një eremiti apo asketi, njeriu të vetmuar që banon në një shpellë dhe ka gjasa ta kalonte jetën me shkrime e lexime. Ky “murgar’ i shkruan një letër mbretit Hamurabi lidhur me detyrën e ngarkuar prej tij që ai, murgari të hartonte ligjet e mbretërisë, si njeriu më i ditur dhe më i pa korruptueshëm. Sipas përshkrimit, ky personazh banon në një shpellë të quajtur "Aram."

Për saktësime historike sqarojmë se: Termi "murgar" është një krijim letrar që përdor autori për të shfaqur një figurë askete, tërhequr nga shoqëria dhe që jeton në një vend të largët, një shpellë. Në kontekstin e letërsisë, ky term mund të ketë një simbolikë të thellë dhe nuk është e thënë të lidhet drejtpërdrejt me ndonjë term historik të njohur. Sa i përket emrit "Aram," nuk ka të dhëna historike që tregojnë se ka ekzistuar një shpellë e tillë, ose që "Aram" është emri i ndonjë personi të njohur të kohës së Hamurabit. Aram është një emër që ka kuptime të ndryshme në kontekste të ndryshme. Psh në Bibël, Aram i referohet një rajoni në Mesopotami (pjesë e Sirisë së sotme), por nuk ka ndonjë lidhje të drejtpërdrejtë me ndonjë shpellë ose me Hamurabin. Pra ky informacion na sugjeron se "murgari" dhe shpella "Aram" janë krijime letrare, përdorur nga autori për të ndërtuar një atmosferë mitike ose për të shprehur ide apo temë të caktuar në poezinë e tij. Pra, nuk janë elemente që kanë një bazë historike të dokumentuar, por janë më tepër pjellë e imagjinatës poetike të Bejkos.

I-Poezia "Letër Hamurabit" nga Sadik Bejko mund të vlerësohet si një poezi me një natyrë filozofike, por gjithashtu mbart edhe elemente të tjera që e bëjnë të vështirë kufizimin e saj në një kategori të vetme. Ja disa mënyra se si mund të vlerësohet kjo poezi:

1. Poezia mund të vlerësohet si poezi filozofike, që reflekton mbi tema të rëndësishme dhe universale si drejtësia, pushteti, morali, dhe natyra njerëzore. Murgari, një figurë e urtë (e ditur) dhe e vetmuar, ngre pyetje mbi vlefshmërinë e ligjeve dhe ndikimin e tyre në një shoqëri që ai e sheh të korruptuar. Ky fakt e bën poezinë të pasur me reflektime filozofike . Pyetja qëndrore që ngrihet është nëse ligjet, edhe kur hartohen me qëllim të mirë, mund të arrijnë të ndreqin një shoqëri të përfshirë në konflikt të egër, antagonizma dhe brutalitet. Te vargjet: "Ti më thirre të gdhend ligje e kode për ta, imzot.

Ata duan dhëmbët e qenit, shkopin e xhelatit,

Imzot Hamurab, ata s’i ndreq që nuk i ndreq dot."

murgari reflekton mbi kotësinë e përpjekjes së tij për të sjellë drejtësi npërmjet ligjit në një botë që përfshirë në konflikt, duke ngritur një pyetje filozofike mbi natyrën e ligjit dhe të drejtësisë.

2. Në një nivel tjetër, poezia mund të interpretohet si kritikë e fshehur e shoqërisë dhe e institucioneve të saj. Murgari, përmes zërit të tij, shfaq një mosbesim të thellë ndaj aftësisë së ligjeve për të sjellë ndryshime reale, duke nxjerrë në pah një kontradiktë midis idealit të drejtësisë dhe realitetit të ashpër të jetës së përditshme. Kjo kritikë mund të shtrihet edhe më tej, duke iu referuar një sistemi të korruptuar ose të pashpresë, duke aluduar ndoshta në një kontekst politik apo social më të gjerë. Kështu vargjet:

"Njerëzit këtu janë me nga një bodrum të zi,

me nga një hambar terri mbi shpinë dhe nën tru.

Kur ata bien nga shpellat në bodrumin e vetes,

për ta s’ka më nënë, mik e të dashur,

janë më të ftohtë se një gur,

më të thatë se një dru."

tregojnë një portret të zymtë të shoqërisë, ku njerëzit janë të mbyllur në vetminë dhe terrin e tyre të brendshëm. Kjo kritikë tregon një mosbesim ndaj efektivitetit të ligjeve dhe pushtetit për të sjellë ndonjë ndryshim real.

3.Në këtë poezi, ka një ndjenjë vetmie dhe kotësie të përpjekjeve njerëzore. Murgari shpreh një ndjenjë lodhjeje, duke e parë jetën dhe punën e tij si përpjekje e kotë përballë realitetit të pamëshirshëm dhe konfliktuaal të shoqërisë njerëzore. Ky ton ekzistencialist është i ngjashëm me ndjenjën e absurditetit dhe shpërthimit të pyetjeve mbi kuptimin e jetës, një motiv i zakonshëm në letërsinë ekzistencialiste. Psh te vargjet:

"Uji është drita e eshtrave të mija të thara.

S’më duhen teatrot, hipodromet,

stadiumet e vulgut… lumë, djersë dhe gjak?

Imzot Hamurab, nuk e mbaj dot shpatën."

murgari shpreh një lodhje përballë jetës, duke refuzuar gjithçka që lidhet me botën materiale dhe brutalitetin e saj. Kjo ndjenjë e thellë ekzistencialiste reflekton absurditetin dhe kotësinë e përpjekjeve njerëzore.

4. Poezia ka një natyrë meditative dhe reflektuese. Murgari, duke u tërhequr nga jeta e qytetit, preferon të kthehet në vetminë e shpellës së tij, ku ai mund të jetojë në paqe me natyrën dhe mendimet e tij. Kjo e bën poezinë një reflektim të qetë mbi natyrën e njeriut dhe mbi atë që është vërtetë e rëndësishme në jetë. Psh te vargjet: "Imzot Hamurab, më i madh se qytete dhe muret,/te shpella ku kthehem, le të mbulohem krejt me pluhur."

shprehet dëshira e murgarit për të lënë pas botën dhe për t'u kthyer në shpirtin e tij të brendshëm,(shpella) ku ai mund të gjejë paqen dhe urtësinë e vërtetë. Ai dëshiron të mbulohet me pluhur, duke simbolizuar kështu dorëzimin ndaj natyrës dhe ciklit të jetës.

Pra poezia "Letër Hamurabit" e Sadik Bejkos mund të shihet kryesisht si poezi filozofike, që njëkohësisht shfaq elemente të satirës, kritikës sociale, ekzistencializmit dhe mediti-meve të thella. Ajo përfshin një gamë temash dhe pyetjesh, duke e bërë atë një vepër të pasur dhe komplekse, që mund të interpretohet nga perspektiva të ndryshme. Kjo shumëkuptimësi i jep poezisë një vlerë të veçantë, duke e vendosur atë në një nivel të lartë artistik dhe intelektual.

II-Poezia "Letër Hamurabit" e Sadik Bejkos është një poezi moderniste dhe ka qasje me rrymën e ekzistencializmit dhe modernizmit kritik në letërsinë moderne,të cilat reflekto-jnë shqetësimet për ekzistencën, kotësinë e përpjekjeve njerëzore, dhe kritikën ndaj strukturave shoqërore dhe politike.

1.Ekzistencializmi fokusohet në pyetjet mbi ekzistencën, absurditetin e jetës e përpjekjen për të gjetur kuptim në një botë që duket plot kotësi. Në poezinë "Letër Hamurabit" murgari Aram shfaq një ndjenjë vetmie dhe kotësie, duke pyetur pse u nxorr nga shpella e tij dhe u ngarkua me detyrën e hartimit të ligjeve, kur ai e kuptonte që këto përpjekje janë të destinuara të dështojnë.

"Imzot Hamurab, mua plakun e përvojtur

pse më nxore nga shpella ime,

nga budallallëku im pse më nxore?!"

Këto vargje shprehin zhgënjimin e murgarit me përpjekjet e tij për të sjellë drejtësi në një

botë që është thellësisht e korruptuar dhe e pashpresë. Vargjet pasqyrojnë ndjenjat

ekzistencialiste të absurditetit dhe kotësisë.

2.Modernizmi kritik angazhohet me shqyrtimin dhe kritikën e shoqërisë, politikës dhe kulturës. Në këtë poezi, Bejko kritikon pafuqinë e sistemit  legjislativ që, megjithëse ligjet e tij duken të drejta, në realitet nuk arrijnë të përmirësojnë jetën e njerëzve. Poezia reflekton mbi dështimin e misionit të ligjeve për të ndrequr problemet e thella shoqëro-re dhe ekonomike.

"Ata duan dhëmbët e qenit, shkopin e xhelatit,

Imzot Hamurab, ata s’i ndreq që nuk i ndreq dot.

... Ja, t’i hartova ligjet, merri kodet e tua,

për mua zoti, zoti im me ligjin e tij të pamort."

 

Vargjet tregojnë se ligjet, pavarësisht nga qëllimi i tyre, nuk mund të kenë efektin e dëshiruar në një shoqëri ku dhuna dhe padrejtësia janë në rrënjët e saj. Kjo kritikë ndaj strukturave shoqërore dhe politike e bën poezinë të lidhet me modernizmin kritik.

III-Duke qenë se është një poezi moderniste, kuptimshmëria e saj mund të shihet edhe në kontekstin personal të poetit. Sadik Bejko e shkroi këtë poezi në gjashtëmujorin e dytë të vitit 1996, kohë në të cilën ai e kishte mbaruar mandatin e tij si deputet dhe ishte tërhequr nga politika, por Shqipëria përjetonte tensione të mëdha sociale dhe politike, që i paraprinë vitit 1997, kur shpërthyen trazirat e mëdha pas rënies së firmave piramidale. “…për vendin tim në situatën kritike me botimin e këtij libri dëshiroja pak rend e mirësi për të gjithë ne” shprehej poeti në një intervistë. Duhet të kemi parasysh se Bejko nuk ka qenë asnjëherë pjesë e superstrukturës politike të vendit: para se të bëhej deputet, ai ishte krijues letrar i suksesshëm dhe pedagog letërsie, i dënuar nga shteti monist për prurje moderniste në letërsi dhe arte. Gjatë vuajtjes së dënimit në minierën e Memaliajt ai u njoh më mirë me kushet e mjerrueshme të jetës dhe të punës së klasës puntore dhe kjo e nxiti që ta pranonte propozimin e PD për të kandiduar nën siglën e saj në zonën e majtë të Tepelenës, ku ai gjithsesi fitoi me shumicë dërrmuese.  Duke qenë një deputet intelektual pati besim se fjala dhe vota e tij do sillnin një përmirësim në gjëndjen aktuale të jetës së popullit, por u zhgënjye. Zhvendosja nga krijimtaria letrare në politikë rezultoi një eksperiencë zhgënjyese për të gjë që shprehet te vargjet:

"Imzot Hamurab, mua plakun e përvojtur

pse më nxore nga shpella ime,

nga budallallëku im pse më nxore?!"

të cilat tingëllojnë aktuale në vitin 1996 dhe personale për poetin, i cili flet për nxjerrjen e tij nga “shpella” e krijimtarisë letrare dhe vendosjen në “pallatin” e legjislacionit, ku nqse në fushën e letrave ai ishte një mjeshtër i madh, në këtë pallat ai e ndjeu veten më pak se një çirak. Qasja është e dukëshme sepse poeti pas mbarimit të mandatit të deputetit u shkëput nga çdo angazhim politik duke ju kthyer letërsisë, mirëpo “... Të shkruash vjersha, do të thotë t’i bësh vetes Gjyqin e Madh” kam lexuar diku nga Knut Hamsen. Këtë gjyq po i bën vetes me poezinë “ Letër Hamurabit” Sadik Bejko” i veshur me zhgunin e “murgarit’.

Sadik Bejko e kryejti detyrën e tij si deputet, ai i votoi ligjet që pruri në parlament partia e tij, megjithatë, pa me keqardhje se jeta nuk po përmirësohej, ndaj shpreh zhgënjimin e tij përballë realitetit politik dhe ekonomik që që mbizotëronte.

"Ja, t’i hartova ligjet, merri kodet e tua,

për mua zoti, zoti im me ligjin e tij të pamort."

Këto vargje janë më shumë një shfrym revolte e poetit se sa një dorëzim i hidhur nga ana e murgarit (dhe metaforikisht e Bejkos), i cili kuptoi se ligjet që ai votoi nuk mundën të përmirësonin gjendjen e njerëzve dhe ai nuk kishte fuqinë për të ndrequr realitetin e zymtë që e rrethonte.

Pas përfundimit të mandatit të tij si deputet, Bejko vendosi të tërhiqej nga politika, duke preferuar të kthehej në jetën e tij të mëparshme si krijues dhe pedagog. Kjo reflektohet në poezinë e tij, ku shpreh dëshirën për t'u kthyer në "shpellën" e tij, duke u tërhequr nga bota politike dhe duke u fokusuar përsëri në atë që është më e rëndësishme për të:

"Imzot Hamurab, më i madh se qytete dhe muret,

te shpella ku kthehem, le të mbulohem krejt me pluhur."

Këtu, kthimi në "shpellë" simbolizon kthimin në krijimtarinë letrare dhe në një jetë më të thjeshtë dhe të qetë, larg kompleksitetit dhe korrupsionit të botës politike.

Pra, poezia "Letër Hamurabit" si një poezi moderniste mund të shihet si një reflektim i zhgënjimit personal të Bejkos nga përfshirja e tij në politikë dhe përpjekjet për të sjellë ndryshime përmes ligjeve në shoqërinë shqiptare të kohës, të  përfshirë nga korrupsioni dhe tensionet sociale, pa siguruar bazën ekonomike të vendit dhe njerëzve, mbi të cilën të mbështetej ky legjislacioni. Sigurisht që te kjo poezi nuk vihet gishti mbi asnjë parti politike, por është dhe pa vend hamendësimi se kjo poezi shprehet kundër monizmit. Komunizmi nuk e pranonte termin “imzot”, ai përdorte cilësorin “shok”. Te kjo poezi më shumë është në shinjestër periudha e pluralizmit politik pas viteve ’90 se sa koha e monizmit.

III- Megjithëatë le të kthehemi te murgari I cili shfaq mosbesimin e tij qysh në fillim jo thjesht për shkak të mungesës së autoritetit të mbretit, por për shkak të një kuptimi më të thellë prej tij të natyrës njerëzore dhe realitetit social. Ai nuk e vë në dyshim fuqinë e Hamurabit për të imponuar ligjet, por dyshon në pranimin e shoqërisë për t’i zbatuar ato në mënyrë të drejtë e të qëndrueshme. Ja disa arsye pse murgari shfaq këtë mosbesim:

1. Murgari e sheh natyrën njerëzore si të prirur ndaj egoizmit, dhunës, dhe padrejtësisë. Ai përmend se njerëzit "janë më të ftohtë se një gur, më të thatë se një dru," duke sugjeruar se ata kanë humbur ndjeshmërinë dhe humanizmin e tyre. Kjo ftohtësi dhe thatësi morale është ajo që, sipas murgarit, pengon zbatimin e drejtë të ligjeve. Ai e di se pavarësisht ligjeve të shkruara, nëse njerëzit nuk kanë një bazë të fortë morale dhe etike, ato ligje do të shkelin ose do të përdoren për qëllime egoiste.

2. Murgari Aram, si personazh i urtë(i ditur) dhe i përvojtur, është i vetëdijshëm se ligjet nuk mund të funksionojnë vetëm mbi bazën e moralit dhe filozofisë, por duhet të mbështeten në një strukturë ekonomike të qëndrueshme dhe të drejtë. Në poezinë "Letër Hamurabit," edhe pse murgari nuk e shpreh këtë fakt në mënyrë të drejtpërdrejtë, ai lë të kuptohet se përpjekjet për të sjellë drejtësi përmes ligjeve janë të pamjaftueshme dhe të kota në një shoqëri që nuk ka një bazë ekonomike të fortë dhe të drejtë. Te vargjet:

"Imzot Hamurab, ata s’i ndreq që nuk i ndreq dot.

... Ja, t’i hartova ligjet, merri kodet e tua,

për mua zoti, zoti im me ligjin e tij të pamort."

të cilat  tregojnë se, pavarësisht nga përpjekjet e murgarit për të hartuar ligje të drejta, ai e kupton se ato nuk do të funksionojnë nëse nuk mbështeten nga një sistem që siguron mirëqenie ekonomike. Ligjet e vendosura nga Hamurabi, ndonëse të fuqishme dhe të mbrojtura nga mbreti, nuk mund të respektohen dhe të zbatohen në një shoqëri ku bazat ekonomike janë të paqëndrueshme ose të padrejta. Murgari Aram e di se për të ndrequr shoqërinë, nuk mjaftojnë vetëm ligjet, por duhet një transformim më i thellë që përfshin dhe bazën ekonomike të shoqërisë. Kjo i shton poezisë një dimension të rëndësishëm të kritikës ndaj sistemeve që nuk arrijnë të krijojnë një themel të qëndrueshëm për zbatimin e ligjit dhe drejtësisë.

3.Është e natyrëshme pyetja se pse ankohet murgari: mbreti Hamurab e mori nga jeta asketike dhe sigurisht, kundrejt nje pagese të majme e porositi të hartonte legjislacionin e një shoqërie në nivel të epërm kulturor e marrdhëniesh dhe jo legjislacionin e shoqërisë aktuale, të molepsur nga korupsioni dhe kontraditat. Murgari e hartoi legjisla-cionin mbi baza filozofike, për një shoqëri ideale mirëpo ky legjislacion nuk i shërbente  shoqërisë. Një legjislacion ideal do kishte në themel të tij barazinë ekonomike dhe lirinë e individit por këto dy parime legjislative do kërkonin më së paku shëmbjen e mbretërisë. Një legjislacion ideal për mbretërinë do sanksiononte shfrytëzimin e skajshëm të njeriut në interest të mbretërisë, por murgari kishte marrë detyrën për të bërë një legjislacion filozofik, gjë që ishte kontraditore me mbretërinë. Kjo është arsyeja që murgari ishte i mërzitur pse ju ngarkua atij kjo detyrë e pamundur.

4. Shoqëria që shfaq murgari është shoqëri që ka një "bodrum të zi" brenda çdo individi, e cila simbolizon errësirën morale dhe shpirtërore. Kjo errësirë është aq e thellë dhe e rrënjosur saqë njerëzit janë rezistentë ndaj ndryshimeve pozitive. Ata janë "egërsuar" dhe janë të prirur për të "shqyer" njëri-tjetrin, duke sugjeruar një tendencë të natyrshme drejt konflikteve dhe padrejtësisë që nuk mund të kontrollohet plotësisht nga ligji.

5. Edhe pse ligjet vendosen nga mbreti, murgari dyshon se ato do të zbatohen në mënyrë të drejtë nga ata që janë në pozita shtetërore. Ai përmend "këshilltarët e urtë" dhe "gjeneralët" e mbretit, duke sugjeruar se këta janë të prekur nga korrupsioni dhe prirja për të përdorur pozitën për interesat e tyre. Ky skepticizëm ndaj njerëzve në pushtet është një tjetër arsye për mosbesimin e tij në suksesin e ligjeve.

5. Murgari argumenton se njerëzit kërkojnë "dhëmbët e qenit" dhe "shkopin e xhelatit," duke theksuar se dhuna dhe nënshtrimi përmes frikës janë mjetet që ata kuptojnë dhe respektojnë. Ligjet e drejta, që bazohen në parime morale dhe etike, mund të mos kenë fuqinë për të ndryshuar një shoqëri të prirur drejt dhunës dhe egoizmit, ku forca e pushtetit është më e vlerësuar se drejtësia.

IV-Poezia "Letër Hamurabit" e Sadik Bejkos është tepër e pasur me figura artistike që shërbejnë për të thelluar dhe pasuruar kuptimin e saj. Saadik Bejko është mjeshtër I përdorimit të figurave artistike, ai përmes simboleve, metaforave, personifikimeve dhe imazheve poeti krijon një univers poetik kompleks, i cili reflekton shqetësimet sociale dhe ekzistenciale të individit dhe shoqërisë.

1.Në analizën e simboleve veçojmë:

-Shpella: në këtë poezi simbolizon izolimin, vetminë dhe mënjanimin nga shoqëria, vendin e meditimit dhe të dijes, ku murgari  kalon jetën e tij i përkushtuar ndaj studimit dhe urtësisë. Shpella është vendi ku murgari ka qenë i mbrojtur nga ndikimet negative të botës së jashtme ghjer në atë shkallë sa që ai ndjehet i njësuar me atë (shpellën):

"Jam shpella ime e përvojtur, imzot…

eshtrore, e gurtë… Mjaftohem me pak dritë."

Ligjet dhe kodet: simbolizojnë përpjekjet për të prurë drejtësi dhe rregull në shoqëri, ndonëse në kontekstin e poezisë, ato simbolizojnë gjithashtu kufizimet dhe dështimet e sistemit juridik për të ndrequr shoqërinë në mënyrë të vërtetë.

"Ja, t’i hartova ligjet, merri kodet e tua,

për mua zoti, zoti im me ligjin e tij të pamort."

Shpata: simbolizon pushtetin, dhunën dhe autoritetin. Murgari shprehet se nuk mund ta mbajë dot shpatën, duke simbolizuar refuzimin e tij për të përdorur forcën ose dhunën për të imponuar ligjet. "Imzot Hamurab, nuk e mbaj dot shpatën."

Pluhuri: simbolizon kalimin e kohës, harresën, pavlefshmërinë e përpjekjeve njerëzore përballë realitetit të pamëshirshëm të botës. Ai shpreh dëshirën e murgarit për t'u kthyer në një gjendje të thjeshtë dhe pa pretendime.:"te shpella ku kthehem, le të mbulohem krejt me pluhur."

2.Metafora "Tullat e librave ha, i brej si brejtësit" krahason përkushtimin e murgarit ndaj dijes me brejtjen e librave, duke nënkuptuar se ai jeton dhe ushqehet me njohuri. Është një metaforë që ilustron obsesionin e tij për të mësuar dhe për të reflektuar mbi jetën.

Metafora:"Uji është drita e eshtrave të mija të thara": tregon për rëndësinë e ujit si burim jete dhe freskie për murgarin, duke e barazuar atë me dritën që i jep jetë eshtrave të tij të thara.

3.Personifikimi:"Thinjat e mia trembin gjeneralët e tu" ku thinjat, që përfaqësojnë urtësi-në dhe përvojën, janë personifikuar si të afta të trembin gjeneralët e mbretit Hamurabi. Kjo nënkupton se mençuria dhe mosha e murgarit janë më të fuqishme se forca ushtarake.

Personifikimi:"Kur ata bien nga shpellat në bodrumin e vetes" ku bodrumi i vetes është personifikuar si një vend i errët dhe i thellë ku njerëzit bien, duke nënkuptuar rënien e tyre në depresion, egoizëm dhe izolim emocional.

4. Poezia "Letër Hamurabit" nga Sadik Bejko është e pasur me imazhe komplekse dhe të gjalla që përshfaqin një botë të ndarë midis shpirtërores së folësit dhe realitetit të jashtëm. Këto imazhe krijojnë kontraste të fuqishme dhe përmbajnë ngjyra të ndryshme që pasqyrojnë ndjenjat e trishtimit, vetmisë dhe reflektimit të thellë. Ja disa nga imazhet më komplekse dhe plot ngjyra të poezisë:

- Te vargu:"Jam shpella ime e përvojtur, imzot… eshtrore, e gurtë…" figura simbolike e shpellës përfaqëson izolimin dhe mënjanimin e folësit nga bota e jashtme. Shpella përshkruhet si "eshtrore" dhe "e gurtë," duke i dhënë asaj një ndjesi të ftohtë dhe të fortë, sikur të jetë një mbetje e një gjëje të vdekur. Ky imazh është kompleks sepse ndërthur një përvojë të thellë të plakjes dhe jetesës asketike, duke sugjeruar që shpella është një pjesë e brendshme e folësit, një vend ku ka gjetur paqe në vetmi, por që është gjithashtu e ngurtë dhe e pa jetë.

-Imazhi vizual:"Nën dritat e shandanëve me arin e gjithë botës" përmban një kontrast të thellë midis luksit të jashtëm dhe përvojës asketike të folësit. Shandanët që ndriçohen nga ari i tërë botës përfaqësojnë pasurinë dhe fuqinë që janë të huaja për murgarin, që e përjeton botën në mënyrë shumë më asketike. Kjo përplasje ndërmjet dritës dhe arit me botën e brendshme të folësit shton një dimension të thellë filozofik dhe emocional.

-Te vargu:"Thinjat e mia trembin gjeneralët e tu, këshilltarët e tu të urtë.” thinjat, simbol i plakjes dhe urtësisë, përbëjnë një kontrast të fuqishëm me fuqinë e gjeneralëve dhe këshilltarëve. Ky imazh është plot ngjyra sepse ndërthur ftohtësinë e thinjave të bardha me fuqinë dhe frikën që ato ngjallin tek njerëzit e fuqishëm. Ngjyra e bardhë e thinjave kundërshton fuqinë e këshilltarëve, duke treguar se përvoja dhe urtësia kanë një forcë të vetën që nuk mund të injorohet.

-Imazhi:"Uji është drita e eshtrave të mija të thara." është një imazh metaforik shumëngjyrësh që kombinon dy elementë thelbësorë: ujin dhe dritën, të cilët bashkë krijojnë një simbol të jetës dhe shpëtimit në një trup të tharë dhe të lodhur. Uji këtu nuk është vetëm një element fizik, por edhe një burim shprese dhe ushqimi shpirtëror, duke krijuar një pamje të ndritshme brenda errësirës dhe tharjes.

-Te vargu:"Njerëzit këtu janë me nga një bodrum të zi, me nga një hambar terri mbi shpinë dhe nën tru."kemi nje pamje komplekse që krijon një atmosferë të rëndë dhe të zymtë. Bodrumi i zi dhe hambari i territ përfaqësojnë pjesën e errët dhe të fshehtë të njerëzve, që ata mbajnë mbi shpinë dhe në mendjet e tyre. Kjo ngjyrë e zezë e errët dhe e ngushtë përshkruan një peshë të brendshme që i shtyp dhe i izolon njerëzit nga njëri-tjetri dhe nga bota e jashtme.

 -Vargu:"u derdhtë më pak gjak dhe lot i purpurt." Shfaq një imazh të mbushur me ngjyrë dhe simbolikë. Gjaku dhe loti i purpurt përfaqësojnë vuajtjen dhe dhimbjen që janë përjetuar, ndërsa ngjyra purpurt shton një dimension mbretëror dhe të thellë, duke sugjeruar dhimbje të përzier me një formë të lartë pasioni ose sakrifice.

Pra, këto imazhe komplekse dhe plot ngjyra jo vetëm që pasqyrojnë trishtimin dhe izolimin e murgarit, por gjithashtu krijojnë një botë të pasur me simbole dhe kontraste të fuqishme që ndërveprojnë dhe ndihmojnë në ndërtimin e një poezie të thellë dhe e menduar, duke përdorur ngjyrat dhe figurat për të pasqyruar ndjenjat e brendshme të folësit dhe për të shtuar një dimension të lartë artistik dhe filozofik

V- Poezia "Letër Hamurabit" e Bejkos përmban një tonalitet të ulët dhe një melodicitet të trishtueshëm që përshkruan  ndjenjën e vetmisë, përvojën e hidhur dhe përplasjen midis botës së brendshme dhe asaj të jashtme. Këto cilësi theksohen në poezi nëpërmjet zgjedhjes së fjalëve, ritmit të vargjeve, dhe përdorimit të imazheve të errëta dhe të heshtura.

1.Tonaliteti i ulët i poezisë krijohet nga zëri i përvuajtur dhe i heshtur që rrjedh nga vetmia dhe përvoja jetësore e folësit. Ky zë i ulët reflekton një ndjenjë përuljeje përballë botës dhe detyrës së dhënë.

Qysh te vargjet e para:"Imzot Hamurab, mua plakun e përvojtur / pse më nxore nga shpella ime" shfaqet një zë i qetë dhe i lodhur, që kërkon të kuptojë pse është nxjerrë nga vetmia “shpellore” e tij. Fjalët "plakun e përvojtur" dhe "shpella ime" krijojnë një atmosferë të rënduar nga përvoja e gjatë e vetmisë.

Te vargjet:"Jam shpella ime e përvojtur, imzot… / eshtrore, e gurtë…" folësi identifikohet me shpellën, duke e përshkruar si një vend të fortë, por të ftohtë dhe të vdekur. Përdorimi i fjalëve si "eshtrore" dhe "e gurtë" i jep poezisë një tonalitet të errët dhe të rënduar.

2.Melodiciteti i poezisë është i ngadaltë dhe i trishtueshëm, duke përforcuar ndjenjën e izolimit ndaj botës së jashtme. Ky melodicitet vjen nëpërmjet ritmit të vargjeve dhe zgjedhjes së fjalëve që janë të ngarkuara me emocion të thellë dhe melankoli. Te vargjet ”Mjaftohem me pak dritë. / pak ujë, vaj për kandilin, pak bukë"  përsëritja e fjalës "pak" krijon një ritëm të ngadaltë dhe monotone që reflekton modestinë dhe mjaftueshmërinë e folësit. Kjo mjaftueshmëri e ulët dhe trishtueshme shton tonalitetin e hidhur të poezisë.

Te vargjet: “Thinjat e mia trembin gjeneralët e tu, / këshilltarët e tu të urtë." kontrasti midis thinjave të bardha dhe fuqisë së gjeneralëve tregon për moshën dhe përvojën e folësit që kundërshton fuqinë e dhunës. Këtu, melodiciteti trishtues vjen nga ndjenja e pa fuqisë për një  përballjetë drejtë.

Vargu:“Uji është drita e eshtrave të mija të thara." është një metaforë e fuqishme që ilustron nevojën për dritë në errësirë, por në të njëjtën kohë tregon trishtimin dhe tharjen e brendshme të folësit. Melodiciteti këtu është i qetë, por i ngarkuar me trishtim, si një e folur plaku të mundur nga jeta.

3.Melodiciteti i poezisë "Letër Hamurabit" I Bejko është i ndërtuar me mjeshtëri, duke u mbështetur në ritmin e vargjeve, rimën e brendshme, dhe përdorimin e kujdesshëm të zanoreve, të cilat krijojnë një ndjesi të trishtueshme dhe një atmosferë reflektive. Këta elementë kontribuojnë në përforcimin e tonalitetit të ulët dhe ndjenjës së izolimit që përshkruan tërë poezinë.

-Ritmi i poezisë është i ngadaltë dhe i matur, duke reflektuar një ndjesi përmbajtjeje te vetes si pasojë e një përvoje së gjatë jetësorë. Ky ritëm krijon një ndjesi të zvarritur dhe të rënduar, e cila përforcon melodicitetin e trishtueshëm.

Te vargu:“Mjaftohem me pak dritë. / pak ujë, vaj për kandilin, pak bukë" përsëritja e fjalës "pak" ngadalëson ritmin e vargjeve, duke dhënë ndjesinë e një përjetimi të zgjatur dhe të kujdesshëm. Ky ritëm i ngadalë kontribuon në atmosferën melankolike të poezisë.

Te vargu: “Uji është drita e eshtrave të mija të thara." ritmi është i qetë dhe i ekuilibruar, duke krijuar një ndjesi të qetësisë së trishtuar që shfaq tharjen e brendshme të folësit.

4.Rima e brendshme, megjithëse jo e theksuar, është prezente në mënyrë delikate në poezinë e Bejkos, duke shtuar një strukturë të qëndrueshme dhe një rezonancë që thekson tonin e ulët të poezisë.

Te vargjet: “Thinjat e mia trembin gjeneralët e tu, / këshilltarët e tu të urtë." përsëritja e tingullit "t" dhe "r" krijon një rime të brendshme që ndihmon në lidhjen e elementëve të ndryshëm të vargut, duke dhënë një ndjesi të mbyllur dhe të izoluar që përforcon temën e vetmisë dhe trishtimit.

Te vargu: “Tullat e librave ha, i brej si brejtësit." rima e brendshme midis "ha" dhe "brej" krijon një ritëm të shkurtër dhe të përsëritur, që i jep vargut një ndjesi të mbyllur dhe të përqendruar, duke reflektuar aktin e përtypjes së dijes në një mënyrë të trishtuar dhe të përvuajtur.

5.Përdorimi i zanoreve në poezi ka një ndikim të madh në melodicitetin e vargjeve, duke

krijuar një rezonancë që shton tonalitetin e ulët dhe ndjesinë e trishtimit. Zanoret si "a", "u" dhe "ë" janë përdorur për të krijuar një ndjesi të mbyllur dhe të kufizuar, që i shton vargjeve një ndjesi të ngushtësisë dhe lodhjes.

Te vargu:"Imzot Hamurab, mua plakun e përvojtur / pse më nxore nga shpella ime", përdorimi i zanoreve "a" dhe "u" krijon një ndjenjë rezonance të ulët, që shton peshën emocionale të vargut dhe përforcon ndjesinë e trishtimit dhe lodhjes.

Te vargu:”S’më duhen teatrot, hipodromet, / stadiumet e vulgut…" – Zanoret "u" dhe "o" krijojnë një tingull të errët dhe të rënduar, që shton tonalitetin e ulët dhe ndjenjën e refuzimit ndaj botës së jashtme.

Pra, melodiciteti i poezisë "Letër Hamurabit" të Bejkos është rezultat i një kombinimi të kujdesshëm që poeti I bën ritmit të ngadaltë dhe të matur, rimës së brendshme delikate, dhe përdorimit të zanoreve të errëta dhe të thella. Këta elementë bashkëpunojnë mes tyre për të krijuar një poezi të mbushur me ndjenjën e trishtimit dhe vetmisë, duke i dhënë lexuesit një përvojë të thellë dhe reflektuese poetike.

Përfundimisht poezia "Letër Hamurabit" përdor tonalitetin e ulët dhe melodicitetin e trishtueshëm për të krijuar një poezi introspective, të mbushur me ndjenja të përvojës së hidhur dhe ndarjes nga bota e jashtme. Kjo poezi na çon në një udhëtim të brendshëm, duke përdorur tingujt e qetë dhe të zymtë për të ndërtuar një botë ku folësi është i plakur, i pafuqishëm, izoluar dhe i vetëdijshëm për kufijtë e tij.

 

Sarandë, më gusht 2024

 

Letër Hamurabit

nga murgari i shpellës Aram

Imzot Hamurab, mua plakun e përvojtur

pse më nxore nga shpella ime,

nga budallallëku im pse më nxore?!

Nën dritat e shandanëve me arin e gjithë botës

sot po e shkruaj rreshtin e fundit në kode.

 

Jam shpella ime e përvojtur, imzot…

eshtrore, e gurtë… Mjaftohem me pak dritë.

pak ujë, vaj për kandilin,pak bukë

Tullat e librave ha, i brej si brejtësit.

Më mjafton plasa e mekur e diellit në mur.

Thinjat e mia trembin gjeneralët e tu,

këshilltarët e tu të urtë.

 

Uji është drita e eshtrave të mija të thara.

S’më duhen teatrot, hipodromet,

stadiumet e vulgut… lumë, djersë dhe gjak?

Imzot Hamurab, nuk e mbaj dot shpatën.

Lavirhanet e tregut e të valleve

për gjakun tim të paktë

nuk ngrenë dot rrjeta, as lak.

 

Pse më torturon, zoti im, me sjellje të këso bote?

Njerëzit këtu janë me nga një bodrum të zi,

me nga një hambar terri mbi shpinë dhe nën tru.

Kur ata bien nga shpellat në bodrumin e vetes,

për ta s’ka më nënë, mik e të dashur,

janë më të ftohtë se një gur,

më të thatë se një dru.

 

Në atë bodrum ata shqyhen egër mes veti.

Ti më thirre të gdhend ligje e kode për ta, imzot.

Ata duan dhëmbët e qenit, shkopin e xhelatit,

Imzot Hamurab, ata s’i ndreq që nuk i ndreq dot.

… Ja, t’i hartova ligjet, merri kodet e tua,

për mua zoti, zoti im me ligjin e tij të pamort.

 

Imzot Hamurab, më i madh se qytete dhe muret,

te shpella ku kthehem, le të mbulohem krejt me pluhur.

Dhe uroj: në hipodromet, stadiumet, lavirhanet e tua

nga bodrumet e zinj të njerëzve,

u derdhtë më pak gjak dhe lot i purpurt.

 

fq 132.-33 libri "kalorësit e shiut" onufri, 2021

 

MELINA, HARMONIA E FJALËVE DHE MELODIA E SHPIRTIT

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia "Melina" e Luan Ramës më krijoi një ndjesi unike sikur gjatë leximit isha i shoqëruar nga tingujt e një kitare dhe buzuku grek, ndjesi  që besoj se mu krijua  jo aq pse e njihja personalitetin e Melina Mërkurit, por më shumë  nga fakti se e kisha parë disa herë filmin "Ποτέ την Κυριακή" ("Kurrë të Dielën") të vitit 1960 ku Melina kishte rol kryesor,ku këndoi dhe këngën e famëshme "Τα Παιδιά του Πειραιά" (Djemtë e Pireut). Kjo këngë jo vetëm i dha vlera filmit por u bë e famëshme në Greqi, madje kaloi kufirin e Greqisë dhe u mësua nga djemtë shqiptarë të qyteteve kufitare, të cilët e këndonin në ambiente të rinjsh. Duke menduar për këtë efekt melodik të kësaj poezie nisa ta lexoj me vëmëndje të shtuar  për të kuptuar në se është rezultat i vetë vlerave artistike të saj, si përdorimi i figurave artistike, zanoreve dhe ritmit poetik që evokojnë atmosferën muzikore, dhe e bëjnë leximin e saj një përvojë të veçantë e të këndshme, apo ishte thjeshtë një hamendësim imi.Në një bashkbisedim me Luan Ramën për këtë poezi ai më thotë se: “ishte takimi me Melinën në Paris, në sallonin e Ministrisë së Jashtme ku ajo kishte ardhur në takimin e ministrave të Kulturës së Europës më 1992 çka më shtyu të shkoja pas disa vitesh të vendosja dy trëndafilë të kuq në varrin e saj në Athinë. E kjo poezi lindi pikërisht aty, si një gjendje poetike duke parë atë “çarçaf” të mermertë që e mbulonte plot hire dhe duke medituar për jetën e saj ku më rishfaqeshin rolet e saj në kinematografi. Kështu mesa duket lindin poezitë”. Vlen të theksojmë nga fjalët e mësipërme të  autorit se  kur ai shkoi te Melina për ti vendosur lule mbi mermer, ai nuk parafytyroi  një trup në qemer por parafytyroi  e përjetoi artisten në skenë duke vallëzuar “rebetiko” e kënduar “Djemtë e Pireut”. Kjo ndjenjë është zotëruese në poezi dhe rrezonon  melodicitet te lexuesi.

I-Ndjenja e pranisë së kitarës është e para që të krijohet në lexim, ndoshta pse tingujt e kitarës janë të njohur për butësinë dhe qetësinë e tyre. Në poezinë "Melina", disa vargje krijojnë këtë ndjesi përmes përdorimit të zanoreve dhe ritmit të qetë:

“Erdha Melina

njëzet vjet rrugë mu deshën

të vija tek ti në zemër të Athinës”,

Këto vargje kanë  rrjedhshmëri të butë dhe të krijojnë  ndjesinë sikur lexuesi është i shoqëruar nga tingujt e një kitare të qetë. Përdorimi i zanoreve "a" dhe "e" ndihmon në krijimin e kësaj atmosfere të qetë dhe të ngrohtë melodiciteti.

Buzuku grek është një instrument muzikor që prodhon tinguj të gjallë dhe ritmik. Disa vargje të poezisë krijojnë këtë ndjesi përmes ritmit të gjallë dhe zanoreve të mprehta:

merre këtë cigare Mërkuri,

çohu dhe ndize si njëherë

ngjitu në këtë trapez të mermertë dhe kërce një «rebetiko»

kujto «djemtë e Pireut» dhe klith një «sagapo»,

ku vargjet në lexim të krijojnë ndjesinë e një ritmi energjik dhe emocional të buzukut, aq i veçantë në kulturën greke. Sigurisht që mua më kujtohet kërcimi i valles së famëshme “rebetiko” dhe  zëri i saj i fuqishëm dhe plot ëmbëlsi i Melinës kur klith: “Sagapoooo” (të dua) sepse filmin e kisha parë disa herë, por pikërisht kjo ndjenjë që mu krijua në lexim më bindi se më shumë se kujtesa ime, këtu ndikon formimi i vargjeve plot melodicitet buzuku, si hojet e bletëve plot mjaltë. Sinqerisht që  këto vargje kanë një ritëm të gjallë dhe ndjenjë energjike që evokojnë tingujt e një buzuku grek, veçanërisht përmendja e "rebetiko" dhe "djemtë e Pireut" që janë të lidhura me muzikën tradicionale greke. Ende kujtohen vargjet e këngës “Djemtë e Pireut”kënduar nga Melina: “Γειά σου Τζένη, με τα μπουζούκια σου/και τα παιδιά, απ' το Πειραιά/ και eνα και δυο και τρία και τέσσερα παιδιά /Γειά σου Μαρία, με τα μάτια τα μεγάλα”që me një përkthim të lirë kanë kuptimin: “Përshëndetje Xheni, me buzukun tënd/dhe djemtë e Pireut/Një dhe dy dhe tre dhe katër djem/ Përshëndetje Maria, me sytë e mëdhenj”. Shto këtu që dhe përdorimi i zanoreve "i" dhe "o" jep një kontribut në krijimin e kësaj atmosfere energjike muzikore.

Është interesante fakti se te kjo poezi edhe figurat artistike e metaforat e saj kontribuojnë në ndjesinë e të qenit i shoqëruar nga muzika, sit e vargu:"Kafenea Melina" shndriste në diell si një vajzë e dashuruar”ku kjo metaforë krijon një imazh të gjallë dhe të ndjeshëm që rezonon me lexuesin, duke krijuar një atmosferë melodike të ngrohtë, të ngjashëm me  tingujt e një kitare të qetë në sfond.

Po ashtu imazhet në poezi ndihmojnë në krijimin e ndjesisë së të qenit të shoqëruar nga muzika, sit e vargjet:

duart dhe gishtërinjtë e tua

që dikur mbanin në drithërimë një hënë të argjendë

ku imazhi evokon një ndjesi të qetë dhe të ndritshme, duke krijuar një atmosferë që mund të krijojë idenë e të qënit i shoqëruar nga tingujt e butë të një kitare ose buzuku. Sigurisht që duhet ta njohësh melodinë e buzukut grek që ti përjetosh këto ndjenja. Nuk e di sa është e vërtetë por ndjej se Luan Rama e njeh shumë mirë këtë instrument dhe melodinë e tij, ndryshe nuk kishte si ta trasmentonte në vargje ndjenjën e melodisë së këtij istrumenti.

II-Si një poezi moderniste e rrymës së postmodernizmit, poezia “Melina” karakte-rizohet nga fragmentarizmi e cila së bashku me melodicitetin janë elementë që ndërveprojnë për të krijuar një strukturë të veçantë që rezonon me lexuesin, ndërkohë që fragmentimi poetik, ndikon drejtpërdrejt në krijimin e një ritmi të veçantë, që kontribuon në melodicitetin e poezisë.

Fragmentimi poetik në poezinë "Melina" është i dukshëm në ndarjen e vargjeve në segmente të shkurtra, të cilat krijojnë një ritëm të qartë dhe të përcaktuar. Kjo ndarje i jep lexuesit ndjenjën e një ritmi të qetë dhe të balancuar, duke i lejuar të ndalet dhe të reflektojë pas çdo vargu. Psh te vargjet: 

  “Erdha Melina

  njëzet vjet rrugë mu deshën

  të vija tek ti në zemër të Athinës”,

 

secili varg është i shkurtër dhe i pavarur, duke krijuar një ritëm të qetë dhe të balancuar, duke i dhënë poezisë një strukturë të qartë e të lehtë për t'u ndjekur.

- Fragmentimi jep një përshkrim të gjallë, si  te vargu:  “Kafenea Melina" shndriste në diell si një vajzë e dashuruar” ku ky fragment poetik i ndarë nga pjesa tjetër krijon një efekt të fortë vizual dhe emocional, duke ndikuar në ritmin e përgjithshëm të poezisë.Pasazhe vargjesh që tregojnë ndikimin e fragmentimit te melodiciteti janë dhe vargjet:

  “duart dhe gishtërinjtë e tua

  që dikur mbanin në drithërimë një hënë të argjendë”

duke qenë një shembull i qartë i ndarjes së vargjeve që krijon një ritëm të qetë e melodik , ndarje që i jep lexuesit një ndjesi të fortë ritmike dhe një përvojë të thellë muzikore.

Pra me të drejtë themi se fragmentimi poetik në poezinë "Melina" të Luan Ramës ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë te melodiciteti duke krijuar një strukturë të veçantë dhe të përcaktuar që rezonon thellë me lexuesin. Përdorimi i fragmenteve të shkurtra dhe të pavarura poetike krijon një ritëm të qetë dhe të balancuar që kontribuon në efektin e përgjithshëm melodik të poezisë, duke e bërë atë një vepër të veçantë dhe emocionuese.

Përfundimisht poezia"Melina" e Luan Ramës arrin të krijojë një ndjesi leximi sikur je i shoqëruar nën tingujt e një kitare apo buzuku grek përmes përdorimit të zanoreve, ritmit figurave artistike apo fragmentarizmin poetik. Këto elemente bashkohen për të krijuar një atmosferë muzikore që bën leximin e poezisë të këndshme dhe melodike. Ky efekt ndihmon në thellimin e lidhjes emocionale të lexuesit me poezinë dhe portretin e Melina Merkuri-t, duke e bërë atë një homazh të veçantë dhe artistik.

II-Poezia është një homazh për Melina Merkurin, figurë e shquar e artit dhe kulturës greke, e cila pati një ndikim të jashtëzakonshëm si artiste dhe politikane. Melodiciteti artistik i kësaj poezie është një nga elementët që e bën atë të veçantë dhe e lidh me trashëgiminë e Melinës. Le të përqendrohemi në faktorët që formësojnë këtë melodicitet dhe ndikimin e Melina Merkurit.

1.Poezia përdor një strukturë ritmike të qëndrueshme që ndihmon në krijimin e një ndjenje melodike. Vargjet janë të ndara në fraza të qarta dhe të balancuara, që lejojnë një rrjedhshmëri të natyrshme kur lexohen me zë:

“Erdha Melina

njëzet vjet rrugë mu deshën

të vija tek ti në zemër të Athinës”,

Ky ritëm i qetë dhe i balancuar krijon një efekt qetësues dhe melodik, duke e bërë poezinë të ndjehet si një këngë ose himn.

2.Imagjinata e fuqishme dhe përshkrimet vizuale kontribuojnë në melodicitetin e poezisë, psh te vargu:"Kafenea Melina" shndriste në diell si një vajzë e dashuruar,” imazhi i kafenesë që shndrit në diell dhe krahasimi me një vajzë të dashuruar krijojnë një pamje poetike dhe të ndjeshme që rezonon me lexuesin.

3.Metaforat dhe simbolet janë përdorur për të dhënë ndjenja dhe kuptime të thella:

“merre këtë cigare Mërkuri,

çohu dhe ndize si njëherë”

Realisht Melina Mërkuri e pinte shumë cigaren, ndaj poeti duke i thënë : ..”ndize si njëherë”,  evokon kujtime të shkuara, por njëkohësisht shton një shtresë emocionali-teti dhe thellësie melodike.

III- Melina Merkuri (1920-1994) ishte një nga figurat më të njohura dhe të dashura të Greqisë. E njohur si aktore, këngëtare dhe politikane, ajo luajti një rol të rëndësi-shëm në kulturën dhe politikën greke. Portreti i saj është pasqyruar në në poezinë e Luan Ramës, "Melina" me dashuri dhe aspekt historik, që i shoqëruar me pasazhe nga poezia që përforcojnë kuptimin poetik:

1.Melina Merkuri filloi karrierën e saj si aktore në teatër dhe film. Ajo u bë e famshme ndërkombëtarisht me rolin e saj në filmin "Never on Sunday" (1960), për të cilin fitoi çmimin për aktoren më të mirë në Festivalin e Filmit në Kannë dhe u nominua për një Oscar. Një nga këngët më të njohura nga ky film është "Τα Παιδιά του Πειραιά" ("Djemtë e Pireut"), të cilën ajo e këndoi vetë.Vargu: “kujto «djemtë e Pireut» dhe klith një «sagapo»”i referohet këngës ikonike që e bëri Melinën të famshme në mbarë botën.

2.Gjatë diktaturës së kolonelëve në Greqi (1967-1974), Melina Merkuri u bë një figurë kryesore në rezistencën kundër regjimit. Ajo e përdori famën e saj për të ngritur zërin kundër diktaturës dhe për të mbështetur demokracinë.

Vlen të themi se vargu: “Melina, gjaku im i shprishur” dëshmon  origjinë Bregdetase të cilën ajo asnjëherë nuk e mohoi por, jo vetëm e shprehu publikisht por dha edhe ndihmesën e saj qoftë si politikane në përmirësimin e mardhëmnieve Shqipëri-Greqi, qoftë dhe në ndihmën personale për një numër të madh emigrantësh shqiptarë në Greqi. Mund tju kujtojmë se ishte pjestare e ekipit qeveritar grek në vizitën e parë në Shqipëri në vitin 1987 në një kohë që Shqipëria po bënte hapa të vegjël drejt botës, ku Melina Mërkuri ishte në delegacion si Ministre e Kulturës. Vlen të themi se kjo vizitë shënoi një përmirësim të ndjeshëm të m,ardhënieve greko-shqiptare duke krijuar platformën për bashkpunime të ardhëshme në fusha të ndryshme, sigurisht duke përfshirë kulturën, tregëtinë dhe politikën.

3.Pas rikthimit të demokracisë në Greqi, Melina Merkuri u zgjodh në Parlament dhe shërbeu si Ministre e Kulturës nga viti 1981 deri në vitin 1989 dhe përsëri nga 1993 deri në vdekjen e saj në 1994. Ajo ishte një luftëtare e zjarrtë e rruajtjen së trashëgimisë kulturore dhe promovimin e artit grek.Vargjet:

“Kërce Melina ime, kërce dhe njëherë për mua,

se të puthurën tënde ende e kam në faqe

dhe përqafimi yt krahët mi ngroh”,

pasqyrojnë dashurinë dhe respektin që poeti ndjen për Melinën, duke e kujtuar atë si një figurë të ngrohtë dhe të dashur që ka lënë një ndikim të thellë.

4.Melina Merkuri është e njohur për fushatën e saj për rikthimin e statujave të mermerëta të Parthenonit në Greqi, statuja të grabitura nëpër shekuj nga Anglia dhe fuqitë e tjera, një kauzë që vazhdon edhe sot. Vargjet:

duart dhe gishtërinjtë e tua

që dikur mbanin në drithërimë një hënë të argjendë

dhe vargjet e rënda të Janis Ricos,

evokojnë pasionin e saj për artin dhe kulturën, si dhe përkushtimin e saj për trashë-giminë greke.

Melina Merkuri ishte një figurë e shumëdimensionale - aktore, këngëtare, aktiviste dhe politikane. Poezia "Melina" e Luan Ramës përshkruan këtë portret të pasur dhe kompleks përmes vargjeve të saj, duke kapur thelbin e pasionit dhe dedikimit të Melinës ndaj artit, lirisë dhe kulturës greke. Përmes vargjeve të poezisë, lexuesi mund të ndjejë dashurinë dhe respektin e poetit për këtë ikonë të artit dhe kulturës, duke krijuar një homazh të ndjeshëm dhe të fuqishëm poetik për një grua që ka lënë një gjurmë të pashlyeshme në historinë dhe kulturën greke.

A e di Luan Rama, tema e poezisë më jep shkas dhe për një falnderim prej meje personalisht, në një kohë që niveli I saj I epërm artistic më inspiron në një analizë vlerësimi, pikërisht në  elementin më brilant të saj, në melodicitetin poetik.

 

Sarandë, më korrik 2024

 

Melina…

Erdha Melina

njëzet vjet rrugë mu deshën

të vija tek ti në zemër të Athinës,

një kafe piva në lagjen «Plaka»,

«Kafenea Melina» shndriste në diell si një vajzë e dashuruar,

rrugën mora nga Akropoli për tek ti

atje ku flije nën mermerin e nxehtë të Moresë,

merre këtë cigare Mërkuri,

çohu dhe ndize si njëherë

ngjitu në këtë trapez të mermertë dhe kërce një «rebetiko»

kujto «djemtë e Pireut» dhe klith një «sagapo»,

çou dhe këndo këngën e trishtë të "qirios Andonit"

që i lumtur ishte veç në ëndërr,

Melina, gjaku im i shprishur,

i dua sytë e tu të mëdhenj siç dua detin

dhe diellin që bie e shuhet në të,

gjithë dashuritë e Greqisë janë në sytë e tu

dhe shkuma e Jonit dhe e Egjeut që vjen e të mbulon gjer këtu,

Kërce Melina ime, kërce dhe njëherë për mua,

se të puthurën tënde ende e kam në faqe

dhe përqafimi yt krahët mi ngroh,

ah, duart dhe gishtërinjtë e tua

që dikur mbanin në drithërimë një hënë të argjendë

dhe vargjet e rënda të Janis Ricos,

shko tani Melina, u bë vonë,

shko ti vajzë e Argolidhës arvanitase

Dasin dhe Haxhidhakis të presin atje nën dhé,

shko ashtu përhumbur në tymin e cigares

se agimi po afron dhe bota do të zgjohet,

ndryshe do duhet të të mbart mbi vete,

të shkoj si bohemi i legjendës nëpër erë

ku ca fjalë të prushta pas nesh do jehojnë:

një i gjallë me një të vdekur shkon…