TRADHËTIA E VARUR NË DEGËT E DY PEMËVE

 

Nga Timo Mërkuri

Në rrëfimet biblike, Absalomi ishte biri i tretë i mbretit David, një princ me bukuri mbresëlënëse dhe flokë të gjatë që kujtohen si simbol i hijeshisë, por edhe i krenarisë së tij fatale. Historia e tij është një përzierje e rebelimit, manipulimit dhe dashurisë së ndaluar. Ai vrau vëllanë e tij Amonin për përdhunimin e motrës së tyre, Tamar, më pas u arratis për tre vjet, u kthye dhe nisi një rebelim të hapur kundër të atit, duke u përpjekur të marrë fronin. Fati i tij tragjik kulmoi kur gjatë një beteje u kap prej flokëve në degët e një peme dhe u vra nga ushtarët e Davidit, ndonëse mbreti kishte ndaluar vrasjen e tij. Vdekja e tij mbetet një simbol i humbjes nga vetvetja, e një bukurie që nuk mbart as drejtësi e as përmbajtje.

I-Ka në rrëfimet e shenjta dy pemë ku përfunduan dy tradhti; njëra nëpërmjet një litari, tjetra nëpërmjet flokëve të ngatërruar në degë. Juda dhe Absalomi, ndonëse me rrugë të ndryshme, patën një përfundim të përbashkët: në çdo epokë, dukja pa thelb dhe pa drejtësi i sjellin njeriut të keqen e vetvetes. Të hyftë vetja në qejf thotë populli ynë kur “uron” ironikisht fundin e dikujt që kapardiset shumë. Robert Martiko na jep një poezi: “Absalomi”,në të cilën nuk thur elegji për figurën të lashtë, por shpalos një meditim mbi rënien që vjen jo nga dënimi, por nga zbrazëtia e brendshme. Në katër ndalesat që vijojnë, poezia lexon historinë jo si një kujtim biblik, por si paralajmërim të heshtur për kohët modern, sepse pema, siç thotë poeti, “nuk është legjendë”. Ajo është ende aty, në hijen e çdo emri që “tundet”, si për ti kujtuar se ka vërtet një pemë diku, në  degët e së cilës vlen apo meriton të tundesh.

1.Absalomi nuk donte të ishte i drejtë, por e bukura pa drejtësi është verbim.

“Nuk kërkoi të ishte i drejtë.

Mjaftonte të ishte i pashëm, i dukshëm, i dëgjuar.”

Poezia hapet me një mohueshmëri të brendshme: Absalomi nuk kërkoi të ishte i drejtë. Robert Martiko këtu nuk rrëfen vetëm një personazh të shkuar, por një arketip të përhershëm të bukurisë së zbrazët, të dukjes që e zëvendëson qenien. Në këtë vështrim filozofik, drejtësia nuk është më vlerë morale, por mungesa e saj bëhet dëshmi e fuqisë së sipërfaqes. Flokët e shumtë, fjala e pakët, dhe zëri “vetëm aq sa duhej” krijojnë një figurë karizmatike, por boshe në thelb.

2. Dashuria e verbër lind nga mungesa e pyetjeve ndaj atij që i kushtohet kjo dashuri.

“Ata që e panë, e deshën.

Ata që e ndoqën, harruan të pyesnin për drejtimin.”

Kjo ndalesë filozofike godet vetëdijen kolektive që mrekullohet nga aparenca dhe nuk kërkon përmbajtjen. Kulti i bukurisë, i zërit të ëmbël, e jo i mendimit të thellë, krijon një ndjekje të verbër. Martiko paralajmëron për rrezikun e të jetuarit në sipërfaqe, në një botë ku rruga ndjeket pa pyetur për drejtimin. Poeti shpall një të vërtetë të ashpër: dashuria për dukjen mund të jetë tradhtare dhe rrënuese.

3. Vdekja si vazhdim i jetës, varja në dukje është metaforë e përhershme

“Vdiq siç jetoi: i varur në dukje.

Me flokë të bukur në degët e një peme,

i lidhur pas vetvetes —”

Në këtë pikë, vdekja e Absalomit nuk është thjesht një fat tragjik, por një epilog i merituar për një jetë të jetuar në funksion të imazhit. “I varur në dukje” bëhet një metaforë e fuqishme për njerëzit që bien pre e vetëpamjes (dukjes) së tyre, por tejë metaforës kjo është një klithmë e heshtur filozofike, një përfundim që përthyhet në kuptim, jo që etikohet në mënyrë teknike. Absalomi nuk vdes nga duart e të tjerëve, por nga pasioni i vet për veten. Pema që e pret nuk është më mit biblik, por realitet që qëndron i njëjtë ndër shekuj — një simbol i hakmarrjes së brendshme, një gjykatë natyrore që s’ka nevojë për drejtësi njerëzore.

4. Historia përsëritet, emrat që tunden më shumë sesa peshojnë nuk mungojnë.

“Por pema e varjes nuk është legjendë.

Është ende aty, në shekuj,

gati për çdo emër që fryn më shumë se peshon.”

Poezia mbyllet me një urti të hidhur: historia e Absalomit nuk ka mbaruar. Ajo është ciklike dhe moderne. Në kohët tona, “zëra të lehtë, fjalë të ëmbla” e “adhurim që lind më shpejt se kujtesa” janë simptoma të së njëjtës sëmundje shpirtërore — një shoqëri që kërkon dritë vetëm për të verbuar, jo për të ndriçuar. Martiko i rikthen lexuesit te pema e vjetër si një thirrje për vetëdije: çdo epokë ka Absalomët e saj, por jo gjithmonë ka Davida që qajnë për ta.

Në mbyllje mund të themi se flokët e bukur nuk janë kurorë drejtësie. Këtë e di Robert Martiko, ndaj në poezinë e tij nuk rrëfen thjesht historinë e një personazhi biblik, por e shndërron atë në një reflektim të thellë për kohën tonë. Absalomi nuk është vetëm një figurë e së kaluarës, por një pasqyrë për sot: ai që zë vend në zemrat e njerëzve përmes pamjes, jo përmes së vërtetës. Poema e nxit lexuesin të kërkojë peshën në vend të fryrjes, thelbin përtej pamjes, drejtësinë përtej zërit të ëmbël. Dhe, nëse nuk e bën këtë, pema është gjithmonë aty — e padukshme, por gati.

II-zgjedhja e figurës së Absalomit nga Martiko nuk është thjesht përpunimi poetik i një arketipi biblik, por një kritikë e rafinuar, me domethënie të dyfishtë; estetike dhe politike  e cila godet një realitet konkret të historisë shqiptare nën diktaturë. Në mënyrë të tërthortë, Martiko e përdor Absalomin si metaforë të diktatorit shqiptar, i cili ndërtoi një kult personaliteti të bazuar jo vetëm mbi frikën dhe kontrollin, por edhe mbi imazhin: bukurinë fizike, qëndrimin, paraqitjen nëpër dokumentarë dhe fotografi, montazhi i kujdesshëm i pamjes si simbol i epërsisë. Poeti, që vinte nga një familje e persekutuar dhe që jetonte i ndërgjegjshëm për rrezikun që sjell fjala, përzgjodhi një figurë biblike si mburojë dhe njëkohësisht si pasqyrë të një realiteti të heshtur me dhunë. Kjo është mënyra moderne për të thënë shumë pa thënë drejtpërdrejt.

Le ta shohim këtë nënvlerësim në disa vargje, si:“Nuk kërkoi të ishte i drejtë./Mjaftonte të ishte i pashëm, i dukshëm, i dëgjuar.” Këtu ngrihet një kritikë e qartë ndaj një lideri që s’e mbështet legjitimitetin e vet mbi drejtësinë, por mbi pamjen dhe përfaqësimin. Është e pamundur të mos e ndjesh këtu thumbimin ndaj diktatorit që vendoste rregullin e tij përmes dukjes së përkryer, që manipulonte masat me zë të butë dhe fjalë të ëmbla, ndërsa përndiqte gjithçka që i kundërvihej thelbit të tij të zbrazët.

“Vdiq siç jetoi: i varur në dukje.” Ky varg tingëllon si  mallkim poetik ndaj të gjithë atyre që ndërtojnë lavdinë mbi fasadën, dhe që në fund bien nga ajo që kanë ngritur vetë. Në kontekstin shqiptar, është një aludim i qartë: fundi i Absalomit është edhe paralajmërimi për fundin e çdo udhëheqësi që ka ndërtuar veten vetëm mbi dukje dhe frikëDhe më tej, si një mësim që s’ka mbaruar ende: “Pema e varjes nuk është legjendë./Është ende aty, në shekuj,/gati për çdo emër që fryn më shumë se peshon.”

Ky fund është një pohim filozofik universal, por edhe një aludim politik konkret: kushdo që rritet mbi kotësinë e lavdisë personale, mbi zbukurimin e jashtëm dhe verbimin e turmave, është i dënuar të përfundojë si Absalomi, i varur në vetveten. Nuk është e nevojshme ta quajmë me emër, sepse historia shqiptare e njeh, por dhe të tjerët në botë që patën të njëjtin përfundim, nuk njanë harruar.

Në thelb, poezia e Martikos është më shumë se një trajtim i bukurisë pa përmbajtje; është një akt kujtese dhe denoncimi, që në mungesë të lirisë së drejtpërdrejtë, flet përmes mitit dhe simbolit, por që kush ka sy për të parë, e sheh qartë se për kë e ka fjalën.

III-Poezia “Absalomi” e Martikos sjell një sërë risish poetike që e dallojnë në mënyrë të dukshme në peizazhin e letërsisë shqipe bashkëkohore. Këto risi nuk janë vetëm formale, por edhe semantike, filozofike dhe të mbushura me nënkuptime historiko-politike. Ja një përmbledhje e risive kryesore poetike:

1. Risi e parë është metoda e maskimit përmes mitit. Martiko nuk e përmend asnjëherë drejtpërdrejt diktaturën apo figurat e saj, por zgjedh Absalomin biblik si një figurë arketipale për të folur për liderë që mbështeten mbi dukjen dhe jo mbi drejtësinë. Kjo është një mënyrë moderne e të shkruarit, nën censurë ose për të ruajtur një finesë artistike që nuk ngatërrohet me pamfletin politik.

2. Në vend të himnizimit të bukurisë, Martiko përdor një ton ironik e kritik për të demaskuar rrezikun që sjell pamja e jashtme kur ajo nuk mbështetet në përmbajtje. Vargu:“Vdiq siç jetoi: i varur në dukje” është një nga risitë më të forta poetike dhe filozofike, sepse përmbys arketipin tradicional të bukurisë si virtyt. Kjo përmbysje poetike është një veprim modernist dhe një distancim nga estetika klasike e lavdërimit të formës.

3. Poezia nuk ndjek një narrativë lineare, por është ndërtuar në tablo të ngjeshura reflektimi, ku çdo strofë ngre një pikë filozofike, një mësim, një paralajmërim. Kjo strukturë e artikuluar si meditim me pauza e afron Martikon me poezinë moderne europiane, veçanërisht me atë që ndërton figurën për të shpërthyer një ide, jo për të treguar një histori.

4. Metafora e “pemës së varjes” ëshstë një simbol universal e historik: “Pema e varjes nuk është legjendë./Është ende aty, në shekuj...”Kjo metaforë është shumëplanëshe: ajo është një element biblik, por njëkohësisht shndërrohet në simbol të një drejtësie që mungon, të historisë që përsëritet dhe shoqërisë që dënon kotësinë. Është një poetikë e universalizimit të dënimit moral, që Martiko e shfaq përmes një imazhi të përjetshëm e të mbijetesës. Por unë sdi pse më kujton pemën ku u var Juda Iskarioti pasi tradhëtoi Krishtin.

5. Poeti heq dorë nga zbukurimet lirike dhe fjalitë e tepërta. Në vend të tyre, përdor një gjuhë të shtrënguar, ku çdo fjalë peshohet, çdo varg përmban një mendim. Vargje si: “Zëra të lehtë, fjalë të ëmbla,/adhurim që lind më shpejt se kujtesa” kanë muzikalitet të brendshëm, por mbi të gjitha forcë konceptuale. Ky minimalizëm me mendim të thellë është një tipar dallues i poezisë moderne që shkon përtej estetikës së formës.

6. Një risi moderne dhe e guximshme është kritika ndaj manipulimit masiv përmes bukurisë dhe karizmës së jashtme. Martiko i jep lexuesit një pasqyrë të populizmit dhe adhurueseve të verbër, që në vend të pyesin për drejtimin, për idetë, për programet ekonomike e sociale ndjekin hijet dhe zërat e ëmbël. Kjo është një filozofi morale dhe politike, jo vetëm një poezi estetike.

Kështu pra, “Absalomi” është një poezi që flet me zë të ulët, por kuptim të thellë, një art i mendimit që e gjen bukurinë jo në formë, por në të vërtetën që përmban. E parë në këtë këndvështrim edhe ne na duket më i bukur ky Absalom, por si poezi.

IV- Në kujtesën biblike, dy figura bien veçmas por me  ngjashmëri të thellë: Juda Iskarioti, që tradhtoi Krishtin dhe u vetëvar në një pemë nga brerja e ndërgjegjes, dhe Absalomi, biri i mbretit David, që ngriti dorë kundër të atit dhe u mbërthye në degët e një peme nga flokët e tij, duke gjetur atje fundin. Të dy humbën jetën të vetëvarur, njëri në mënyrë të drejtpërdrejtë, tjetri tragjikisht indirektedhe të dy e përfunduan jetën jo thjesht nga fati apo ndëshkimi, por nga një zgjedhje e tyre: nga braktisja e dashurisë njerëzore .

Poezia “Absalomi” e  Martikos ngre figurën biblike si simbol të pamjes pa përmbajtje, të fjalës që ndjell por nuk ndriçon, të njerëzve që tunden (kapardisen) më shumë sesa peshojnë (vlejnë). Në këtë kontekst, lexuesi nuk mund të mos ndiejë se pema ku u kap Absalomi nuk është larg nga pema ku varet Juda: sepse të dy; secili në mënyrën e vet, kanë tradhtuar një dashuri të dhënë pa kushte.

1. Absalomi, siç e përshkruan Martiko, nuk qe i udhëhequr nga ideali i drejtësisë apo ndonjë mision shpëtimtar. Ai zgjodhi pamjen, hijeshinë, dukjen e zëshme e të ndritshme. Bukuria, për të, ishte një pushtet në vetvete. Në poezinë e Martikos thuhet: “Nuk kërkoi të ishte i drejtë./Mjaftonte të ishte i pashëm, i dukshëm, i dëgjuar.” Në një epokë ku dukja ka më shumë vlerë se thelbi, kjo zgjedhje nuk është vetëm shenjë karakteri, por së pari është shenjë e tradhtisë ndaj së vërtetës. Absalomi nuk e përfilli nevojën për drejtësi, sepse i mjaftonte të duket i bukur dhe të dëgjohej aq sa të rriste numërin e ndjekësve e vet. Si pasojë e kësaj, ai tradhton figurën e birit dhe prijësit të mençur, të atij që ruan dinjitetin dhe mëson nga urtësia e atit.

Kështu, me vetëdije ose jo, ai tradhëton besimin e njerëzve, tradhton vizionin e qëllimit. Brenda kësaj zgjedhjeje, pema që do ta ndalë më pas, nuk është dënim i jashtëm, por pasojë e pashmangshme e një fryrjeje që nuk e mban pesha e shpirtit.

2. Një nga pasazhet më goditëse të poezisë është kur flitet për ata që e ndoqën:“Ata që e panë, e deshën./Ata që e ndoqën, harruan të pyesnin për drejtimin.”

Këtu poeti nuk kritikon vetëm Absalomin, por edhe turmën që adhuron pa menduar për vizionin politiko-ekonomik të personit që adhuron. Kjo është një verbëri kolektive, ku dashuria lind jo nga njohja, por nga pamja; jo nga përvoja, por nga ndjesia e menjëhershme. Kjo është një atmosferë që i jep jetë lavdisë së zbrazët dhe e ushqen atë. Mos dëshironi të bëjmë ndonjë qasje bashkëkohore, qoftë  vetëm me vendin dhe popullin tonë, apo sigurisht që e bëni vetë paralelizmin?

Nëse Juda tradhtoi Krishtin për tridhjetë aspra, Absalomi tradhtoi popullin që e ndoqi me sy të mbyllur sepse i udhëhoqi jo drejt dritës, por drejt vetes. Dhe drejt vetes do të thotë, drejt boshllëkut.

3. Vargjet që përshkruajnë fundin e Absalomit janë ndër më të fuqishmet në gjithë poezinë: “Vdiq siç jetoi: i varur në dukje./Me flokë të bukur në degët e një peme,/i lidhur pas vetvetes —” Ky fund nuk është thjesht një ndëshkim fizik, është simbol i përmbysjes morale. Absalomi nuk vritet nga shigjeta, por i mbërthehen flokët e veta  (ajo çka atë e identifikonte dhe e ngrinte në sy të të tjerëve) në degët e një peme. Pra, nuk është ndëshkim i jashtëm, por kapje nga vetvetja.

Martiko e thotë qartë: ai vdiq siç jetoi, i varur në dukje. Në këtë pikë, ngjashmëria me Judën bëhet e thellë. Juda, pas tradhtisë, nuk mundi të përballonte brerjen e ndërgjegjes, dhe kërkoi një pemë për tu varur. Absalomi nuk kishte ndjesinë e pendesës, por edhe ai nuk mundi të shpëtojë nga vetja e vet e rreme. Në këtë mënyrë, varja e Absalomit nuk ndodh drejt për drejt, por është po aq tragjike. Ai nuk e tradhtoi një mësues hyjnor, por e tradhtoi dashurinë tokësore të babait dhe të popullit që i besointe.

IV. Shikoni me vemëndje, në strofat e fundit të poezisë,  Martiko i largohet figurës së Absalomit si një personazh i vetëm dhe e shndërron atë në një figurë të përsëritshme në shoqëri. Ai vendos përballë lexuesit një përgjithësim, ku përfshihen të gjithë ata individë që ngjiten në vëmendjen publike pa merita të thella, që marrin përmasat e një figure të ndritur vetëm përmes shfaqjes dhe ndikimit të menjëhershëm ndjesor. Kjo ndodh në shoqëritë ku pamja dhe fjala  vlerësohen më shumë se thelbi dhe mendimi kritik. Autori e thotë qartë: “Dhe sot, nga moda e çastit/ose nga mallëngjimi për djeshmen,/vijnë sërish të tillë:/zëra të lehtë, fjalë të ëmbla,/adhurim që lind më shpejt se kujtesa.”

Në këtë fragment, Martiko vë në qendër një realitet të përhershëm: shfaqja si rrezik i përhershëm moral, si tundim që shpesh kalon pa ndëshkim në jetën e përditshme, por që mbart në vetvete një dënim të natyrshëm. Këtu hyn në lojë simboli i pemës. Poeti e rikthekson atë në mënyrë të prerë:“Pema e varjes nuk është legjendë./Është ende aty, në shekuj,/gati për çdo emër që fryn më shumë se peshon”.

Sigurisht që ju nuk do nisni ta kërkoni këtë pemë diku, pranë institucioneve. Pema e poezisë është metaforike, ajo nuk është më pema e Absalomit biblik dhe as ajo e Judës. Kjo pemë eshtë  bërë simbol i  ekuilibri të brendshëm të munguar tek individët e rritur mbi dukjen dhe jo mbi përmbajtje. Megjithatë, ajo qetësisht "pret"  rastet e ndonjë  fryrjeje pa bazë, sepse jeta e jetuar vetëm në dukje është e prirur të përplaset me realitetin dhe kjo përplasje nuk fal.

Por ka dhe një dallim tjetër mes këtyre dy varjeve; nëse Juda Iskarioti në filim u shfaq si  dishepull i Krishtit, më pas e tradhtoi me vetëdije, por pasi nuk përballoi pasojat e traadhëtisë së tij,  kërkoi fundin në një pemë, Absalomi e pati ndryshe tradhtinë e tij, por jo më të vogël. Ai tradhëtoi një dashuri tokësore, njerëzore dhe të pakushtëzuar: atë të babait të tij, mbretit David. Tradhëtia e tij  lidhet edhe  me aktin e drejtpërdrejtë të organizimit të sulmit për marrjen e pushtetit, por Martiko e shpërfill këtë si një veprim jashtë idesë së tij poetike e filozofike. Ndërsa në lidhje me pemën , për Martikon, ajo nuk është  metaforë biblike e rrallë, as imazh mitik i një kohe të shkuar, ajo është një figurë etike që përfaqëson dënimin e heshtur  e të pashmangshëm, që rrjedh natyrshëm nga mospërputhja midis asaj që njeriu duket dhe asaj që është. Dhe në fund, poeti  jo më kot na kujton me qartësi të pamëshirshme: “Gati për çdo emër që fryn më shumë se peshon.” Ky varg ndoshta duhet të shkruhet para disa institucioneve qendrore apo lokale të vendit tonë jo pse dëshirojmë , por ta dinë se pema është vërtet aty. Dhe kjo është pema që nuk pyet për emra, por mat zemrën. Dhe ku ajo është bosh, pema është aty , jo si legjendë, por si përfundim.

 

Sarandë, më korrik 2025

 

 

ABSALOMI

Nuk kërkoi të ishte i drejtë.

Mjaftonte të ishte i pashëm, i dukshëm, i dëgjuar.

Fjalët i kishte pak, flokët shumë,

dhe zëri i tij — vetëm aq sa duhej për të ndjellë njerëzit.

 

Ata që e panë, e deshën.

Ata që e ndoqën, harruan të pyesnin për drejtimin.

Sepse bukuria, kur nuk ka thelb,

është si drita që verbon në vend që të ndriçojë.

 

Vdiq siç jetoi: i varur në dukje.

Me flokë të bukur në degët e një peme,

i lidhur pas vetvetes —

dhe i harruar nga ajo që quhet drejtësi.

 

Dhe sot, nga moda e çastit

ose nga mallëngjimi për djeshmen,

vijnë sërish të tillë:

zëra të lehtë, fjalë të ëmbla,

adhurim që lind më shpejt se kujtesa.

 

Por pema e varjes nuk është legjendë.

Është ende aty, në shekuj,

gati për çdo emër që fryn më shumë se peshon.

 DRITA Që VERBONTE

 

Nga Timo Mërkur

Faraonët… ishin më shumë se mbretër. Ishin dritë e padiskutueshme mbi dhe, të vetmit që guxonin të rrezatonin pa u pyetur nëse të tjerët ndiheshin të ngrohur apo të verbuar. Ishin quajtur “bij të zotit”, mishërim i Horusit në tokë, por sundonin me frikën që vjen jo nga qielli, por nga toka. Pushteti nuk fitohej, ai kalonte si një frymë e vjetër, nga një trup i ngritur në fron te tjetri, i shurdhët ndaj murmurimave të nënshtrimit. Dhe vdekja për ta nuk ishte rrënim, por një tjetër vendkalim drejt një përjetësie të ndërtuar me gurë, me urdhra, me heshtje. Piramidat nuk ishin strehë, por kërcënim që qëndron mbi kohën. Sfinksi nuk flet, por sheh si një sy, që as gjumi nuk e zë;  e mban vështrimin mbi mijëvjeçarë, mbi popuj që kalojnë, mbi fjalë që fshihen dhe urdhra që mbesin. Sepse faraoni nuk kërkon dashuri, as kujtim, ai do të mos harrohet.

Këtu zgjohet poeti Robert Martiko. Ai nuk e kërkon Egjiptin në rrënojat e historisë, por në hapat e tanishëm. Ai nuk merret me faraonët e lashtë, por me frymën e tyre që ringjallet në kohë të tjera, me zë tjetër, por me të njëjtin verbim. Martiko nuk kërkon të tregojë të kaluarën, por të na bëjë ta shohim si vazhdon ajo të banojë mes nesh, në çdo statujë, në çdo libër, në çdo frikë që nuk guxon të thuhet me zë.

Faraoni i Martikos është dritë që nuk ndriçon për të tërë, një kandil që ndrin vetëm për vete, një dritë që nuk i shpie rrezet te  njerëzit e zakonshëm. Ai është drejtim pa kthesa, urdhër i gdhendur në mendje, frikë e bërë ligj dhe dritë që nuk ngroh askënd. Nuk kemi të bëjmë me një figurë mitike, por me një përditshmëri të fshehur në fjalë të pakta, në hapa të kujdesshëm, në heshtje që rritet në hijen e pallatit.

Dhe poeti nuk ngre zërin, ai ngrin një çast. Një pasqyrë. Një zbardhje të ftohtë. Aty ku lavdia pret që të admirohet, ai e zbërthen në pluhur, në fjalë që nuk lexohen më, në dhe që nuk gjykon, por të pret. Dhe është kjo pritje që e bën poezinë e Martikos të mos jetë as thirrje, as akuzë, por kujtesë e heshtur, për dritën që s’i ndriçoi kurrë të tërë.

I-Leximi filozofik i poezisë “Faraoni”

E themi qysh në krye se kjo analizë nuk kërkon të sqarojë faktet, por është një zë i brendhsëm që na mungoi kaq kohë, ndaj më mirë këtë analizë le ta quajmë lexim filozofik të poezisë së Martikos, i cili nuk e ndërtoi “Faraonin” si një figurë historike, as si një sundimtar me emër dhe datë. Ai e ngjiz si një shëmbëlltyrë të përhershme të pushtetit absolut, një metaforë të përqendruar jo te individi, por te forma e errët e frikës që kërkon të shndërrohet në përjetësi. Poezia nuk ka jehonën e një klithme. Ajo rrjedh në një ton të heshtur, të urtë, në atë heshtje që, siç thotë poeti, “u bë tokë.”

Në fillim është rendi. Një rend pa zë, një rend që e zëvendëson jetën me një qetësi të imponuar, sa që as të qarat e foshnjave nuk dëgjohen. Nuk është një qetësi shpirtërore, por qetësia e frikës, e kontrollit, ku çdo lëvizje e pavend, çdo fjalë e tepërt, kthehet në gabim fatal:

“Një fjalë e tepërt, një hap i paditur

ishin rënie për të.”

Martiko krijon kështu një peizazh etik dhe filozofik, ku njeriu nuk është më subjekt. Ai është hije. Drita, që në mënyrë të zakonshme është simbol i shpëtimit, këtu shndërrohet në një rreze që ndëshkon, një “dritë e vetme” që nuk ndriçon, por verbon.

Kjo dritë është logjika e vetme e pushtetit, që kërkon të shuajë çdo kthesë rruge, çdo mendim ndryshe:

“Gjithçka duhej të ishte e rrafshët —

si një shkretëtirë që digjej përballë pallatit.”

Në këtë shkretëtirë mendimesh e lëvizjesh, rrafshësia nuk është thjesht simbol i hapësirës fizike, por i ndërgjegjes së nënshtruar. Nuk kërkohet më njeriu, por një sipërfaqe pa reliev, pa shpirt. Ky është totalitarizmi si gjendje shpirtërore: të shohësh por të mos shprehesh, të mendosh por të mos flasësh.

Figura e Faraonit nuk përmendet kurrë si njeri. Ai është ide, një logjikë e vjetër, por që ringjallet sa herë që frika gjen ushqim në turmën pa zë:

“Në çdo qytet, një statujë.

Në çdo libër, një urdhër.

Në çdo mendje, një frikë që s’thuhej me zë.”

Në këtë trinitet; qytet, libër, mendje shpallet prania e një forme pushteti që nuk kërkon më të kuptohe apo ca më pak që të duhet nga masat populloret. Ai thjesht kërkon të jetë e përjetshme. Por filozofia e Martikos është stoike: ajo që mbahet në këmbë me frikë, bie me kohën. Dhe nuk bie me revolucion. Bie me kalim. Pa britma. Pa shkatërrim. Thjesht harrohet.

.“Pastaj kaloi.

Jo me një rrëzim,

por me një heshtje që u bë tokë.”

Ky varg është themeli filozofik i poezisë. Asgjë nuk qëndron në përjetësi pa kuptim. Përjetësia e Faraonit është përmasë e zbrazëtisë së tij. Koha nuk e ndëshkon me armë. E kalon me indiferencën që vetëm jeta e gjallë mund të ketë ndaj monumenteve boshe. Harresa nuk është hakmarrje, është triumf i jetës mbi mitin e rremë.

Në fund, Martiko i jep fjalës poetike përmasën e një heshtjeje që është më e fortë se britma. Ai nuk shpall triumfin e të shtypurve, por zbërthen rënien e vetë sundimit nga brenda. Vetëm ajo që buron nga liria mbetet:

“Fjalët e tij u shkruan në gurë,

por askush s’i lexon më.

Vetëm dheu i mban,

siç mban edhe eshtrat,

pak me më shumë durim.”

Kjo është filozofia e tokës, durimtare, e heshtur, e vërtetë. Dheu mban gjithçka, edhe fjalët boshe të pushtetit, por pa besim, pa adhurim. Dheu thjesht pret që koha të kalojë, dhe guri të shpërbëhet siç shpërbëhet çdo përjetësi e rreme.

Ndaj themi se, poezia e Martikos është një akt filozofik i rrallë. Jo një qëndrim politik, por një shpërbërje poetike e frikës. Një liri që nuk shpallet me bujë, por që përvijon qetësisht triumfin e jetës mbi mitin, të mendimit mbi urdhrin, të harresës mbi pushtetin e zbrazët. Dhe kjo mjafton për ta bërë “Faraonin” një nga meditimet më të thella të poezisë shqiptare për pushtetin dhe fundin e tij të pashmangshëm.

“Koha nuk e ndëshkoi.

Thjesht e kaloi.”

Në këtë varg s’ka urrejtje, as mallkim. Vetëm një vështrim i kthjellët. Dhe filozofia më e thellë që mund të thotë poezia.

II-Figura e faraonit si simbol i despotizmit universal

Në poezinë e Robert Martikos, figura e faraonit shndërrohet nga një mbret i lashtësisë në një simbol të despotizmit universal; një fytyrë që ringjallet sa herë që frika veshet me lavdi dhe heshtja shpallet si virtyt. Ai nuk është më njeri, por hijë që zgjatet mbi kohë, që rëndon mbi popuj dhe i shndërron në hije të vetes së tyre. Dhe Martiko, me një poezi të përmbajtur, me një fjalë që hesht më shumë sesa shpall, ndërton një akt rrëfyes mbi padrejtësinë, shfrytëzimin dhe errësimin e shpirtit njerëzor nën sundimin e një dritë që nuk ngroh:“Gjithçka duhej të ishte e rrafshët /si një shkretëtirë që digjej përballë pallatit / Pa stuhi.”

.Në këtë peizazh poetik, rrafshësia nuk është vetëm një formë gjeografike, por një program filozofik i shuarjes së çdo lartësimi të kurbës së mendimit njerëzor. Këtu, njeriu nuk ndërtohet, por shkurtohet. Rrafshimi i shkretëtirës përpara pallatit është fytyra më e saktë e pushtetit që ngrihet mbi heshtjen e të tjerëve. Dhe jo heshtje e shpirtshme, por heshtje që lind nga frika. Faraoni i Martikos nuk kërkon nderim, ai kërkon zhdukje të mendimit ndryshe, të shpirtit që ngrihet mbi frikën.

“Thonë se nuk i pëlqente zhurma.

Besonte te rendi.

Një fjalë e tepërt, një hap i paditur

ishin rënie për të.”

.Rendi që kërkon faraoni nuk është rend i drejtësisë. Është rendi i përuljes. Fjala e tepërt është krim,hapi i pavend është mëkat. Ky është thelbi i despotizmit, jo të shohësh popullin si jetë, por si rrezik për rendin tënd. Dhe për këtë, ai kërkon errësirë, jo dritë. Kërkon qetësi, jo kulturë. Poeti nuk e thotë këtë me slogane. Ai e rrëfen me imazhe që ndjehen në lëkurë.

“Në çdo libër, një urdhër.

Në çdo mendje, një frikë që s’thuhej me zë.”

.Pushteti i faraonit nuk është më vetëm fizik. Ai hy në libra, në mendje, në fjalë. Ç’është më e frikshme, nuk është se njerëzit nuk flasin, por se nuk guxojnë as të mendojnë. Kjo është errësira më e thellë kulturore që Martiko përshkruan: ajo që nuk ka censurë të jashtme, sepse është e brendshme, e përvetësuar, e bërë natyrë.

Faraoni nuk ndërton kulture; ai ndërton monumente që lartësojnë vetëm atë. Populli është mjeti, jo qëllimi. Ai ngrin në terr, në punë të palodhur, në mundim të pavlerë. Dhe poetit i mjafton një varg për të thënë gjithçka:

“Fjalët e tij u shkruan në gurë,

por askush s’i lexon më.”

Këtu, përmasat e despotizmit marrin fund jo me rebelim, por me një harresë që vjen si dritë e ngadaltë. Faraoni ngriti gurë mbi shpinat e popullit, por fjalët që ai gdhendi mbi ta nuk jetojnë më. Dhe kjo është e vetmja drejtësi që koha njeh: ajo që nuk vjen me hakmarrje, por me kalim.

“Pastaj kaloi.

Jo me një rrëzim,

por me një heshtje që u bë tokë.”

 

Në këtë heshtje është fati i çdo despotizmi që nuk ushqehet nga drita e dijes, por nga hija e frikës. Martiko nuk e vajton popullin që mbeti në errësirë. Ai nuk bërtet për lirinë e munguar. Ai e rrëfen këtë tragjedi me qetësi, sepse vetëm qetësia mund të flasë me thellësi për lëndimin e gjatë.

Faraoni, në fund, nuk humbet nga ndonjë forcë e jashtme. Ai vdes nga brenda, sepse nuk la gjurmë në shpirtin e popullit të vet. La frikë. Dhe frika nuk trashëgon.

“Vetëm dheu i mban,

siç mban edhe eshtrat,

pak me më shumë durim.”

Kjo është gjuha e fundit e despotit: heshtja e dheut, kujtesa e pluhurosur. Dhe kjo është drejtësia poetike e Martikos — që nuk rrëzon, por kalon; që nuk hakmerret, por zbulon zbrazëtinë; që nuk kërkon britmë, por fjalë që ndriçojnë.

Në poezinë e tij, despotizmi nuk është vetëm një fenomen politik. Është një gjendje shpirtërore që lë në terr mendjen, kulturën, popullin — dhe që fundin e ka jo në rebelim, por në heshtje. Heshtje që, siç thotë poeti, “u bë tokë.” Dhe mbi atë tokë, do të mbijë fjala tjetër, fjala që nuk vjen nga frika, por nga liria.

III-Ngjashmëria e Faraonit në poezinë e Robert Martikos me diktatorin shqiptar të monizmit, lexim poetik në katër rrugë kalimi

1. Faraoni i Martikos nuk ka fytyrë antike, por një zë që na ndjek nga tekstet dhe bustet, ai nuk vjen nga Egjipti i lashtë me rrobat e arta e skeptrin perandorak në dorë. Ai nuk vjen mbi karrocë me kuaj, por zë vend në bibliotekat tona, në librat shkollorë, në ballinat e gazetave dhe në ekranet e televizorit. Ai është aty ku një fjali bëhej dogmë, ku një zë mjaftonte të heshtte të gjithë të tjerët. Martiko e sjell figurën e tij përmes një atmosfere të rëndë, të rregulluar deri në mbytje:

“Thonë se nuk i pëlqente zhurma.

Besonte te rendi.

Një fjalë e tepërt, një hap i paditur

ishin rënie për të.”

Në këtë heshtje të imponuar, më shumë se për një faraon antik, flitet për një udhëheqës të kohëve moderne, që rregullin e bëri frikë, dhe frikën e bëri bindje.

2. Edhe diktatori shqiptar kishte statujat, librat e tij, piramidën, siç  e kishte Faraoni, ndaj qysh në leximin e titullit të poezisë ne na shfaqet para syve diktatori ynë, jo faraonët e një Egjypti që nuk e kemi njohur. Figura e diktatorit shqiptar gjendet e shumëfishuar në poezinë e Martikos, ku faraoni shndërrohet në një prani që projektohet në çdo hapësirë publike, si për të thënë se vetëm ai ekziston, dhe pjesa tjetër është hi. Nga qyteti në qytet, nga institucioni në ndërmarrje, nga kopshti i fëmijëve te muzeu i përjetësisë, prania e tij sundonte me sytë e ngrirë të bustit dhe fjalën që nuk duhej komentuar:

“Në çdo qytet, një statujë.

Në çdo libër, një urdhër.

Në çdo mendje, një frikë që s’thuhej me zë.”

Në këtë zbrazëti të mbushur me portrete dhe urdhra, edhe piramida e Tiranës, muzeu që duhej të ruante zërin dhe lavdinë e ti, shndërrohet në simbolin më të qartë të ngjashmërisë me faraonët. Por historia nuk i qëndroi besnike.

3. Faraoni i Martikos bie siç ra diktatori ynë: jo me gjëmim, por me heshtjen e popullit.

Nuk ishte një revolucion i përgjakshëm ai që e rrëzoi. As sulm i furishëm. Por një rrëfim i qetë kolektiv, një zemërim që erdhi si heshtje, si lodhje, si neveri. Martiko nuk i thërret popullit që të rebelohet; ai e përshkruan rënien si një proces natyror, si rënie guri:

“Pastaj kaloi.

Jo me një rrëzim,

por me një heshtje që u bë tokë.”

Njësoj si bustet e diktatorit, që u rrëzuan me duar të zbrazura, pa armë,  por me fuqinë e thjeshtë të mospajtimit popullor. Edhe piramida e famshme, që duhej të ruante zërin e tij për përjetësi, u kthye në qendër arti, një shndërrim që vetë poezia e ka parandjerë.

4. Faraoni dhe diktatori nuk u ndëshkuan nga koha, koha thjesht i kaloi. Martiko nuk shkruan një akt hakmarrjeje. Nuk kërkon dënim. Ai shënon një kalim: të qetë, të heshtur, të pakthyeshëm. Dhe kjo është forma më e thellë e çlirimit. Sepse ajo që është ndërtuar mbi frikë, nuk mbijeton në kujtesën e lirë. Ajo që është gdhendur në gur për të sunduar, mbetet thjesht gur, kur fryma ikën.

“Koha nuk e ndëshkoi.

Thjesht e kaloi.”

Faraoni dhe diktatori, ndonëse ndërtuan tempuj dhe urdhëruan heshtje, nuk i mbijetuan frymës së jetës. Ndaj Martiko s’ka nevojë të bërtasë. Ai e thotë me një zë të ngadaltë e të kthjellët: harresa është më e thellë se rrëzimi, dhe heshtja e njerëzve, më e fortë se çdo bust. Këto i thotë Martiko për diktatorin, por unë do tju them për Martikon se familja e tij e provoi dhunën e diktatorit, ati i tij e provoi burgun e diktaturës, jo pse bëri ndonjë faj, por thjeshtë nuk ishte dakort me atë dhe sejmenët e tij. Pavarëssisht vuajtjeve disavjeçare, ose më saktë ; vuajtjes disa brezash Martiko nuk bërtet për hakmarrje me armë, me revolucion. Qysh në titull ndjejmë se faraoni i Martikos dhe diktatori shqiptar janë një: të ngjashëm në urdhër, në frikë, në përjetësinë që deshën ta ndërtojnë, dhe në mënyrën sesi u tretën, pa lavdi, pa nevojë, pa zë. Dhe poezia, kjo gjuhë që mbetet, i përcjell me dinjitet, jo për t’i kujtuar, por për të mos i pasur më kurrë.

IV- Çfarë të reje sjell me këtë poezi Martiko në poetikën shqipe? Martiko e ndërton gjithë poezinë si një risi më vete, qoftë në strukturë, qoftë në ide, e përbërë nga një shumësi risish.

1. Ai së pari zbret figurën e sundimtarit nga froni dhe e zhvesh nga madhështia. Në këtë poezi, Martiko nuk sulmon me klithma zemërimi, por zhvesh me qetësi. Ai nuk e përmbys sunduesin me dhunë, si një diktator trim e luftëtar, por e trajton si njeri që ka patur frikë nga çdo lëvizje. Figurat e fuqisë mitike thyhen në përmasën njerëzore, me një ton të ftohtë, pothuaj indiferent:“Një fjalë e tepërt, një hap i paditur / ishin rënie për të.”

Kështu, poeti na jep një sundues që jeton me frikën nga njeriu, nga fjala, nga mendimi. Kjo është një risi e madhe në poezinë shqipe: Martiko nuk e kritikon pushtetin përmes denoncimit ideologjik, por përmes zbrazjes së tij nga çdo dimension shpirtëror.

2. Ai flet për dritën jo si shpëtim, por si imponim. Kjo është ndër kthesat më të forta në trajtimin metaforik të “dritës” në poezinë shqipe. Në vend që të simbolizojë dijen, shpëtimin, ngrohtësinë, drita bëhet përvëlim, djegie, rrugë pa kthesa.“Dritën e quante të vetme. / Jo si shpëtim, / por si drejtim që duhej ndjekur pa kthesa.” Kështu, Martiko përmbys një nga metaforat më të konsoliduara të traditës poetike. Ai përdor dritën për të treguar një regjim drejtimi të verbër, ku njeriu nuk lejohet të kërkojë rrugë të tjera.

3. Poezia e tij është e kundërta e një  himni, është zbrazje e kultit nga përmbajtja pse Martiko shënjestron kultin e udhëheqësit jo me sarkazëm, por me thatësinë e kujtesës që s’ndien më dhimbje. ”T’u harroftë emri” është mallkimi më i madh ndër shqiptarët. Kështu Martiko, në vend që të pikturojë figurën me ngjyra, ai e zbeh deri në heshtje:“E quajtën ndriçues, themelues, / dhe ndoshta edhe i tillë qe, për një çast. / Dritë që s’ngrohte më askënd”. Poeti shpalos një kritikë të heshtur ndaj atyre që shfaqen si shpëtimtarë, por e lënë njeriun pa zë dhe pa drejtim. Kjo mënyrë e trajtimit poetik, ku figura e madhe shfaqet përmes plogështisë së ndikimit të saj; është një mënyrë e re dhe poetikisht shumë e rafinuar për të shprehur refuzimin.

4. Ai vendos frikën si përmasë të mendjes dhe heshtjen si formë të rrënjosjes. Në vend që të flasë për tortura apo për burgime, Martiko përdor një varg që trondit pa ulëritur: “Në çdo mendje, një frikë që s’thuhej me zë.” Ky është një nga vargjet më të ngjeshura të poezisë ku terrori nuk ka trup, por ndodhet në mendje. Frika nuk është  një veprim, por një gjendje e brendshme që është bërë pjesë e qenies. Ky trajtim i psikologjisë kolektive përmes poezisë është risi që e bën Martikon të ndryshëm nga poetët që merren me dhimbjen thjesht në mënyrë faktike.

5. Martiko flet për rënien jo si përmbysje, por si zbehje  dhe kjo është më e frikshme. Në vend të një fundi të bujshëm për sundimtarin, Martiko e shfaq fundin e tij si një humbje në harresë. Ai nuk bie nga pushteti, ai fshihet nga kujtesa. “Pastaj kaloi. / Jo me një rrëzim / por me një heshtje që u bë tokë.” Ky është një nga vizionet më origjinale të rrëzimit në poezinë shqipe: rrëzimi nuk ndodh me revolucion, me grusht shteti por me mospërfillje. E tashmja nuk ka nevojë të hakmerret; ajo mjaftohet të ecë më tej. Kjo ide është thellësisht moderne dhe filozofikisht shumë e ngarkuar.  Martiko ka sjellë në poezinë shqipe një mënyrë të re të shikimit të pushtetit: jo si forcë brutale që duhet shkatërruar, por si bozhur i vjetër që është tharë vetë. Ai i bën fjalët të ndriçojnë jo për të drejtuar, por për të shpalosur qartësinë e asaj që ndodhi: “Fjalët e tij u shkruan në gurë, / por askush s’i lexon më”, “Koha nuk e ndëshkoi. / Thjesht e kaloi”.

Kjo është risia më thelbësore: poezia nuk është hakmarrje, por rrugë, ecje që vazhdon pa kthyer kokën pas. Dhe kjo qetësi që e përjashton mitin, është zëri më i fortë që dëgjohet në poezinë e Martikos.

Në këtë poezi të Martikos, rrëzimi nuk është përmbysje e dhunëshme, por shuarje. Nuk vjen si klithmë, por si tokë që mbulon gjithçka me një heshtje që nuk harron, por as nuk flet. E gjithë madhështia zhbëhet në qetësi. E gjithë frika tretet pa nevojë për hakmarrje. Dhe në këtë qetësi, poeti flet me zë të ulët, por me një fuqi që s’mund të trembet më: sepse gjykimi i vërtetë nuk është ai që vjen me dënim, por ai që nuk vjen fare. Sepse vetëm dheu di të presë. Dhe në pritjen e tij, gjithçka zë vendin që i takon. Dheu nuk gjykon, ai pret.

 

Sarandë, më korrik 2025

 

FARAONI

Thonë se nuk i pëlqente zhurma.

Besonte te rendi.

Një fjalë e tepërt, një hap i paditur

ishin rënie për të.

Gjithçka duhej të ishte e rrafshët —

si një shkretëtirë që digjej përballë pallatit.

Pa stuhi.

 

Dritën e quante të vetme.

Jo si shpëtim,

por si drejtim që duhej ndjekur pa kthesa.

Në çdo qytet, një statujë.

Në çdo libër, një urdhër.

Në çdo mendje, një frikë që s’thuhej me zë.

 

E quajtën ndriçues, themelues,

dhe ndoshta edhe i tillë qe, për një çast.

Dritë që s’ngrohte më askënd.

Njerëzit i ngritën duart lart,

jo për të lutur,

por për t’u mbrojtur nga zjarret përvëlues.

 

Pastaj kaloi.

Jo me një rrëzim,

por me një heshtje që u bë tokë.

Fjalët e tij u shkruan në gurë,

por askush s’i lexon më.

Vetëm dheu i mban,

siç ia mban edhe eshtrat,

pak me më shumë durim.

 

Koha nuk e ndëshkoi.

Thjesht e kaloi.