Realizmi magjik në poezinë shqipe

KLEOPATRA, MARIA DHE MARIA MAGDALENA

 

Nga Timo Mërkuri

Realizmi magjik në poezinë moderne shqipe sot  është i pranishëm në mënyrë të natyrshme, jo si frymë e huazuar nga vendet latino-amerikane, por si dritë e brendshme, e lindur nga mënyra si poetët tanë e shohin realitetin lidhur me kujtesën, mitin, misterin dhe thellësitë e përditshmërisë. Është një dritë që vjen nga bota jonë, nga qielli ynë, nga ngjyrat e ditës së zakonshme, nga hije të vogla që shpesh nuk shihen, por ndihen.

Natasha Lako është një ndër poetet shqiptare që e kultivon realizmin magjik në vargun modernist dhe postmodernist me natyrshmëri të rrallë. Tek ajo, realizmi magjik nuk është zbukurim, por mënyrë e të parit, e cila  hyn në poezi  si rrymë drite dhe i jep formë botës. Ai herë shfaqet si fashë drite që ndriçon relievin poetik të modernitetit dhe postmodernitetit, duke u dhënë imazheve thellësi të re. Herë shkrihet me vetë relievin, deri në atë pikë sa bëhet pjesë e tij dhe nuk dallohet ku mbaron realja e ku nis e magjikja. Dhe herë-herë shfaqet si një “lule” drite, që shfaqet i beftë në një cep të vogël të vargut, si gjurmë e një  rrezeje (tip“lazer”) që shënjon një detaj të caktuar poetik.

Në këtë mënyrë shfaqjeje realizmi magjik dhe te poezia “Në Tiranën e kafshuar dhe të ëmbël” është i pranishëm: herë i shtrirë mbi gjithë poezinë, herë i fshehur në shtresat e saj, herë i ndritshëm si një shenjë e papritur. Ai është dritësim që përshkon qiellin, qytetin, historinë dhe zemrën, duke i bashkuar të gjitha në një të vetme.

I – Në këtë dritësim të përgjithshëm të poezisë së Lakos, titulli nuk vjen si shenjë orientuese, por si prag përjetimi, si pika e parë ku lexuesi hyn në qytet jo me sy, por me ndjesi. Titulli “Në Tiranën e kafshuar dhe të ëmbël” është një hapësirë ku takohen tri shtigje drite: modernizmi, postmodernizmi dhe realizmi magjik. Që në leximin e parë, titulli flet si një qenie e gjallë dhe hap një portë ku qyteti nuk shihet vetëm me sy, por edhe me indet e kujtesës dhe të shpirtit.

Nga njëra anë, leximi modernist e sheh Tiranën si trup të ndjeshëm, si një hapësirë që përjetohet në mënyrë të brendshme dhe intime. Fjala “e kafshuar” nuk është vetëm shenjë e vështirësive të jetës urbane; ajo e bën qytetin të duket si një krijesë me plagë, me dhimbje, me lëkurë që ruan gjurmët e kohës. Tirana merr frymë bashkë me banorët dhe secili cep i saj mban një plagë të vjetër ose të re.

Menjëherë pas kësaj shfaqet fjala “e ëmbël” e cila e zbut dhimbjen dhe i jep qytetit një shkëlqim të brishtë. Është ëmbëlsia e nostalgjisë, e kujtimit, e asaj mënyre të çuditshme me të cilën qytetet të përkëdhelin edhe kur të kanë lënduar. Këto dy ndjenja - dhimbja dhe ëmbëlsia- krijojnë brenda titullit një pulsim njerëzor, tipik për modernizmin: qyteti nuk është më thjesht vend, por përjetim.

Leximi postmodernist nënvizon mënyrën se si këto dy epitete qëndrojnë pranë njëri-tjetrit pa u pajtuar plotësisht. Postmodernizmi nuk e kërkon shpjegimin, përkundrazi, ai e lë të hapur tensionin mes “e kafshuar” dhe “e ëmbël” dhe e kthen qytetin në një tekst të gjerë të shumëfishtë. Tirana bëhet një horizont interpretimesh ku çdo lexues sjell dritën, hijen dhe kujtesën e vet. Në këtë kuptim, leximi i titullit është vetë një akt poetik.

Pikërisht mbi këtë dualitet  ndjenjash lind prania e realizmit magjik. Këtu magjia nuk vjen nga vende të largëta dhe mjegulla ekzotike; ajo del prej realitetit tonë, prej mënyrës shqiptare të të parit botën, ku e zakonshmja shpesh ka një hije të padukshme që rri pas shpinës. Në titull, fjala “e kafshuar” merr gjallëri, trupëzohet. Qyteti ka lëkurë, ka gojë, ka dhëmbë. Po ashtu “e ëmbël” nuk është thjesht shije; është një dritë e brendshme që rri pezull, një lloj rrezatimi i butë që e shndrit Tiranën nga brenda.

Ndaj themi se këtu ngërthehen me delikatesë tri rryma: a. modernizmi që sjell ndjesinë e trupëzimin, b. postmodernizmi që lë hapësirën e kontradiktës dhe c. realizmi magjik e lidh të dukshmen me të padukshmen, duke i falur qytetit një shpirt të dytë dhe duke u shfaqur si një prurje të re  në poetikën shqipe.

Kështu, “Tirana e kafshuar dhe e ëmbël” nuk është më vetëm titull poezie. Ajo është një botë e kujtesës kolektive, një vend ku dhimbja dhe ëmbëlsia ecin krah për krah si dy dritat e para të një makine. Qyteti bëhet shenjë e kohës që kalon, por dhe e magjisë që mbetet. Në këtë titull bashkohen koha, kujtimet, përjetimi dhe një dritë e brendshme që e mban qytetin të gjallë në plagë dhe në ëmbëlsi.

II- Tri vargjet e para të poezisë hapin një peizazh të brendshëm, ku qielli nuk është thjesht pjesë e natyrës, por një sipërfaqe ku projektohen kujtesa, ndjenja dhe ankthi i njeriut modern. Manteli gri, bluja e fshehur dhe heshtja që i rrethon krijojnë një atmosferë të ngjeshur me simbolikë, ku çdo ngjyrë bëhet gjendje shpirtërore dhe çdo imazh merr trajtë të brendshme. Në këtë nisje, poezia ngre një perde dritë-hije që na fton të lexojmë jo vetëm qiellin, por edhe vetveten në të. Për këto tri vargjet e para:

“I mbështjellë rri qielli me një mantel gri,

thellë e më thellë fshihet bluja e së djeshmes

të mendosh për qiellin është më mirë”

të cilat nuk hapin thjesht një pamje qielli, por një gjendje mendore dhe shpirtërore, ku vështrimi poetik fillon të lëvizë nga jashtë drejt brendësisë,  le të bëjmë:

1.Leximi modernist i dy vargjeve të para:

Në qasjen moderniste, këto dy vargje e shohin qiellin si një reflektim të brendshëm të qytetit dhe njeriut. Fjalia “I mbështjellë rri qielli me një mantel gri” nuk është shfaqje e thjeshtë e natyrës; qielli merr cilësi njerëzore; vesh një “mantel”  dhe kështu përjetohet nga poeti si një imazh i brendshëm shpirtëror. Manteli gri shpreh një dhimbje të fshehur , një peshë mbi qytet dhe mbi kujtesë. Ndërsa vargu “thellë e më thellë fshihet bluja e së djeshmes” i jep vazhdimësi kësaj ndjesie: e kaluara nuk është e humbur, por e fshehur dhe ngjyrat e saj vazhdojnë të ndikojnë mbi përjetimin e të tashmes. (Realisht e kaluara  ishte dje dhe ngjyra e saj ishte blu.) Ky lexim modernist bën që poezia të ndjehet në heshtjen e kujtesës dhe në tensionin e brendshëm të njeriut.

2.Leximi postmodernist

Nga këndvështrimi postmodernist, dy vargjet paraqesin një lojë të hapur ku kuptimet nuk janë të vetëkuptueshme. Manteli gri nuk shënon vetëm dhimbje; ai mund të jetë mbrojtje, fshehje, ose një shtresë që e bën qiellin misterioz. Bluja e së djeshmes nuk është vetëm nostalgji, por një shtresë e tekstit që mund të interpretohet në shumë mënyra: si kujtim, si humbje, ose gjurmë e diçkaje që do të rikthehet. Postmodernizmi e lë lexuesin brenda kontradiktës, duke e bërë qiellin hapësirë të interpretimit të lirë dhe të pafund, ku çdo emocion dhe kujtim mund të bashkëjetojë.

3. Leximi i realizmit magjik

Në dy vargjet e para, realizmi magjik nuk shfaqet si mrekulli e jashtme, por si një gjendje e brendshme, një drithërim e fshehtë ku realja dhe e padukshmja ndërthuren natyrshëm.

Tek këto vargje realizmi magjik gjendet kryesisht te vargu i parë, te fjalët “mantel gri” Në kët varg  qielli merr cilësi njerëzore. Ai “mbështillet”, vesh “mantel”, pra trajtohet si një qenie që ka trup dhe vepron, duke u bërë më shumë se një hapësirë natyrore. Kjo është shprehje e realizmit magjik, sepse objektet e përditshme (qielli) bëhen të gjalla, të ndjeshme dhe të ndriçuar nga një dritë e brendshme poetike.

Te vargu i dytë, te fjalët “fshihet bluja e së djeshmes” ngjyra ka kujtesë dhe jetë të fshehur. Blua nuk zhduket; ajo fshihet diku thellë, si një prezencë magjike që lidhet me kohën (dje). Kjo i jep realitetit një shtresë tjetër ekzistence, një dimension të padukshëm që ndriçon vargun pa u dukur drejtpërdrejt.  Realizmi magjik këtu shfaqet si animizim i qiellit dhe ngjyrave, duke u dhënë këtyre elementeve një jetë të fshehur dhe një ndjeshmëri të brendshme, që zakonisht do të konsideroheshin thjesht të dukshme dhe statike. Shprehja “ animizim I qiellit dhe ngjyrave” nënkupton që qielli dhe ngjyrat marrin shpirt e gjasllëri njerëzore, sikur reagojnë me ndjenjat tona-thelb I realizmit magjik në pak fjalë. Ai shfaqet në tri forma që i japin qiellit jetë të veçantë dhe hapësirës poetike një ndriçim të brendshëm:

a. Si një fashë drite -Kur qielli “mbështillet” me mantelin gri, krijohet një linjë e gjatë ndriçimi metaforik që përshkon gjithë hapësirën e qytetit dhe shpirtin e njeriut. Manteli nuk është thjesht ngjyrë; ai shndërrohet në një linjë drite që zgjeron hapësirën poetike, duke i dhënë qytetit dhe kujtesës një prezencë të ndjeshme, të përjetuar nga brenda.

b. Si një “lule drite” mbi relievin poetik -Bluja e së djeshmes nuk zhduket; ajo fshihet, si një pikë e ndriçuar, që mban brenda kujtesën, nostalgjinë dhe ndjesitë e padukshme. Kjo “lule drite” është një detaj i fshehur që lidh kohën e kaluar me përjetimin e tashëm, duke i dhënë vargut një thellësi që prek lexuesin pa u dukur në mënyrë direkte.

c. Si një “kupolë drite” -Kur “fashë drite” dhe “lule drite” bashkohen, ato krijojnë atë që mund ta quajmë “kupolë drite”: një ndriçim të përgjithshëm që mbulon gjithë hapësirën poetike. Qielli shndërrohet në një qenie me trup dhe shpirt, që ndriçon, mban kujtesën dhe ndjesitë, duke bashkuar realen me magjinë. Manteli gri, si “fashë drite”, dhe bluja e së djeshmes, si “lule drite”, ndërthuren dhe krijojnë një atmosferë ku qielli duket i gjallë, i ndjerë dhe me një prani shpirtërore.

Ky realizëm magjik nuk është i importuar; ai është i lindur nga mënyra jonë e të parit botën. Qielli nuk ka nevojë për çudi të jashtme; ai gjallërohet nga përjetimi i brendshëm, nga kujtesa dhe ndjeshmëria njerëzore. Edhe mënyra se si shfaqet në tri forma- fashë, lule dhe kupolë drite- është një risi brenda risisë së realizmit magjik, duke treguar se kjo lloj magjie nuk është e ngurtë, por lëvizës dhe e gjallë, si vetë perceptimi poetik.

4. Vargu i tretë, “Të mendosh për qiellin është më mirë”, i jep një kthesë të butë strofës. Pas dy imazheve të qarta- qielli i mbështjellë me mantel gri dhe blunë e djeshme që fshihet- poezia papritur ndalon, merr frymë, dhe na fton në një reflektim të brendshëm. Ky varg nuk ndërton një pamje, por një gjendje: është më shumë një murmuritje e njeriut që kërkon dritë në errësirën e përditshme. Moderniteti i tij qëndron pikërisht këtu- në kthimin e vështrimit nga bota e jashtme drejt brendisë, nga ngjyra te mendimi, nga pamja te shpresa. Edhe pse nuk është një varg imazhist, ai lëshon hijen e një imazhi që lexuesi e ndërton vetë. Nuk jep figurë, por ndez dëshirën për figurë. Qielli, i menduar, bëhet i brendshëm: një lloj dritareje shpëtimi, një mundësi për të shpëlarë grinë që rëndon mbi botën dhe njeriun. Në këtë mënyrë, vargu i jep poezisë dimension të heshtur meditativ, pothuaj lutje, sepse fjala “më mirë” sugjeron përparësi morale ose shpirtërore: poeti/heroina po këshillon veten ose lexuesin të kthehet drejt qiellit, drejt hapësirës, drejt diçkaje të ndritshme. Kjo është afër mënyrës sesi funksionojnë lutjet- ato janë thirrje për mbështetje ose për shpresë. Në fakt vargu nuk e thotë drejtpërdrejt se po lutemi, por aktualisht e vendos mendimin për qiellin si një fokus shpirtëror dhe ca më tepër forma e tij e heshtur e bën të ngjajë me një lutje private.

Por sa i përket realizmit magjik, ky varg qëndron në kufirin e tij. Nuk  ndriçon  realitetin siç bën realizmi magjik me relieving poetik, por e ndriçon nga brenda. Magjia këtu s’vjen nga përmbysja e botës, por nga mënyra e të shikuarit të saj: qiell i mbuluar me mantel gri mbetet real, por mendimi për të krijon një dritë që nuk është meteorologjike - është e brendshme, njerëzore, shpirtërore. Kjo lëvizje nga materia te metafizika është një prej fijeve më të hollë përmes të cilës poezia prek magjiken pa u shkëputur nga realiteti.

Në këtë kuptim, vargu shërben si urë që lidh pamjen e rëndë të qiellit me ëndrrën e një qielli tjetër, më të pastër, të mundshëm. Ai nuk na jep dritë, por na mëson ta mendojmë dritën. Dhe ky është, në vetvete, një akt poetik.

III- Në këtë pikë, qielli i poezisë pushon së qeni vetëm hapësirë ndijore dhe shndërrohet në skenë historike, ku kujtesa kolektive zbret e vepron mbi qytetin. Në dy vargjet e dyta, poezia hap një dimension ku historia, miti dhe përjetimi i brendshëm ndërthuren në të njëjtën hapësirë poetike. Qielli shfaqet jo si sfond i largët, por si një skenë e gjallë ku lëvizin figura femërore të historisë dhe traditës sonë. Kjo mënyrë përfytyrimi, tipike për qasjen moderniste, e kthen realitetin e qytetit në një hapësirë simbolike, ku e tashmja mbart gjurmët e së shkuarës dhe ku imagjinata ndërvepron natyrshëm me historinë. Brenda këtij vizioni të shkrirë, vargjet marrin peshë të shumëfishtë, duke e shndërruar qiellin në një kujtesë të hapur që flet për figura, dritë dhe transformim.

Leximi i dy vargjeve të dyta të poezisë:

“E ngarkuar me vandakun e diellit Kleopatra, pastaj Maria,

pastaj Maria Magdalena, rrëzonin prej qiellit të gjithë mantelet.”

1.Në qasjen moderniste, këto vargje e bëjnë të dukshme perceptimin subjektiv të qytetit dhe të hapësirës. Qielli nuk është më thjesht hapësirë, por mbart histori dhe simbolikë. Vargu “E ngarkuar me vandakun e diellit Kleopatra, pastaj Maria, pastaj Maria Magdalena” i jep qiellit një ngarkesë të brendshme; figurat historike nuk janë thjesht kujtime, por prani e të shkuarës që ndriçon realitetin. Modernizmi këtu e ndjen qytetin dhe qiellin si vend ku historia, mitet dhe përjetimi subjektiv bashkohen. Qielli bëhet një horizont i përjetshëm, i rënduar dhe i plotë me figura që lëvizin midis së vërtetës dhe kujtesës.

2.Në kuptimin postmodernist, vargjet krijojnë një lojë me kohën, figurat dhe hierarkitë e historisë. Kombinimi i Kleopatrës, Marisë dhe Marisë Magdalenë nuk shërben për një rrëfim kronologjik; ato janë shtresa të hapura ku kuptimet mund të ndërthuren. Lexuesi nuk mund të kuptojë aty një mesazh të vetëm, pse ai nuk egziston. Figurat rrëzojnë mantelet prej qiellit - një akt që duket çuditshëm dhe larg logjikës së zakonshme - dhe kjo është karakteristikë postmoderniste: ajo krijon kontrast dhe dyshim, duke i lënë interpretimit hapësirë të lirë. Vargjet janë tekst i hapur, i lëvizshëm, ku çdo lexues mund të kapë një shtresë tjetër kuptimi.

3.Realizmi magjik këtu shfaqet qartë dhe në mënyrë të gjallë. Qielli është i ngarkuar me praninë e figurave historike dhe shfaq veprime që nuk mund të jenë reale: ata “rrëzojnë prej qiellit të gjithë mantelet”. Mantelët nuk janë (vetëm) rroba, por këtu janë shtresa që mbajnë histori dhe mister. Këtu, realizmi magjik shfaqet me tre forma të dallueshme:

a. Si një fashë drite – tek Maria dhe Maria Magdalena: “rrëzojnë prej qiellit të gjithë mantelet”. Mantelët nuk bien thjesht fizikisht; ata janë pengesa që fshehin dritën. Kur bien, krijohet një rrjedhje e butë drite, një çast ndriçimi hyjnor dhe poetik që shtrihet mbi qytet.

b. Në formën e një “lule drite”- tek Kleopatra dhe “vandaku i diellit”: “E ngarkuar me vandakun e diellit Kleopatra…” Vandaku është një ngarkesë  drunjsh, shkarpash të prera në pyll, por këtu kjo barrë shndërrohet në një ngarkesë “vandak” rrezesh dielli, ose një copë dielli që shkëlqen dhe ndriçon. Ky transformim nga pesha e zakonshme e drunjve, në diell është si një “lule drite” që çel mbi relievin poetik, duke ndriçuar figurën e Kleopatrës me vandakun e  diellit ( në formën e “rrezeve”, pra shkarpave) dhe duke i dhënë madhështinë, pse ajo mban diellin në duar.

c. “Kupole drite” duket tek bashkimi i veprimeve të tre figurave: Kleopatra mban diellin apo rrezet e tij, ndërsa Maria dhe Maria Magdalena rrëzojnë mantelet. Qielli shndërrohet në një strukturë ndriçuese mbi qytet, si një kupolë hapësire dhe krijon atmosferë poetike magjie. Drita nuk shpërndahet në pika, por mbulon gjithë qiellin, duke përbashkuar fuqinë, sakrificën dhe shpirtin e grave në një peizazh të gjallë. Vargu sjell realen dhe të padukshmen në të njëjtën hapësirë. Qielli bëhet i gjallë, lëvizës dhe i ndriçuar nga një dritë e brendshme, një mënyrë e poetes për t’i dhënë qytetit dhe hapësirës dimension tjetër ekzistence. Kjo magji ndërthuret me modernizmin, duke i dhënë qiellit ngarkesë dhe histori, dhe me postmodernizmin, duke krijuar një lojë ku lexuesi ndjek veprime që sfidojnë logjikën dhe koherencën lineare. Ndërkohë  pikërisht kjo ndërthurje shndrohet në një risi poetike.

ç. Nëse deri këtu drita është përjetuar si fenomen poetik, vargu “Maria dhe Maria Magdalena hoqën mantelet e qiellit” pranon edhe një lexueshmëri kulturore dhe historike, sepse poezia nuk mbyllet në një kuptim të vetëm. Ajo hap shtigje drite, si një dritare që nuk të thotë çfarë të shohësh, por të fton të shikosh.

Heqja e “manteleve të qiellit” mund të lexohet si një akt zbulesor. Qielli, zakonisht i largët dhe i paarritshëm, i mbështjellë me mister dhe autoritet hyjnor, këtu nuk qëndron më i mbuluar. Ai hapet. Maria dhe Maria Magdalena nuk shfaqen si figura të ngrira ikonash, por si qenie vepruese. Ato heqin, zhveshin, hapin. Në këtë gjest të thjeshtë poetik fshihet një domethënie e thellë njerëzore: hapja e dritës, e shikimit, e vetëdijes. Nuk është një qiell që bie mbi njerëzit, por një qiell që u jepet atyre.

Në këtë lexim, krishtërimi ( e përfaqsuar nga Maria dhe Maria Magdalena) nuk shfaqet vetëm si doktrinë fetare, por si një kthesë qytetëruese, ardhur pas politeizmit. Drita që hyn nuk është vetëm shpirtërore. Ajo është edhe kulturore e shoqërore dhe shfaqet si një dritë që, në rrjedhë historike, ka shoqëruar njerëzimin drejt shkrimit, arsimit e ndërtimit të qyteteve dhe një organizimi më të qëndrueshëm shoqëror. Poezia e Lakos nuk e thotë këtë hapur. Ajo nuk predikon, ajo sugjeron. Dhe pikërisht përmes figurës femërore, Marisë dhe Maria Magdalenës, drita vjen jo si pushtet, por si përkujdesje, si mëshirë, si hapje e butë e perdeve të errësirës.

Ky interpretim merr peshë të veçantë kur lexohet nga këndvështrimi shqiptar. Duke perifrazuar Nolin, mund të thuhet se krishtërimi për shqiptarët ka qenë jo vetëm besim, por edhe mbrojtje identitare, një spirancë e hedhur në Europë në kohët më të stuhishme të historisë. Në këtë kuptim, “mantelet e qiellit” mund të jenë edhe mbulesat kulturore, gjuhësore, dhe identitare. Mjafton të kujtojmë priftërinjtë katolikë të veriut, klerikët ortodoksë të jugut dhe ndihmën e Propaganda Fide nga Vatikani në mbrojtjen dhe zhvillimin e shkrimit shqip. Heqja e manteleve të qiellit nuk është zhveshje nga identiteti, por përkundrazi, heqja e mbulesave identitare, një dalje në dritë, një shfaqje e vetvetes përballë botës.

Natasha Lako arrin ta përmbledhë gjithë këtë me një varg të vetëm, sepse poezia e saj nuk kërkon të bindë, por të ndriçojë. Ajo e sheh historinë, fenë dhe njeriun jo në përplasje, por në një dialog të heshtur. Figura biblike bëhen ura mes qiellit dhe tokës, mes së shenjtës dhe njerëzores. Në këtë dialog, krishtërimi nuk është një peshë mbi shpatullat e njerëzimit, por një dritë që e ka ndihmuar të shohë më larg, të ndërtojë më qëndrueshëm dhe të kuptojë veten si pjesë e një historie më të madhe.

Kjo lexueshmëri nuk është një shtresë e imponuar mbi vargun, por një frymëmarrje e natyrshme e tij. Ajo ruan ngrohtësinë njerëzore të poezisë dhe respekton heshtjen e saj. Na kujton se vargjet e vërteta nuk mbarojnë aty ku shkruhen, por vazhdojnë të jetojnë në ndërgjegjen dhe përvojën e atyre që i lexojnë. Në këtë kuptim, kemi edhe një shfaqje të heshtur të realizmit magjik në poezinë e Natasha Lakos, ku historia, besimi dhe poezia bashkëjetojnë pa e humbur kurrë dritën njerëzore.

4.Tek këto dy vargje, “E ngarkuar me vandakun e diellit Kleopatra, pastaj Maria,/pastaj Maria Magdalena, rrëzonin prej qiellit të gjithë mantelet”,figurat historike dhe biblike nuk janë të rastësishme. Të tria janë femra, dhe prania e tyre hap një dimension të qartë feminist. Kleopatra, e fuqishme dhe e pavarur, përfaqëson pushtetin dhe ndikimin, ndërsa Maria dhe Maria Magdalena lidhen me figurën e gruas si nënë dhe si e njohur e Krishtit. Në këtë mënyrë, poezia i sjell gratë në qendër, jo vetëm si simbol, por si aktore me fuqi: ato veprojnë, ndërhyjnë në qiell dhe në histori, rrëzojnë mantelet dhe mbajnë vandakun e diellit. Ky është një trajtim që i jep grave një autonomi magjike dhe poetike, një qasje që lidhet me feminizmin. Kjo është një risi në poetikën shqipe sepse  veprimet e tyree nuk janë vetëm narrative; ato i japin hapësirës një dimension magjik dhe poetik, duke e bërë lexuesin të perceptojë një botë ku fuqia dhe drita shfaqen përmes figurave femërore.

5. “Vandaku i diellit” është një shprehje që Natasha Lako hedh në poezi si një gur në një pellg uji; sapo prek vargun, krijon rrathë interpretimi me dritën e tij. Nuk është më thjesht një vandak drunjsh, as një barrë e zakonshme; është një vandak rrezesh, një ngarkesë dielli që asnjë qenie njerëzore nuk mund ta mbante në realitet. Pikërisht këtu lind realizmi magjik, i cili lejon Kleopatrën të mbajë në duar atë që në jetën e përditshme s’mund të mbahet: një copëz nga vetë dielli. Kleopatra shfaqet e para me këtë dritë në duar, sepse është figura më tokësore e tre grave. Ajo vjen nga historia, jo nga shenjtëria. Mbretëresha mbante jo vetëm pushtet, por dhe hijen e tij, ndaj poetja i jep “vandakun e diellit”: një dritë e rëndë, një barrë që verbëron, simbol i fuqisë që e përvëlon atë që e mban.

Në këtë varg ndodh një nga shndërrimet më të buta të realizmit magjik Vandaku, që në jetën shqiptare është një barrë drunjsh, një ngarkesë që gratë e fshatit e mbajnë mbi shpinë, papritur shkëlqen, jo nga druri, por nga dielli. Në vend të druve të zakonshëm, Kleopatra mban një barrë rrezesh. Kjo është fasha e parë e realizmit magjik, drita që ndez gjithë poezinë dhe e bën të tingëllojë si një mit që ecën mes nesh. Ky shndërrim e sjell Kleopatrën pranë lexuesit, e ul nga froni, pa humbur madhështinë. Rubinet e arta, skeptri, rrobat që vezullojnë si ari i pastër, pikturat egjiptiane- të gjitha shkrihen në këtë imazh të ri. Ajo që dikur mbante ar, tani mban diellin (dritën) vetë.

Ndërrimi i barrës së rëndë me një barrë drite lind qetësisht realizmin magjik. Në duart e mbretëreshës, një ngarkesë drunjsh, simbol i punës dhe sakrificës së grave shqiptare, shndërrohet në ngarkesë drite. Kjo dritë nuk bie nga qielli; ajo ngrihet në shpinë si një vandak që vjen nga pylli i lashtë i historisë. Kjo figurë e Kleopatrës me “vandak dielli” është një lule e artë magjike, ndërthurje e së lashtës me të sotmen, e mbretëreshës me gruan e thjeshtë, e arit me drurët.

Në këtë bashkim del qartazi risia poetike: ajo që duket barrë mund të jetë dritë; ajo që vjen nga hija mund të shndërrohet në ngarkesë diellore. Poezia e Lakos i sjell kulturat në një trup të vetëm - Egjiptin e Kleopatrës dhe Shqipërinë e gruas me vandakun në shpinë - dhe tregon se drita ecën nga koha në kohë, nga krahët e mbretëreshës në krahët e njeriut të thjeshtë.

6. Dy Maritë - Maria dhe Maria Magdalena- nuk mbajnë dritë. Ato rrëzojnë mantelet. Nuk mbajnë barrë; përkundrazi, çlirohen prej saj. Nuk mbajnë vandakun e diellit, sepse nuk janë figura të peshës së botës, por të shpirtit. Ato vijnë nga Bibla, nga një vend ku drita buron nga Qielli. Nuk marrin atë që mbante Kleopatra; ato heqin diçka prej vetes - një çast pranimi, dorëzimi, përunjësie.

Në këtë lojë imazhesh, realizmi magjik merr frymë. Ai duket kur dielli bëhet objekt që mbahet në duar dhe kur manteli bie prej qiellit; si zhveshje e padukshmërisë njerëzore. Te vargu “rrëzonin prej qiellit të gjithë mantelet” poetja krijon një çast të butë dhe të çuditshëm ndriçimi. Maria dhe Maria Magdalena nuk heqin thjesht një mantel; ato prekin vetë qiellin, sikur të hapin një vel apo perde të rëndë që pengonte shikimin drejt dritës. Ka qetësi hyjnore, por dhe thjeshtësi njerëzore. Poetja i shfaq ato si misionare të dritës së re: nuk flasin, nuk shpjegojnë. Thjesht rrëzojnë atë që mbante qiellin të mbyllur , duke lejuar njeriun të shohë lart pa pengesa. Ky gjest është magjik, por duket natyral. Kjo i jep poezisë realizmin magjik - një fashë drite që ndriçon një çast të vogël. Vargu duket i qetë, por brenda tij ndodh një shndërrim i heshtur i botës.

Njëkohësisht, vargu prek dhe modernizmin. Ai tregon një epokë të lodhur nga mjegullat, nga mbulesat e historisë. Heqja e manteve bëhet një thirrje për të parë më qartë. Leximi postmodernist e sheh këtë si një lojë me figurat biblike, një zhvendosje që tregon se drita mund të vijë edhe në qytetin e sotëm, në “Tiranën e kafshuar dhe të ëmbël”.

Në fund mbetet një ide e butë: dy gra, të njohura prej mijëra vitesh, heqin pengesën e qiellit për njeriun e sotëm. Vargu shkëlqen si një rreze e vogël, vendosur me kujdes në relievin modern të poezisë. Këtu realizmi magjik është drita që vë në lëvizje figurat, u jep trup, detyrë dhe peshë. Kleopatra merr dritën si barrë; dy Maritë e lënë të shfaqet. Poezia bëhet vendtakimi i tri botëve: fuqisë, sakrificës dhe ankthit të heroinës së sotme. E parë në kontekstin poetik këto gra nuk janë figura të largëta, por prani që kalon mbi qytet, si engjëj me forma njerëzore që sjellin një mësim të heshtur.

7. Nga këndvështrimi biblik, dy Maritë mbartin dy pole të misterit të Krishtit: njëra me lindjen, tjetra me ringjalljen. Poeti i sjell jo si figura të largëta, por si prani që hap një dritë të re mbi botën- kjo është dhe risi poetike. Kur shkruhet: “Maria dhe Maria Magdalena duke hequr mantelet nga qielli…”, nuk është tregim legjendar. Ajo hap një portë magjie. Heqja e manteleve nuk është gjest i zakonshëm - është sikur dy gra t’i heqin qiellit një mbulesë, pra krijojnë një çlirim nga një pengim i padukshëm.

Figurat mbeten reale, por lëvizin në hapësirë që nuk i bindet ligjeve të zakonshme. Këtu hyn realizmi magjik: në poezinë e zakonshme, një mantel bie nga supet; këtu bie nga qielli. Lexuesi nuk çuditet; beson poeten. Qielli bëhet i afërt. Dy gra ndërveprojnë me të, ta prekin, ta ndryshojnë. Prania e tyre e bën qiellin një hapësirë që ngroh dhe përthith dritë.

Realizmi magjik ndërthuret me referencat biblike, sepse veprimet e figurave- heqja e manteleve- lidhen me lindjen dhe ringjalljen e Krishtit, duke i dhënë kuptim të thellë historisë së shenjtë dhe një dimension të mrekullueshëm poetik. Akti i heqjes së manteleve e kthen hapësirën në skenë ku ndërthuren feminiteti, shenjtëria dhe e pabesueshmja që bëhet e natyrshme. Kjo është risi poetike, sepse poeti sjell figurat biblike në hapësirën e përditshme, duke i bërë të prekshme dhe pjesë të qytetit

Këto dy gra bartin një fuqi të heshtur, ato hapin dritën dhe qartësojnë shikimin e njeriut . I japin qiellit një transparencë të re. Poetja e bën këtë me një gjest të thjeshtë, të butë, por ngarkuar me kuptim. Strofa ku ato shfaqen bëhet vendi ku historia dhe magjia, realja dhe e pabesueshmja, bashkëjetojnë. Qielli nuk është më i paprekshëm; ai mund të çlirohet prej “manteleve”. Kjo është drita që sjell poezia: e thjeshtë, por e thellë, që vjen nga duart e dy grave dhe ndriçon vargun dhe mënyrën si e shohim qiellin. Figurave u jepet fuqi vizuale dhe simbolike- rrëzimi i manteleve, lëvizja mes qiellit dhe tokës - duke i dhënë vargut një gjallëri dhe një magji të prekshme.

Në këtë hapësirë, fuqia femërore, simbolika biblike dhe realizmi magjik ndërthuren. Vargjet bëhen skenë ku gratë veprojnë dhe ndriçojnë hapësirën poetike. Ky ndriçim është vizual e shpirtëror, dhe e bën lexuesin të ndiejë fuqinë e brendshme të figurave. Te strofa e dytë, realizmi magjik, fuqia femërore dhe referenca biblike bashkohen, duke krijuar një hapësirë ku historia, miti dhe risia poetike bashkëjetojnë, dhe fuqia femërore bëhet qendrore dhe e ndriçuar.

IV- Pas figurave që zbresin nga historia dhe miti, poezia e kthen vështrimin nga qielli te trupi, nga kujtesa e përbashkët te përjetimi intim i njeriut të vetëm. Vargjet që vijojnë e vendosin lexuesin në një hapësirë ku njeriu, qyteti dhe kujtesa ndërthuren si shtresa drite mbi një reliev të brendshëm poetik. Në këtë botë, Tirana e përditshme merr ngjyrime simbolike; blu-ja e së djeshmes bëhet dritë që shkon thellë në zemër, ndërsa figura e “nudo burrit” shfaqet si një qenie e brishtë, e zhveshur nga çdo maskë. Në këtë shtrat poetik takohen modernizmi, postmodernizmi dhe realizmi magjik: një triadë që e shndërron vargun në hapësirë të lirë për emocion, interpretim dhe shndritje imagjinative. Poezia nuk jep vetëm imazhe- ajo krijon forma, lule drite, kupola që hapen në qiellin e fjalës, duke e bërë përjetimin njerëzor të prekshëm dhe të gjallë.

Kjo i hap rrugë leximit të vargjeve dhe analizës që vjen, ku drita, ndjenja dhe mendimi përthuren në një tis të hollë poetik. Kështu vargjet

“Nudo burri e fshehur në zemër, kaltërsia më mundon

në Tiranën e kafshuar dhe të ëmbël.”

1.Në leximin modernist, vargjet sjellin një brishtësi njerëzore. “Nudo burri” nuk është një figurë e zhveshur fizike, por një qenie e çliruar nga maskat e botës, e vendosur përballë vetmisë e mallëngjimit. Mund ta lexojmë vargun “Nudo burri e fshehur në zemër, kaltërsia më mundon” edhe nga  këndvështrim i brendshëm dhe emocional, duke menduar se figura e “nudo burri” mund të jetë një pasqyrim i ëndrrës ose dashurisë së fshehtë të heroinës.  Në këtë varg, “nudo burri” nuk është vetëm një njeri fizik; ai mund të përfaqësojë figurat e ëndrrave të heroinës, një prani që ajo përjeton brenda vetes. Fjala “nudo” tregon zbulimin, një afrim të pa mbuluar ndaj ndjesive të saj. Kur poetja thotë “e fshehur në zemër”, kjo na çon drejt interpretimit se ky burrë është i përjetuar vetëm në botën intime të heroinës, një dashuri e fshehtë ose një ndjenjë që nuk ka gjetur rrugë për tu shprehur në realitet.

“Kaltërsia më  mundon” lidhet me blu-në e së djeshmes, që u shfaq edhe në vargjet e para. Ajo është një hije e kujtesës dhe e nostalgjisë, ndjenja që peshon mbi shpirtin e heroinës, ndoshta si reflektim i dashurisë të paplotësuar ose i një ëndrre që ka mbetur e fshehur. Ky “blu” është  një prani e heshtur që ndriçon në fshehtësi dhe, njëkohësisht, dhemb dhe lodh.

2.Postmodernizmi e lejon këtë figurë të mbetet e hapur për lexime të ndryshme: “nudo burri” mund të jetë gjithashtu një simbol i çdo dashurie të mundshme, çdo pranie që nuk mund të kapet plotësisht, ose një imazh që ndryshon me përjetimin e subjektit. Nuk ka kufij të qartë midis ëndrrës, kujtesës dhe realitetit; vargu krijon një hapësirë të lirë për interpretim dhe ndjesi.

3.Në këtë kuptim, realizmi magjik shfaqet te vargu “kaltërsia më mundon” jo  vetëm si ndjenjë, por si një fashë drite e tejdukshme, një brez i ngushtë emocional që përshkon figurën e “nudo burrit” dhe e lidh me kujtesën. Kjo fashë dritë krijon një shteg mes së djeshmes dhe së tashmes, duke bërë që dhimbja të marrë formë të dukshme, si një vijë drite që pulson mbi relievin modernist.

Po ashtu shfaqet si një “lule drite” tek shfaqja e figurës së “nudo burrit” në zemër, pse figura e burrit nudo e fshehur në zemër, shfaqet jo si trup, por si një lule e brendshme drite që çel në botën intime të heroinës. Është një shfaqje magjike: një prani që nuk ekziston në realitet, por ka aromë, formë dhe dridhje brenda shpirtit – si një “lule blu” që ndriçon brendinë e poemës.

Shfaqet si një “kupolë drite” në hapësirën e Tiranës “së kafshuar dhe të ëmbël” pse qyteti nuk jepet thjesht si peizazh urban, por si një hapësirë e mbuluar nga një kupolë drite blu, që vendoset mbi të. Kjo kupolë e bën qytetin të marrë frymë me ndjenjat e personazhit – ëmbëlsinë, kafshimin, mallin – dhe e shndërron në një hapësirë gjysmë reale, gjysmë të magjishme.

Kjo ndërthurje e elementit real me të magjishmen i jep vargut një gjallëri të veçantë: drita jo vetëm ndriçon, por edhe krijon formë, aromë, dhe lëvizje; ajo e bën të prekshme blu-në e së djeshmes dhe ëndrrën e paplotësuar que dridhet brenda figurës.

Në modernizëm, ky varg është një shpërthim i brendshëm i subjektivitetit: heroina përjeton në thellësi, në një intimitet pa dëshmitarë. Burri shndërrohet në simbol të dëshirës, të kujtesës ose të pasionit të përbrendshëm.

Në postmodernizëm, figura mbetet e hapur: “burri nudo” mund të jetë një ide, një hije e mundshme, një ëndërr që ndryshon sipas syrit që e lexon. Nuk ka kufij të prerë mes reales, kujtimeve dhe imagjinatës.

Në realizmin magjik, ky “burrë nudo” merr jetë si një “lule drite” që çel në brendësinë emocionale të heroinës. Ai nuk ekziston në botën reale, por në hapësirën e shndritshme të ndjenjës - aty ku e shkuara, ëndrra dhe e tashmja përzihen. Eshtë pikërisht kjo dritë magjike i jep vargut dridhjen e brendshme poetike, duke e bërë blu-në e së djeshmes të pulsojë në çdo fjalë. Është pikërisht ky ndërveprim mes rrymave që e sjell këtë poezi si një risi të re në poetikën shqipe.

V-Në tërësinë e poezisë, realizmi magjik shfaqet si një dritë e imtë që e ndjek heroinën nëpër vargje, herë duke u bashkuar me tonin modernist të brendësisë së trazuar, herë duke u ngjitur mbi gjuhën postmoderniste si një shkëlqim i papritur mbi një sipërfaqe të thyer. Modernizmi në poezi është si trualli ku mbijnë ndjesitë- ankthi, kujtesa, blu-ja e humbur e djeshme-ndërsa postmodernizmi e jep mënyrën e të folurit: të fragmentuar, të lirë, të përzier me histori e simbole që shndërrohen sapo preken nga fjala. Por realizmi magjik është ai që i jep poezisë aromën e pazakontë, dhe atë dritë të butë që nuk ngjan me asgjë tjetër.

Ai shfaqet kur Kleopatra sjell “vandakun e diellit”, kur dy Maritë, larg  rrëfimit biblik heqin mantelin e qiellit gri, kur bluja e djeshme endet si një qenie e gjallë që fshihet thellë e më thellë. Shfaqet edhe te figura e “nudo burrit”, që nuk është mish e kocka, por një prani e ëndërruar, një fantazmë dashurie që rri e mbledhur në zemër. Realizmi magjik e bën këtë poezi të marrë frymë e të ndrijë si një qytet që nuk ndryshon, por vezullon herë pas here, si një dritë që çan retë për një çast e pastaj tretet, por lë gjurmë.

Në këtë mënyrë, poezia nuk është thjesht moderne as thjesht postmoderne-është një hapësirë ku e brendshmja moderne, loja postmoderne dhe shkëlqimi magjik takohen si tri degë të një lumi të vetëm. Realizmi magjik nuk sundon, por as nuk ikën; ai është fasha e dritës që herë ndriçon një figurë, herë një kujtim, herë një plagë të heshtur. Si një lule që çel papritur në mes të një toke urbane, ai i jep poezisë dritën dhe frymën e saj më të hollë e më të ndjeshme-atë ndjesi se përtej ngjyrave, nën fjalë, diçka vezullon për një çast dhe pastaj mbetet në shpirt si një kujtim që nuk harrohet.

VI-Poezia e Lakos ka ndjesi europiane të thellë, sidomos në mënyrën se si ndërthuren realizmi magjik me imazhet historike dhe biblike. Emra si Kleopatra, Maria e Maria Magdalena nuk janë thjesht referenca; ata lidhen me traditën e madhe të kulturës europiane, ku figura historike dhe mitologjike bashkëjetojnë me subjektivitetin poetik dhe ndjesinë intime të heroinës. Në këtë frymë, poezia e Lakos i afrohet edhe poezisë europiane bashkëkohore: Paul Éluard dhe André Breton për përdorimin e ëndrrës dhe të imazheve magjike, Federico García Lorca për ndërthurjen e figurave mitike me emocionet e brendshme.

Kjo ndërthurje krijon një univers të hapur, ku historia, miti dhe ndjesia personale bashkëjetojnë në një poezi të gjallë dhe të ndjeshme. Kjo poezi e Lakos i jep një lartësi poetikës shqipe, prej nga mund të shohim krahasimisht edhe poetikën europiane, dhe ku vargjet marrin një dimension universal, pa humbur asnjëherë ngrohtësinë, përjetimin dhe brendësinë e tyre shqiptare, duke i dhënë lexuesit një përvojë poetike që shkon përtej kufijve dhe kohës.

 

Sarandë, më  shtator  2024- dhjetor 2025

 

NË TIRANËN E KAFSHUAR DHE TË ËMBËL

I mbeshtjellë rri qielli me një mantel gri,

thellë e më thellë fshihet bluja e së djeshmes

të mendosh për qiellin është më mirë

 

E ngarkuar me vandakun e diellit Kleopatra, pastaj Maria,

pastaj Maria Magdalena, rrëzonin prej qiellit të gjithë mantelet.

 

Nudo burri e fshehur në zemer kaltërsia më mundon

në Tiranën e kafshuar dhe të ëmbël.

 

KRYQËZIMI I JEZU KRISHTIT SIPAS SADIK BEJKOS

 

Nga Timo Mërkuri

Në poezinë “Krishti kryqëzohet vetëm në tokë” të Sadik Bejkos bie në sy një dritë e imët që qëndron sipër vargjeve, një dritë që nuk e largon ashpërsinë e tokës, por e bën më të dukshme. Ajo lloj drite nuk shndrit si një premtim ajo qëndron butë, si një fije që çel ngadalë mes ngjyrave gri të peizazhit poetik. Në këtë ndriçim të zbehtë zbulohet një ndjesi që të çon drejt realizmit magjik: mrekullia s’vjen për të fshirë dhembjen, por për ta nxjerrë më qartë në sipërfaqe.

Magjia në këtë poezi nuk është zbukurim. Ajo del nga imazhet e thjeshta që lidhen me njeriun dhe fatin e tij. Çdo rreze apo shenjë e qiellit merr kuptim vetëm pasi prek tokën, dhe vetëm kështu kuptojmë se Bejko e sheh botën me një sy ku lartësia dhe rënia ecin bashkë. Toka është vendi i të gjitha përjetimeve: i dhimbjes, i ngjitjeve të kota, i shpresave që nuk marrin fluturim, por edhe i çasteve të vogla që e mbajnë njeriun në këmbë.

Poezia ka edhe një shtresë filozofike që i jep zë përvojës njerëzore në tërësi. Bejko nuk flet vetëm për një dhimbje personale; ai prek një gjendje që njeriu e njeh prej kohësh. Çdo lëkundje e shpirtit, çdo frikë apo humbje shfaqen si pjesë e pashmangshme e jetës. Kjo e bën poezinë një vend ku lexuesi jo vetëm prek emocionin, por edhe ndalet për të menduar mbi peshën e jetës, mbi kufijtë dhe brishtësinë e njeriut.

Në vijim të analizës do të shihet se si realizmi magjik, modernizmi, ekspresionizmi, simbolizmi dhe ekzistencializmi ndërthuren natyrshëm në këtë poezi, duke krijuar një prej teksteve më të veçanta të letrave shqipe.

I- Hapësira poetike mes tokës dhe magjisë

Tek poezia “Krishti kryqëzohet vetëm në tokë” Bejko ndërton një hapësirë poetike ku ëndrra, shpresa, zhgënjimi dhe fati njerëzor gërshetohen natyrshëm. Këto përplasje të brendshme nuk qëndrojnë pranë njëra-tjetrës, por hyjnë në dialog të vazhdueshëm, duke i dhënë poezisë një ton të thellë dhe njerëzor. Tek ai, e zakonshmja takohet me të jashtëzakonshmen dhe kjo përzierje krijon atë frymë të butë të realizmit magjik, ku kufijtë mes botëve nuk janë mure, por perde të holla që lëvizin lehtë. Ky lloj hapësire na kujton se jeta është një vend ku çasti dhe përjetimi shpesh fluturojnë përtej logjikës dhe shpjegimit, duke lënë vend për ndjesinë dhe reflektimin. Në këtë vend poetik njeriu gjithmonë përkulet për të parë më tej, por çdo herë e kupton se gjithçka që kërkon- drita, shpresa, kuptimi -nuk ndodhen lart, por pikërisht këtu në tokë, te plagët e tij, te ringritjet dhe rëniet e përditshme. Poezia merr një qetësi të brendshme, si një vend ku edhe gjërat që duken të paarritshme nuk të frikësojnë më, sepse njeriu i pranon si pjesë të natyrshme të jetës. Poezia e sheh tokën si vendin ku shpirti rëndohet e çlirohet njëkohësisht, ku dhimbja dhe gëzimi preken me bërryla si dy fqinj të vjetër.

1. Qysh në hyrje, poezia na fut në një hapësirë ku realiteti dhe e magjikja fërkohen si dy shtresa ajri. Në në fillim, poeti na çon në një prag të hollë, ku njeriu duket sikur prek për një sekondë atë që zakonisht i rrëshqet nga duart. Vargjet:

“Prekëm

në kufirin e dritës,

në fërfëllimën që ndan hemisferat…”

shënojnë pikërisht këtë hapësirë të ndërmjetme, ku njeriu nuk është më thjesht i tokës, por as i qiellit. Ai është diku mes tyre, duke shtrirë dorën që të kapë një dritë që nuk është simbol, por gjendje-një çast i rrallë kur realja hapet dhe shfaqet e pamundura. Ky çast i mesëm të sjell ndër mend se jeta gjithmonë lëkunden mes etjes për të fluturuar dhe detyrimit për të qëndruar fort mbi to.

Ky kufi i ndritshëm, i tejdukshëm, nuk paraqitet si diçka e frikshme, por si një prag ku njeriu mund të afrohet me qetësi, i shtyrë nga kureshtja dhe dëshira për të ditur më shumë mbi veten. Kjo pranueshmëri e së jashtëzakonshmes, pa habi e pa tronditje, është një nga tiparet më të bukura të realizmit magjik në poezi. Madje dhe në jetë njeriu ëndërron  një realitet qiellor, mbase një Parajsë tokësore, Edenin, dy gisht nën hënë, të cilën poeti e sheh si një afërsi të qetë, thuajse familjare, dhe e përshkruan me një qetësi prekëse: “Vendin diku, pak sa një gisht nën Hënë…”

Është një vend i mundshëm, por i pakapshëm; një hapësirë që “nuk zbret kurrë tek ne të gjallët”, por që gjithsesi rri aty-si një dritë që nuk shuhet, si një prani e heshtur që njeriu mund ta ndjejë, edhe kur nuk e prek dot. Në këtë mënyrë, poezia bëhet reflektim mbi kufijtë e jetës dhe të asaj që mbetet përtej saj. Çdo çast merr thellësi, çdo plagë merr peshë, dhe çdo gëzim, edhe kur është i vogël, mbetet i gjallë në kujtesën e shpirtit.

 Edhe kur shikimi ngrihet drejt Hënës, poeti e di se rrënjët janë në tokë-në dhimbjen, në përvojën, në të përditshmen që ndërton njeriun. Në këtë vend poetik njeriu kërkon të shohë më tej, por kupton se drita që kërkon, nuk e gjen në lartësi,  por e gjen këtu poshtë, te ajo që e lëndon, e ngre dhe e shtyn përpara. Vija mes dy botëve zbutet, dhe e jashtëzakonshmja bëhet e mundur të jetojë brenda ditëve të zakonshme.

Ky realizëm njerëzor tregon se transcendenca nuk është gjithmonë në lartësi; shpesh fshihet në gjërat më të thjeshta, në dhimbje, në rikthim, në çastet që njeriu i kap me vështirësi, në momentet më të thjeshta të jetës.

Tek Bejko, e zakonshmja takohet me magjiken pa u ndeshur; ato thjesht rrëshqasin njëra mbi tjetrën dhe e zgjerojnë realitetin, pa e copëzuar. Kjo rrëshqitje e lehtë mes botëve të ndryshme na tregon se arti i tij nuk është vetëm reflektim i botës, por edhe një përpjekje për të kapur atë çka shpesh fshihet nën sipërfaqen e dukshme të jetës.

2. Elementët e realizmit magjik në këtë poezi nuk shfaqen si shpërthime fantazie. Ata vijnë qetë, si një dritë e zbehtë që hyn në dhomë nga një çarje e murit. Bejko nuk e shtyn lexuesin me forcë drejt së pazakontes; ai e afron ngadalë, në një hapësirë ku e zakonshmja prek të jashtëzakonshmen pa bërë zhurmë. Prandaj vargjet:

“Çasti u ndal, ra si

karroca me flatra te këmbët tona:”

duken si diçka që mund të kishte ndodhur vërtet pranë nesh. Karroca me flatra nuk vjen nga një botë e turbullt fantazie. Ajo zbret në tokë për një çast të shkurtër, e brishtë sa një kujtim që lind dhe shuhet brenda një fryme.

Kjo hyrje e butë e së pazakonshmes e ndriçon realitetin vetëm në një pikë të vogël, si drita e një elektrik dore në gjysmëerrësirë. Drita nuk përhapet kudo, por aty ku bie, gjërat marrin gjallëri, thellësi, një kuptim tjetër. Ky është funksioni i magjisë tek Bejko: jo të tronditë, por të zbulojë atë që zakonisht i shpëton syrit.

Në këtë atmosferë, magjia merr frymë si pjesë e jetës. Nuk është arratisje nga ajo, por një mënyrë e re për ta parë. Një kënd i vogël drite që ndryshon pamjen e gjërave. E jashtëzakonshmja bëhet një shqisë më shumë, një mënyrë për të prekur atë që syri vetë nuk e kap dot.

Dhe menjëherë pas këtij çasti të hollë, poeti e sjell përsëri tokën në skenë, me një ironi të lehtë dhe të ngrohtë:

“(Barëra të shpresës sonë kaq të forta

ende lopët s’u patën ngrënë!?)”

Këtu takohen dy botë, pa u përplasur: flatrat e karrocës dhe lopët e fshatit; një shpresë që kërkon të ngrihet lart dhe bari i përditshëm që këputet poshtë. Ky afrim i bën të dyja më të vërteta. Magjia nuk humb kur vjen në tokë-përkundrazi, fiton peshë, bëhet më njerëzore. Në këtë bashkëjetesë të së zakonshmes me të jashtëzakonshmen, poezia lëviz ngadalë: herë ngrihet drejt dritës, herë zbret në baltën e tokës. Kjo lëvizje i jep asaj frymën e pastër të realizmit magjik, ku mrekullia nuk rri në qiell, por ecën afër njeriut.

Bejko nuk e përdor magjinë si strehë për t’i shpëtuar jetës. Ai e përdor si dritë për t’ia parë fytyrën më qartë. Dhe në çdo varg të tij, kjo dritë qëndron e ulët, e qetë, por gjithmonë e pranishme-si kujtimi se edhe momentet më të thjeshta mund të mbajnë në vete një shkëndijë mrekullie, nëse njeriu ka syrin dhe zemrën të hapura për ta parë.

3. Ndërthurja e së zakonshmes me të pamundurën sjell në poezi shndërrime të befta, që duken si rregulla të fshehta të një bote të padukshme. Kur poeti shkruan:

“me një të puthur fluture helmuese

prek në kufirin fërfëllues…”

ai na vendos në një çast ku butësia dhe rreziku prekin njëra-tjetrën, ku një lëvizje e imët, gati e pashquar, mjafton të trazojë gjithçka. Është ajo dridhja e vogël që të kujton se bota mbahet mbi ekuilibra të brishtë, dhe mjafton një frymëmarrje e hutuar që gjithçka të lëvizë nga vendi. Flutura që prek kufirin e botëve nuk mbetet teksa një trill fantastik; ajo bëhet pjesë e natyrshme e ligjeve të brendshme të poezisë, e një energjie të heshtur që vepron thellë brenda saj. Kjo na kujton thënien e një matematikani e meteorologu amerikan, i cili u shpreh se “një flutur që rreh krahët në veri, mund të shkaktojë një cunam në jug”. Ashtu si në poezi, edhe në jetë, shpesh është e padukshmja që merr përsipër peshën e së vërtetës. Edhe në jetë, shpesh janë imtësitë që prishin ose rindërtojnë gjithësinë tonë të vogël. Në këtë vijim, poezia sjell një pamje të çuditshme, gati groteske: “Ndodh: dhe në ujë perlash mund të zhgërryhen derrat.”

Figura befasuese shfaqet si një dritë e ftohtë që vjen nga absurditeti. Përmbysja e zakonshme që ndeshim këtu të kujton se bota ka mënyra të tjera të shfaqjes, mënyra që s’i mësojmë me arsyetime, por i ndiejmë me një tronditje të lehtë. Në këtë vorbull kthesash, poeti duket sikur pëshpërit se e larta zbret në tokë dhe e ulëta merr fluturim, qoftë edhe për një çast kohe. Ky kontrast i jep poezisë një ton filozofik: bukuria rrezikon përherë të njolloset nga balta, por edhe balta, në çaste të rralla, mund të marrë një shkëlqim që s’e pret.

Kjo përmbysje, e lexuar në dritën e realizmit magjik, bëhet krejt e natyrshme- si një rregull i heshtur i botës. Shndërrimet, çastet e çuditshme dhe e pamundura që troket papritur nuk shihen si ikje nga jeta, por si mënyra më e saktë për të treguar thellësinë e saj të padukshme. Poeti na kujton se realiteti është më i gjerë se çdo përfytyrim, dhe se e jashtëzakonshmja nuk vjen nga largësitë- ajo lind prej heshtjes së sendeve përreth.

4. Rënia e menjëhershme në tokë e afron lexuesin me peshën e vërtetë të jetës. Pas ngjitjeve, dritave që dridhen dhe çarjeve të botës, Bejko na kthen aty ku njeriu e ka këmbën: në tokë. “Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë.” Ky varg ndan magjinë me një gjest të thjeshtë, njerëzor. Rënia nuk është vetëm rrëzim; është pjesë e fatit njerëzor dhe rikujton se çdo lartësi përfundon në tokë.

Magjia nuk largohet; ajo ulet pranë nesh si një dritë e vogël që ndriçon gjërat e përditshme. Edhe vendi “sa një gisht nën Hënë” nuk premton shpëtim, por ofron një çast shprese që prek realitetin pa e shmangur atë. Kumti i Bejkos merr një ton të pjekur dhe të dhimbshëm:

“Të fitojmë, pra, Tokën,

të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tonë…”

Mirëpo të fitosh tokën do të thotë të pranosh edhe barrën e saj: dhimbjet, rëniet dhe ankthin që njeriu mban që nga rënia e parë, ajo nga barku i nënës. Janë të zakonshme, por poeti u jep një dridhje të lehtë misteri, sikur çdo vuajtje të ketë një shkëlqim të padukshëm që na ndjek nga larg.

Në këtë udhëtim shfaqet edhe figura e Krishtit -jo si zbulesë hyjnore, jo si Biri i Atit qiellor, por si shenjë që ndan fatin me njeriun: “(Krishti prapë mund të vihet në kryq e mund).” Ai nuk ngrihet në qiell; qëndron mes nesh, i prekshëm dhe i mundshëm. Është një Krisht tokësor, që afron të shenjtën me tokën, duke treguar se sakrifica dhe përditshmëria ulen në të njëjtën tryezë.

Kjo i jep poezisë një frymë të qetë dhe të butë. Njeriu guxon të preki të pamundurën pa u trembur, sepse ajo është pjesë e jetës së tij. Edhe rënia më e thjeshtë nuk është boshësi. Ajo mban brenda një fije drite që nuk shuhet. Lexuesi ndjen se magjia nuk erdhi për të larguar nga toka, por për t’i treguar se edhe dheu është i mbushur me mrekulli të vogla, të fshehura në çdo hap që hedh.

5. Poezia mbyllet duke e rikthyer njeriun në vendin e tij: në tokë, tek vetvetja. Vendi nën Hënë- ajo copëz e bukur e imagjinatës ku gjithçka dukej e lehtë - zhduket po aq qetë sa u shfaq:

“s’është më, nuk është

ai vendi sa një gisht nën Hënë,

dikund…”

Kjo zhdukje nuk fshin magjinë; ajo shndërrohet në një kujtim të butë, si dritë që mbetet pas një dere të hapur. Poeti nuk e mohon vendin imagjinar; thjesht e heq çastin dhe e shndërron në një dëshmi se njeriu mund të ngrihet për pak, por gjithmonë kthehet tek dheu, aty ku ndodhin kryqëzimet reale të jetës. Këtu, realizmi magjik merr një formë të qetë. E jashtëzakonshmja nuk shuhet; ajo qëndron pranë të zakonshmes si një shenjë e heshtur. Ajo na kujton se lartësitë dhe ëndrrat nuk janë kundërshti e tokës- ato e ndriçojnë atë dhe e bëjnë më të dukshme. Pas çdo ngritjeje, tokën e shohim më qartë; pas çdo rënieje, e ndjejmë më thellë.

Në fund, kjo poezi moderniste krijon një hapësirë ku e jashtëzakonshmja shfaqet për të na udhëhequr, përmes dritës, iluzionit dhe ngjitjeve të buta, për të na kthyer tek e vetmja sipërfaqe ku mund të vendosim këmbët: toka.

Bejko nuk jep mësime; ai hap një dritare. Dhe përmes saj na tregon se magjia është çast, ndërsa jeta ndërtohet mbi tokë. Tokësorja na mban, na formon dhe i jep peshë çdo ngritjeje, ëndrre dhe rënieje që përjetojmë.

II – Krishti tokësor dhe përvoja njerëzore.

Sadik Bejko në këtë poezi mund të quhet poeti që prek kufijtë mes dritës dhe tokës. Ai na fton të hyjmë në një botë ku realja dhe magjika ndërthuren në çdo hap të jetës së përditshme. Poeti nuk synon të shpëtojë njeriun nga dhimbja; ai tregon se ajo është pjesë e jetës dhe mund të ndriçohet nga çaste të vogla magjike. Magjia nuk është ikje; është një dritë e hollë që ndriçon brishtësinë e përvojës njerëzore, duke e bërë të prekshme atë që zakonisht mbetet e padukshme. Nëse pyetim se çfarë ndodh me njeriun, Krishtin dhe vendin e shenjtë “një gisht nën Hënë”, mund ta themi kështu:

1.Njeriu nuk ngrihet në shenjtëri; Krishti zbret në njerëzore. Poezia nis me një çast ku fluturimi dhe drita ndërthuren në një hapësirë magjike: “Prekëm / në kufirin e dritës / në fërfëllimën që ndan hemisferat, hapësirat - / në të fluturimit teh të paprekshëm.”

Poeti e vendos njeriun mes mundësisë dhe pamundësisë. Fluturimi këtu nuk është thjesht ëndërr; është një çast kur realja dridhet, kur e zakonshmja merr shkëlqim të veçantë dhe prek imagjinatën. Por sapo ky çast kalon, rikthehet tokësorja: “Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë.”

Në këtë mënyrë, Bejko tregon se Krishti, simbol i sakrificës dhe vuajtjes, nuk qëndron lart në qiell, por zbret mes njerëzve, në jetën e përditshme. Çdo kryqëzim është tokësor, çdo dhimbje e prekshme, dhe çdo moment magjik i shkurtër i shërben këtij qëllimi. Lexuesi kupton se e jashtëzakonshmja nuk është lart; ajo ndodhet mes hapave dhe përvojave tona, ndriçon çastet e zakonshme dhe u jep kuptim jetës që përjetojmë çdo ditë.

2. Realizmi magjik në këtë poezi nuk shfaqet me bujë; ai ndriçon errësirën me thjeshtësi, si një elektrik dore që fut dritë në një dhomë të gjysmëerrët. Me këtë ndriçim, çdo çast merr një fuqi të papritur:

“Por ndodhi. Çasti u ndal, ra si karroca me flatra te këmbët tona:

Ejani, ejani të fluturojmë, tha.

(Barëra të shpresës sonë kaq të forta ende lopët s’u patën ngrënë!?)

Le të ngjitemi, tha, pak, fare pak gjer aty… nën Hënë.”

Këtu, realizmi magjik i jep hapësirës reale një dimension të gjallë. Karroca me flatra dhe vendi nën Hënë nuk e largojnë njeriun nga toka; përkundrazi, e bëjnë tokën më të dukshme dhe më të prekshme, duke nxjerrë në pah çdo brishtësi, shpresë dhe zhgënjim. Lexuesi ndjen se bota është e mundshme, ndriçuar nga një shkëndijë magjie, edhe kur dhimbja dhe kufizimet janë aty. Çdo çast i tillë është një dritë e vogël që e bën realitetin më të kuptueshëm.

3. Në këtë kontekst,mesazhi bëhet i qartë: njeriu duhet të përballet me jetën, hallin dhe vuajtjen e tij. Bejko thekson se nuk ka ikje nga tokësorja: “Të fitojmë, pra, Tokën, / Të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tonë, atë rënien në truallin e fillimit, rënien që nga barku i nënës.”

Çdo vend magjik, çdo çast i jashtëzakonshëm, nuk e shpëton njeriun nga realja; përkundrazi, ai e forcon kuptimin e përballjes me tokën dhe brishtësinë e jetës. Realizmi magjik nuk e zëvendëson jetën; ai e thellon dhe e bën të prekshme. Çdo fluturim i shkurtër, çdo karrocë me flatra, çdo dritë mbi tokë rikujton se njeriu mëson dhe rritet aty ku ecën mbi dhe, mes mundësive dhe kufizimeve të tij. Çdo çast i tillë është si një shkëndijë në terr, që ndriçon një moment realitetin dhe e bën më të kuptueshëm.

4. Simboli i Krishtit shfaqet si një pasqyrë e përvojës njerëzore. Titulli i poezisë dhe figura e Krishtit bashkojnë simbolin me realitetin: “Në tokë… të fitojmë tokën. (Krishti prapë mund të vihet në kryq e mund). Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë…”

Krishti nuk është vetëm figurë hyjnore; ai përfaqëson sakrificën, vuajtjen dhe pranimin e jetës tokësore. Ai bëhet pasqyrë për çdo njeri, për çdo brishtësi dhe mundësi të përballimit të dhimbjes. Realizmi magjik i jep trup këtij imazhi, simboli i Krishtit i jep shpirt, ndërsa fluturimi dhe vendi nën Hënë e ftojnë lexuesin të ndjejë, të reflektojë dhe të kuptojë më thellë jetën e tij.

5. Mesazhi i poezisë është i thjeshtë dhe i fuqishëm: jeta është tokësore, vuajtja njerëzore është reale, dhe çdo çast i shkurtër magjik i jep kuptim kësaj jete. Realizmi magjik nuk e largon njeriun nga realiteti; ai është një dritë e hollë që zbardh brishtësinë dhe thellësinë e ekzistencës. Çdo fluturim, çdo vend i paprekshëm nën Hënë, çdo puthje fluture helmuese tregon se njeriu dhe Krishti bashkëjetojnë në tokësore, duke ndarë brishtësinë, dhimbjen dhe bukurinë e jetës. Çdo çast magjik nuk e heq njeriun nga toka; përkundrazi, e ndriçon atë, dhe çdo shkëndijë befasie e bën jetën më të prekshme dhe më të kuptueshme në përditshmërinë tonë.

III- Rrymat letrare të ndërthurura: realizmi magjik, ekspresionizmi, ekzistencializmi, simbolizmi dhe postmodernizmi

Poezia “Krishti kryqëzohet vetëm në tokë” hap një botë mes tokës dhe një magjie të brishtë, që zgjas vetëm për një çast të shenjtë. Në të ndërthuren rryma të ndryshme letrare si realizmi magjik, simbolizmi, ekspresionizmi, ekzistencializmi, postmodernizmi-që e bëjnë poezinë emocionuese, të ndritshme dhe thelbësisht njerëzore.

1.Në këtë poezi, e magjikja dhe realja rrjedhin pa ndalim, duke u përzier si drita kur depërton mes hijes dhe ndriçimit. Pikërisht këtu shfaqet ekspresionizmi: tensioni i brendshëm, dridhja e ndjenjave dhe ngarkesa emocionale që i jep ngjyra ekstreme imazheve. Magjikja hap skenën që në vargun e parë, ku bota nuk paraqitet vetëm siç është, por rrëshqet mbi kufijtë e mundësisë: “Prekëm në kufirin e dritës, në fërfëllimën që ndan hemisferat…”

Ky imazh nuk është thjesht fizik; ai është një perde e dridhur që ndan dy botë. Realizmi magjik i jep prekshmëri realitetit, duke e bërë dritën dhe errësirën të ndjeshme dhe të prekshme. Kur imazhi formohet, ekspresionizmi bëhet i dukshëm në ndjesinë e brendshme që ai ngjall. Fërfëllima nuk është meteorologjike, por shpreh dridhjen e ankthit njerëzor, atë që është gati të shpërthejë. Ky tension intensifikohet te momenti i jashtëzakonshëm:“kur me një të puthur fluture helmuese prek në kufirin fërfëllues…”

Këtu bashkohen dy rryma: realizmi magjik e bën të besueshme idenë se një puthje fluture mund të ndikojë në fat, ndërsa ekspresionizmi i jep asaj fluture helm, ngrohtësi dhe tension shpirtëror. Transformimi grotesk që pason: “Ndodh: dhe në ujë perlash mund të zhgërryhen derrat.”

Realizmi magjik i jep trup dhe jetë imazhit, ndërsa ekspresionizmi i injekton tensionin dhe pasigurinë e brendshme. Ky kontrast e bën secilin imazh të ndjeshëm, të gjallë, duke reflektuar dridhjet e fshehura të shpirtit.

Në këtë mënyrë, çdo gjë bëhet e mundur: realizmi magjik hap hapësirën, ekspresionizmi i jep ngarkesë emocionale dhe tension. Pa ton ekspresionist, bota e Bejkos do të dukej e qetë; me të, ajo dridhet, rrezikon dhe thyhet. Edhe ngjitja më e butë:“pak, fare pak gjer aty… nën Hënë”shfaq rrezik shpirtëror dhe tension, jo triumf magjik. Rrëzimi i mëpasëm:

“Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë”transformon ëmbëlsinë e realizmit magjik në një dridhje ekzistenciale të brendshme.

2.Postmodernizmi shfaqet me delikatesë, me një zhgënjim të heshtur ndaj mitit, qëndrueshmërisë dhe transcendencës. Ai bashkëjeton me realizmin magjik, duke krijuar një hapësirë ku e pamundura duket e zakonshme, por gjithçka çmitizohet. Qysh në fillim hapet një shteg magjik: vendi “nën Hënë”, pothuaj biblik dhe i tejbukur:

“Vendin diku, pak sa një gisht nën Hënë, vend që nuk zbret kurrë tek ne të gjallët.”

Realizmi magjik ndërton skenën; postmodernizmi heq solemnitetin. Premtimi metafizik rrëzohet me ironi: “S’qenkësh gjë, s’paskësh qenë gjë ai vendi i një gisht nën-Hënës.” Kthimi pas:“Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë” tregon zhgënjimin e vazhdueshëm, pa shpëtim, vetëm një çast i shuar. Magjikja përdoret për të treguar se asgjë nuk mund të tejkalojë tokën, duke lidhur postmodernizmin me idenë kryesore të poezisë: Krishti kryqëzohet vetëm në tokë.

3. Ekzistencializmi nuk është thjesht një ide; ai ndjehet në çdo varg, i lidhur ngushtë me realizmin magjik dhe simbolizmin. Çdo varg pasqyron vuajtjen, sakrificën dhe kufizimet e jetës. Në vargun: “Krishti prapë mund të vihet në kryq e mund” ndjehet cikli i pashma-ngshëm i vuajtjes, tema qendrore e ekzistencializmit. Realizmi magjik e bën këtë të prekshme: kryqëzimi ndodh, edhe kur duket i pamundur, duke tejkaluar kohën. Vargu: “Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë” shpreh pranimin e kufizimeve njerëzore dhe ngrohtësinë e pranisë së tyre. Tensioni i brendshëm e bën hapësirën të gjallë, të ndjeshme. Vargjet: “Të fitojmë, pra, Tokën, / Të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tonë” shprehin pranimin e plotë të jetës tokësore. Realizmi magjik e pasuron me imazhe të papritura: derrat zhgërryhen në ujë perlash, një puthje fluture mund të ndryshojë fatin. Kjo bën që lexuesi të ndiejë brishtësinë dhe forcën e çdo çasti.

4. Simbolizmi ndriçon tek Krishti, jo si shpëtimtar hyjnor, por si shenjë e vuajtjes universale: “Krishti kryqëzohet vetëm në tokë.” Ai bashkëjeton me elemente magjike: fluturimi, vendi nën Hënë, zhgërryera e derrave. Këto elemente e bëjnë përvojën njerëzore të thellë, ngrohtë dhe të prekshme. Vargu: “Në tokë… të fitojmë tokën” tregon ndërthurjen e tre rrymave: realizmi magjik hap mundësi, ekzistencializmi nxjerr pranimin e vuajtjes, dhe simbolizmi i jep Krishtit kuptim të thellë.

Në këtë botë poetike, realizmi magjik dhe rrymat moderniste ndërthuren natyrshëm. Lexuesi ndjen jo vetëm çudinë e botës, por dhe peshën e ngrohtësinë e përditshmërisë, ku çdo çast i vogël merr dritë dhe kuptim.

IV – Magjia dhe tokësorja nw një dialog i brishtë.

Poezia e Bejkos na fton të ndalojmë në heshtjen e saj, të ndjejmë dridhjen e jetës dhe të vëzhgojmë sesi magjia dhe tokësorja ndërthuren si dy hemisfera që përplasen në një çast dritëhije. Nuk ka këtu fluturime utopike, por ndjesinë e brendshme të njeriut që përjeton dhimbjen, sakrificën dhe pakësinë e shpresës. Realizmi magjik nuk udhëheq rrëfimin, ai shërben si një dritëz mbi modernizmin, duke krijuar një hapësirë ku jeta ndriçohet pa u shpëtuar nga tokësorja.

1.Realizmi magjik nuk është ikje nga realiteti. Ai është një aromë e lehtë, një qetësi që hap dritën e brendshme të përjetimeve njerëzore. Elementet magjike -fluturimi, karroca me flatra, kufiri i dritës, puthja fluture helmuese -nuk ndërtojnë një univers tjetër, por i japin realitetit një shkëlqim vezullues:

“Prekëm në kufirin e dritës / në fërfëllimën që ndan hemisferat…” Ky është fillimi i udhëtimit poetik: jeta nuk zëvendësohet nga magjia, por shihet më thellë. Çdo figurë magjike lind nga dëshira për lehtësim mes barrave:

“Ndodh: dhe në ujë perlash mund të zhgërryhen derrat.”

Fluturimi dhe karroca me flatra nuk janë ikje, por reflektim i shpirtit që kërkon pak lehtësim. Realja dhe magjika ndërthuren, duke krijuar një ekuilibër të hollë midis brishtësisë dhe mundësisë.

2.Modernizmi i Bejkos i jep poezisë trup dhe dridhje të ndjeshme. Ai bën të prekshme dhimbjen dhe përjetimin e jetës tokësore:

a. Ekspresionizmi tregon plagën e hapur të njeriut:

“Të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tonë.” Këto fjalë nuk janë thjesht metaforë, por përfaqësojnë përvojat universale të jetës, lexuesi i kupton si thirrje për të fituar jetën në çdo hall dhe sfidë.

b. Ekzistencializmi i kthen sytë tek vetja:

 Vargu: “atë rënien në truallin e fillimit, rënien që nga barku i nënës.”nuk është thjesht figurë poetike, por një reflektim mbi ciklin e jetës dhe përballjen me kufizimet njerëzore.

c. Simbolizmi hap horizontin e së paarritshmes:

“Vendin diku, pak sa një gisht nën Hënë, vend që nuk zbret kurrë tek ne të gjallët.” Ky vend nën Hënë është shpresa e pamundur, që gjithsesi mban shpirtin gjallë. Krishti këtu nuk është vetëm shpëtimtar qiellor, por simbol i sakrificës dhe vuajtjes universale, duke e lidhur tokësoren me të shenjtën në një përvojë të prekshme.

3.Poezia tregon njeriun që ëndërron fluturimin, por gjithmonë rikthehet në tokë. Kjo tregon se shenjtëria nuk është ngritje mbi realen, por të qëndrosh mes njerëzve, mes sakrificës dhe vuajtjes së përditshme:“Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë” dhe “Në tokë… të fitojmë tokën.” Përsëritja e tokës nuk është rastësi; ajo thërret lexuesin të kuptojë se nuk ka vend tjetër ku mund të bjerë. Krishti nuk zbret në qiell, por në tokë, te njerëzorja. Poezia lë një të vërtetë të madhe: “Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë…”

4.Realizmi magjik dhe modernizmi bashkohen: modernizmi ndërton zemrën e poezisë, ndërsa realizmi magjik i vendos mbi të një qendër drite, që tingëllon si ëndërr, por dhemb si jeta.

Mesazhi thellohet përmes ndërthurjes së tokësores dhe magjisë. Çdo element magjik -fluturimi, karroca me flatra, puthja fluture helmuese - nuk e largon njeriun nga jeta e përditshme, por i jep kuptim dhe ndjeshmëri vuajtjes, sakrificës dhe lumturisë së vogël. Realja bëhet e çmuar sepse magjia e ndriçon, dhe magjia bëhet e prekshme sepse lidhet me tokën.

Në fund, Bejko nuk jep mësim; ai hap një dritare për të kuptuar jetën. Magjia nuk është arratisje, por një mënyrë për të ndjerë brishtësinë dhe bukurinë e përditshmërisë. Tokësorja është ajo që na mban, na formon dhe i jep peshë çdo ëndrre, çdo ngritjeje dhe çdo rënieje që përjetojmë.

V- Risitw dhe vlera poetike e Sadik Bejkos.

Poezia e Sadik Bejkos sjell një freski të veçantë në letërsinë shqipe. Ajo nuk mbush me fjalë të largëta ose metafora të stërholluara; risi qëndron te mënyra se si Bejko bashkon magjinë me të përditshmen, duke e bërë ndjesinë e jetës më të prekshme. Realizmi magjik kthen vuajtjen njerëzore në një dritë të lehtë mbi hapësirën poetike, ndërsa elementet e modernizmit i japin poezisë trup dhe tingull të gjallë. Figura si fluturimi, karroca me flatra dhe vendi nën Hënë shprehin dhimbjen, shpresën dhe përplasjen e njeriut me kufijtë e jetës, duke ruajtur lidhjen me tokën

1.Risia fillon me zhvendosjen e Krishtit nga qielli në tokë. Bejko e rikthen figurën hyjnore në truallin e njeriut, aty ku dhimbja është konkrete. Nuk ka solemnitet fetar, as ironi; Krishti bëhet simbol i përvojës njerëzore, jo objekt debati apo metaforë e largët. Kjo është risi, sepse në poetikën shqipe figura hyjnore zakonisht trajtohej si simbol i largët ose metaforik, ndërsa këtu bëhet pjesë e përditshmërisë njerëzore: “Krishti kryqëzohet vetëm në tokë.”

2. Magjika e përdorur nga Bejko nuk është fantazi, por një fashë drite mbi realitetin e rëndë. Qysh në fillim: “Prekëm në kufirin e dritës/ në fërfëllimën që ndan hemisferat …” Ky çast nuk zëvendëson jetën, por e thellon perceptimin e saj. Fluturimi dhe karroca me flatra janë reflektim i shpirtit që kërkon lehtësim, ndërsa realja dhe magjika ndërthuren si dy kënde të së njëjtës hapësirë. Risia qëndron tek forma dhe funksioni i realizmit magjik: nuk krijohet një botë tjetër, por magjika shërben si dritë që ndriçon relievin e hapësirës poetike, duke bërë të prekshme tensionet dhe dhimbjen e brendshme të njeriut.

3. Poezia lëviz mes çudirës dhe zhgënjimit, mes dritës dhe tokës. ‘Karroca me flatra te këmbët tona’ ndiqet nga rënia: ‘Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë.’ Ky ritëm pasqyron frymëmarrjen e njeriut, duke bashkuar realizmin magjik me ndjeshmërinë njerëzore. Risia qëndron tek kombinimi i realizmit magjik me ritmin e ndjeshmërisë njerëzore, duke e bërë poezinë të natyrshme dhe të prekshme.

4. Risia qëndron te thjeshtësia me të cilën shpreh të vërtetën. Në këtë poezi ku qarkullojnë hemisfera, drita, rënie, Krisht, tokë dhe fluturime, Bejko përmbledh gjithçka me një ton të qetë: ‘Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë…’ Kjo është risi, sepse vjen pa patetizëm, pa artific, por me një gjuhë që prek direkt lexuesin. Një gjuhë që nuk kërkon madhështinë - ndonëse saktësisht kështu e arrin atë.

Poezia “Krishti kryqëzohet vetëm në tokë” përfaqëson një vlerë të veçantë në krijimtarinë e Sadik Bejkos dhe një pasuri të rëndësishme në poetikën shqipe. Ajo ndërthur magjinë dhe tokësoren, ku realizmi magjik si një “fashe drite” ndriçon relievin e hapësirës poetike, ndërsa modernizmi, ekzistencializmi, ekspresionizmi  dhe simbolizmi i japin trup dhe ndjeshmëri emocionale. Kjo poezi tregon përvojën njerëzore në të gjitha dimensionet e saj: dhimbjen, sakrificën, përballjen me kufijtë e jetës tokësore dhe pranimin e saj. Në këtë mënyrë, Bejko ndërton një ekosistem poetik ku lexuesi ndjen jo vetëm magjinë e botës, por edhe peshën e përditshme të jetës, duke e bërë këtë krijim një vlerë të re dhe të qëndrueshme në poezinë shqipe.

Sarandë, prill 2024-dhjetor 2025

 

 

Krishti kryqëzohet vetëm në tokë

 

Prekëm

në kufirin e dritës,

në fërfëllimën që ndan hemnisferat, hapësirat -

në të fluturimit teh të paprekshëm.

 

Ëndrash e kishim ditur, turbull  pandehur, këtë çast

fare, fare të largët :

Vendin diku, pak sa një gisht nën Hënë,

vend që nuk zbret kurrë tek ne të gjallët.

 

Por ndodhi. Çasti u ndal, ra si

karroca me flatra te këmbët tona :

- Ejani, ejani të fluturojmë, tha.

(Barëra të shpresës sonë kaq të forta

ende lopët s’u patën ngrënë!?)

Le të ngjitemi, tha,

pak, fare pak gjer aty… nën Hënë.

 

Ç’ mund të ndodhë

e mund të mos ndodhë

kur me një të puthur fluture helmuese

prek në kufirin fërfëllues

që i ndan më dysh hemisferat?

Bota bëhet tjetër,

Ndodh: dhe në ujë perlash mund të zhgërryhen derrat.

 

Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë.

S’qenkësh gjë,

s’paskësh qenë gjë ai vendi i një gisht nën-Hënës.

Të fitojmë, pra, Tokën,

Të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tonë,

atë rënien në truallin e fillimit,

rënien që nga barku i nënës.

 

Në tokë… të fitojmë tokën.

(Krishti prapë mund të vihet në kryq e mund).

Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë…

…s’është më, nuk është

ai vendi sa një gisht nën Hënë,

dikund...

 

Nga libri “Letër Hamurabit”

 

 

 

POEZIA E STINËVE QË JETOJNË BRENDA NJË STINE

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “Pashmangshëm” e Albina Idrizit hap një derë drejt një bote të brendshme ku çdo ndjenjë ka zërin e vet dhe çdo mendim gjen formën e lëvizjes. Ajo na shpie në atë territor të heshtur ku njeriu përpiqet të kuptojë veten përmes ndryshimeve të ditëve, të stinëve të shpirtit, dhe të rrjedhës së kohës që s’pyet askënd. Vargjet e saj na i sjellin me delikatesë ritmet e përditshmërisë së brendshme, etjen që na shtyn të kërkojmë e të njohim, dhe peshën e lehtë por të pandalshme të asaj që nuk shmanget dot. Në këtë udhëtim të qetë e të thellë, lexuesi gjen një copëz prej vetes, të strukur mes fjalëve që tingëllojnë si një kujtim i largët dhe si një e vërtetë e afërt njëkohësisht.

I- Në zemër të poezisë rri një estetikë që rrjedh butë, siç rrjedh uji i qetë që mbledh brenda vetes dritë e hije. Figuracioni i Albina Idrizit nuk qëndron veçmas, por lidhet si një trup, ku simboli, metafora dhe personifikimi ndërthuren për të ndërtuar një botë të brendshme ndjesish e meditimi. Në çdo varg ndihet një pulsim i lehtë, një trokitje e jetës së brendshme, ku stinët, hapat dhe çastet që treten i kthehen gjuhë intimes së njeriut.

1. Stinët shfaqen menjëherë si metaforë e asaj shumësi të brendshme që secili prej nesh e mban në vete. Vargu “kaq shumë stinë / brenda një stine” është një hapje që të mbërthen, sepse ajo stinë e vetme nuk është më vetëm kohë; është shpirt, mbingarkesë emocionesh që ndërrojnë qiell nga mëngjesi në mbrëmje. Poetja e njeh këtë lëvizje të pandalshme të njeriut, këtë “larmi që shton kërshërinë”, si një brendësi që nuk rri kurrë e shurdhët, pse imazh ngrihet mbi poezinë si një ylber i hollë, që i jep vargut dritë, hapësirë dhe një shkëlqim të brendshëm meditativ. Ajo na kujton se njeriu nuk ecën drejt një vijë të drejtë; ai është një hartë që ndryshon mot pa pushim.

2. Lëvizja pa cak shndërrohet në një figurë të ekzistencës që thith e shtyn njëkohësisht. “Më dehin hapat që s’ndalen / pa mbërri gjëkund” është ndër vargjet më të gjalla të poezisë, sepse këtu hapat nuk janë më veç lëvizje fizike, ato janë ritmi i brendshëm i një kërkimi që nuk mbaron. Këta hapa nuk synojnë arritje, nuk njohin destinacion; ato ekzistojnë për vetë lëvizjen. Ky varg është si një spirancë që e lidh poezinë me rrymat ekzistencialiste, duke i dhënë tekstin një thellësi të qetë. Ekzistenca del përpara si një rrugëtim i qetë, pa pikë mbërritjeje, një lloj endjeje që të mban gjallë edhe atëherë kur s’ke asnjë arsye të qartë për të vazhduar.

3. Më pas vjen filozofia e shuarjes së butë: gjithçka “avullohet në hiç gjë”, dhe kjo tretje e heshtur ka një bukuri të vetën, të dhembshme por të sinqertë. Poetja nuk dramatizon; ajo vëren se gjërat humbin pak e nga pak, si avull që ngjitet dhe zhduket para syve. Këtu shfaqet një lloj qetësie që e pranon përkohshmërinë pa u dorëzuar para saj. Është ajo mësuesja e jetës që të mëson të vësh re vdekjet e vogla që ndodhin çdo ditë, gjëra që brenda ditës treten e nuk kthehen më.

4. Kureshtja, ajo forcë e brendshme që të rrotullon pa pushim, shfaqet si një qenie më vete. “Kureshtja që ushqen veten / me veten e saj” është një imazh i bukur e i vërtetë për mendjen që nuk gjen paqe. Ajo s’të çon në përgjigje, përkundrazi, të krijon një etje të re. Ashtu si uji i kripur që s’të shuan etjen, pyetja sjell pyetje të tjera, misteri zgjat misterin. Figura e kureshtjes i jep vargut një ndriçim të brendshëm; ajo hap një dritare të re në poezi, një dritë të pastër që e bën tekstin të marrë frymë.Dhe njeriu, me gjithë lodhjen e tij ,  nuk e ndal atë etje.

5. Vijueshmëria (Tërkuza) e mendimeve të çon në një zbritje të thellë, në ato hone të kohës ku mendimi nuk është më fluturim, por rrëshqitje poshtë. “Tërkuzë e mendimeve / të zbret… honeve të kohës / thellë e më thellë / si gojë lubish.” Koha këtu ka formën e një humnere që të thith butë, pa të trembur, por edhe pa të liruar. Ka një frikë të hollë, të matur, që nuk e pushton njeriun, por e shoqëron. Njeriu e di se po zbret, por shpresa e vetme është të mos përplaset.

6. Po aq e qetë dhe e pashmangshme shfaqet edhe prania e vdekjes. Tek vargjet: “O mort qesëndisës, si ta di se fitoret e mia të vogla nuk janë tjetër pos armët tua që vrajnë më ngadalë” vdekja nuk është një bishë që kërcënon; ajo është një hijë që të sheh me sarkazëm, një shoqe ironike që e di se çdo fitore e jona është thjesht një hap drejt saj. Nuk ka dramë këtu,  ka vetëm një pranimi të heshtur të së vërtetës që njeriu e ndien, por rrallë e thotë me zë.

“Pashmangshëm” është një poezi e butë në mençuri dhe e thellë në heshtjet e saj. Flet për ciklet brenda njeriut, për ecjen që s’ndalet, për kureshtjen që rrit etjen, për ato gërryerjet e vogla që sjell jeta dhe për vdekjen që ecën pranë nesh jo si makth, por si një shoqe e pashmangshme. Dhe në fund, na kujton me atë varg të thjeshtë e të bukur “më dehin hapat që s’ndalen / pa mbërri gjëkund” se ndoshta jeta nuk është një garë për të arritur diku. Jeta është vetë ecja, vetë etja, vetë kërshëria që s’na lë të flemë brenda nesh.

II – Poezia e Albina Idrizit nuk bën zhurmë për të treguar risinë, por e sjell atë me qetësi të brendshme: një bashkim organik midis filozofisë intime, intimitetit të përditshëm dhe një gjuhe që rrjedh natyrshëm ndërmjet të dukshmes dhe të padukshmes. Risia e saj nuk qëndron te tronditja, por te mënyra si ajo ndërton heshtjen, etjen, humbjen e kureshtjen si dukuri poetike që flasin me butësi, me njerëzi dhe me një tis të brishtë poetik. Ajo krijon një mënyrë të re të të menduarit poetik: të thellë, por të kapshëm; filozofik, por të ngrohtë; modern, por i rrënjosur në përvojën e zakonshme të njeriut. Ndërsa lexon, ndjen se poezia nuk imponon, por ndez brenda, ngadalë, si një dritë që ngrihet prej zemrës.

1.Në këtë poezi, risia shfaqet qysh te filozofia e përditshmërisë. Çastet e zakonshme nuk trajtohen si thjesht imazh estetik, por fitojnë peshë filozofike. Tek vargu:

“Se cimbisjet e çasteve të zgjuara

s’janë veç erozione tebdile

që gërryejnë pahetueshëm.”

poetja tregon se humbjet e vogla, ndryshimet e padukshme të përditshmërisë, nuk janë të parëndësishme, por formojnë strukturën e brendshme të jetës. Kjo është një risi sepse në poezinë tonë filozofia nuk trajtohet gjithmonë në këtë nivel njerëzor dhe të prekshëm; Idrizi e bën të duket e afërt, e pranueshme, jo e largët dhe abstrakte. Këtu metafora rrjedh si një rreze e zbehtë dritë, që e ndriçon poezinë pa e tronditur, duke i dhënë një butësi të thellë njerëzore.

2.Një tjetër risi është mënyra si poetja sjell kureshtjen si energji poetike. Ajo nuk drama-tizohet , nuk është një shqetësim, por bëhet një lëvizje e brendshme që ushqen shpirtin:

“E shtohet kureshtja

që ushqen veten

me veten e saj.”

Kjo është risi sepse tek kjo kureshtje nuk ka ankth apo tension dramatik; ajo është një “fuqi e heshtur” që rrit etjen për të kuptuar. Vetë-riciklimi i mendimit, që ushqehet me vetveten, bëhet motor i jetës së brendshme, një mënyrë e natyrshme për të ndjerë dhe për të menduar, ku pyetja bëhet më e rëndësishme se përgjigja.

3.Risi tjetër shfaqet te kozmologjia e brendshme e stinëve, ku pluraliteti i brendshëm nuk është konfliktual, por rrjedh qetë: “Kaq shumë stinë / brenda një stine.” Idrizi përdor stinët jo si zbukurim, por si strukturë filozofike që tregon se njeriu nuk jeton një kohë të vetme, por disa kohë njëherësh. Kjo është një qasje e re, sepse trajton fragmentimin shpirtëror jo si rrëmujë, por si një cikël natyror dhe i butë: pranvera, vera, vjeshta lëvizin brenda një dite, duke krijuar një univers të brendshëm që ndryshon pa ndërprerje.

4.Metaforat e rrjedhshme janë gjithashtu një risi. Ato nuk kanë skaje të forta; rrjedhin si ujë, avullojnë si ajri, dhe krijojnë një lëvizje organike të mendimit dhe ndjesisë: “si ujët e kripur / që shtojnë etjen.” ku poetja tregon se sa më shumë kupton, aq më shumë rritet etja për të panjohurën. Metafora nuk është thjesht figurë stilistike, por mekanizëm filozofik: njohja të rrit etjen, dhe etja është frymëmarrja e shpirtit.

5.Një veçori e rrallë është trajtimi i vdekjes. Ajo nuk paraqitet solemnisht dhe e rëndë, por si partner dialogu, pothuaj miqësor, si një “mort qesëndisës”:

“O mort qesëndisës,

si ta di se fitoret e mia të vogla

nuk janë tjetër pos

armët tua që vrajnë më ngadalë.”

Kjo është risi sepse vdekja nuk frikëson, por bëhet pjesë e jetës poetike; ajo e shndërron tragjiken në dialog të heshtur e të butë, ku ironia nuk pushon dhimbjen, por zvogëlon madhështinë e saj dhe e bën të pranueshme.

6.Së fundi, risi është edhe toni i ngrohtë meditimor, që ruan fytyrën njerëzore. Poezia është filozofi me zemër njerëzore, një risi e qartë dhe dalluese. Ajo flet për humnerat e kohës, zhdukjet e heshtura dhe vdekjen pa dramatizim, duke e bërë filozofinë të afërt dhe të ndjerë: “më dehin hapat që s’ndalen / pa mbërri gjëkund.” Ky varg përmbledh thelbin e poezisë: jeta nuk është udhëtim drejt një destinacioni, por vetë ecja, vetë kërshëria, vetë etja që nuk shuhet brenda nesh.

“Pashmangshëm” është një poezi që nuk ngre tonin e saj, por hapet ngadalë si dritare që lejon të hyjë aq dritë sa mund të përballojë zemra, një poezi që rrjedh  qetë dhe ëmbël, si vetë kërshëria që s’na lë të flemë brenda nesh.

III-Titulli i poezisë nuk është thjesht një fjalë e hedhur në krye të vargjeve, por një ftesë e butë dhe e ngrohtë për të hyrë në botën shpirtërore të poezisë. Ai paralajmëron lexuesin se ajo që do të vijë më poshtë nuk është një “ecje”  e nxituar, por një udhëtim i kujdesshëm dhe i ngadalshëm në labirintin e ndjesive. Me një fjalë të vetme, poezia ngre një tingull filozofik që nuk të shpejton, por të fton të ndalesh, të ndjesh dhe të mendosh. Ky titull i shkurtër, i prerë, mban brenda vetes një dramë të qetë njerëzore dhe hap poezinë si një portë që fton përbrenda, jo drejt një dhome të zakonshme, por drejt një të vërtete të thellë dhe të padalshme.

1.Fjala “pashmangshëm” shfaqet tek lexuesi si një pranueshmëri e qetë e jetës. Nuk është dorëzim, por një njohje e natyrshme e rrjedhës së saj. Lodhej, kërshëria, pasiguria dhe zhgënjimi nuk duken si aksidente të rastësishme, por si pjesë e frymëmarrjes së përditshme, si elemente që japin ritmin e jetës. Kjo kuptohet qartë te vargjet:

“Më dehin hapat që s’ndalen

pa mbërri gjëkund.”

Këtu na tregon se ecja nuk është zgjedhje; ajo është detyrim. Lëvizja nuk është triumf; është një ritëm i brendshëm që nuk pyet, por shpreh një të vërtetë njerëzore. Pikërisht kjo e bën pashmangshmërinë të duket e natyrshme, njerëzore, e prekshme.

2.Titulli shërben si çelës i të gjitha imazheve të poezisë. Stinët që ndryshojnë brenda një stine, hapat që nuk pushojnë, honet e kohës që hapen si gojë lubish, erozionet e çasteve- të gjitha këto janë shpjegime të gjera të një fjale të vetme: pashmangshmëri. Kur poezia thotë:

“Si ujët e kripur

që shtojnë etjen,”

ajo tregon se edhe kur kërkojmë qetësi, gjejmë një etje të re; edhe kur arrijmë një përgjigje, lind një pyetje tjetër. Ky cikël i pandalshëm, i ëmbël dhe i hidhur njëkohësisht, përmbledhet nga një fjalë kaq e thjeshtë, por që mbart brenda vetes gjithë kompleksitetin e jetës.

3.Tensioni i brendshëm i njeriut që kërkon dhe humbet shfaqet që në titull. Brenda fjalës “pashmangshëm” jeton një tension i fshehtë: ne kërkojmë kuptim, por e dimë se çdo kuptim është i përkohshëm; ne ecim, por e dimë se ecja nuk na çliron nga rrjedha e kohës. Vargjet e shprehin këtë qartësisht:

“Tërkuzë e mendimeve

të zbret, sa të mos përplasesh

honeve të kohës

thellë e më thellë

si gojë lubish.”

Pra, mendimet zbresin vetëm për të zbutur rënien, jo për ta shmangur atë. Edhe kjo është pjesë e asaj që jeta nuk e lejon të anashkalohet, pjesë e pashmangshmërisë që çdo njeri e përjeton.

4.Filozofia e poezisë përmbyllet duke u kthyer tek titulli. Vargjet e fundit e shpalosin këtë në mënyrë të qartë, ku edhe fitoret, edhe ato të voglat, marrin një nuancë të dyshimtë:

“Si ta di se fitoret e mia të vogla

nuk janë tjetër pos

armët tua që vrajnë më ngadalë.”

Lexuesi këtu kupton se edhe drita ka hijen e saj, edhe triumfi ka plagën e vet. Ajo që na shtyn përpara është njëkohësisht ajo që na gërryen. Dhe kjo është pjesë e pashmangshmërisë : ajo është thelbësore, e pashmangshme, e pakthyeshme.

Në thelb, titulli “Pashmangshëm” nuk është thjesht një emër në krye të poezisë. Ai është porta ku ka hyrë gjithë filozofia e vargjeve. Përmes një fjale të vetme, poezia hap derën e një të vërtete njerëzore: përpjekjet, lodhjet, kënaqësitë dhe zhgënjimet tona nuk na çojnë jashtë rrjedhës së kohës, por na fusin më thellë në të. Ky pranim i butë, i hidhur dhe i bukur njëkohësisht, është thelbi i poezisë së Albina Idrizit

IV- Poezia rrjedh larg rrëfimeve lineare dhe skemave të parashikueshme; ajo hapet si një labirint i brendshëm, ku ndjesitë, imazhet dhe fragmentet e kohës shfaqen njëra pas tjetrës, jo gjithmonë në mënyrë të drejtpërdrejtë, por gjithmonë me kuptim dhe tension të brendshëm. Modernizmi i saj nuk është thjesht një formë e jashtme; ai është një përjetim i gjallë i botës dhe shpirtit të njeriut. Stinët që shumohen brenda një stine, hapat që nuk ndalen pa mbërritur askund, honet e kohës, çdo figurë shërben si dritare në shpirtin e njeriut, duke treguar mënyrën se si jetojmë dhe përjetojmë pashmangshmërinë e gjërave.

1.Poezia është ekspresioniste në mënyrën se si tregon ankthin e brendshëm, presionin e kohës dhe dridhjen që ajo lë mbi mendje dhe shpirt. Tek vargjet:

“Tërkuzë e mendimeve

të zbret, sa të mos përplasesh,

honeve të kohës

thellë e më thellë

si gojë lubish,”

ndjejmë një peshë të vazhdueshme të kohës, që gërryen gjithçka, por edhe një meditim të butë mbi rrjedhën e saj. Modernizmi shfaqet këtu në lirinë e rrjedhës së imazheve, pa skaje të ngurta. Ky imazh është një spirancë poetike që e tokëzon tekstin në ekspresionizëm, duke e lidhur përjetimin me dridhjen e brendshme të kohës. Vargjet rrjedhin si mendime të tërthorta, si një përzierje e kujtimeve dhe ndjesive që ndjekin ritmin e brendshëm të njeriut.

2.Në të njëjtën kohë, poezia është ekzistencialiste, sepse paraqet tensionin e njeriut mes përpjekjes dhe pashmangshmërisë. Çdo hap, çdo mundim dhe çdo fitore e vogël bart hije humbjeje, siç duket qartë te vargjet:

“fitoret e mia të vogla

nuk janë tjetër pos

armët tua që vrajnë më ngadalë.”

ku modernizmi bashkohet me filozofinë e jetës: çdo përpjekje njerëzore është e përkohshme, çdo triumf  afron njeriun më shumë drejt kuptimit të ekzistencës. Nuk ka dramë të shtirë, nuk ka skenar të detyruar; ka vetëm përjetim të sinqertë, që jep thellësi dhe ngjyra të gjalla për jetën dhe përpjekjet e njeriut.

3.Simbolika është një mënyrë tjetër ku modernizmi dhe filozofia ndërthuren. Vargjet: “E shtohet kurreshtja që ushqen veten me veten e saj”shprehin një cikël të brendshëm të pashmangshëm, ku kërkimi ushqen vetveten, por gjithashtu krijon lodhje dhe tension. Stinët, erozionet, honet dhe morti qesëndisës nuk janë vetëm figura dekorative; ato janë shenja të ekzistencës, të përjetimit të njeriut që ndjen kohën, lodhjen dhe zhdukjen e çdo çasti. Modernizmi shfaqet jo vetëm në mënyrën se si janë ndërtuar figurat, por edhe në mënyrën se si ato shërbejnë për të ndjerë shpirtin e njeriut, tensionin e tij dhe paqëndrueshmërinë e çasteve.

4.Në këtë poezi, modernizmi nuk është vetëm një element stilistik për bukuri; ai është rrugë për të kuptuar njeriun dhe botën e tij. Filozofia nuk shfaqet si abstraksion; ajo shfaqet si ndjesi e thellë dhe përjetim i drejtpërdrejtë: “më dehin hapat që s’ndalen pa mbërri gjëkund.”

Ecja pa destinacion nuk është e kotë; ajo është mënyra se si njeriu përjeton kohën, veten dhe pashmangshmërinë. Çdo hap bëhet reflektim mbi jetën dhe mënyrë për të kuptuar se sa i prekshëm është çdo çast.

V – Si funksionojnë figurat në shtresimin e poezisë së Albina Idrizit?

Poezia e Idrizit nuk ndërton imazhet duke renditur figura të veçuara, por duke i vendosur ato në një marrëdhënie të gjallë me njëra-tjetrën. Simboli ndez dritën e vet të parë, metafora zgjeron këtë dritë në hapësirë, personifikimi i jep frymë dhe lëvizje, ndërsa krahasimi e zbret idenë në një tokë të prekshme. Nga ky bashkëveprim lind një imazh që nuk është thjesht pamje, por një gjendje e tërë, një trup ndjenjash dhe mendimesh që e bart lexuesin përtej fjalëve. Kështu, figura nuk mbetet kurrë e izoluar: ajo bashkëjeton me figurat e tjera, i përgjigjet dhe i kundërpeshon, duke krijuar një organizëm poetik ku secila shtresë i jep ngjyrë dhe thellësi shtresës tjetër. Ky ndërveprim i jep dritë poezisë, një dritë të butë që shpërndahet si një ylber i brendshëm mbi strukturën e vargut. Kështu, poezia ndërton jo thjesht një tablo, por një botë ku lexuesi mund të hyjë dhe të ecë përmes imazheve që rriten, zmadhohen dhe marrin formë falë këtij ndërveprimi të heshtur mes figurave.

1.Simboli i stinëve dhe metafora e larmisë shfaqin zemrën e brendshme që nuk pushon së ndryshuari. Vargu: “Kaq shumë stinë brenda një stine”vendos simbolin themelor të poezisë. Stina shndërrohet në një gjendje të brendshme, në ndryshime shpirtërore që ndodhin brenda një jete të vetme, ndonjëherë edhe brenda një dite. Ky simbol nuk qëndron vetëm: ai bashkëvepron me metaforën e: “ndaj më josh larmia që shton kërshërinë” ku ndjenja e shumëfishtë e stinëve bëhet lëvizje, ngjyrë dhe puls i shpirtit. Simboli i stinës “hap derën” metaforës së larmisë dhe bashkë ato krijojnë imazhin e një njeriu që ndryshon pandalë, kërkon dhe nuk gjen qetësi, sepse koha brenda tij lulëzon dhe vyshket njëkohësisht. Ky ndërveprim formon imazhin e shpirtit të shumëngjyrtë.

2.Metafora e hapave dhe krahasimi i ujit të kripur shfaqin kërkimin që ushqen etjen. Vargu:“më dehin hapat që s’ndalen pa mbërrri gjëkund”paraqet lëvizjen e njeriut si një ecje të pafund të brendshme. Hapat nuk janë fizikë; janë dëshirat, pyetjet, përpjekjet që të marrin frymën. Kjo metaforë bashkëvepron me krahasimin: “si ujët e kripur që shtojnë etjen” krijon një imazh të dyfishtë: njeriu ecën, kërkon, dhe në vend që të shuajë etjen për kuptim, ajo rritet edhe më shumë. Kështu, vargjet: “e shtohen caqet pafund nga hapat pandalë / si ujët e kripur që shtojnë etjen” bashkojnë dy figura për të formuar një imazh të plotë, prekshëm dhe njerëzor, duke dhënë ndjesinë e kërkimit të pafund dhe lodhjes së shpirtit.

3.Personifikimi dhe krahasimi shfaqin kohën si forcë grabitqare. Vargjet:“honeve të kohës / thellë e më thellë / si gojë lubish”janë pika ku figura dhe imazhi bashkohen fuqishëm. Personifikimi i kohës – hone që të tërheqin – ndërvepron me krahasimin “si gojë lubish”, duke i dhënë kohës trup, dhëmbë dhe rrezik. Kohës i jepet një fuqi heshtur grabitqare që rritet ndërsa njeriu mendon se po ecën përpara. Ky varg krijon një imazh të frikshëm: koha nuk është më abstraksion, por një qenie që të përpin. Ky imazh përçon thelbin e poezisë: rënien e pashmangshme në humnerën e kohës.

4.Erozioni i çasteve dhe tallja me mortin shfaqin shkatërrimin e heshtur dhe ironinë e fundit. Vargjet:“Se cimbisjet e çasteve të zgjuara / s’janë veç erozione tebdile / që gërryejnë pahetueshëm” paraqesin ndërveprimin e figurave:

a.Metafora e “erozioneve tebdile” tregon rrëshqitjen e kujtimeve dhe plakjen e jetës.

b.Folja “gërryejnë” i jep kohës një forcë mekanike, shkatërruese.

c.Fjala “cimbisje” shton element emocional, një dhimbje të imët që e bën këtë erozion të prekshëm.

ç.Më pas ndërhyn personifikimi i drejtpërdrejtë: “O mort qesëndisës” ku morti merr zë, humor të zi dhe ironi; ai sheh njeriun të gëzojë fitore të vogla, por di se çdo fitore është vetëm një hap drejt tij. Ky ndërveprim – erozioni i kohës dhe tallja e mortit – krijon imazhin e jetës që shkrihet, ndërsa fundi e ndjek me buzëqeshje të ftohtë.

5.Imazhi i madh i poezisë është rezultati i bashkëveprimit të të gjitha figurave. Ky imazh i madh vulos thelbin filozofik të poezisë: “si ta di se fitoret e mia të vogla / nuk janë tjetër pos / armët tua që vrajnë më ngadalë”. Ai nuk është një objekt i vetëm, një pamje konkrete, por rezultat i ndërveprimit të figurave: simboli i stinëve që shfaq ndryshimet brenda shpirtit, metafora e hapave që tregon kërkimin e pafund të kuptimit, krahasimi i ujit të kripur që tregon se çdo përpjekje shton etjen, personifikimi i kohës që e shndërron në forcë grabitqare, metafora e erozionit që shfaq shkatërrimin e heshtur të çasteve dhe personifikimi i mortit që vendos ironinë e pashmangshme të fundimit.

Kur këto figura lidhen dhe ndërveprojnë, ato krijojnë një imazh të vetëm: një trup poetik që paraqet jetën si një ecje e pashmangshme drejt thellësive të kohës, ku çdo fitore njerëzore tretet dhe çdo çast humbet nën ndikimin e kohës dhe vdekjes. Ky imazh i madh bëhet perceptim i plotë i jetës dhe i pashmangshmërisë së saj, ku secila figurë i shton një shtresë tjetër kuptimit dhe ndjenjës: simboli ndez, metafora thellon, krahasimi konkretizon, personifikimi i jep trup dhe lëvizje, ndërsa ironia e mortit i mbyll ciklin e pashmangshmërisë.

VI –Qysh në fillim të kësaj poezie, ndihet se Albina Idrizi i drejtohet lexuesit me një ton të qetë, të ngrohtë dhe të butë, plot dhimshuri – si një mësuese që shëtit me nxënësit pas mbarimit të shkollës, dhe u flet atyre pa ndjenjë autoriteti, por me një dashamirësi e ngrohtësi prindërore. Në këtë poezi, Idrizi nuk predikon dhe nuk udhëzon; ajo ecën me lexuesin hap pas hapi, duke ndjerë së bashku etjen e shpirtit, frikën nga humbja dhe dëshirën për të kuptuar botën përmes rrjedhës së saj të brishtë. Përmes fjalëve të saj, lexuesi nuk merr përgjigje të thjeshta, por ndjen praninë e një njeriu që jeton dhe vuan së bashku me kohën, me një ngrohtësi që mbështet dhe qetëson.

1.Brendësia e njeriut është një mozaik stinësh, ku secila ndjenjë ka hapat dhe ngjyrat e veta. Idrizi e shpreh këtë qartë në vargun: “Kaq shumë stinë / brenda një stine”. Këtu, ndryshimet e brendshme nuk janë dobësi, por pasuri, një larmi ndjesish që ndërthuren dhe formojnë shpirtin e shumëngjyrtë. Ky imazh poetik të fton të pranosh lëvizjen dhe ndryshimin si pjesë të natyrës njerëzore.

2.Ecja ka vlerë më të madhe se destinacioni, ndaj dhe hapat që nuk mbërrijnë askund nuk janë humbje, por përjetim i gjallë: “më dehin hapat që s’ndalen / pa mbërri gjëkund”.

Lexuesi kupton se rëndësi ka të ecësh; përpjekja vetë është akti i jetës. Çdo hap, edhe kur duket i humbur, ushqen shpirtin dhe formon rrjedhën e brendshme të ekzistencës.

3.Çdo gjë zhduket dhe ndryshon, si avulli që shkrin në ajër: “si gjithçkaja / avullohet në hiç gjë, / para syve të mij”. Idrizi na fton të pranojmë ritmin e botës dhe të mos trembemi nga humbja, sepse ajo nuk është fundi, por pjesë e rrjedhës së brendshme, një çlirim i lehtë që i jep frymë mendjes dhe shpirtit.

4.Kureshtja është zemra e të jetuarit, ushqim i vazhdueshëm i shpirtit: “E shtohet kurreshtja / që ushqen veten / me veten e saj”. Këtu kuptojmë se njeriu nuk është krijesë që gjen gjithmonë, por që kërkon gjithmon sa më tepër mëson dhe di. Çdo pyetje sjell një tjetër, dhe pikërisht kjo lëvizje e pashtershme i jep kuptim jetës.

5.Tërkuzat (litarët) e mendimeve që të zbresin thellë – “honeve të kohës / thellë e më thellë”  nuk janë armike, por rrugë për t’u njohur me vetveten. Ato të çojnë në thellësi, por nuk të humbin. Idrizi tregon se është normale të humbasësh në labirintet e brendshme; e rëndësishme është të ecësh me kujdes dhe ndërgjegje. Mendimi bëhet udhërrëfyes që të ndihmon të kuptosh kohën dhe veten.

6.Ritmi i heshtur i shkatërrimit, i paraqitur tek: “cimbisjet e çasteve të zgjuara / s’janë veç erozione tebdile / që gërryejnë pahetueshëm”, tregon se çastet e mira treten pak nga pak, por jeta nuk ndalet. Humbjet e vogla gërryejnë, por nuk shkatërrojnë jetën. Idrizi flet për pranimin e humbjes si pjesë natyrale e ekzistencës, duke dhënë lexuesit një ndjesi qetësie dhe maturie për ritmin e jetës.

7. Ndërsa prania ironike dhe e hidhur e vdekjes shfaqet tek: “O mort qesëndisës” dhe tek vargu: “si ta di se fitoret e mia të vogla / nuk janë tjetër pos / armët tua që vrasin më ngadalë”. Vdekja nuk godet papritur; ajo sheh, pret dhe i jep kuptim çdo fitoreje të vogël. Idrizi e shndërron këtë prani në një mesazh të bukur dhe shumë njerëzor: jeta bëhet më e çmuar sepse çdo çast dhe çdo fitore janë të rrjedhshme dhe të lidhura me pashmangshmërinë e kohës. N jë përfundim të tillë e jep vetëm një njeri me një përvojë të gjatë jete ose me një shikim apo vëshgim të thellë të saj. Idrizi ka provuar se zotëron të dytën.

 

Sarandë, nëntor 2025

 

Pashmangshëm

 

Kaq shumë stinë

brenda një stine,

ndaj më josh larmia

që shton kërshërinë,

më dehin hapat që s'ndalen

pa mbërri gjëkund,

të harroj vazhdimisht

si si gjthçkaja

avullohet në hiç gjë,

para syve të mij.

 

E shtohet kurreshtja

që ushqen veten

me veten e saj,

e shtohen caqet pafund

nga hapat pandalë,

si ujët e kripur

që shtojnë etjen.

 

Tërkuzë e mendimeve

të zbret, sa të mos përplasesh,

honeve të kohës

thellë e më thellë

si gojë lubish.

 

Se cimbisjet e çasteve të zgjuara

s'janë veç erozione tebdile

që gërryejnë pahetueshëm.

 

O mort qesëndisës,

si ta di se fitoret e mia të vogla

nuk janë tjetër pos

armët tua që vrajnë më ngadalë.