RRUGA DREJT HESHTJES POETIKE

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “Orët e mbrëmjes” e Ilirian Zhupës shtjellon ndjenjën e ndarjes mes dy individëve dikur të lidhur në marrëdhënie emocionale, duke ruajtur një hije misteri mbi arsyet e ndarjes. Heroi lirik shfaqet në një gjendje të trazuar shpirtë  -rore, ndërsa përjeton vetminë dhe mallin në mënyrë të heshtur e introspe-ktive. Përsëritja e pyetjes së tij “po ç’kohë është atje?” pasqyron përpjekjen për të ringritur ura lidhjeje shpirtërore përmes reflektimit dhe kujtesës, duke ruajtur gjallë dashurinë dhe mallëngjimin në botën e tij të brendshme. Simbolet e mbrëmjes, natës dhe heshtjes shërbejnë si metafora të ndjenjave të thella dhe komplekse, duke krijuar një atmosferë ku melankolia dhe reflektimi ndërthuren me ndjeshmërinë poetike.

Forma e jashtme e poezisë të jep përshtypjen e një bashkëbisedimi të heshtur, dhe çdo varg duket si një plagë që dhemb. Ngrohtësia dhe përmallimi që derdhen në vargje krijojnë ndjesinë se ky dialog zhvillohet “ndërmjet” dy të dashuruarve, të ndarë, por të lidhur ende në nivel shpirtëror. Megjithatë, mungesa e dialogu të mirëfilltë tregon se kjo është një bisedë intime e heroit me veten, një rrëfim i brendshëm ku personi i dashuri është prani e pashlye-shme në botën shpirtërore të ij, dhe zë vend të rëndësishëm si kujtim apo reflektim mbi një lidhje të pazgjidhshme. Poezia përcjell fuqinë e ndjenjave që triumfojnë mbi kohën dhe distancën, duke lënë të kuptohet se një dashuri e tillë mbijeton në kujtime, në harmoni të përhershme të ndjenjës.

I- Pyetja e parë që mund të “bëhet” është: pse poeti ka ruajtur anonimatin e heroit të tij në aspektin gjinor dhe ja le lexuesit ta interpretojë?  Poeti  ka ruajtur anonimatin e heroit së pari: për të ruajtur universalitetin e poezisë dhe së dyti: për t’i dhënë hapësirë lexuesit në interpretime të shumta.

Anonimizimi gjinor i heroit krijon një efekt abstrakt: lidhja emocionale, mallë-ngjimi dhe intimiteti nuk kufizohen nga identitete specifike gjinore, por perce-ptohen si përvoja universale njerëzore. Kështu anonimizim i heroit shërben që fokusi të mos jetë te individi, por te ndjenja dhe përjetimi, duke e ngritur poezinë në nivel simbolik dhe duke i dhënë rezonancë më të gjerë shpirtërore. Sigurisht që i jep mundësi lexuesit për të zotëruar hapësirën, për ta bërë poezinë më personale, pasi mund ta lexojë nga këndvështrimi i vet, duke ndjerë se ajo flet drejtpërdrejt për të ose për ndonjë marrëdhënie të tij.

E parë në këtë këndvështrim, nuk është gabim interpretimi (ynë) që heroi të jetë poeti, pra një djalë, por njëkohësisht nuk përjashtohet e drejta e dikujt tjetër për ta parë heroin si një vajzë. Pikërisht kjo hapësirë interpretimi është në vetvete një nga vlerat artistike të poezisë, pse nuk kufizohet në një identitet, por fton lexuesin të ndërtojë përvojën e vet të leximit. Është pikërisht kjo hapje e mundësive interpretatative që përforcon universalitetin e ndjenjave të shfaqura, duke e bërë poeziznë të prekshme për këdo që përjeton dashuri, mall, apo nevojën për lidhje shpirtërore. Heroi apo heroina mund të jetë çdokush që përjeton këtë ndarje dhe kërkon një pikë lidhjeje përtej distancës fizike dhe kohore.

II- Në këtë poezi, ekziston mundësia që heroi të mos bashkëbisedojë drejtpë-rdrejt me një person të dashur, qoftë dhe nëpërmjet distancës, por të jetë në bisedim me ndjenjat e tij të brendshme, ku ai ruan kujtimin e personit, me të cilin është ndarë. Kjo qasje përforcon dimensionin introspektiv të poezisë, duke e bërë atë një reflektim mbi dashurinë dhe vetëdijen.

Në këtë kontekst vargjet "Dy-tri fjalë më tutje, dy-tri ëndrra më tej" mund të lexohen si dialog i brendshëm i heroit, ku fjalët dhe ëndrrat janë përfytyrime që mbajnë gjallë lidhjen me personin e dashur, të ndarë fizikisht, apo juridikisht për jo shpirtërisht. Ky bashkëbisedim i brendshëm e bën atë të pranishëm në mënyrë simbolike, dhe e shndrron në pjesë të botës së tij shpirtë rore. Atëherë dhe përsëritja e pyetjes "po ç’kohë është atje" interpretohet si përpjekje e heroit për të ndier dhe krijuar afërsi me ndjenjat e tij, duke kërkuar një lidhje me atë që ka humbur. Kjo pyetje, e cila tingëllon si thirrje e heshtur, reflekton ankthin dhe dëshirën e tij për të mbajtur të gjallë kujtimin e një dashurie të kaluar. Dhe vargu "Këtu po bie heshtja, po ç’kohë është atje" tregon një moment meditativ, ku heshtja përfaqëson më tepër vetminë e heroit se sa  ndalimin e komunikimit, dhe i jep hapësirë dialogut të brendshëm. Kjo heshtje mbart peshën e  kujtimeve, dhe e lidh heron me një dimension emocional të përjetshëm. Përmes këtij interpretimi, poezia merr kuptim tjetër: nuk është vetëm dialog me një të dashur të larguar fizikisht, por edhe një reflektim mbi dashurinë që jeton brenda shpirtit të heroit, pavarësisht rrethanave të jashtme. Pikërisht kjo ndjenjë e brendshme e bën poezinë universale.

III-Në poezi bashkbisedimi bëhet  në mbrëmje dhe natën kohë kur njeriu nis e mediton, bisedon me veten e tij, me botën e tij të brendëshme. Kjo është një pikë e rëndësishme që thekson dimensionin introspektiv të poezisë. Mbrëmja është një kohë e natyrshme për meditim dhe reflektim, dhe zgjedhja e saj si momenti kur heroi bisedon me veten shërben të theksojë  thellësisë shpirtëro -re. Mbrëmjeve dhe netëve (të gjata të dimrit) ndodhin shpesh përballjet e brendshme me mendimet dhe ndjenjat që janë të fshehura gjatë ditës, kur njeriu është më i angazhuar me aktivitetet e jashtme.

Në këtë kuptim, poezia e Zhupës fiton një natyrë introspektive. Poeti përdor mbrëmjen si kohë simbolike që i mundëson të përballet me vetveten dhe të bëjë pyetje ekzistenciale që kanë të bëjnë me koherencën e jetës dhe vdekjes. Kjo ndihmon në krijimin e një atmosfere të brendshme, ku pyetjet dhe pasigu-ria që shoqërojnë jetën bëhen më të dukshme dhe më të qarta. Në vargjet e poezisë:"Këtu po bie mbrëmja, po ç'kohë është atje" dhe"Këtu po bie nata, po ç’kohë është atje"poeti bisedon me vetveten, përballë një kohë të brendshme, ku ai përpiqet të kuptojë ku ndodhen realitetet e tij shpirtërore dhe ekziste-nciale, dhe ku ka hapësirë për meditime dhe analize. Mbrëmja dhe nata si kohë simbolizojnë një periudhë që është pa aktivitet në botën e jashtme, duke i dhënë mundësinë poetit të reflektojë mbi atë që është "atje": koha që është kaluar, ajo që është e humbur dhe ajo që mbetet ende pa u kuptuar. Ky bashkë -bisedim me veten është i rëndësishëm sepse e shndron poezinë në akt refle-ktimi dhe shprehje të brendshme që shkon përtej thjeshtësisë së jashtme, dhe hap një dimension filozofik dhe emocional.

IV-Duke marrë shkas nga hamendësimi i mësipërm po shtojmë pyetjen tjetër se: si do ishte situate poetike nqse personi i dashur, të cilit i drejtohet heroi, të jetë një person i vdekur? Në kulturën shqiptare është i njohur rituali i bashkbi-sedimit me të vdekurin, kryesisht në vizita në varreza,psh: “Ku ke rënë moj trëndelinë/Pse s’kujton mua të zinë/Të kujtoj e qajme lot/Po jam thellë e nuk dal dot”. Kushdo që ka  në varreza gruan, burin, të dashurën apo fëmijën e njeh dhe e ka përjetuar këtë formë bashkbisedimi, e di peshën e madhe shpirtërore që të ul në gjunjë pranë varrit për të nisur bisedën, e njeh lehtësimin shpirtëror që përfiton pas tij. Ajo që dua të them është se një poet që ndërton një poezi me temë dhe përsosmëri artistike të tillë, ai ka përjetuar dhimbje të mëdha, të cilat i ka shndruar në art poetik të nivelit të epërm. Në mos gaboj ju kam folur për origjinën e Zhupës nga treva e Bregdetit ku doket zakonore rruhen edhe nëpërmjet këngëve dhe ku ritet mortore e ligjërimet vajtimore janë një pasuri rrezëllitëse poetike, dhe që ne, bijtë e kësaj  treve i kemi pjesë të zakonëshme të fjalorit të përditshëm. Sigurisht që kjo trashëgimi i shton dhe një dimension tjetër poetikës së Zhupës.

Por le të kthehemi te një vizitë në varreza, fjalët e poezisë: “Këtu po bie heshtja, po ç’kohë është atje/ Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej” janë mot a mo fjalë bashkbisedimi që bëjnë, kryesisht gjyshet dhe prindërit me bijtë e nipërit e tyre të ndjerë gjatë  vizitave në varreza, prandaj na duken të njohura e të dëgjuara. Referenca e poezisë ndaj “jetëve” dhe “vdekjeve”, ”tutje”,  “tej” nënkupton se heroi përpiqet të komunikojë me një të dashur që nuk është e pranishme fizikisht në këtë jetë, por që vazhdon të ekzistojë në një dimension shpirtëror.  Në këtë rast, poezia merr përmasa më të thella dhe më universale, duke trajtuar lidhjen shpirtërore në tejkalim të kufijve të jetës dhe vdekjes. Ky interpretim shton dimensionin metafizik në poezi, duke e bërë atë një reflektim mbi përjetësinë e dashurisë. Janë vargjet “Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej” ato që krijojnë një aludim të qartë për një lidhje në hapë-sirën  midis jetës dhe vdekjes.

Duke vijuar mendimin e shprehur më sipër, themi se përsëritja e pyetjes “po ç’kohë është atje” merr një tjetër kuptim në këtë kontekst. Kjo pyetje mund të shihet si një përpjekje për të kuptuar dimensionin e përtejë jetës ku ndodhet personi i dashur. Pyetja nuk është thjesht për hapësirën fizike, por për gjendjen e një bote të padukshme dhe misterioze. Vargu “Këtu po bie heshtja, po ç’kohë është atje” simbolizon ndjenjën e vetmisë dhe mungesës së përgjigjes nga ana e personit të dashur, e cila është heshtje absolute. Duhet të themi se në këtë rast, heshtja nuk shkatërron lidhjen, por e bën atë më intime, një dialog të brendshëm që ndodh në botën shpirtërore të heroit. Nëse personi i dashur është i vdekur, poezia kalon nga thjeshtësi e mallëngjimit në poezi meditimi mbi ekzistencën, dashurinë dhe përjetësinë. Si tekst vargu është i ngjashëm me fjalët që nënat dhe gjyshet pëshpërisin apo vajtojnë mbi varrin ku prehet biri apo nipi, në formën ligjërimore: “A të dhembin plagët biro, a ke ftohtë aty, a të lag shiu. Dil pak se do rrijë nëna aty për ty” etj. 

Ky aspekt gjen mbështetje dhe te tonaliteti i ulët i poezisë dhe melodiciteti i dhimbshëm i saj, por më shumë vlen të themi se kjo përmasë i jep poezisë rezonancë më të gjerë, duke i lejuar lexuesit të përjetojnë ndjenjën e humbjes në mënyrë personale dhe emocionale, përmes fjalëve të thjeshta, por të ngarkuara simbolikisht. Sigurisht që dëshirojmë që ky hamendësim i yni të jetë i gabuar, por dhimbja e madhe që përmban poezia nuk na le ta përjashtojmë si mundësi, ndonëse do vijojmë analizën në interpretimin e idilit në distancë të heroit poetik dhe të dashurës së tij të larguar.

V- Kjo poezi introspektive e Ilirian Zhupës ka një strukturë tepër interesante që nuk haset në poezinë shqipe, si dhe ndihmon në forcimin e mesazhit që poeti dëshiron të përcjellë. Poezia ka një ndërtim të qartë e të përsëritur sikur këmbngul në idenë e pritjes së përgjigjeje, duke krijuar një atmosferë meditimi dhe introspektive. Le të shohim disa aspekte të ndërtimit të vargut dhe strukturës së poezisë:

Poezia ka tre strofa dhe çdo strofë ka një strukturë të përsëritur trevargore, ku vargu i parë dhe i tretë janë të njëjtët, dhe përsëritja krijon një ritëm të fortë dhe  lidhje me kohën e hapësirën, që është tema kryesore e poezisë. Përsëritja vargjeve shërben për të theksuar idenë e kohës që është atje, ku ndodhet e dashura që mungon, pra në një realitet të paqartë dhe të largët: "Këtu po bie mbrëmja, po ç’kohë është atje". Ky varg, i përsëritur nënkupton një dyshim apo merak që ka heroi për situatën ku ndodhet personi tjetër, duke  sjellur ndjesinë e padurimit dhe meraku të madh. Vargu i dytë i secilës strofë është struktura-lisht i njëjtë, por me një ndryshim në një ose dy fjalë:, psh: "Dy-tri rrugë më tutje, dy-tri sheshe më tej" te strofa e parë, "Dy-tri fjalë më tutje, dy-tri ëndrra më tej" te strofa e dytë dhe “Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej” te strofa e tretë. Kjo mënyrë shërben jo vetëm për të ruajtur një ritëm dhe harmoni ndërmjet vargjeve, por edhe për të theksuar ndryshimin që ndodh në çdo moment të poezisë. Kështu, poeti krijon përputhje të strukturës ndërkohë që sjell variacione në përmbajtjen, pse u jep vargjeve efekt të përsëritur, të freskët dhe me kuptime të ndryshme madje dhe me vlerën e një njësie matjeje, kur shprehet: “Dy-tri rrugë më tutje, dy-tri sheshe më tej".

VI-Pyetja:"Po ç'kohë është atje?" është pikë e rëndësishme që thekson dimensi-onin filozofik dhe emocional të  poezisë. Ky pyetje nuk është e lidhur me motin apo kohën në sensin e zakonshëm, por ka kuptim më të thellë e më të brendë-shëm, pasqyron përpjekjen e heroit poetik për të kuptuar kohën shpirtërore dhe distancën emocionuese nga personi i dashur. Gjithashtu duhet të themi në lidhje me këtë pyetje se: për heroin, poezia flet për një kohë që nuk matet me orë apo minuta, pse është kohë shpirtërore e lidhur me përjetimet personale, dhe distancën shpirtërore. Poeti po përpiqet të kuptojë se si të përjetojë kohën që ndan atë nga e dashura, duke u fokusuar në atë se çfarë ndodh atje, dhe si ndryshon jeta dhe shpirtërimi i saj në mungesën e tij, e shprehur më thjeshtë ai do të dijë si funksionon bota “atje tej”.

Te vargjet:"Këtu po bie nata, po ç’kohë është atje,/Dy-tri fjalë më tutje, dy-tri ëndrra më tej."poeti kryen një reflektim të brendshëm mbi kohezionin shpirtë-ror me të dashurën, ku ëndrrat dhe fjalët ndodhen po ashtu në një distancë të paqartë. Përsëritja e pyetjes "po ç'kohë është atje?" na ndihmon të kuptojmë që kjo kohë është ndjesi. E rëndësishme është të ndjehet se pyetja “po ç’kohë është atje?” nuk kërkon përgjigje për kohën natyrore, por është  shprehje e pasigurisë shpirtërore, një kërkim për të kuptuar se si është ndërtuar koha pa praninë e tij te e dashura. Në kuptimin literal kjo pyetje  ka qasje me një varg vajtimor të viseve të mia që thotë:  “Qysh do ma kalosh beharë/Pa motër e vëlla pranë/ Xhan o shpirt e shpirt o djalë”.

Sigurisht që mund të hamendësojmë se pyetja ka të bëjë psh. me konceptin “kohë vdekjesh” psh nga epidemia, nga lufta, apo kohë dasmash, kohë lindjesh etj. Ky  mund të jetë interpretim i mundshëm dhe shumë i vlefshëm i pyetjes “po ç’kohë është atje?”. Në këtë kuadër, poezia mund të bëjë një ndarje të dy kohrave të ndryshme, kohë të jetës dhe  kohë të vdekjes. Në vend që të kërko-jë një informacion të zakonshëm mbi kohën e një vendi të caktuar, poeti mund të jetë duke pyetur për një kohë të ndryshuar nga ndodhitë historike, shoqëro-re apo ekzistenciale si lufta, epidemitë, ose periudhat e gëzimit si dasmat dhe lindjet etj.. Janë pikërisht vargjet: "Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej" në të cilat poeti sjell në kujtesë dy dimensione të kohës: njëra që është e lidhur me jetën, siç janë momente të bukura si dasmat dhe lindjet, dhe tjetra që përmban vdekjet, të shkaktuara nga luftërat, epidemitë ose tragjeditë shoqë-rore. Kjo ndarje mes dy kohrave (jeta dhe vdekja) tregon një kontrast mes periudhave të jetës dhe periudhave të krizave ekzistenciale, ku jetët dhe vdekjet nuk janë thjesht ngjarje të natyrshme, por janë të lidhura me një kohë që ka ndryshuar për shkak të ngjarjeve të rënda. Në këtë kontekst, poeti, duke e bërë këtë pyetje, mund të shprehë frikën, dyshimin dhe shqetësimin për çfarë ka mbetur nga koha e tij pas përjetimit të tragjedive..

VII-Është interesante fakti se poezia “Orëve të mbrëmjes” e Zhupës shfaq me një thjeshtësi madhështore relativitetin e kohës dhe largësitë që ekzistojnë mes individëve njerëzorë. Në vargjet e saj të përsëritura, poeti ngre pyetjen universale mbi mënyrën se si koha përjetohet ndryshe nga heroi dhe e dashura e tij, të cilët, ndonëse fizikisht (mund të jenë) pranë, ndodhen në hapësira të largëta shpirtërore. Koha këtu nuk është njësi e matshme, por një enigmë që merr formë nga ndjenja dhe vetmia.

a. Në poezi, autori sugjeron se koha perceptohet ndryshe nga dy individët, që fizikisht mund të ndodhen afër (“dy-tri rrugë më tutje”), por realisht janë shumë larg në përjetime dhe ndjeshmëri. Pyetja e përsëritur “Po ç’kohë është atje?” shfaq dyshimin mbi egzistencën e një kohe të përbashkët. Në këtë aspekt shpaloset ideja se koha është përvojë personale, që ndriçon ose errëson shpirtin në mënyrë të pavarur nga realiteti fizik. Në një kontekst filozofik, kjo ide përputhet me relativitetin kohor të Einsteinit, ku koha nuk është absolute, por varet nga pozicioni dhe përvoja e vëzhguesit. Në përrallat dhe mitet tona (“Një ditë atje tejë ishte sa një vit këtu te ne”), koha zgjerohet apo tkurret në varësi të hapësirës e përjetimit individual, duke krijuar një metaforë për vetminë dhe lidhjet mes njerëzve.

b. Tri momentet kryesore të poezisë: “mbrëmja”, “nata” dhe “heshtja”, nuk janë thjesht ndarje të ditës, por stade emocionale e ekzistenciale që shfaqin largësinë njerëzore. Në këtë aspekt,mbrëmja simbolizon fillimin e një ndarje. Ndërsa bie mbi heroin, ajo paralajmëron heshtjen që do pasojë dhe ngritjen e distancave të padukshme. “Nata” është një hapësirë e fshehur midis ëndrrës dhe realitetit, ku koha përthyhet e tkurret. Për atë që është “dy-tri fjalë më tej,” nata mund të jetë një harrim. Dhe “heshtja”, që mbyll ciklin, është kulmi i ndarjes ekzistenciale. Kjo heshtje nuk është thjeshstë mungesë zëri, por e mundësisë për të ndarë një botë të përbashkët. Në të, edhe jeta dhe vdekja duken si dy rrugë të paarsyeshme që ndodhin paralelisht, por nuk bashkohen kurrë.

c. Në poezi Zhupa e trajton kohën jo si kronologji të ngurtë, por si përvojë rela-tive, ku hapësirat dhe ndjenjat e shndërrojnë atë në diçka të ndryshme për çdo qenie. Pyetja “Po ç’kohë është atje?” ngre një dyshimin filozofik mbi mundësinë e një kohe universale: nëse për heroin është mbrëmje, për tjetrin mund të jetë mëngjes, apo edhe një vit i largët në të shkuarën a të ardhmen. Kjo përplasje kujton relativitetin filozofik të përrallave, ku një ditë në një botë tjetër përjeto-het si një vit në tonën, një botë e tërhequr midis realitetit dhe iluzionit.

ç. Dukuria e kohës si përvojë subjektive lidhet me ndarjen që ekziston mes dy individëve: njëri përjeton mbrëmjen, ndërsa tjetri ndodhet jashtë këtij rrethimi kohor. Kjo ide përmban një melankoli të thellë dhe një kritikë ekzistenciale ndaj paaftësisë së njerëzve për të ndarë përvojën e njëjtë. Relativiteti i përjetimit kohor shërben si metaforë për ndarjet e mëdha që ekzistojnë midis njerëzve: ndarje emocionale, shpirtërore, apo kulturore. Dy-tre rrugë, fjalë, ëndrra apo jetë nuk janë thjesht masa të vogla largësie,ato  janë simbole të kësaj distance të pakapshme. Poezia na thotë se afërsia fizike nuk tregon përbashkësinë shpirtërore.

E lexuar në këtë kontekst ndjejmë se poezia “Orëve të mbrëmjes” është një poezi e heshtur në fjalë, por e zhurmshme në filozofinë e saj. Relativiteti i kohës shndërrohet në metaforë për vetminë dhe ndarjen , duke na kujtuar se koha dhe hapësira nuk janë njësi matëse, por dimensione ndjenjash të thella. Në këtë aspekt ndjejmë se Zhupa na lë me pyetjen e pakapshme: a mundet koha e dy qenieve të bashkohet ndonjëherë, apo secili prej nesh mbetet në mbrëmjen e vet të pashpallur?

VIII-Në krijimin "Orët e mbrëmjes" të Zhupës, tensioni poetik rritet në mënyrë graduale nga strofa në strofë,si pasojë e përdorimit të përsëritjeve, ritmit dhe zgjerimit të kuptimit  vargor. Për pasojë ky progres rrit intensitetin emocional e filozofik të poezisë, duke çuar lexuesin nga një përjetim i përditshëm drejt reflektimit të thellë mbi kohën dhe ekzistencën. Le ti shohim konkretisht sipas strofave:

a.Në strofën e parë, vargjet shfaqin një situatë të zakonshme, momentin e rënies së  mbrëmjes, një fenomen i zakonshëm natyror. Përsëritja e vargut "Këtu po bie mbrëmja, po ç’kohë është atje" krijon një ritëm të qetë, por shfaq dhe një dyshim fillestar mbi ndryshueshmërinë e kohës dhe hapësirës. Pyetja "ç’kohë është atje"  të ndez një ndjenjë distance dhe misteri më shumë se një kurozitet. Formulimi i pyetjes u ngjan shumë pyetjeve të prindërve që i kanë fëmijët psh mnë një eskursion në një qytet tjetër, interesimi i tyre nuk ka të bëjë literalisht më kohën shi apo diell, por me situatën që përjetojnë fëmijët aty dmth kanë ftohtë, janë lagur apo jo.

b.Në strofën e dytë, intensiteti poetik rritet me kalimin nga "mbrëmja" në "nata." Termi “mbrëmja” lidhet shpesh me diçka të bukur, një shëtitje në bulevradin e qytetit në mbrëmje etj, por termi “nata” ka tjetër konotacion, ai lidhet me diçka të errët dhe me rreziqe të mundëshme etj.Vargu"Dy-tri fjalë më tutje, dy-tri ëndrra më tej" shton një shtresë emocionale dhe simbolike. "Fjalët" dhe "ëndrrat" përfaqësojnë intimitet, dëshira dhe komunikim të paplo-të,  rrit ndjesinë e mungesës dhe të ndarjes, (nata është koha e gjumit jo e bisedave). Përsëritja e vargut pyetës thellon shqetësimin mbi atë që ndodh "atje" duke e shfaqur dukshëm pasigurinë dhe dyshimin.

c. Poezia arrin kulmin në strofën e tretë, ku "heshtja" dhe "nata" marrin kupti-me ekzistenciale, tyë cilat nuk na qetësojnë. Vargu: "Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej"  zgjeron kuptimin e poezisë drejt reflektimit mbi jetën dhe vdekjen, dhe e vendos lexuesin përballë pyetjeve të ekzistencës. Është heshtja ajo që shndrohet në simbol i përfundimit të bashkbisedimit dhe i mungesës absolute dhe përsëritja e pyetjes tashmë nuk është vetëm një kuriozitet, por shndrohet në një thirrje për të kuptuar kohën dhe përtej saj.

Pra, në thelb përmes përsëritjeve dhe përshkallëzimit nga “mbrëmja”, në “natë” dhe më pas në “heshtje”, Zhupa krijon një tension mbi kontrastin mes të njohurës dhe të panjohurës, mes afërsisë dhe largësisë. Është një strukturë poetike që rrit jo vetëm ritmin emocional të poezisë, por edhe reflektimin filozofik, duke e bërë lexuesin të ndiejë peshën e kohës dhe misterin e saj në çdo strofë.

IX- Në poezinë e Zhupës, figurat artistike janë të pakta në numër, por të janë nga ato figura që u ngjajnë gurëve të themelit në fillimin e një ndërtese, këtu për ndërtimin e strukturës poetike dhe shprehjen e thellësive emocionale e filozofike. Le ti analizojmë figurat artistike dhe ndikimin e tyre në efektin poetik.

1. Në poezinë e Zhupës, “koha” dhe “heshtja” janë dy simbole që lidhen me realitetin shpirtëror dhe ekzistencial të poetit. Mbrëmja dhe nata janë jo vetëm kohë ditore, por kryesisht janë simbole të reflektimit, të meditimit dhe kalimit të kohës. Kjo kohë natyrore i jep mundësinë poetit të meditojë për jetën dhe vdekjen sit e vargjet"Këtu po bie mbrëmja, po ç’kohë është atje". "Këtu po bie nata, po ç’kohë është atje" “Mbrëmja” dhe “nata” simbolizojnë një kohë të brendshme, një periudhë introspektive, ku koha nuk matet me orë dhe minuta, por me pasiguri dhe meditime. Koha "atje" bëhet një simbol i misterit dhe distancës shpirtërore që poetët shpesh e eksplorojnë.

2.Metaforat përdoren në poezi për të ndërlidhur konceptet e jetës dhe vde-kjes , gjithashtu për të shfaqur pasigurinë dhe ndjeshmërinë shpirtërore të poetit si te vargu:"Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej." ku , "jetë" dhe "vdekje" janë përdorur si metafora që përfaqësojnë të kundërta ekzistenciale: kalimi nga një jetë plot bukuri dhe shpresë në një vdekje që përfaqëson fundin e mundësive dhe sfidave. Ky përdorim i jetës dhe vdekjes si njësi krahasuese bën që lexuesi të reflektojë për kalimin e kohës dhe ndikimin e saj në qenien njerëzore.

3. Një tjetër figurë e dukshme janë imazhet që krijohen përmes përdorimit të fjalëve që e zbulojnë gjendjen shpirtërore të poetit. Fjalët "dy-tri" përdoren për të përshkruar distancat shpirtërore e fizike që ndodhen mes poetit e personit të dashur."Dy-tri rrugë më tutje, dy-tri sheshe më tej." Ky është një imazh shumë i fuqishëm dhe estetik, na tregon se: edhe pse ka një distancë fizike, ajo nuk është pengesë. Poezia luan me ndjeshmërinë, përfytyrimin dhe përdorimin e numrave që nuk janë absolutë, por përçojnë një ide të distancës shpirtërore.

4. Personifikimi i kohës  është një tjetër figurë interesante. Në poezi, koha ka një veprim të qartë dhe natyrë që është shumë më tepër se thjesht një kalim orësh. Ajo shndrohet në një entitet që poeti mund ta ndiejë dhe me të cilin mund të bisedojë. "Po ç’kohë është atje?" Këtu ky personifikim e bën kohën të duket si  person i gjallë që mund të kuptohet dhe që ka një formë për të komu-nikuar me poetin. Pyetja "po ç’kohë është atje" është një mënyrë që poeti përdor për të dhënë peshë dhe agjencë një koncepti të përditshëm, siç është koha.

X-Nuk mund të rrija pa përmendur faktin se kjo poezi shquhet për minima-lizmin e fjalëve, dukuri që shfaqet si mjet i fuqishëm artistik për të përqendru-ar thelbin emocional e filozofik të vargjeve. Struktura e thjeshtë dhe përsëritja e pyetjes "po ç’kohë është atje?" krijojnë një ritëm të qëndrueshëm, duke e kthyer poezinë në një reflektim të ngjeshur mbi ndarjen, kohën dhe lidhjen njerëzore. Poezia nuk përdor përshkrime të gjata apo të detajuara, ajo mbë-shtetet në simbolika të përmbledhura si “mbrëmja”, “nata” dhe “heshtja”, qësi një urë e ngritur mbi tri këmbë. Këto elemente të thjeshta përçojnë një gamë ndjenjash,shmangin teprinë e fjalëve, dhe lënë hapësirë interpretimi subjektiv të lexuesit.

Minimalizmi vihet re dhe me përdorimin e një gjuhe të thjeshtë e të drejtpër-drejtë, ku çdo fjalë ka peshë dhe qëllim. Kjo thjeshtësi shërben për të theksuar ndjenjat e heroit lirik, duke mos e mbingarkuar mesazhin me detaje të panevo-jshme, por duke e mbajtur të pastër dhe emocionalisht të fuqishëm. Në këtë mënyrë, Zhupa arrin të krijojë një poezi që është njëkohësisht e thjeshtë në formë dhe e pasur në përmbajtje.

Në thelb, poezia "Orët e mbrëmjes" shquhet për ndërtimin e saj të thjeshtë në formë,me një përdorim minimalist të fjalëve, duke krijuar dialog mes kohës, hapësirës dhe ekzistencës.Me gurë të thjeshtë ai ka ndërtuar një kështjellë poetike sa të bukur aq dhe të fortë. Mjeshtërisht përmes përsëritjeve ritmike të pyetjeve që nuk (presin) marrin përgjigje dhe zhvillimit gradual të tensionit poetik, Zhupa na fton të reflektojmë mbi relativitetin e përjetimit dhe misterit njerëzor që qëndron përtej së njohurës. Kjo poezia me thjeshtësinë e saj  kapërcen përditshmërinë dhe shndrrohet në meditim filozofik dhe ekzistencial. Vlera e kësaj poezie qëndron në universalitetin e saj, ndërsa vetë Zhupa shfaqet si një poet i aftë të shpreh përjetime të thella me finesë artistike që e bën poezinë e tij të paharrueshme dhe konkuruese në poezinë europiane..

 

Sarandë, më Janar 2025

 

ORËVE TË MBREMJES

Këtu po bie mbrëmja, po ç’kohë është atje,

Dy-tri rrugë më tutje, dy-tri sheshe më tej.

Këtu po bie mbrëmja, po ç’kohë është atje?

 

Këtu po bie nata, po ç’kohë është atje,

Dy-tri fjalë më tutje, dy-tri ëndrra më tej.

Këtu po bie nata, po ç’kohë është atje?

 

Këtu po bie heshtja, po ç’kohë është atje,

Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej.

Këtu po bie heshtja, po ç’kohë është atje

f.16

 

DIALOGU I FUNDIT

Nga Timo Mërkuri

E kam lexuar dikur poezinë "Të kujtohet? e  Luan Ramës, e cila më ka lënë një trazim në ndërgjegje, por pa e ditur se pse e qysh. Poezitë që më ngacmojnë kështu unë i rilexoj detyrimisht, por s'di pse si rrallëherë këtë e kalova në harresë gjersa sot në prag mesnatë kujtesa e fb ma ripruri si  për vit të ri. E lexova me nge përsëri poezinë  e cila në thelbin e saj përçon një ndjenjë  introspeksioni dhe melankolie përmes një detaji, një momenti të ndjeshëm midis dy bashkëshortëve të moshuar. Ajo shfaq një natë të qetë vere ku dialogu i tyre nxjerr në pah një plagë të së kaluarës, tradhëtinë e (mundëshme të) bashkëshortit një natë, ndoshta në rini apo në fillim të jetës së përbashkët.

1. Në thelbin e saj, poezia trajton kujtesën për të vërtetat e pathëna, të fshehura , si plagë të turpshme dhe dhimbjet e tyre, mbetur pezull. Gruaja, e shtyrë nga një kujtim, i tregon burrit ankthin që ka përjetuar dikur, duke e kërkuar atë nëpër qytet, në shi dhe në erë, me një lutje të pazakontë: "lusja Zotin të ishe me një grua tjetër, të ishe gjallë." lutje që përvijon frikën njerëzore për humbjen e njeriut të dashur, ku edhe tradhtia bashkshortore shfaqet (lejohet, justifikohet)si shpëtim. E vërteta e burrit, e thënë me thjeshtësi prej tij: "Po… isha me një grua," shfaq një tjetër dimension të konfliktit, ku ndjenja e fajit zbehet përballë kohës (dhe rrezikut të mundshëm) të vdekjes. Çuditërisht qysh në leximin e parë më pati lindur mendimi se burri diku tjetër, në një rrezik të mundshëm real ka qenë, por pranon fajin e tradhëtisë, (të pakryer)për mos t'a ringjallur ankthin e gruas për rrezikun që ka përballuar. Të vërtetën nuk do t'a marrim vesh, por çfarë rëndësi ka sot ajo e vërtetë, ata jetuan dhe janë ende bashkë në këto momente të praggjumit të pambarimtë.

2. Mjeshtërisht poeti ndërthur simbolika të fuqishme për të krijuar një atmosferë ku ndërthuren jeta dhe vdekja tepër natyrshëm. "Pragu i natës së gjatë" shpreh afrimin e fundit të jetës, që çifti duket se e pranon pa rezistencë. Me siguri ata e kanë jetuar jetën e tyre dhe tashmë e ndjejnë se është koha të ikin, sado e trishtueshme të jetë kjo, por ja që gruas nuk i ikën meraku i asaj nate, ndodhur ndoshta në një jetë tjetër të largme, por ama e ndodhur, e cila i ka mbetur si një gozhdë në shpirt, nga ato gozhda që shpesh marangozët i harrojnë ti heqin, kaq të pavlefshme janë dhe as që duken fare në objekt, pavarësisht se aty janë. Pse janë aty dhembin herë pas herë, siç dhemb në kohë me shi plumbi i mbetur në trup. Ndaj quhen plagë që dhembin ende dhe dhëmbin në shpirt më shumë se në trup. Turtulleshat " që do marrin rrugët e qiellit" të krijojnë një ndjesi  përjetësie, përballë përkohshmërisë së jetës së tyre tokësore.

3. Poezia ka një gjuhë të thjeshtë dhe emocionale, e cila krijon një tension (të heshtur). Dialogu është i përmbajtur, si mësim nga jeta, por shkëmbimi i fjalëve është një dritare  prej nga shihet një botë ( e brendshme) me plagë. Vargjet si "Heshtja rëndonte plumb" apo "zemrat një mbi një, me plagët që rridhnin ende" krijojnë një ritëm të ngadaltë që pasqyron gjendjen emocionale të personazheve. Shtojmë se pikërisht kjo ngadalësi është një mjet i fuqishëm artistik, që i jep lexuesit kohë për të përjetuar dhe reflektuar mbi dramën.

Në thelb poezia "Të kujtohet? shfaq dashurinë si  përvojë që përtej kohës dhe hapësirës, ku plagët e së kaluarës dhe e vërteta e pathënë bëhen pjesë e një ballafaqimi të fundit. "Dhe ata iu ngjitën njëri-tjetrit, / sytë përballë, / krahët mpleksur, / zemrat një mbi një," një skenë që mbyll me qetësi një jetë me dashuri, vuajtje e pajtim. Në këtë akt të fundit të intimitetit, ata ndajnë heshtjen si  formë më të lartë të dialogimit, duke pritur agun që "s’donte të zbardhte më." Të lind dëshira t'u afrohesh dhe t'u bësh qoftë dhe një shërbim të thjeshtë, t'u ngresh batanijen psh apo t'u rregullosh jastëkun dhe të dëshirosh që kështu të të gjejë gjumi që nuk mbaron.

II- Që kjo poezi është e veçantë, këtë askush nuk e ve në dyshim, por pyetja është: Ku qëndrojnë veçantitë e saj? Së pari veçantitë e saj qëndrojnë në ndërthurjen unike të një stili minimalist në një poezi me shtrat poeme, dhe emocionalisht tepër të ngarkuar si dhe në fokusin e saj mbi dimensionet njerëzore dhe ekzistenciale të jetës. Krahasuar me poezi të tjera, ky krijim dallon për disa aspekte të spikatura:

1. Narrativa dramatike e poezisë zhvillohet përmes dialogut. Ndryshe nga shumë poezi që përdorin përshkrime ose introspeksion të drejtpërdrejtë, Luan Rama zgjedh dialogun si mjetin kryesor të zhvillimit të fabulës. Biseda midis burrit dhe gruas shfaq një histori të tërë brenda disa fjalive të thjeshta, duke krijuar një poezi që lexohet e përjetohet si dramë intime. Kjo qasje është e pazakonshme në poezinë tradicionale dhe moderniste shqiptare, e cila shpesh fokusohet te rrëfimi lirik.

2. Rama përdor një gjuhë të kursyer, një stil minimalist, ku çdo fjali dhe figurë bart një ngarkesë të madhe emocionale e simbolike. Ky minimalizëm stilistik i shërben intensitetit emocional dhe i lë hapësirë lexuesit të interpretojë dhe të përjetojë (vetë ai) ngjarjen dhe emocionet e saj. Ndryshe nga poezi të mbushura me figura stilistike dhe ndërlikime apo fragmentime stilistikore, kjo poezi zgjedh të jetë e qartë, intime dhe e prekshme.

3. Poezia vendos ngjarjet në një moment përfundimtar të jetës, thua se është llogaria e fundit që duhet të lahet. Interesant është se Rama e trajton me një qetësi filozofike, por ne ndjejmë peshën e madhe të saj që ka rënduar për gjithë jetën në shpirtin e gruas. Tradhëtia, edhe si mendim mbetet tradhëti dhe në mos vret, plagos të tradhëtuarin. Veç të tjerave, kjo temë në letërsinë shqipe trajtohet më shumë në prozë, se sa në poezi, arsyet mund te jenë të shumta , por nuk janë ato objekt i këtij shkrimi. Ajo çka duam të themi është se kjo shton te kjo poezi elementin e të veçantës në letërsinë shqipe.

4. Poezia jo vetëm që përdor përdor natën si sfond, (e parafytyrojmë dialogun në krevatin bashkëshortor)dhe e vendos ngjarjen në  kohën kur qetësia dhe errësira simbolizojnë  afrimin e fundit. Heshtja, që "rëndonte plumb," është mjet i fuqishëm poetik për të shprehur tensionin dhe ndjenjat që nuk thuhen me fjalë. Në poezitë tradicionale, simbolika e natës shpesh përdoret për dashuri romantike (Bie të fle, e s'më zë/ më bënte në ëndërrën/ një si xhinde femërë/ sikur loz e qesh me të.) ose dhimbje personale, (Atje poshtë te ato gjerdhe/ të prita mike pse s'erdhe/të zi gjumi a më gënjeve) ndërsa këtu natyra ekzistenciale e saj është më afër modernizmit dhe postmodernizmit.

III. Sigurisht që lind pyetja: Pse përdor këtë stil Rama? Luan Rama është poet i detajeve të jetësuara dhe jo i shpalosjes së panoramave dhe jetësimi i detajeve kërkon një stil minimalist .

1. Së pari ky stil dialogjik dhe minimalist është më i përshtatshëm për të shfaqur intimitetin dhe natyrën e brishtë të bisedës midis dy bashkëshortëve të moshuar që kanë kaluar një jetë së bashku. Poeti nuk përdor stil të stërholluar, pasi forca e ndjenjave shfaqet përmes thjeshtësisë.

2. Është pikërisht ky stili i Ramës ai që reflekton prirjet e tij moderniste dhe filozofike, e zhvendos (apo e zhvesh)poezinë nga rrëfimet tradicionale drejt një meditime mbi jetën,  dashurinë dhe vdekjen.

3. Poeti shprehet më shumë me heshtje dhe aluzione sesa me fjalë apo rrëfime të drejtpërdrejta. Kjo i lejon lexuesit të eksplorojë apo interpretojë vetë dimensionet e pashprehura të ngjarjes dhe të ndjejë thellësinë emocionale të çastit.

4.Çuditërisht poezia e Ramës, pavarësisht temës dhe karakterit shqiptar, shmang patetizmin dhe sentimentalizmin e zakonshëm, dhe i jep përparësi një qasjeje të qetë. Kjo bën që lexuesi të fokusohet në ndjenjat e pastra dhe dashuri të sinqertë të personazheve dhe jo në momente. Ai sheh rrugën e përshkruar jo gurët që kanë rënë nga skarparet e bregut mbi këtë rrugë, që gjithsesi nuk e kanë penguar ecjen e jetës.

Duhet të pranojmë se në këtë poezi, Luan Rama sjell një përvojë unike dhe universale, ku jeta, dashuria dhe vdekja shfaqen në formën e tyre më të thjeshtë dhe më të thellë: "Dhe ata iu ngjitën njëri-tjetrit, / sytë përballë, / krahët mpleksur, / zemrat një mbi një.".

A nuk është një mbyllje e bukur?Le të heshtim pra para bukurisë. Le t'a përjetojmë atë, jo t'a komentojmë.

 

Sarandë, më Janar 2025

Të kujtohet?

 

Ishte një natë e ngrohtë vere,

kishte kaluar mesnata,

dhe në shtrat,

ajo grua në moshë zgjati dorën

mbi gjoksin e burrit të saj:

- Po fle?

- Po!

- U kujtova, si në ëndërr…

- Çfarë?

- M’u shfaq ajo natë kur të kërkoja ngado në qytet,

nëpër shi, nëpër erë,

të kërkoja si e çmendur dhe lusja Zotin

të ishe me një grua tjetër,

të ishe gjallë…

thuamë, ku ishe?

Ai u kthye nga ajo dhe i preku buzët e rreshkur.

Ishte ftohtë.

- Fol! Heshtja rëndonte plumb.

- Po… isha me një grua,

gjithë jetën kam dashur të ta them,

e ç’rëndësi ka tani?

Ne së shpejti do shkojmë,

të lëmë diellin dhe kapërcejmë pragun e natës së gjatë…

Ai e puthi dhe ajo qau.

- Fli tani, është vonë,

dhe pak do këndojnë zogjtë,

turtulleshat do marrin rrugët e qiellit.

- Kisha frikë për ty!...

tani kam shumë kohë për të fjetur.

Dhe ata iu ngjitën njëri-tjetrit,

sytë përballë,

krahët mpleksur,

zemrat një mbi një,

me plagët që rridhnin ende,

që rrihnin ngadalë, në kohën pa kohë,

me në agun që s’donte të zbardhte më…

 

“Ekzotikat” si rebelim emocional dhe kërkimi i lirisë

Shënime çasti për poezinë“Ekzotikat” e Odise Kotes

 

Nga Timo Mërkuri

Para se të flasim për poezinë “Ekzotikar” të Odise Kotes duhet të sqarojmë cilat janë dhe pse poeti i quan "Ekzotika" dhe ca më tepër pse sot realizoi këtë krijim poetik, që me të drejtë mund ta quajmë “ekzotike”. Në thelb poeti quan “ ekzotika” dukuri, dhe veprime jashtë formatit qytetar të jetës së përditëshme, nga ato që quhen avagardë madje jo rrallë dhe 'rrugaçëri" nga një staf veteranësh, psh siç quheshin dikur muzika e lehtë moderniste apo  letërsia e piktura jashtë formatit të soc.realizmit, veshjet me stil perëndimor (kauboj etj). Në thelb, poeti i quan Ekzotika sepse ato mishërojnë një botë të pazakontë, të ndritshme e shpërthyese, që qëndron jashtë përvojave dhe formateve rutinore. Realisht fjala "ekzotike" zakonisht lidhet me diçka të të huaj, të magjishme apo të jashtëzakonshme,që ka lidhje me botën latino amerikane apo Afrikën por në këtë poezi, ajo përdoret si një metaforë për individ ë, veprime apo momente që shpërthejnë energji dhe rebelim, shpërthim të kornizave të formateve tradicionale të jetesës, kulturës apo edukatës qytetare..

 1.Në poezinë "Ekzotikat," Odise Kote i shfaq ekzotikat si figura artistike apo qenie që mishërojnë pasionin, lirinë dhe energjinë shpërthyese, duke u distancuar nga normat dhe rutinat e zakonshme, duke tejkaluar formatin e rëndomtë të jetësës dhe të të kuptuarit e përjetuarit .Realisht ato janë simbol i ndjenjave të gjalla dhe  thirrje për rigjetjen e emocioneve të lëna pas dore apo të ngurtësuara në të “kaluarën e ndaluar”. Disa pasazhe vargjesh që i përkufizojnë dhe ilustrojnë ekzotikat janë:

a. Ekzotikat  shfaqen si mishërim i shpirtit të lirë dhe kohës së humbur: "Ekzotikat shkulën flokët për kohën e humbur,/le të ndërrojmë rolet." vargje që i shfaqin ekzotikat si figura që luftojnë me të kaluarën dhe kohën e humbur, shpërdoruar, duke shprehur dëshirë për ndryshim dhe përmbysje të roleve të zakonshme. Sigurisht që poeti këtu i personifikon si njerëz, kryesisht si gr ate ky varg.

b.Poeti i shfaq ekzotikat si zëra që kërkojnë rilindje emocionale shfaqen te vargjet:"A mund të ndezim një zjarr në rrugë,/për të ngrohur ndjenjën e lënë në harresë?" duke i personifikuar ati në rolin e tyre si bartëse të një revolte shpirtërore, që kërkojnë të ringjallin ndjenjat e fjetura dhe të rikthejnë ngrohtësinë në një botë të ftohtë dhe indiferente. Sigurisht ndezja e një zjarri në mes të rrugës cilësohet si një veprim “hipish” pa lodhur mendjen për domethënien e këtyre veprimeve.

c.Ato shfaqen si simbol i pasionit dhe energjisë shpërthyese psh. te vargjet:"Ndihej shumë mirë kur thyheshin qelqet,/pa u shqetësuar nëse ky quhej rebelim." Duke I personifikuar ato si figura të guximshme, që veprojnë jashtë kufijve normal pa u shqetësuar për mendimin apo gjykimin e të tjerëve

Pra, në thelb, “Ekzotikat”, në këtë poezi, përfaqësojnë shpirtin njerëzor që lufton për t’u çliruar nga kufizimet dhe formatimit standarte  emocionale. Ato janë simbol i guximit për të ndryshuar, për të rigjetur ndjesinë e humbur dhe për të rikrijuar një jetë të pasionuar.

2.Cilat janë karakteristikat e këtyre “Ekzotikave” të shprehura në poezinë e Kotës. Me një densitet të jashtëzakonshëm dhe art poetik, në poezi ato shfaqin:

a. Ndjesinë e jashtëzakonshme dhe kontrasti me rutinën, psh te vargjet:"Qyteti ekzotikave po shndrin këtë natë,/s'ka shndritur kurrë kaq fort." ku, ekzotikat simbolizojnë një gjendje unike që ka ndryshuar monotoninë e zakonshme, duke sjellë jetë dhe dritë.

b. Ekzotikat nuk ndjekin normat apo formatin qytetar, por përfaqësojnë shpërthimin emocional dhe thyerjen e këtij formati të ngurtë, siç shihet tek vargjet:"Ndihej shumë mirë kur thyheshin qelqet,/pa u shqetësuar nëse ky quhej rebelim." A nuk ju ka lindur ndonjëherë dëshira të thyeni diçka, të opërplasni një portë apo një enë? Kështu janë ekzotikat, forca që nuk u binden konvencioneve, duke krijuar një ndjesi të freskët dhe shpirtërore.

c. Ato përfaqsojnë nevojën për të rigjallëruar emocionet e shtypura apo të lëna pas dore, të braktisura nën tezën e “kulturalizmit” apo “qytetarizmit”:"A mund të ndezim një zjarr në rrugë,/për të ngrohur ndjenjën e lënë në harresë?", pra  ekzotikat janë figura të fuqishme që kërkojnë të ngrohin ndjenjat dhe shpirtin në një botë të ftohtë.

ç. Poeti i quan ekzotika, sepse ato mishërojnë një energji të pastër dhe një dëshirë për të kapërcyer kohën e humbur:"Ekzotikat shkulën flokët për kohën e humbur,/le të ndërrojmë rolet."ku  akti simbolik i shkuljes së flokëve tregon rebelimin kundër të kaluarës dhe dëshirën për një jetë të re dhe të gjallë.

3. Le të bëjmë  një  analizë të shkurtër të  poezisë,  ku të veçojmë  disa elemente dhe vlera kryesore:

a. Atmosfera ekzotike dhe dinamizmi emocional në të cilën shfaqet qyteti, e ndriçuar fuqishëm dhe përfshirë nga një heshtje misterioze, të krijon përshtypjen se pret një shpërthim sepse atmosfera është e tillë që të krijon një ndjesi pritshmërie dhe tensioni, madje duke theksuar dualitetin midis qetësisë së jashtme dhe zhurmës shpirtërore. Kote përdor imazhe si "pret vështrimin në sytë e dikujt, për të ndezur qiejt," I cili të krijon përshtypjen e një kryqëzimi vetëtimash.

b. Ritmit i poezisë luan një rol thelbësor në poezi, si forcë që çon emocionet "në qiell." Thyerja e qelqeve dhe paqartësia nëse ky veprim është rebelim apo jo, simbolizon një shkëputje nga normat dhee formati i zakonshëm qytetar dhe shfaq  një kërkim për liri. Ky moment krijon ndjenjën e guximit dhe shpërthimit emocional që sfidon strukturat dhe dogmat  e shoqërisë.

c.Ekzotikat përfaqësojnë një figurë të gjallë e dinamike, mishërim të ndjenjave të shtypura dhe kohës së humbur. Veprimi i  "shkuljes së flokëve" dhe dëshira për të ndezur një zjarr në rrugë për të ngrohur ndjenjat sugjerojnë një nevojë për rilindje shpirtërore ( siç e quan Robert Martiko). Këtu, zjarri i ndezur në rrugë sado që duket si një akt jo qytetarie, bëhet simbol i pasionit shpërthyes.

ç. Figura femërore shfaqet si një figurë që kap dhe përjeton ndjesinë me një ecje të shkujdesur, duke e çliruar veten nga dramat e zakonshme. Ky portret përcjell një ndjenjë force shpirtërore dhe aftësi për të krijuar një jetë vetiake, larg dramave të "budallenjve të plakur." Realisht dudhet të pranojmë se femrat janë ato që e ndjejnë më shumë ardhjen e kohës së “pranverës” së ekzotikave dhe shpesh nxitin edhe djemtë e rinj për veprime konkrete. Një situatë të tillë e kemi përjettuar në vitet 70

4. Kjo poezi e Kotes shfaqet me disa veçanti stilistike, që tërheqin vëmëndjen e lexxuesit dhe konkretisht:

a. Poezia ndërtohet mbi një sërë imazhesh të gjalla e metaforash, si “të ndezim qiejt,” “të thyhen qelqet,” dhe “të ndezim një zjarr në rrugë.” duke krijuar një ndjesi dinamike dhe të gjallë.

b.Fragmentimi në fraza të shkurtra si "Ai...", "Zjarr...", "Ajo..." krijojnë një ritëm të fragmentuar, I cili shton dramacitetin poetik,  gati si ritmike, por pa e arritur këtë të fundit, jo pse s'mund por pse nuk e synon t'a realizojë.

c. Zjarri, ndriçimi dhe ritmi simbolizojnë shpirtin e rebelimit dhe nevojën për të rigjetur emocionet apo dhe kohën e humbur.

ç.Poezia nuk është një përshkrim i një nate ekzotike; ajo ka një mesazh universal të  nevojës për të rigjetur vetveten, për të thyer normat dhe për të rilindur ndjenjat e humbura. "Ekzotikat" përfaqësojnë jo vetëm individë, por edhe ide të reja, që sfidojnë kohën dhe ngurtësinë e jetës moderne te të ashtuquajturat "etika qytetare".

Në thelb duhet të pranojmë se: si shumë krijime të kohëve të fundit, por dhe veçanërisht poezia "Ekzotikat" e Odise Kote- s është një krijim që, dudke ju qasur modernizmit nëpërmjet rrymave të ekspresionizmit, surrealizmit dhe ekzistencializmit krijon një atmosferë të bollëshme artistike dhe filozofike  , duke sjellë një atmosferë të zjarrtë e dinamike, ndërthurur me një reflektim emocional mbi kohën, ndjesitë dhe rebelimin.

 

Sarandë, më 08.01.2025

 

EKZOTIKAT

Qyteti ekzotikave po shndrin këtë natë,

s'ka shndritur kurrë kaq fort.

Ka shumë heshtje të tij që nuk i tregon.

Pret vështrimin në sytë e dikujt,

për të ndezur qiejt.

Ai...

Nuk e dinte nëse ishte ritmi i duhur,

diçka kishte ndodhur.

Kërcyen dhe e çuan ritmin në qiell.

Ndihej shumë mirë kur thyheshin qelqet,

pa u shqetësuar nëse ky

quhej rrebelim.

Zjarr ...

Ekzotikat shkulën flokët për kohën e humbur,

le të ndërrojmë rolet.

A mund të ndezim një zjarr në rrugë,

për të ngrohur ndjenjën

e lënë në harresë?

Ajo ...

Ajo kishte kapur një ndjesi,

hodhi hapin e shkujdesur.

Sekretet fshehin shumë çmenduri,

s'do ta harronte asnjëherë flakën.

Dramat janë për budallenjtë e plakur ...

 

VALSI I DASHURISË

 

Nga Timo Mërkuri

Ilirian Zhupa është një poet që gjithmon të tërheq vëmendjen me krijimet e tij dhe të bën të ndalosh para tyre, si para një magjie natyrore. Kështu, poezia “Ëndërr” e tij, e shkruar më 1984, paraqet një krijim cilësor modernist në poezinë shqipe, ku si rrallëherë ndërthuren lirizmi i hollë, ndjeshmëria estetike dhe simbolika ekzistencialiste . Si gjithmon, përmes detajeve të shfaqura në formë e lëvizshëmri dhe një tensioni shpirtëror, poeti ndërton një krijim të pasur me imazhe të gjalla e thellësi filozofike, i cili pasqyron një moment sa intim aq dhe të përjetshëm mes natyrës e ndjeshmërisë njerëzore, duke e vendosur poezinë në një hapësirë introspektive dhe universale. Nqse do kërkonim veçantitë e kësaj poezie unë do shënoja:

1. Estetika e detajeve dhe shfaqjet intime janë elemente të harmionisë artistie që ndërtojnë atmosferën e veçantë të veprës. Figura e vajzës në poezi shfaqet me ndjeshmëri të rrallë, ku natyra dhe trupi i saj ndërthuren në një harmoni poetike dhe syri i poetit mbetet i "gozhduar" mbi ato: "Krihte flokët mbi pasqyrat e harruara të pellgjeve, / Përkëdhelte supet me sy.” Përshkrimi i flokëve si “një myshk i njomësht, i artë” krijon një ndjesi  butësie dhe delikatese, ndërsa shfaqet edhe gjallëria e trupit të vajzës përmes frazave si “nën ta fërgëllima e fshehtë e gjinjve, / Diç fliste qartë.” Këto vargje shfaqin një estetikë ku detajet përshkruajnë jo vetëm lëvizjet fizike, por kryesisht përjetimin shpirtëror, sa që lexuesi mund të hamendësojmë dhe ndonjë idil të poetit. E pse jo, djalosh i ri ka qenë kur e ka shkruar, ndaj ndjehet nëpër vargje një drithërimë zemre, ndërkohë vajza shfaqet si simbol i natyrës dhe spontanitetit, duke i dhënë poezisë një ndjenjë çiltërsie të pastër.

2. Poezia pasqyron ndikimin e imazhizmit modernist përmes përqendrimit në çastin e vallzimit dhe në detajet e tij estetike. Skena e vajzës, që në lëvizjet e lira e natyrale, duket sikur loz me erën (apo me ëndrrën) reflekton një moment të ngrirë në kohë: “Vërtitej mbi pulpët e saj të arrira, hepohej, / Kërcente dhe mbi tokë peshonte me njërën.” duke shpalosur lirinë dhe aerobinë e trupit të saj dhe lidhjen me natyrën. Elementet e thjeshtë si toka, era dhe lëvizja krijojnë një skenë vizuale të fuqishme, duke shmangur tepri të panevojëshme emocionale apo moralizuese, në përputhje me parimet e imazhizmit modernist. Gjithashtu, vargjet: “Përkulej, vraponte, përzinte, dorëzohej / Dhe puthej me erën,” ofrojnë ndjenjën e një harmonie mes lirisë së individit dhe natyrës, duke e ngritur përvojën personale në një dimension më të gjerë universale. Lexuesi sigurisht ndjek me mendje gjatë leximit të vargjeve lëvizjet e vajzës dhe kjo është një karakteristikë e poezisë së Zhupës për të cilën kemi folur.

3. Një nga bazat kryesore të poezisë është shfaqja e tensionit shpirtëror të poetit, i cili nis e ndjen gradualisht një dashuri të pastër, por refuzon ndërhyrjen ( e tij si djalosh, hero lirik dhe poet), e cila mund të prishë harmoninë e asaj që sheh, dilemë kjo që shprehet kryesisht në strofën e fundit, për të cilën do flasim më pas. Lirizmi ekzistenci-alist i kësaj poezie shfaqet në përballjen midis dëshirës dhe ndrojtjes, ku poeti zgjedh të largohet për të ruajtur të paprekur atë çka i duket e shenjtë.

4. Poezia “Ëndërr” shumë lehtë mund të krijohej në frymën e romantizmit, pasi linjat e saj janë të dukëshme, por poeti e krijon në formën moderniste përmes përqendrimit në përvojën individuale dhe shmangies së narrativës tradicionale. Shfaqiet e imazheve janë të ndërlikuara, por asnjëherë të mbingarkuara, duke e larguar poezinë nga epika apo temat patriotike të letërsisë tradicionale. Vargjet: “Do shkelja ca bisqe të blerta, të njoma” dëshmojnë ndjeshmërinë e poetit ndaj natyrës dhe delikatesës së vajzës, apo  thënë ndryshe: unitetin mes njeriut dhe botës që e rrethon. Kjo lidhje shpirtërore dhe estetike e vendos poezinë në linjën moderniste, ku ndjenjat intime dhe përjetimet e vogla zënë vendin e mesazheve të mëdha epike.

Mund të themi se kjo poezi e Zhupës vlen të shihet si një testament i fuqisë së modernizmit për të kombinuar imazhe të thjeshta me ndjeshmëri të thella filozofike dhe ajo që ka më shumë rëndësi është ti kushtohet vemendje kohës së krijimit, e cila flet shumë dhe e vendos autorin në avagardën moderniste të poezisë shqipe në luftën për shëmbjen e mureve të soc.realizmit. Zhupa te kjo poezi ndërton një univers të ndjeshëm, ku natyra dhe dashuria shndërrohen në simbole të lirisë dhe të pastërtisë ekzistenciale. Përmes figurave dhe një lirizmi të fuqishëm, poezia i flet jo vetëm ndjeshmërisë estetike, por edhe reflektimit shpirtëror të lexuesit, duke e vendosur atë në qendër të traditës moderniste të poezisë shqipe.

II-Sigurisht që  lexuesi do pyesë veten se ku dhe si shprehet në vargje lindja e dashurisë së poetit për vajzën, sepse ai nuk na flet për ndonjë dashuri që “shkrepi” si rrufeja. Sigurisht që nuk ka ndodhur kështu, dashuria e poetit për vajzën që vallëzon me erën lind në mënyrë graduale, madje me një delikatesë që reflekton përqendrim të veçantë të tij mbi detajet e momentit. Kjo dashuri nuk është një ndjenjë e menjëhe-rshme apo një shpërthim pasioni i papritur, ajo lind si ndjesi që përforcohet me vëzhgimin e lëvizjeve të saj. Në qoftë se do ta ndjekim nëpër vargje lindjen e kësak dashurie atëherë do thoshnim se pikërisht strofa e parë është skena që krijon një atmosferë intime: “Pashë një vajzë që i gëzohej vetes, / Diku mes brigjeve, duke menduar se s’e shihte njeri.” Pikërisht në këtë moment, poeti fillon të ndërtojë një lidhje me vajzën përmes vëzhgimit të tij të ndrojtur. Ai nuk është ende i dashuruar, por ndjeshmëria dhe qetësia e saj e tërheqin si një art që thërret shpirtin e tij. Dashuria fillon të lindë qartazi te strofa e dytë, ku bukuria fizike e vajzës dhe detajet e shfaqura poetikisht ndezin një admirim estetik: “Flokët gështenj mbi kraharorin e plotë i binin, / Si një myshk i njomësht, i artë.” Në fakt,vëzhgimi i flokëve të saj dhe krahasimi me një element natyror, "myshkun e artë", sugjeron një përzierje të natyrës me humanitetin e saj, duke e shndërruar atë në një person të idealizuar. Këtu ndjejmë momentin e parë të një ndjesie dashurie, të shtyrë nga bukuria dhe harmonia e saj me natyrën.

Dashuria si ndjenjë intensifikohet te strofa e tretë, kur vajza shfaqet duke vallëzuar: “Kërcente dhe mbi tokë peshonte me njërën, / Përkulej, vraponte, përzinte, dorëzohej / Dhe puthej me erën.” Pikërisht këtu, lëvizjet e saj dhe bashkëveprimi me natyrën krijojnë një vallëzim që tërheq poetin, pse ai ndjen se ky vallzim i saj me erën nuk është vetëm një akt fizik, por është një komunikim emocional dhe shpirtëror që zgjon tek ai ndjenjën e dashurisë së pastër, pse jo dhe të njëfarë xhelozie rivaliteti kur e sheh që “puthej” me erën. Në këtë moment, poeti nuk dashuron thjesht pamjen e saj, ai dashuron mënyrën se si ajo është bërë “një” me botën që e rrethon.

Në poezi dashuria arrin kulmin në strofa e katërt, kur poeti ndjen një ndrojtje për të thyer këtë harmoni, ashtu si djemtë e dashuruar së pari që ndruhen tu afrohen apo tu flasin vashave: “Sa mua më erdhi keq ta thërrisja/ Sa mua m’u duk se me dashurinë time prej burri / Diçka shumë të shtrenjtë do t’i vrisja.” Sa e thjeshtë, sa e qartë, sa reale paraqitet bota djaloshare te ky varg. Duhet të ndjejmë se këtu, dashuria e poetit për vajzën nuk është fizike apo estetike, ajo shfaqet si përkushtim ndaj qenies së saj të tërësishme, ndaj lirisë dhe natyrshmërisë së saj. Ai e ndjen dashurinë aq thellë dhe aq pastër, sa zgjedh të mos e ndërpresë harmoninë e momentit. Kjo dashuri e poetit është një dashuri që lind nga një akt poetik vëzhgimi, ku çdo gjest i saj, qoftë lëvizjet e flokëve, vallëzimi, apo harmonia me erën  bëhet një arsye për t’u dashuruar me të, jo vetëm si vajzë, por si një simbol të bukurisë dhe lirisë.

Në strofat vijuse, dashuria e poetit merr përmasa të thella, duke kaluar nga tërheqja fillestare drejt një ndjenje të pasur dhe komplekse. Këto strofa eksplorojnë lidhjen mes poetit e vajzës, dhe përforcojnë idenë e një dashurie të krijuar  përmes adhurimit dhe shfaq ndrojtjen e poetit për të mos prishur magjinë e momentit me praninë e tij fizike. Kjo është e dukëshme te strofa e pestë ku dashuria duket si vëzhgim i ndrojtur i një djali të çiltër, që e sodit vajzën por nuk guxon ti flasë: “Ish aq e natyrshme në lëvizjet e lira të trupit, / Sa mua më erdhi keq ta thërrisja.”, pra këtu dashuria shfaqet si ndjenjë që tejkalon dëshirën për kontakt fizik. Arsyeja është e thjeshtë, në adhurimin djaloshar vajza shfaqet si mishërim i lirisë, bukurisë e natyrshmërisë, dhe poeti zgjedh të qëndrojë në distancë për të ruajtur pastërtinë e soditjes. Dashuria e tij shndrohet në një ndjenjë e heshtur dhe delikate, e cila nuk guxon të ndërhyjë në spontanitetin e saj. Nuk e di në se vajza e ka dalluar djaloshin, se po ta dallonte do ti ndjenjte aromat e luleve të shpirtit të tij. Por poeti nuk afrohet: “Sa mua m’u duk se me dashurinë time prej burri / Diçka shumë të shtrenjtë do t’i vrisja”,do ti prishte harmoninë e momentit dhe natyrën e vajzës, si këngën e një zogu në korie që e ndërpresin hapat e gjuetarit. Këtu shohim dhe ndjejmë se dashuria e djaloshit është e epërme. Madje dashuria e tij  te strofa e gjashtë shfaqet si sublime: “Sa mua m’u duk se me dëshirën time të pafaj, / Do shkelja ca bisqe të blerta, të njoma.” duke marrë dimensionin e një ndjenje të shenjtë, shprehur me finesë me një metaforë natyrore. Bisqet e njoma përfaqësojnë diçka të brishtë e të paprekshme, siç është edhe dashuria e tij. Ai e ndjen që një ndërhyrje e drejtpërdrejtë mund ta dëmtojë këtë lidhje delicate apo të prishë këtë magji. Kjo është më e kuptueshme të strofa e fundit ku dashuria dhe largimi ofrohen si afrim shpirtëror: “Besoj shumë e desha... Ndaj ika si i verbër prej saj/E dua... dhe iki akoma.” duke shprehur kulmin e ndjenjave të poetit.  Dashuria e tij nuk zhduket me largimin, përkundrazi, ajo forcohet përmes këtij akti. Largimi i tij nuk është një refuzim, por një mënyrë për ta dashuruar vajzën si tërësi. Ky largim paradoksalisht bëhet afrim, pasi poeti e ruan imazhin e vajzës dhe e bën atë pjesë të përjetshme të përfytyrimit të tij dashuror.

III-Unë ju ofroj dhe një lexueshmëri tjetër për këtë largim të poeti, i cili mund të shihet si një formë e veçantë e afrimit. Mqse në këtë poezi, dashuria nuk përjetohet përmes afrimit fizik, por përmes përqafimit shpirtëror dhe estetik, largimi është një përpjekje për të ruajtur pastërtinë dhe përmasën ideale të saj, duke mos e kufizuar  në formatet e zakonshme të prekjes fizike. E parë në këtë aspekt, largimi i poetit shndrohet në një akt sublim respekti e adhurimi, një “vetëflijim” për ruajtjen e imazhit të vajzës si simbol i bukurisë, artit dhe dashurisë. Në këtë kontekst duhet lexuar vargu: "Besoj shumë e desha... Ndaj ika si i verbër prej saj," ku largimi nuk është shenjë mungese guximi, por shenjë e një dashurie që kapërcen kufijtë e të zakonshmes. Poezia, si një mjet artistik, e lejon poetin të përjetojë këtë dashuri nga një distancë që është në të vërtetë një afrim i tij. Përmes saj, ai arrin aty ku fizikisht apo emocionalisht s’guxon të shkojë vetë: në hapësirën e një ndjenje të pastër, të pakushtëzuar, të shenjtë. Largimi, pra, nuk është një lëvizje paradoksale, duke u larguar fizikisht, poeti afrohet më shumë me thelbin e asaj që dashuron, jo vetëm vajzën si qenie fizike, por me idenë e saj, energjinë që ajo përfaqëson, dhe lirinë që shfaq në lëvizjet e saj. Ky largim-afrim pasqyron atë që poezia arrin të bëjë: të na çojë aty ku s'guxojmë të shkojmë vetë, duke na lidhur me ndjenjat më të thella dhe më të epërme që shpesh mbeten të pashprehura në jetën e përditshme.

IV-Ajo që të tërheq vëmendjen te poezia “Ëndërr” e Zhupës është melodiciteti dhe muzikaliteti që ndërthuren harmonikisht me lëvizjet e vajzës. Përmes një gjuhe të butë e të rrjedhshme, poeti krijon atmosferën e një valsi dashurie të përjetshëm, ku vajza dhe natyra duken si dy partnerë në një vallëzim dhe poeti i shoqëronte me sy në një distancë emocionale. Kjo ndërthurje e melodisë dhe ritmit, e ngjizur në detaje poetike, i jep poezisë një ndjesi vallëzimi që tejkalon dimensionin vizual dhe përshkon atë shpirtëror.

1.Lëvizjet e vajzës në poezi nuk janë thjesht veprime fizike; ato janë një harmoni shpirtërore, një ritëm i natyrshëm që lidhet ngushtë me elementet e natyrës. Vargjet: “Vërtitej mbi pulpët e saj të arrira, hepohej, / Kërcente dhe mbi tokë peshonte me njërën” jo vetëm që shfaqin hiret e vajzës por pasqyrojnë dhe ritmin e një vallzimi. Veprimi për të “kërcyer dhe peshuar me njërën” krijon ndjesinë e një valsi, ku çdo hap është i sinkronizuar dhe elegant. Në këtë sfond, toka është skena e vallëzimit, ndërsa lëvizjet e vajzës marrin trajta muzikore, të shoqëruara nga zërat e natyrës dhe ritmet e erës. Arti me të cilin e ka dhënë poeti detajin e vallzimit të krijon ndjesinë se dikur, diku e ke parë në realitet këtë magji koreografie, në ndonjë shfaqje baleti apo ndoshta dhe në kinematografi. Po të mbyllni sytë dhe të ëndërroni, me siguri do ju kujtohet.

2.Ka dhe elemente të tjera që përforcojnë ndjesinë e vallzimit të një valsi: natyrshmëria e lëvizjeve të vajzës mbart ndjesi muzikore që përforcohet nga detajet poetike. Përshkrimi i flokëve si “një myshk i njomësht, i artë” krijon një imazh të butë, i cili shoqëron melodinë e brendshme të trupit të saj. Vargjet: “Krihte flokët mbi pasqyrat e harruara të pellgjeve, / Përkëdhelte supet me sy” vizualizojnë veprime të ngadalshme dhe ritmike, ku çdo lëvizje ka muzikën e vetë, shpirtërore dhe të qetë. Pellgjet, si pasqyra të natyrës, përfaqësojnë një piano të heshtur, ku lëvizjet e vajzës shfaqen si nota të buta(vizualisht dhe melodikisht) duke e mbushur hapësirën me një melodi engjëllore.

3. Te kjo skenë e vallzimit ka kaq shumë ndjenjë e fantazi sa që ta bën çdo gjë reale, të pranishme apo të përfytyruar në momentin e leximit. Kemi të drejtë të vizualizojmë me mendjen tonë gjatë leximit, pse ndjeshmëria e Zhupës mbi lëvizjet dhe bukurinë e vajzës i jep poezisë dimensionin e një vallëzimi. Vargjet: “Dhe puthej me erën” tregojnë se vajza nuk vallëzon vetëm mbi tokë, por edhe në harmoni të plotë ndjesore me elementet e natyrës. Për poetin, kjo skenë shfaq një ndjesi pasioni të përmbajtur me vështirësi: “Sa mua m’u duk se me dashurinë time prej burri / Diçka shumë të shtrenjtë do t’i vrisja”. E lexova këtë varg dhe diçka më krisi brenda shpirtit, si një xham që thyhet, besoj, pse ky pasazh na thotë se poeti e sheh veten si një partner (të padukshëm në këtë vals), dhe ndjen se ndërhyrja (fizike) e tij mund të prishë këtë harmoni melodike dhe natyrale, mund ti prishë vajzës momentin e lumturie që ajo po përjeton. Ndaj ai largohet që ta lejë atë në lumturinë e saj dhe unë e ndjej duke ikur, me kokën ulur dhe një pikë loti që përgjon nga cepat e qepallave se mos e sheh ndonjë kalimtar i rastit.

4. Sepse poeti e do këtë vajzë, ndonëse dashuria e tij nuk manifestohet në fjalë apo veprime active, por në një tërheqje të tij dhe admirim të heshtur për së largu. Vargjet: “Besoj shumë e desha... Ndaj ika si i verbër prej saj.” sugjerojnë se largimi i poetit është mënyra më poetike për të ruajtur pastërtinë dhe imazhin e asaj çka vëren, duke përforcuar idenë se valsi i dashurisë nuk ka nevojë për kontakt fizik mes tyre; muzika dhe lëvizjet janë të mjaftueshme për të ndërtuar një marrëdhënie shpirtërore. Poeti largohet i shoqëruar me ndjenjën e vazhdueshmërisë së dashurisë: “E dua... dhe iki akoma” që shfaq idenë e dashurisë që jeton më shumë në distancë dhe në idealizim, duke e shndruar vajzën në simbolin e një dashurie të përjetshme dhe të paprekshme. Për nga shkalla e sinqeritetit që shfaqin këto vargje, na kujtojnë  përjetimet e çiltëra të adoloshencës. Kjo ndjesi e qases me adoloshencën  më solli në vëmëndje se poezia jo vetëm është shkruar më moshën rinore të poetit (1984), por vazhdon dhe sot pas gati  dyzet vjetësh të mbajë në vargje ngrohtësinë dhe çiltërsinë e rinisë. Kjo në fakt është një arritje e madhe e poetit dhe mund t'a quajmë  rinia e pafund në krijimtarinë e tij.

Duhet të theksojmë se në këtë poezi Zhupa arrin të ndërthurë përjetimin e lexuesit me detajet poetike, melodicitetin dhe muzikalitetin me lëvizjet e vajzës, duke krijuar si rrallëkush një atmosferë poetike, jo vetëm në poezi por edhe në lexim, që të kujton një vals dashurie në një sallë plot të rinj adoloshentë. Valsi nuk është thjesht një akt fizik; ai është një dialog melodik midis natyrës, trupit dhe shpirtit të poetit.

V-Në poezi vajza dhe vallëzimi i saj shfaqen si simfoni e gjesteve dhe ndjenjave ku ato, gjestet e vajzës në lëvizjet vallëzuese formojnë një melodi të pashkruar, një harmoni mes trupit, natyrës dhe ndjenjave të poetit. Këto lëvizje, të shfaqura me një detaj të ndjeshëm, përçojnë jo vetëm një bukuri vizuale, por edhe një muzikalitet që poetika e Zhupës e bën të dëgjueshme në shpirtin e lexuesit.

1. Realisht në poezi lëvizjet e vajzës shfaqen si të lehta e të natyrshme, ku çdo veprim ndjehet si një tingull i ngjizur me harmoninë e natyrës. Në vargjet: “Përkulej, vraponte, përzinte, dorëzohej / Dhe puthej me erën,” vajza duket sikur kërcen një vals të lirë, duke u ndërlidhur me elementet e natyrës. Çdo hap, përkulje apo lëvizje, është një notë e këtij valsi, që krijon një simfoni të heshtur, por të ndjerë. Ky muzikalitet buron jo vetëm nga lëvizjet e saj, por dhe nga mënyra se si ato ndërthuren me erën, e cila bëhet partneri i saj (i padukshëm) në këtë vallëzim. Fryma poetike e Zhupës, në këtë rast, përcjell ndjenjën se trupi dhe natyra janë dy elemente që harmonizohen në një përjetim estetik unik.

2.Duke i kushtuar rëndësi paraqitjes së flokëve të vajzës: “Flokët gështenj mbi kraharorin e plotë i binin / Si një myshk i njomësht, i artë,” ndjejmë në vargje një lëvizje ritmike, që ngjan me një melodi që shoqëron gjestet e saj. Flokët, që i "vallëzojnë" mbi trup, krijojnë një val(l)ëzim vizual që ndjehet muzikor. Pikërisht kjo shfaqje e flokëve sjell një dimension tjetër të muzikalitetit: ai i ndjenjave që zgjojnë harmoni brenda shpirtit të poetit. Po ashtu, gjoksi i vajzës, i shfaqur si: “E prapë nën ta fërgëllima e fshehtë e gjinjve, / Diç fliste qart”, tregon  se edhe gjestet e saj më të heshtura mbartin një tingull të brendshëm, një puls melodik që rezonon me emocionet dhe mendimet e poetit.

3. Poeti tronditet nga pamja dhe ndjen se vallëzimi i vajzës është më shumë se një akt fizik: është manifestim i një lumturie të lirë dhe të paprekur. Poeti vendos të largohet jo për mungesë ndjenje, por për të ruajtur harmoninë e këtij çasti. Në vargjet: “E dua... dhe iki akoma,”poeti zgjedh të adhurojë këtë melodi të gjesteve dhe ndjenjave nga larg, duke ruajtur të paprekur bukurinë e saj. Duhet të ndjejmë se gjestet e vajzës dhe muzikaliteti që ato krijojnë janë thelbi i kësaj poezie ndaj ne e quajtëm këtë poezi “Valsi i dashurisë”. Çdo përkulje, lëvizje apo kontakt me erën është një notë e një valsi të padukshëm, një melodi që poetika e Zhupës e përcjell me mjeshtëri tek lexuesi. Në këtë poezi, lëvizjet trupore dhe muzikaliteti ndërthuren në një mënyrë të tillë që lexuesi jo vetëm i sheh, por edhe i ndjen si një melodi të heshtur dashurie.

VI- Nuk di pse befas më lindi dëshira që ky moment i përshfaqur në poezi të jetë një moment i jetuar nga poeti. Sigurisht që kjo është thjeshtë një dëshirë që lindi nga përjetimni i poezisë, por sidi pse mu përforcua ky mendim se është plotësisht e mundur që ky moment i shfaqur në poezi të jetë përjetim real, një kujtim i përjetësuar përmes vargjeve. Poeti Ilirian Zhupa shquhet për aftësinë e tij për të kapur fragmente jete dhe për t’u dhënë dimension artistik, duke i shndërruar në poezi që rezonojnë me lexuesin. Ndjeshmëria me të cilën ai vizualizon lëvizjet e vajzës, harmoninë e saj me natyrën dhe emocionet që zgjon ky moment, sugjerojnë një përjetim të drejtpërdrejtë që e ka frymëzuar poetin të krijojë.Vërtet që do dëshiroja që ky vallzim poetik të ishte real, pa çka se I ndodhur dyzetë vite më parë, madje do dëshiroja sinqerisht që pas erës, poeti të ishte partneri i vajzës në vals.Vargjet:“Përkulej, vraponte, përzinte , dorëzohej / Dhe puthej me erën,”kanë detaje të tilla të ndjeshëm dhe të gjalla, sa që ma përforcojnë dëshirën time për rolin aktiv të tij. Ka dhe një element tjetër që e mbështet hamendësimin tim: Ilirian  Zhupa është poet  dhe si i tillë ai nuk krijon thjesht një imazh të bukur, por transmeton energjinë dhe shpirtin e vallëzimit, çka lë të kuptohet se ky çast mund të ketë qenë një përjetim i vërtetë që ka lënë gjurmë të thella në ndërgjegjen e tij. Ndërkohë, vendimi i tij për t’u larguar, i shprehur në vargun: “E dua... dhe iki akoma,” thellon idenë e një momenti të ndjeshëm dhe intim, ku poeti përzgjedh të ruajë distancën për adhurimin e kësaj bukurie, pa e ndërprerë ritmin dhe harmoninë e saj. Nëse ky moment është real, atëherë poezia bëhet një testament artistik i fuqisë së një përjetimi të thjeshtë të shpirtit krijues të poetit. Një lëvizje, një frymë ere, një përkulje flokësh mund të jetë gjithçka që një poet ka nevojë për të krijuar një kryevepër të ndjerë si kjo.

Nëse ky moment është fryt i fantazisë, është mirfilli një “Ëndërr” atëherë poeti dëshmon një tjetër dimension të mjeshtërisë së tij: aftësinë për të krijuar një botë të ndjeshme e të gjallë nga asgjëja, duke krijuar një skenë që tingëllon reale për lexuesin. Në këtë rast, vajza dhe vallëzimi i saj nuk janë thjesht portretizime të një kujtimi, por një metaforë e ndjenjave dhe ëndrrave të poetit, një përfaqësim artistik i dashurisë, harmonisë dhe lirisë. Fantazia e poetit lind në vargje të tilla si:“Krihte flokët mbi pasqyrat e harruara të pellgjeve, / Përkëdhelte supet me sy,” ku krijohet një imazh pothuajse magjik, i një bukurie që sfidon realitetin dhe flet me gjuhën e poezisë. Pamja e vajzës që shfaqet në natyrë është më shumë se një personazh; ajo shndrohet në simbol i një ideje të epërme, i një harmonie të paprekshme që ekziston vetëm në botën e artit. Gjithashtu, momenti i saj duke “puthur erën” dhe vallëzimi me një lehtësi engjëllore, ngjan më shumë me një skenë të krijuar për të përcjellur emocione të pastra. Nëse vajza nuk ekziston fizikisht, ajo është fryt i një imagjinate poetike që kërkon të mishërojë një dashuri ideale, një liri që mbetet gjithnjë e paprekur.Në fakt edhe vendimi i poetit për të mos ndërhyrë, shfaqur në vargjet:“Sa mua m’u duk se me dëshirën time të pafaj, / Do shkelja ca bisqe të blerta, të njoma,” përforcon idenë se kjo vajzë dhe ky moment nuk janë fizike; ato janë krijime të brishta  fantazie, të cilat duhen ruajtur të paprekura për të mos humbur bukurinë e tyre.

Në këtë interpretim, poezia bëhet një manifest i fuqisë së artit për të ngritur mbi realitetin një botë ideale, ku ndjenjat dhe bukuria përjetësohen përtej përvojës së drejtpërdrejtë. Kjo aftësi e poetit për të ngjizur një realitet fantastik, por që ndihet kaq i prekshëm, është një dëshmi e vizionit të tij artistik dhe pasurisë së botës së tij të brendshme.

 

Sarandë, fund dhjetori 2024

 

Nga Ilirian Zhupa

ËNDËRR      

Pashë një vajzë që i gëzohej vetes,

Diku mes brigjeve, duke menduar se s’e shihte njeri,

Krihte flokët mbi pasqyrat e harruara të pellgjeve,

Përkëdhelte supet me sy.

 

Flokët gështenj mbi kraharorin e plotë i binin,

Si një myshk i njomësht, i artë,

E prapë nën ta fërgëllima e fshehtë e gjinjve,

Diç fliste qartë.

 

Vërtitej mbi pulpët e saj të arrira, hepohej,

Kërcente dhe mbi tokë peshonte me njerën,

Përkulej, vraponte, përzinte, dorëzohej

Dhe puthej me erën.

 

Ish aq e natyrshme në lëvizjet e lira të trupit,

Sa mua më erdhi keq ta thërrisja,

Sa mua m’u duk se me dashurinë time prej burri

Diçka shumë të shtrenjtë do t’i vrisja.

 

Sa mua m’u duk se me dëshirën time të pafaj,

Do shkelja ca bisqe të blerta, të njoma.

Besoj shumë e desha... Ndaj ika si i verbër prej saj.

E dua... dhe iki akoma.

 

1984

Nga libri: “Mos më pyet ku kam qenë”-  Ilirian Zhupa  , Botimet “Naim Frashëri” - 1988; Toena - 2016

 

RRJEDHA E FIGURAVE ARTISTIKE NË NJË PËRJETIM POETIKO EKZISTENCIAL

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia e Ilirian Zhupës "Është vonë të më mungosh" është një krijim që reflekton mbi mungesën, vetminë dhe mënyrën se si dashuria, edhe në mungesë, vazhdon të jetë e pranishme në shpirtin (jo vetëm) e poetit. Krijimi ndërthur tensionin shpirtëror me elegancën lirike dhe ndërton një botë emocionale të ngarkuar me ndjeshmëri e simbo-likë, madje qysh në krye bie në sy se dhe vetë vargu titullor është një kulm artistik e filozofik dhe përmbledh përjetimin e mungesës si prani dhe plagë ekzistenciale.

I-Nisur nga kjo, më së pari le të zbërthejmë titullin e poezisë, i cili do na hapë dyert për në brendi të saj, pse në thelb ai është sintezë poetike e ndjenjave të mungesës dhe reflektim mbi kohën, dashurinë dhe marrëdhënien e përjetuar. Titulli "Është vonë të më mungosh" është shprehje e një dashurie që nuk pranon kufizime, sepse mungesa, e cila “..është vonë” bie ndesh me ndjenjat e dashurisë universale të heroit, pasi e lexuar ndryshe, titulli ka kuptimin se: “është vonë pasi unë jam shkrirë i tëri në këtë dashuri” apo unë dhe ti jemi shkrirë së bashku në këtë dashuri dhe nuk mund të ndahemi. Sipas poezisë, ndjenjat e heroit janë sa të fuqishme aq dhe gjithkund të pranishme, sa mungesa e saj përjetohet si një “shkëputje e pamundur ”. Poezia, përmes vargjeve, ndërtimit të figurave dhe intimitetit të ndjenjave, shpreh bukurinë e dashurisë dhe tragjedinë e mungesës. Sinqerisht që është hera e parë që has një poezi të ngritur për “mungesën” në dashuri, në të cilën poeti ofron një situatë ku  mungesa (e të dashurës) nuk është  thjesht  boshllëk emocional, por një gjendje ekzistenciale që nuk pranohet dot për shkak të thellësisë, gjerësisë dhe peshës së dashurisë. Jam i bindur se kushdo që e ka provuar një mungesë të tillë, kursesi nuk e ka pranuar dhe e përjeton më qartësisht poezinë. Megjithatë një sërë pyetjesh lindin qysh në titull dhe më e para: Pse do mungojë e dashura e heroit, kur ai e dashuron kaq shumë?

1.Qysh në leximin e parë të poezisë vërejmë se e dashura shfaqet si një figurë e largët, e cila, pavarësisht mungesës fizike, mbetet e pranishme në mendimet dhe ndjenjat e poetit në mënyrë aktive, ndaj ai e përjeton këtë mungesë në mënyra të ndryshme : “Flas me një që s’e njoh dhe s’di se ç’thonë fjalët e mia” ku ky varg shfaq tronditjen shpirtërore të tij, të tillë që e ka bërë të “humbuasë busullën” e orientimit emocional; e ka të pamundur të bisedojë me të tjerët apo të kuptojë veten. E parë në këtë kontekst, ajo, e dashura mungon jo vetëm si person, por edhe si simbol i qetësisë, ekuilibrit dhe kompletimit shpirtëror.

2. Sigurisht që ka lexues që me naivitet do pyesin: Ku mungon ajo? Në një takim apo në dashurinë e tij? Në poezi mungesa e të dashurës ndjehet kudo, si në rrafshin fizik ashtu dhe në atë shpirtëror: në mjediset ku poeti  jeton e ndërvepron, në hapësirat e tij shpirtërore, në botën dhe mendimet e tij. Në poezi ajo “shfaqet” si mungesë që mbush çdo hapësirë, duke e bërë të pamundur që poeti të gjejë një vend ku të ndihet i qetë larg saj. Poetika e vargut:“Rruga më shtyn me bërryla, sikur do të më nxjerrë në skaj.” sugjeron që mungesa e saj e bën botën e tij të pasigurtë  e të huaj.

3.Ka një frazë në këtë varg që të ve në mendime dhe të fton në eksplorime,fraza kur poeti thotë: “është vonë”. Psikologjikisht dhe artistikisht e  quajtura "vonë"  lidhet me disa aspekte të kohës dhe ndjenjave:

a.Në konceptin e përjetësisë së  dashurisë, dashuria e poetit për të vajzën është aq e madhe sa mungesa e saj nuk mund të pranohet në asnjë moment kohor, as tani, as më vonë sepse i humbet kuptimin jetës. Kjo është e dukëshme te vargjet: “Udhët ku shkoj përfundojnë pikërisht atje ku nisin”, pra rruga e jetës ka marrë formën e një rrethi që të kthen në fazën fillestare ose ndoshta dhe të një pike, prej së cilës nuk lëviz dot. Pra vargu përforcon idenë se dashuria është ciklike, e pafund, dhe mungesa thyen këtë cikël, duke e bërë të pamundur rikthimin në normalitet. Kështu,mungesa përjetohet si dhimbje e përhershme që sfidon logjikën e zakonshme të kohës dhe hapësirës. Parafytyroni psh, mungesën e fëmijës adoloshent në shtëpi në orët e vona të natës dhe shqetësimin e prindërve.

b.Dikush do të sugjerojë se poetit (ndoshta) i duket se koha që kanë kaluar bashkë është aq e rëndësishme sa çdo mungesë tani , qoftë dhe momentale përjetohet si një padrejtësi e madhe.Po, kështu është, në fakt për poetin, ajo, e dashura është bërë pjesë e pandarë e qënies së tij, e pazëvendësueshme, ndaj ai shprehet te vargjet: “O, po i kam të gjitha e prapë më mungojnë, më braktisin.” duke nënkuptuar se mungesa e saj është shumë më tepër se një mungesë fizike, është një mungesë shpirtërore

4.Përmes vargut "Është vonë të më mungosh," poeti nuk e shfaq vetëm dhimbjen, por edhe një përjetim shpirtëror që ka kaluar: nga revolta te pranimi. Kjo shprehje nënkupton që dhimbja e mungesës ka marrë përmasa kaq të thella e të gjera sa që është bërë fakt i kryer, pjesë e ekzistencës së tij, pranim i heshtur, e ngjashme me disa plagët që nuk shërohen kurrë, por që egzistojnë në trup, madje kthehen në simbole të jetës. . Sdi pse më kujtohet shprehja: larg syve larg zemrës.

5.Artistikisht, ky varg përfaqëson një kulm të finesës lirike dhe ndjeshmërisë njerëzore . Ai përcjell idenë se dashuria dhe mungesa nuk janë dy gjendje të ndara, por është një pjesë të pandashme e një përjetimi të madh dhe kompleks: “Këndoj dashurinë që e kam dhe s’e kam”.Kjo mënyrë konceptimi e bën mungesën një prani të përhershme dhe paradoksale, ku ajo vazhdon të ekzistojë përmes fuqisë së saj shpirtërore dhe krijuese.

Kështu fraza vargore "Është vonë të më mungosh" përmbledh filozofinë e poezisë në tërësi, duke shprehur jo vetëm një vetëdije të qartë për dhimbjen e humbjes,por edhe  pranimin e saj si burim frymëzimi dhe pjesë e pashlyeshme e jetës së poetit. Përmes këtij vargu, mungesa shndrohet nga një ndjenjë kalimtare në gjendje të përjetshme, një lloj paqeje melankolike, si një plagë që duhet gjithmon ta ledhatosh me idenë se po lehtëson dhimbjen, ndjenjë që vetëm dashuria e humbur ta sjell.

II-Është interesantë se poezia e Ilirian Zhupës përfaqëson një përjetim të mungesës së të dashurës, duke ndërthurur ndjeshmëri estetike dhe filozofi moderne. Teksti lidhet me disa rryma të modernizmit, si ekzistencializmi dhe absurditeti, por përmban  dhe dimensionin metafizik të veçantë që i jep karakter unik. Për këtë arsye e shohim të nevojëshme që analizën ta ndajmë në dy pjesë: e para të përqendrohet te qasjet moderniste, ndërsa e dyta të ndalet te veçoria e saj special dhe konkretisht:

1.Poezia"Është vonë të më mungosh" nga Ilirian Zhupa i përket rrymës ekzistencialiste brenda modernizmit, pse eksploron vetminë dhe përpjekjen për të gjetur kuptim përmes introspeksionit dhe krijimit artistik. Në këtë poezi, pyetjet si “Unë ku të shkoj? Unë kë të ndjek? Unë kujt t’i flas?” pasqyrojnë krizën ekzistenciale që vjen nga humbja njeriut të dashur, por që ajo, kriza zgjerohet e përfshin ndjenjën e vetmisë së njeriut modern në një botë të pakuptimtë. Ndjenja e mungesës shndërrohet në simbol të zbrazëtisë më të thellë që individi përjeton kur përballja me jetën duket e pafund dhe e paplotë.

2.Lirizmi introspektiv dhe subjektiviteti poetik shfaqet përmes pamjeve të përditshmë-risë, ku objektet dhe vendet - librat, stolat, rruga, kafja - marrin një vlerë simbolike. Imazhet e tyre konkrete, që zakonisht janë pjesë e jetës së përditëshme, shndërrohen në pasqyra të brendisë shpirtërore të poetit dhe, ndërkohë që ai përpiqet të gjejë qetësi përmes tyre, ndjesia e mungesës shfaqet si  mur i pakapërcyeshëm. Kjo  duket si një lojë mes realitetit dhe brendisë emocionale, madje krijon tension poetik, duke pasqyruar dilemat e individit modern.

3.Simbolika është  shtyllë qendrore e kësaj poezie. Zjarri që “brufullon brenda gjoksit” shfaqet si metaforë e fuqishme për ndjesitë e pasionit dhe dhimbjes së brendshme, ndërsa “horizontet e grivëra” evokojnë ndjenjën gri, që krijohet nga pengesat dhe pasiguritë shpirtërore të poetit. Yjet që ndriçojnë natën në fundin e poezisë nuk janë thjesht imazh natyror, ato janë simbol i shpresës dhe universalitetit.Kushdo që e ka përjetuar këtë situatë, asnjëherë nuk i ka humbur shpresat e një rikthimi.

Interesante është fakti se kjo poezi ofron dhe dy qasje të tjera speciale dhe konkrete:

a.Paradoksi i dashurisë moderne, shfaqet qartësisht: ajo, dashuria është njëkohësisht sa e pranishme aq dhe e paarritshme. Ky dualitet krijon tension emocional dhe poeti gjendet midis pranimit të realitetit dhe dëshirës për diçka më të  lartë. Pohimi “e kam dhe s’e kam” shfaq pikërisht këtë ambivalencë, duke reflektuar kompleksitetin e dashurisë.

b.Është hera e parë që has dhe ndjej dukurinë e një krijimi poetik që paraqitet si akt që i jep kuptim jetës dhe ndihmon në përballjen e boshllëkut ekzistencial. Realisht ky koncept është tipar thelbësor i modernizmit , ku arti shihet si mjet për të kaluar kufijtë e të zakonshmes. Përmes krijimtarisë, poeti shndërron dhimbjen në një univers më vete, të mbushur me vlerë dhe estetikë. Në vargun: "Pas të gjitha këtyre shkruaj e ç’shkruaj vargje," krijimi poetik shfaqet  si akt që transformon gjendjen emocionale të poetit, ku ai (poeti) si një demiurg modern,(Zot,krijues) arrin të kapërcejë mungesën dhe përmes fuqisë së vargut, e bën krijimin një formë shpëtimi dhe transcendence. Konkretisht, poeti nëpërmjet krijimit vepron si një demiurg (Zot) që krijon e ndriçon kaosin e jetës përmes artit dhe:

-Poezia bëhet (krijohet)si një univers më vete, ku ndjenjat, emocionet dhe konceptet abstrakte marrin jetë dhe rregull.

-Procesi i krijimit përjetohet si përpjekje për të kapërcyer realitetin fizik dhe ndërtuar një botë shpirtërore ose estetike të re.

-Poezia e Zhupës është një përjetim estetik i rrallë: e ngre përvojën personale në nivelin e universalitetit njerëzor, duke na ofruar një tablo të fuqisë transformuese të artit. Nuk është pjellë e fantazisë shprehja që poetët janë si Zoti, këtu e kanë patur fjalën.

III- Poezia "Është vonë të më mungosh" e Zhupës përdor një gamë të gjerë figurash artistike, ku simbolet, metaforat, personifikimet dhe imazhet ndërtojnë një tekst që flet njëkohësisht për përjetimin e boshllëkut ekzistencial, ndjesinë e brendshme lirike dhe kompleksitetin simbolik të modernizmit. Të gjitha këto qasje lidhen organikisht me rrymat e ekzistencializmit, lirizmit introspektiv dhe simbolizmit modernist. Por le ti shohim konkretisht figurat artistike sipas qasjes dhe të shpjegojmë shkurtimisht arsyen e saj :

1. Simbolet dhe qasjet e tyre:

a.Simboli:"Zjarri brufullon brenda gjoksit" në ekzistencializëm shpreh trazirat shpirtë-rore të individit, një përpjekje për të ndier ekzistencën vetike në kaosin dhe absurdin. Në kuadrin simbolist, zjarri përfaqëson fuqinë krijuese dhe shkatërruese të ndjenjave, duke lidhur jetën emocionale me pasionin dhe dhimbjen.

b."Horizontet e grivëra" janë simbol i paqartësisë dhe mungesës, por njëkohësisht janë një metaforë ekzistenciale e kufizimeve dhe të panjohurës. Përmes simbolizmit modernist, ato aludojnë për pamundësinë e një shikimi të pastër drejt së ardhmes.

c.Te vargu: "Nata më mbushet me yje" në sens lirizmi introspektiv, yjet simbolizojnë ndriçimin shpirtëror, një lloj shprese përtej errësirës ekzistenciale. Në simbolizëm, ato përfaqësojnë idealet e largëta dhe dëshirën për transcendencë.

ç. Simboli i pleqve te vargjet:“Atje, nëpër stola, rrinë ulur ca pleq me fytyra të bardha/ Dhe të gjitha fytyrat ngjajnë.” shfaq një gjendje statike e ciklike, ku individët humbasin individualitetin në uniformitet, duke pasqyruar ndjenjën e absurdit në modernizmin ekzistencial.

d. Simboli i librave te vargu:“Shkoj në biblioteka dhe librat më kërrusin nga dashuria”, ku librat simbolizojnë peshën e kujtimeve dhe emocioneve, duke shprehur përballje me të kaluarën që është po aq e dashur sa edhe e rëndë.

e. Te vargu::“Rruga më shtyn me bërryla, sikur do të më nxjerrë në skaj”,rruga është simbol i jetës që shtyn individin drejt një fundi të paqartë, ndjesi kjo e shpeshtë në letërsinë moderniste të absurdit. Sigurisht që këto shpjegime të simboleve nuk zbërthejnë thellësisht vlerat e figurave artistike, por ne le të plotësojmë mangësinë me analizën e metaforave, personifikimeve dhe imazheve, ku do qartësojmë idenë.

2. Metaforat dhe lidhjet e tyre:

a.Metafora:"Rruga më shtyn me bërryla" është qartësisht ekzistenciale dhe pasqyron ndjenjën e individit përballë presionit të realitetit. Në simbolizmin modernist, rruga përfaqëson udhëtimin e jetës, një përpjekje për të gjetur kuptimin në botën kaotike. Duket sikur ky varg krijon një përplasje me vargun e mësipërm simbolik (pika e), porn ë fakt nuk është përplasje por është një ndërshfaqje. Kemi thënë që figurat e Ilirian Zhupës ndërlidhen, ndërshfaqen e ndërveprojnë me njera tjetrën dhe këtu kemi të bëjmë me këtë dukuri, ku simboli shfaqet dhe si metaforë pikërisht te fraza ”…shtyn me bërryla”. Sigurisht që këtë ndërlidhje dhe ndërshfaqje do ta hasim dhe te analiza e personifikimit dhe imazhit, por mjafton të kuptojmë se kjo është një vlerë dy-trifishe e figurës dhe jo ndonjë lapsus i poetit. Këtë dukuri do ta hasim dhe te figura të tjera artistike, krijuar me të njejtin efekt.

b.Te vargu:"Librat më kërrusin nga dashuria", në kuadrin e lirizmit introspektiv, kjo metaforë shfaq ndikimin transformues të dijeve e ndjenjave, që shpeshherë mbartin një peshë të madhe emocionale dhe shpirtërore. Edhe kjo metaforë ndërlidhet e ndërshfaqet me simbolin e mësipërm (pika d) ku pesha e dashurisë bëhet një barrë që ndikon te lexuesi.

c.Metafora:"Këndoj dashurinë që e kam dhe s’e kam" ndërthur dualitetin e ekziste-ncës: praninë dhe mungesën. Ajo është ekzistenciale në thelb, pse reflekton pasigu-rinë e jetës dhe paradoksin e dashurisë. Në simbolizëm, ajo krijon një ndjesi abstrakte të ndjenjave të paprekshme.

3. Personifikimet dhe funksionet e tyre:

a.Te vargu:"Rruga më shtyn me bërryla", rruga personifikohet dhe shfaq një ndjenjë ekzistenciale, ku ajo (rruga), si një forcë e jashtme, përfaqëson presionin dhe sfidat e përditshme që ndikojnë në individin. Shpjegimet e ndërshfaqjes janë të njejta me pikën “a” te analiza e metaforave.

b Thamë më sipër se vargu simbolik:"Zjarri brufullon brenda gjoksit" në shpreh trazirat shpirtërore të individit, por zjarri personifikohet me fjalën ("brufullon") dhe i jep jetë këtij simboli, duke krijuar një imazh të një force të brendshme që vlon dhe konsumon. Ndërveprimi i këtyre figurave përçon një ndjenjë të thellë vetmie, sepse megjithëse zjarri ngroh të tjerët, dashuria e munguar nuk ngrohet. Ajo që duam të shprehim është se ndërveprimi I simbolit me personifikimin krijon imazhin dhe në këtë mënyrë vargu shfaq tri kuptimeshmëri.

c.Personifikimi: "Librat më kërrusin"  tregon marrëdhënien intime dhe transformuese të individit me artin dhe dijen, ndërkohë që në lirizmin introspektiv, ai simbolizon ndikimin emocional dhe intelektual të letërsisë në përvojën personale. Shpjegimet e ndërshfaqjes janë të njejta me pikën “n” te analiza e metaforave.

ç.Përmes personifikimit "Udhët përfundojnë pikërisht atje ku nisin"  udhët marrin një dimension ciklik, duke pasqyruar një perspektivë ekzistenciale mbi jetën si një proces të përsëritshëm dhe shpesh pa kuptim përfundimtar.

4. Imazhet dhe lidhjet e tyre:

a. Imazhi vizual: "Atje, nëpër stola, rrinë ulur ca pleq me fytyra të bardha" shpreh një atmosferë monotone e të qetë, që buron nga pasiviteti dhe pranimi i një ekzistence të kufizuar.Në simbolizëm, fytyrat e bardha janë metafora për zbrazëtinë dhe uniformite-tin e botës. Për ndërshfaqjen e kësaj figure dhe te pika “ç” e analizës së simboleve, le të bëjmë paralelizmin me sa thamë te analiza e metaforave.

b.Imazhi:"Ndjek fluturimin e shtërgjve dhe në qiej më pikturohet një vajzë" krijon një ndjesi të lirizmit introspektiv, ku fluturimi i shtërgjve simbolizon lirinë dhe kujtesën, ndërsa vajza përfaqëson idealin e dashurisë, përjetësinë e saj dhe një shpresë të vagët të heroit poetik.

c.Ndërkohë imazhi: "Mbështes kokën në horizontet e grivëra" shfaq një pamje ekzistenciale të lodhjes përballë një bote të mjegullt dhe të paqartë. Në simbolizëm, ky imazh aludon për ndjesinë e humbjes në kërkimin e një kuptimi të pakapshëm, pra kemi të bëjmë me një ndërshfaqje, jo me një lapsur të poetit.

Kështu mund të flasim edhe për vargun “Qielli më bëhet i kaltër, mosha më ndihet e bukur” ku kombinimi i metaforës së qiellit (si shpresë dhe qetësi) me personifikimin e moshës që "ndihet e bukur" krijon një imazh të harmonisë së brendshme që lind nga krijimtaria, për vargun: “Nata më mbushet me yje.” ku nata personifikohet si hapësirë që "mbushet me yje," ndërsa yjet vetë bëhen  metaforë e shpresës dhe ëndrrave. Kjo ndërthurje krijon një imazh kozmik që pasqyron çastin e një përmbushjeje shpirtërore në kontrast me mungesën dhe dëshpërimin e mëparshëm.

Në thelb ndërveprimi i figurave artistike te Zhupa krijon një botë imazhesh që shfaqin tensionin midis dhimbjes e shpresës, vetmisë e krijimtarisë. Simbolet, metaforat dhe personifikimet jo vetëm që forcojnë ndjesinë ekzistenciale të poezisë, por ndërtojnë një realitet të pasur që shpalos thellësinë e përvojës njerëzore në modernizëm. E parë në këtë lente, shprehemi se: poetika e Zhupës është ftesë për lexuesin të eksplorojë dimensionet më të thella të përvojës njerëzore te arti I tij poetik që ndriçon misteret e qenies dhe botës dhe të mos mjaftohet me kuptimshmërinë e dukëshme të saj.

IV- Ka një dukuri interesante poezia, në vargun e fundit: "Është vonë të më mungosh e dashura ime",ku fraza “e dashura ime” përdoret për herë të parë në poezi duke  sjellur një përshkallëzim emocional dhe kulm estetik. Kjo shprehje, e lënë për në fund, krijon ndjesinë sikur poeti e ka ruajtur emërtimin më të drejtpërdrejtë për çastin më intim dhe më domethënës të poezisë. Përdorimi i saj i jep peshë të veçantë ndjenjës së "ruajtur" (dhe të kristalizuar brenda tij), që, deri në atë moment, ishte shfaqur përmes toneve dhe figurave më të tërthorta. Në fakt, kjo vonesë për ta përmendur cilësimin "e dashura ime" tingëllon si një strategji artistike dhe psikologjike: poeti e ngre dashurinë në mënyrë graduale, duke e ndërtuar fillimisht si atmosferë ndjenjash, që rritet e përforcohet deri në çastin e fundit. Gjithmon kështu ndodh, djemtë fjalën “të dua” ose “e dashura ime” e shprehin me vonesë. Kjo "vonë", e përdorur në këtë moment, mbart peshën ekzistenciale që e bën ndjenjën më të thellë dhe më të ndjerë. Megjithatë, mendojmë se ka edhe një efekt tjetër: ndonëse fjala “vonë” sugjeron humbjen, përdorimi i frazës “e dashura ime” lë hapur mundësinë e një shprese të fundit. Dhe së treti: kjo vendosje në fund e frazës “e dashura ime” i jep poezisë një ndjenjë përmbyllëse, duke e lenë hapur interpretimin për rilidhjen e pritëshme. Në fakt poetët modernist shqiptarë pothuaj se të gjithë rezervojnë në fund të poezive shpresa optimizmi, ndryshe nga modernistët europianë që zhyten në pesimizmin e pashpresë. Por ajo që është e rëndësishme është fakti se te kjo gfrazë është kristalizuar ideja se :mungon e dashura (fizikisht) pranë poetit, por jo dashuria (si ndjenjë) te poeti. Dhe kjo është shumë e rëndësishme në poezi dhe këtë analizë.

V- Poezia "Është vonë të më mungosh" nga Ilirian Zhupa përmban një melodicitet të brendshëm që buron nga përmbajtja emocionale e fuqishme, ritmi i ngadalshëm i vargjeve dhe ndërveprimi harmonik i elementeve stilistike. Tonaliteti është i ulët, melankolik, dhe i përmbajtur, duke krijuar një ndjesi të dhimbshme, por njëkohësisht të këndshme për t’u dëgjuar dhe përjetuar, sit e këngët shumëzërrëshe të Bregut të detit.

1.Melodiciteti i poezisë mbështetet te tonaliteti i saj i ulët, i cili i ngjan një bisede intime mes dy personave, madje shpesh një monologu intim. Ky tonalitet krijohet nga përdorimi i frazave të shkurtra, pyetjeve retorike, të cilat gjithsesi nuk presin përgjigje : “Unë ku të shkoj? Unë kë të ndjek? Unë kujt t’i flas?” Këto pyetje pasqyro-jnë një gjendje shpirtërore të pasigurisë, dhe  shoqërojnë lexuesin me ritëm të ngada- lshëm. Ndërprerja ritmike që krijohet nga pyetjet i jep poezisë një efekt të ngjashëm me valëzimet e një melodie të qetë dhe melankolike.Tonaliteti i ulët e melankolik përforcohet (edhe) nga motivet e vetmisë dhe dhimbjes:“Po unë çfarë të bëj? Vij te vetvetja. Mbështes kokën në horizontet e grivëra,” vargje këto që përcjellin  ndjenjë të fortë vetmie, e cila shndrohet në një tingull të brendshëm të butë dhe të përmbajtur.

2.Një element kyç në melodicitetin  poetik është përsëritja e frazave dhe strukturave, pse këto krijojnë një ritëm të qëndrueshëm dhe ndjenjë ciklike, e cila mbështjell poezinë me një harmoni të qetë: “O, po i kam të gjitha e prapë më mungojnë, më braktisin” , ku përsëritja e idesë së mungesës dhe braktisjes në disa vargje radhazi i jep poezisë një tingull të vazhdueshëm, që ndërtohet ngadalë dhe lë hapësirë për reflektim. Kjo përsëritje nxit lexuesin të ndjejë ritmin e qetë, por të qëndrueshëm të ndjenjave të shprehura.

3. Përdorimi i zanoreve “u” dhe “ë” në poezi krijon një efekt të theksuar trishtimi dhe melankolie, duke ndikuar thellësisht në tonalitetin e saj. Këto zanore, të cilat lidhen shpesh me dhimbjen dhe pikëllimin në traditën orale dhe gjuhësore të banorëve të bregdetit, i japin vargjeve një tingëllim të ulët dhe të zgjatur, që përforcon atmosferën e mbytur të poezisë. Në fjalorin e bregdetasve, zanoret “u” dhe “ë” shpesh përfshihen në vajtime mortore, duke bartur prej tyre tek poezia e Zhupës ndjenjë të përjetshme pikëllimi.Në këtë poezi, ato përdoren në mënyrë të ndërgjegjëshme për të shprehur boshllëkun emocional të subjektit lirik.Psh., “Rruga më shtyn me bërryla, sikur do të më nxjerrë në skaj.”ku tingulli “u” krijon një ndjenjë shtytjeje të dhunshme dhe të pashmangshme drejt izolimit. Ose:“Zjarri brufullon brenda gjoksit, ngrohen shumë në të, po jo ti.” Ku përsëritja e “u” dhe “ë” përcjell një ndjenjë tensioni të brendshëm dhe përpjekjeje për ngushëllim, e cila mbetet e paplotësuar. Shikoni pak vargun:“Po unë çfarë të bëj? Vij te vetvetja.” Këtu,kombinimi i këtyre zanoreve reflekton një vetmi të thellë, ndërsa zëri i lexuesit duket sikur kthehet tek vetja, duke mbartur një jehonë të mbytur dhimbjeje. Ky përdorim i qëllimshëm i zanoreve,(ose përgjedhja e fjalëve me këto zanore) i lidhur me simbolikën e tyre në ritet mortore, jo vetëm që thellon ndjenjën e melankolisë në poezi, por gjithashtu i jep asaj dimension universal të dhimbjes, duke e ngritur përmbajtjen emocionale në një nivel artistik të lartë.

Në analizën e melodicitetit mund të shtojmë edhe efektet e aliternacionit dhe efektet fonike sit e vargu:“Zjarri brufullon brenda gjoksit, ngrohen shumë në të, po jo ti.” Ku tingulli përsëritës “b” dhe harmonia midis fjalëve si “brufullon,” “brenda,” e “gjoksit” krijojnë një aliteracion të ndjeshëm që shton një dimension muzikor, duke I ndihmuar lexuesit të përjetojnë poezinë si melodi e brendshme, krijuar përmes tingujve. Po ashtu, përdorimi i tingujve të butë dhe fjalëve me zanore të hapura, si: “ngrohen,” “zjarri,” dhe “brenda,” krijon një efekt të ngrohtë dhe të rrjedhshëm, duke theksuar melankolinë e ndjenjave. Nuk mënjanojmë efektin e imazheve me muzikali-tet visual, si: “Ndjek fluturimin e shtërgjve dhe në qiej më pikturohet një vajzë.” i cili krijon një lëvizje të butë dhe ritëm të qetë lidhur me imazhin e shtërgjve në fluturim. Ky imazhi vizual shoqërohet me “melodi” të qetë, dalur nga përfytyrimi i fluturimit dhe pikturi-mit në qiell.

Ndërkohë lirizmi i poezisë, i përforcuar nga tematika e dashurisë dhe dhimbjes, është thelbësor për melodicitetin e saj. Psh vargu: “Këndoj dashurinë që e kam dhe s’e kam, po e gjej të brishtë e të madhe.” ka një ngarkesë të fuqishme emocionesh që krijojnë një kontrast mes asaj që është dhe që mungon, ku tingulli i këtyre vargjeve i ngjan një melodie që ngrihet e bie, duke pasqyruar ndjenjat e ndryshueshme shpirtërore të poetit.

VI- Pikërisht këtu duhet të sqarojmë se: tonaliteti i ulët dhe atmosfera melankolike që shfaq kjo poezi e Ilirian Zhupës imponon një mënyrë leximi ose recitimi të përshtatur me këtë ndjeshmëri, ku specifikisht leximi me zë do të kërkojë një ton të qetë, intim, të përmbajtur, duke ruajtur formëqn e një bashkëbisedimi emocional. Përmendëm se kjo poezi ngjan më shumë me një rrëfim të brendshëm ose një letër të shkruar për një dashuri të humbur, ndaj për këtë arsye edhe recitimi i saj nuk kërkon forcë zëri apo theksime dramatike. Përkundrazi, intonacioni duhet të jetë i ulët, i matur, duke reflektuar dhimbjen dhe vetminë që përcillet në vargjet: “Po unë çfarë të bëj? Vij te vetvetja. Mbështes kokën në horizontet e grivëra.” Në një recitim, ndalimi i shkurtër pas secilës pyetje i lejon dëgjuesit të ndjejë pasigurinë dhe vetminë që përjeton subjekti lirik. Po ashtu, fraza përmbyllëse “Është vonë të më mungosh, e dashura ime!” kërkon  theksim të veçantë, por jo dramatik. Zëri duhet të bjerë I ëmbël në fund, duke shprehur një ndjesi të plotë dorëzimi te fati. Kjo strategji e leximit forcon idenë e bashkëbisedimit të përmbajtur dhe melankolik mes dy shpirtrave, ku dashuria është e humbur, por akoma e ndjerë thellë në zemër.

VII- Poezia e Ilirian Zhupës ka  karakteristikë të veçantë që nuk e kanë poezitë e shumë poetëve të tjerë modernist shqiptarë: ajo, ndërsa është  poezi moderniste e kuotave të larta europiane ka meritën se lexohet, kuptohet, ndjehet dhe kërkohet nga  masë shumë e gjerë lexuesisht, madje lexxues nga krahina dhe nivele të ndryshme arsimore e kulturore. Madje mbajtja e  ekiulibri  komunikimi në kuptimshmërinë tekstuale dhe ndjesore  të poezisë së tij moderniste në shtresa me botë poetike tradicionale është vërtet arritje befasuesi e këtij poeti. Kjo  e përafron atë dhe me poezinë europiane, madje të niveleve më të larta të saj për arsye se:

 1.Zhupa është në thelb një poet modernist shqiptar  që shkruan në qasje me rrymat moderniste europiane duke ndërthurur përvojat personale me ato universale, ndërsa lufton  shmangien e izolimit elitar të artit të tij poetik. Në këtë aspekt ai krahasohet  me Jacques Prévert në Francë, i njohur për poezinë e tij, në të cilën shpreh ndjenjat dhe përvojat njerëzore me gjuhë të thjeshtë, por poetikisht të pasur. Si Prévert, edhe Zhupa rruan ndjeshmëri të lartë për realitetin njerëzor, madje krijon një  dialog poetik të hapur, të ndjeshëm dhe të kuptueshme nga një masë e gjerë lexuesiosh. Gjuha e tij është e natyrshme, por mban brenda saj strukturë komplekse dhe mendim të thellë.

2.Ilirian Zhupa dallohet për  angazhim social dhe reflektim personal në poezinë e tij. Në shfaqien e realitetit dhe përvojave të njerëzve të zakonshëm, Zhupa afrohet me poetë të mëdhenj si Nazim Hikmet, që është i njohur për ndërthurjen e dhimbjeve personale me aspiratat e njerëzimit me një gjuhë të drejtpërdrejtë, të kuptueshme e ndikuese. Edhe Zhupa, duke ndërlidhur aspekte sociale e personale, ndërton një poezi që është sa intime aq dhe universale, madje angazhimi i tij me temat njerëzore e shoqërore reflekton një ndjeshmëri, që nuk mbetet thjesht brenda individit, por shtrihet edhe në dimensionin kolektiv.

3.Në mënyrë tepër të dukëshme poeti Zhupa dallohet për ruajtjen e lidhjes me rrënjët kombëtare, duke mbajtur një ekuilibër midis identitetit shqiptar dhe përmasës universale të poezisë së tij. Në këtë drejtim, ai krijon një paralele me poetin Seamus Heaney në Irlandë, që ndërthur përvojat personale me historinë dhe kulturën kombë-tare, duke krijuar një poezi që është sa kombëtare aq dhe universale. Zhupa mban të njëjtin linjë, transformon përvojat dhe ndjeshmëritë shqiptare në një art që flet për përvoja universale.

4. Poezia e Zhupës është e pasur me përjetime estetike që lidhin natyrën dhe jetën e përditshme me përvoja poetike universale. Në këtë aspekt, ai mund të përafrohet me Odysseas Elitis, i cili trasformon detaje të vogla të përditshmërisë në poezi fine. Zhupa, në qasje me Elitis,shndërron momente të zakonshme në përvoja poetike që rezonojnë me lexuesit e çdo niveli. Të gjitha këto karakteristika të poezisë së Ilirian Zhupës janë të lexuesme lehtësisht te kjo poezi.

Kështu që përfundimisht, mund të themi se Ilirian Zhupa është një poet modernist që ruan një ekuilibër të rrallë midis thellësisë moderniste dhe kuptueshmërisë së gjerë të poezisë. Ai ndjek traditën e poetëve modernistë evropianë, por arrin të mbajë lidhje të forta me përvojat dhe ndjeshmëritë njerëzore të vendit të tij, ndërkohë paralelet me poetët e mëdhenj europianë dëshmojnë për dimensionin universal të krijimtarisë së tij. Në thelb, poezia e Zhupës flet për botën moderne, duke mbetur një art poetik i hapur, i prekshëm dhe i dashur për lexuesit e çdo sfondi kulturor, por duke mbetur vlerë poetike kombëtare e jona.

 

Sarandë, më Dhjetor 2024.

 

 

 

 

 

 

Është vonë të më mungosh.

poezi nga Ilirian Zhupa

 

Më mungojnë shumë gjëra, po ti më mungon e para.

Rruga më shtyn me bërryla, sikur do të më nxjerrë në skaj.

Atje, nëpër stola, rrinë ulur ca pleq me fytyra të bardha

Dhe të gjitha fytyrat ngjajnë.

 

Unë ku të shkoj? Unë kë të ndjek? Unë kujt t’i flas?

Shkoj në biblioteka dhe librat më kërrusin nga dashuria,

Ndjek fluturimin e shtërgjve dhe në qiej më pikturohet një vajzë,

Flas me një që s’e njoh dhe s’di se ç’thonë fjalët e mia.

 

O, po i kam të gjitha e prapë më mungojnë, më braktisin,

Zjarri brufullon brenda gjoksit, ngrohen shumë në të, po jo ti.

Udhët ku shkoj përfundojnë pikërisht atje ku nisin,

Sytë më erren nga pritja sa s’i quaj dot sy.

 

Pi një kafe me shokët. Ndahemi. Ata vrapojnë te të dashurat e tyre,

Mbështesin kokat mbi supe, pëshpërisin, pastrojnë shpirtin nga bryma.

Po unë çfarë të bëj? Vij te vetvetja. Mbështes kokën në horizontet e grivëra,

Pëshpëris gjer në thirrje dhe më merret fryma.

 

Pas të gjitha këtyre shkruaj e ç’shkruaj vargje.

Qielli më bëhet i kaltër, mosha më ndihet e bukur, nata më mbushet me yje.

Këndoj dashurinë që e kam dhe s’e kam, po e gjej të brishtë e të madhe

E ndihem demiurg dhe pre i dashurive.

 

Është vonë të më mungosh, e dashura ime!