POEZIA E STINËVE QË JETOJNË BRENDA NJË STINE

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “Pashmangshëm” e Albina Idrizit hap një derë drejt një bote të brendshme ku çdo ndjenjë ka zërin e vet dhe çdo mendim gjen formën e lëvizjes. Ajo na shpie në atë territor të heshtur ku njeriu përpiqet të kuptojë veten përmes ndryshimeve të ditëve, të stinëve të shpirtit, dhe të rrjedhës së kohës që s’pyet askënd. Vargjet e saj na i sjellin me delikatesë ritmet e përditshmërisë së brendshme, etjen që na shtyn të kërkojmë e të njohim, dhe peshën e lehtë por të pandalshme të asaj që nuk shmanget dot. Në këtë udhëtim të qetë e të thellë, lexuesi gjen një copëz prej vetes, të strukur mes fjalëve që tingëllojnë si një kujtim i largët dhe si një e vërtetë e afërt njëkohësisht.

I- Në zemër të poezisë rri një estetikë që rrjedh butë, siç rrjedh uji i qetë që mbledh brenda vetes dritë e hije. Figuracioni i Albina Idrizit nuk qëndron veçmas, por lidhet si një trup, ku simboli, metafora dhe personifikimi ndërthuren për të ndërtuar një botë të brendshme ndjesish e meditimi. Në çdo varg ndihet një pulsim i lehtë, një trokitje e jetës së brendshme, ku stinët, hapat dhe çastet që treten i kthehen gjuhë intimes së njeriut.

1. Stinët shfaqen menjëherë si metaforë e asaj shumësi të brendshme që secili prej nesh e mban në vete. Vargu “kaq shumë stinë / brenda një stine” është një hapje që të mbërthen, sepse ajo stinë e vetme nuk është më vetëm kohë; është shpirt, mbingarkesë emocionesh që ndërrojnë qiell nga mëngjesi në mbrëmje. Poetja e njeh këtë lëvizje të pandalshme të njeriut, këtë “larmi që shton kërshërinë”, si një brendësi që nuk rri kurrë e shurdhët, pse imazh ngrihet mbi poezinë si një ylber i hollë, që i jep vargut dritë, hapësirë dhe një shkëlqim të brendshëm meditativ. Ajo na kujton se njeriu nuk ecën drejt një vijë të drejtë; ai është një hartë që ndryshon mot pa pushim.

2. Lëvizja pa cak shndërrohet në një figurë të ekzistencës që thith e shtyn njëkohësisht. “Më dehin hapat që s’ndalen / pa mbërri gjëkund” është ndër vargjet më të gjalla të poezisë, sepse këtu hapat nuk janë më veç lëvizje fizike, ato janë ritmi i brendshëm i një kërkimi që nuk mbaron. Këta hapa nuk synojnë arritje, nuk njohin destinacion; ato ekzistojnë për vetë lëvizjen. Ky varg është si një spirancë që e lidh poezinë me rrymat ekzistencialiste, duke i dhënë tekstin një thellësi të qetë. Ekzistenca del përpara si një rrugëtim i qetë, pa pikë mbërritjeje, një lloj endjeje që të mban gjallë edhe atëherë kur s’ke asnjë arsye të qartë për të vazhduar.

3. Më pas vjen filozofia e shuarjes së butë: gjithçka “avullohet në hiç gjë”, dhe kjo tretje e heshtur ka një bukuri të vetën, të dhembshme por të sinqertë. Poetja nuk dramatizon; ajo vëren se gjërat humbin pak e nga pak, si avull që ngjitet dhe zhduket para syve. Këtu shfaqet një lloj qetësie që e pranon përkohshmërinë pa u dorëzuar para saj. Është ajo mësuesja e jetës që të mëson të vësh re vdekjet e vogla që ndodhin çdo ditë, gjëra që brenda ditës treten e nuk kthehen më.

4. Kureshtja, ajo forcë e brendshme që të rrotullon pa pushim, shfaqet si një qenie më vete. “Kureshtja që ushqen veten / me veten e saj” është një imazh i bukur e i vërtetë për mendjen që nuk gjen paqe. Ajo s’të çon në përgjigje, përkundrazi, të krijon një etje të re. Ashtu si uji i kripur që s’të shuan etjen, pyetja sjell pyetje të tjera, misteri zgjat misterin. Figura e kureshtjes i jep vargut një ndriçim të brendshëm; ajo hap një dritare të re në poezi, një dritë të pastër që e bën tekstin të marrë frymë.Dhe njeriu, me gjithë lodhjen e tij ,  nuk e ndal atë etje.

5. Vijueshmëria (Tërkuza) e mendimeve të çon në një zbritje të thellë, në ato hone të kohës ku mendimi nuk është më fluturim, por rrëshqitje poshtë. “Tërkuzë e mendimeve / të zbret… honeve të kohës / thellë e më thellë / si gojë lubish.” Koha këtu ka formën e një humnere që të thith butë, pa të trembur, por edhe pa të liruar. Ka një frikë të hollë, të matur, që nuk e pushton njeriun, por e shoqëron. Njeriu e di se po zbret, por shpresa e vetme është të mos përplaset.

6. Po aq e qetë dhe e pashmangshme shfaqet edhe prania e vdekjes. Tek vargjet: “O mort qesëndisës, si ta di se fitoret e mia të vogla nuk janë tjetër pos armët tua që vrajnë më ngadalë” vdekja nuk është një bishë që kërcënon; ajo është një hijë që të sheh me sarkazëm, një shoqe ironike që e di se çdo fitore e jona është thjesht një hap drejt saj. Nuk ka dramë këtu,  ka vetëm një pranimi të heshtur të së vërtetës që njeriu e ndien, por rrallë e thotë me zë.

“Pashmangshëm” është një poezi e butë në mençuri dhe e thellë në heshtjet e saj. Flet për ciklet brenda njeriut, për ecjen që s’ndalet, për kureshtjen që rrit etjen, për ato gërryerjet e vogla që sjell jeta dhe për vdekjen që ecën pranë nesh jo si makth, por si një shoqe e pashmangshme. Dhe në fund, na kujton me atë varg të thjeshtë e të bukur “më dehin hapat që s’ndalen / pa mbërri gjëkund” se ndoshta jeta nuk është një garë për të arritur diku. Jeta është vetë ecja, vetë etja, vetë kërshëria që s’na lë të flemë brenda nesh.

II – Poezia e Albina Idrizit nuk bën zhurmë për të treguar risinë, por e sjell atë me qetësi të brendshme: një bashkim organik midis filozofisë intime, intimitetit të përditshëm dhe një gjuhe që rrjedh natyrshëm ndërmjet të dukshmes dhe të padukshmes. Risia e saj nuk qëndron te tronditja, por te mënyra si ajo ndërton heshtjen, etjen, humbjen e kureshtjen si dukuri poetike që flasin me butësi, me njerëzi dhe me një tis të brishtë poetik. Ajo krijon një mënyrë të re të të menduarit poetik: të thellë, por të kapshëm; filozofik, por të ngrohtë; modern, por i rrënjosur në përvojën e zakonshme të njeriut. Ndërsa lexon, ndjen se poezia nuk imponon, por ndez brenda, ngadalë, si një dritë që ngrihet prej zemrës.

1.Në këtë poezi, risia shfaqet qysh te filozofia e përditshmërisë. Çastet e zakonshme nuk trajtohen si thjesht imazh estetik, por fitojnë peshë filozofike. Tek vargu:

“Se cimbisjet e çasteve të zgjuara

s’janë veç erozione tebdile

që gërryejnë pahetueshëm.”

poetja tregon se humbjet e vogla, ndryshimet e padukshme të përditshmërisë, nuk janë të parëndësishme, por formojnë strukturën e brendshme të jetës. Kjo është një risi sepse në poezinë tonë filozofia nuk trajtohet gjithmonë në këtë nivel njerëzor dhe të prekshëm; Idrizi e bën të duket e afërt, e pranueshme, jo e largët dhe abstrakte. Këtu metafora rrjedh si një rreze e zbehtë dritë, që e ndriçon poezinë pa e tronditur, duke i dhënë një butësi të thellë njerëzore.

2.Një tjetër risi është mënyra si poetja sjell kureshtjen si energji poetike. Ajo nuk drama-tizohet , nuk është një shqetësim, por bëhet një lëvizje e brendshme që ushqen shpirtin:

“E shtohet kureshtja

që ushqen veten

me veten e saj.”

Kjo është risi sepse tek kjo kureshtje nuk ka ankth apo tension dramatik; ajo është një “fuqi e heshtur” që rrit etjen për të kuptuar. Vetë-riciklimi i mendimit, që ushqehet me vetveten, bëhet motor i jetës së brendshme, një mënyrë e natyrshme për të ndjerë dhe për të menduar, ku pyetja bëhet më e rëndësishme se përgjigja.

3.Risi tjetër shfaqet te kozmologjia e brendshme e stinëve, ku pluraliteti i brendshëm nuk është konfliktual, por rrjedh qetë: “Kaq shumë stinë / brenda një stine.” Idrizi përdor stinët jo si zbukurim, por si strukturë filozofike që tregon se njeriu nuk jeton një kohë të vetme, por disa kohë njëherësh. Kjo është një qasje e re, sepse trajton fragmentimin shpirtëror jo si rrëmujë, por si një cikël natyror dhe i butë: pranvera, vera, vjeshta lëvizin brenda një dite, duke krijuar një univers të brendshëm që ndryshon pa ndërprerje.

4.Metaforat e rrjedhshme janë gjithashtu një risi. Ato nuk kanë skaje të forta; rrjedhin si ujë, avullojnë si ajri, dhe krijojnë një lëvizje organike të mendimit dhe ndjesisë: “si ujët e kripur / që shtojnë etjen.” ku poetja tregon se sa më shumë kupton, aq më shumë rritet etja për të panjohurën. Metafora nuk është thjesht figurë stilistike, por mekanizëm filozofik: njohja të rrit etjen, dhe etja është frymëmarrja e shpirtit.

5.Një veçori e rrallë është trajtimi i vdekjes. Ajo nuk paraqitet solemnisht dhe e rëndë, por si partner dialogu, pothuaj miqësor, si një “mort qesëndisës”:

“O mort qesëndisës,

si ta di se fitoret e mia të vogla

nuk janë tjetër pos

armët tua që vrajnë më ngadalë.”

Kjo është risi sepse vdekja nuk frikëson, por bëhet pjesë e jetës poetike; ajo e shndërron tragjiken në dialog të heshtur e të butë, ku ironia nuk pushon dhimbjen, por zvogëlon madhështinë e saj dhe e bën të pranueshme.

6.Së fundi, risi është edhe toni i ngrohtë meditimor, që ruan fytyrën njerëzore. Poezia është filozofi me zemër njerëzore, një risi e qartë dhe dalluese. Ajo flet për humnerat e kohës, zhdukjet e heshtura dhe vdekjen pa dramatizim, duke e bërë filozofinë të afërt dhe të ndjerë: “më dehin hapat që s’ndalen / pa mbërri gjëkund.” Ky varg përmbledh thelbin e poezisë: jeta nuk është udhëtim drejt një destinacioni, por vetë ecja, vetë kërshëria, vetë etja që nuk shuhet brenda nesh.

“Pashmangshëm” është një poezi që nuk ngre tonin e saj, por hapet ngadalë si dritare që lejon të hyjë aq dritë sa mund të përballojë zemra, një poezi që rrjedh  qetë dhe ëmbël, si vetë kërshëria që s’na lë të flemë brenda nesh.

III-Titulli i poezisë nuk është thjesht një fjalë e hedhur në krye të vargjeve, por një ftesë e butë dhe e ngrohtë për të hyrë në botën shpirtërore të poezisë. Ai paralajmëron lexuesin se ajo që do të vijë më poshtë nuk është një “ecje”  e nxituar, por një udhëtim i kujdesshëm dhe i ngadalshëm në labirintin e ndjesive. Me një fjalë të vetme, poezia ngre një tingull filozofik që nuk të shpejton, por të fton të ndalesh, të ndjesh dhe të mendosh. Ky titull i shkurtër, i prerë, mban brenda vetes një dramë të qetë njerëzore dhe hap poezinë si një portë që fton përbrenda, jo drejt një dhome të zakonshme, por drejt një të vërtete të thellë dhe të padalshme.

1.Fjala “pashmangshëm” shfaqet tek lexuesi si një pranueshmëri e qetë e jetës. Nuk është dorëzim, por një njohje e natyrshme e rrjedhës së saj. Lodhej, kërshëria, pasiguria dhe zhgënjimi nuk duken si aksidente të rastësishme, por si pjesë e frymëmarrjes së përditshme, si elemente që japin ritmin e jetës. Kjo kuptohet qartë te vargjet:

“Më dehin hapat që s’ndalen

pa mbërri gjëkund.”

Këtu na tregon se ecja nuk është zgjedhje; ajo është detyrim. Lëvizja nuk është triumf; është një ritëm i brendshëm që nuk pyet, por shpreh një të vërtetë njerëzore. Pikërisht kjo e bën pashmangshmërinë të duket e natyrshme, njerëzore, e prekshme.

2.Titulli shërben si çelës i të gjitha imazheve të poezisë. Stinët që ndryshojnë brenda një stine, hapat që nuk pushojnë, honet e kohës që hapen si gojë lubish, erozionet e çasteve- të gjitha këto janë shpjegime të gjera të një fjale të vetme: pashmangshmëri. Kur poezia thotë:

“Si ujët e kripur

që shtojnë etjen,”

ajo tregon se edhe kur kërkojmë qetësi, gjejmë një etje të re; edhe kur arrijmë një përgjigje, lind një pyetje tjetër. Ky cikël i pandalshëm, i ëmbël dhe i hidhur njëkohësisht, përmbledhet nga një fjalë kaq e thjeshtë, por që mbart brenda vetes gjithë kompleksitetin e jetës.

3.Tensioni i brendshëm i njeriut që kërkon dhe humbet shfaqet që në titull. Brenda fjalës “pashmangshëm” jeton një tension i fshehtë: ne kërkojmë kuptim, por e dimë se çdo kuptim është i përkohshëm; ne ecim, por e dimë se ecja nuk na çliron nga rrjedha e kohës. Vargjet e shprehin këtë qartësisht:

“Tërkuzë e mendimeve

të zbret, sa të mos përplasesh

honeve të kohës

thellë e më thellë

si gojë lubish.”

Pra, mendimet zbresin vetëm për të zbutur rënien, jo për ta shmangur atë. Edhe kjo është pjesë e asaj që jeta nuk e lejon të anashkalohet, pjesë e pashmangshmërisë që çdo njeri e përjeton.

4.Filozofia e poezisë përmbyllet duke u kthyer tek titulli. Vargjet e fundit e shpalosin këtë në mënyrë të qartë, ku edhe fitoret, edhe ato të voglat, marrin një nuancë të dyshimtë:

“Si ta di se fitoret e mia të vogla

nuk janë tjetër pos

armët tua që vrajnë më ngadalë.”

Lexuesi këtu kupton se edhe drita ka hijen e saj, edhe triumfi ka plagën e vet. Ajo që na shtyn përpara është njëkohësisht ajo që na gërryen. Dhe kjo është pjesë e pashmangshmërisë : ajo është thelbësore, e pashmangshme, e pakthyeshme.

Në thelb, titulli “Pashmangshëm” nuk është thjesht një emër në krye të poezisë. Ai është porta ku ka hyrë gjithë filozofia e vargjeve. Përmes një fjale të vetme, poezia hap derën e një të vërtete njerëzore: përpjekjet, lodhjet, kënaqësitë dhe zhgënjimet tona nuk na çojnë jashtë rrjedhës së kohës, por na fusin më thellë në të. Ky pranim i butë, i hidhur dhe i bukur njëkohësisht, është thelbi i poezisë së Albina Idrizit

IV- Poezia rrjedh larg rrëfimeve lineare dhe skemave të parashikueshme; ajo hapet si një labirint i brendshëm, ku ndjesitë, imazhet dhe fragmentet e kohës shfaqen njëra pas tjetrës, jo gjithmonë në mënyrë të drejtpërdrejtë, por gjithmonë me kuptim dhe tension të brendshëm. Modernizmi i saj nuk është thjesht një formë e jashtme; ai është një përjetim i gjallë i botës dhe shpirtit të njeriut. Stinët që shumohen brenda një stine, hapat që nuk ndalen pa mbërritur askund, honet e kohës, çdo figurë shërben si dritare në shpirtin e njeriut, duke treguar mënyrën se si jetojmë dhe përjetojmë pashmangshmërinë e gjërave.

1.Poezia është ekspresioniste në mënyrën se si tregon ankthin e brendshëm, presionin e kohës dhe dridhjen që ajo lë mbi mendje dhe shpirt. Tek vargjet:

“Tërkuzë e mendimeve

të zbret, sa të mos përplasesh,

honeve të kohës

thellë e më thellë

si gojë lubish,”

ndjejmë një peshë të vazhdueshme të kohës, që gërryen gjithçka, por edhe një meditim të butë mbi rrjedhën e saj. Modernizmi shfaqet këtu në lirinë e rrjedhës së imazheve, pa skaje të ngurta. Ky imazh është një spirancë poetike që e tokëzon tekstin në ekspresionizëm, duke e lidhur përjetimin me dridhjen e brendshme të kohës. Vargjet rrjedhin si mendime të tërthorta, si një përzierje e kujtimeve dhe ndjesive që ndjekin ritmin e brendshëm të njeriut.

2.Në të njëjtën kohë, poezia është ekzistencialiste, sepse paraqet tensionin e njeriut mes përpjekjes dhe pashmangshmërisë. Çdo hap, çdo mundim dhe çdo fitore e vogël bart hije humbjeje, siç duket qartë te vargjet:

“fitoret e mia të vogla

nuk janë tjetër pos

armët tua që vrajnë më ngadalë.”

ku modernizmi bashkohet me filozofinë e jetës: çdo përpjekje njerëzore është e përkohshme, çdo triumf  afron njeriun më shumë drejt kuptimit të ekzistencës. Nuk ka dramë të shtirë, nuk ka skenar të detyruar; ka vetëm përjetim të sinqertë, që jep thellësi dhe ngjyra të gjalla për jetën dhe përpjekjet e njeriut.

3.Simbolika është një mënyrë tjetër ku modernizmi dhe filozofia ndërthuren. Vargjet: “E shtohet kurreshtja që ushqen veten me veten e saj”shprehin një cikël të brendshëm të pashmangshëm, ku kërkimi ushqen vetveten, por gjithashtu krijon lodhje dhe tension. Stinët, erozionet, honet dhe morti qesëndisës nuk janë vetëm figura dekorative; ato janë shenja të ekzistencës, të përjetimit të njeriut që ndjen kohën, lodhjen dhe zhdukjen e çdo çasti. Modernizmi shfaqet jo vetëm në mënyrën se si janë ndërtuar figurat, por edhe në mënyrën se si ato shërbejnë për të ndjerë shpirtin e njeriut, tensionin e tij dhe paqëndrueshmërinë e çasteve.

4.Në këtë poezi, modernizmi nuk është vetëm një element stilistik për bukuri; ai është rrugë për të kuptuar njeriun dhe botën e tij. Filozofia nuk shfaqet si abstraksion; ajo shfaqet si ndjesi e thellë dhe përjetim i drejtpërdrejtë: “më dehin hapat që s’ndalen pa mbërri gjëkund.”

Ecja pa destinacion nuk është e kotë; ajo është mënyra se si njeriu përjeton kohën, veten dhe pashmangshmërinë. Çdo hap bëhet reflektim mbi jetën dhe mënyrë për të kuptuar se sa i prekshëm është çdo çast.

V – Si funksionojnë figurat në shtresimin e poezisë së Albina Idrizit?

Poezia e Idrizit nuk ndërton imazhet duke renditur figura të veçuara, por duke i vendosur ato në një marrëdhënie të gjallë me njëra-tjetrën. Simboli ndez dritën e vet të parë, metafora zgjeron këtë dritë në hapësirë, personifikimi i jep frymë dhe lëvizje, ndërsa krahasimi e zbret idenë në një tokë të prekshme. Nga ky bashkëveprim lind një imazh që nuk është thjesht pamje, por një gjendje e tërë, një trup ndjenjash dhe mendimesh që e bart lexuesin përtej fjalëve. Kështu, figura nuk mbetet kurrë e izoluar: ajo bashkëjeton me figurat e tjera, i përgjigjet dhe i kundërpeshon, duke krijuar një organizëm poetik ku secila shtresë i jep ngjyrë dhe thellësi shtresës tjetër. Ky ndërveprim i jep dritë poezisë, një dritë të butë që shpërndahet si një ylber i brendshëm mbi strukturën e vargut. Kështu, poezia ndërton jo thjesht një tablo, por një botë ku lexuesi mund të hyjë dhe të ecë përmes imazheve që rriten, zmadhohen dhe marrin formë falë këtij ndërveprimi të heshtur mes figurave.

1.Simboli i stinëve dhe metafora e larmisë shfaqin zemrën e brendshme që nuk pushon së ndryshuari. Vargu: “Kaq shumë stinë brenda një stine”vendos simbolin themelor të poezisë. Stina shndërrohet në një gjendje të brendshme, në ndryshime shpirtërore që ndodhin brenda një jete të vetme, ndonjëherë edhe brenda një dite. Ky simbol nuk qëndron vetëm: ai bashkëvepron me metaforën e: “ndaj më josh larmia që shton kërshërinë” ku ndjenja e shumëfishtë e stinëve bëhet lëvizje, ngjyrë dhe puls i shpirtit. Simboli i stinës “hap derën” metaforës së larmisë dhe bashkë ato krijojnë imazhin e një njeriu që ndryshon pandalë, kërkon dhe nuk gjen qetësi, sepse koha brenda tij lulëzon dhe vyshket njëkohësisht. Ky ndërveprim formon imazhin e shpirtit të shumëngjyrtë.

2.Metafora e hapave dhe krahasimi i ujit të kripur shfaqin kërkimin që ushqen etjen. Vargu:“më dehin hapat që s’ndalen pa mbërrri gjëkund”paraqet lëvizjen e njeriut si një ecje të pafund të brendshme. Hapat nuk janë fizikë; janë dëshirat, pyetjet, përpjekjet që të marrin frymën. Kjo metaforë bashkëvepron me krahasimin: “si ujët e kripur që shtojnë etjen” krijon një imazh të dyfishtë: njeriu ecën, kërkon, dhe në vend që të shuajë etjen për kuptim, ajo rritet edhe më shumë. Kështu, vargjet: “e shtohen caqet pafund nga hapat pandalë / si ujët e kripur që shtojnë etjen” bashkojnë dy figura për të formuar një imazh të plotë, prekshëm dhe njerëzor, duke dhënë ndjesinë e kërkimit të pafund dhe lodhjes së shpirtit.

3.Personifikimi dhe krahasimi shfaqin kohën si forcë grabitqare. Vargjet:“honeve të kohës / thellë e më thellë / si gojë lubish”janë pika ku figura dhe imazhi bashkohen fuqishëm. Personifikimi i kohës – hone që të tërheqin – ndërvepron me krahasimin “si gojë lubish”, duke i dhënë kohës trup, dhëmbë dhe rrezik. Kohës i jepet një fuqi heshtur grabitqare që rritet ndërsa njeriu mendon se po ecën përpara. Ky varg krijon një imazh të frikshëm: koha nuk është më abstraksion, por një qenie që të përpin. Ky imazh përçon thelbin e poezisë: rënien e pashmangshme në humnerën e kohës.

4.Erozioni i çasteve dhe tallja me mortin shfaqin shkatërrimin e heshtur dhe ironinë e fundit. Vargjet:“Se cimbisjet e çasteve të zgjuara / s’janë veç erozione tebdile / që gërryejnë pahetueshëm” paraqesin ndërveprimin e figurave:

a.Metafora e “erozioneve tebdile” tregon rrëshqitjen e kujtimeve dhe plakjen e jetës.

b.Folja “gërryejnë” i jep kohës një forcë mekanike, shkatërruese.

c.Fjala “cimbisje” shton element emocional, një dhimbje të imët që e bën këtë erozion të prekshëm.

ç.Më pas ndërhyn personifikimi i drejtpërdrejtë: “O mort qesëndisës” ku morti merr zë, humor të zi dhe ironi; ai sheh njeriun të gëzojë fitore të vogla, por di se çdo fitore është vetëm një hap drejt tij. Ky ndërveprim – erozioni i kohës dhe tallja e mortit – krijon imazhin e jetës që shkrihet, ndërsa fundi e ndjek me buzëqeshje të ftohtë.

5.Imazhi i madh i poezisë është rezultati i bashkëveprimit të të gjitha figurave. Ky imazh i madh vulos thelbin filozofik të poezisë: “si ta di se fitoret e mia të vogla / nuk janë tjetër pos / armët tua që vrajnë më ngadalë”. Ai nuk është një objekt i vetëm, një pamje konkrete, por rezultat i ndërveprimit të figurave: simboli i stinëve që shfaq ndryshimet brenda shpirtit, metafora e hapave që tregon kërkimin e pafund të kuptimit, krahasimi i ujit të kripur që tregon se çdo përpjekje shton etjen, personifikimi i kohës që e shndërron në forcë grabitqare, metafora e erozionit që shfaq shkatërrimin e heshtur të çasteve dhe personifikimi i mortit që vendos ironinë e pashmangshme të fundimit.

Kur këto figura lidhen dhe ndërveprojnë, ato krijojnë një imazh të vetëm: një trup poetik që paraqet jetën si një ecje e pashmangshme drejt thellësive të kohës, ku çdo fitore njerëzore tretet dhe çdo çast humbet nën ndikimin e kohës dhe vdekjes. Ky imazh i madh bëhet perceptim i plotë i jetës dhe i pashmangshmërisë së saj, ku secila figurë i shton një shtresë tjetër kuptimit dhe ndjenjës: simboli ndez, metafora thellon, krahasimi konkretizon, personifikimi i jep trup dhe lëvizje, ndërsa ironia e mortit i mbyll ciklin e pashmangshmërisë.

VI –Qysh në fillim të kësaj poezie, ndihet se Albina Idrizi i drejtohet lexuesit me një ton të qetë, të ngrohtë dhe të butë, plot dhimshuri – si një mësuese që shëtit me nxënësit pas mbarimit të shkollës, dhe u flet atyre pa ndjenjë autoriteti, por me një dashamirësi e ngrohtësi prindërore. Në këtë poezi, Idrizi nuk predikon dhe nuk udhëzon; ajo ecën me lexuesin hap pas hapi, duke ndjerë së bashku etjen e shpirtit, frikën nga humbja dhe dëshirën për të kuptuar botën përmes rrjedhës së saj të brishtë. Përmes fjalëve të saj, lexuesi nuk merr përgjigje të thjeshta, por ndjen praninë e një njeriu që jeton dhe vuan së bashku me kohën, me një ngrohtësi që mbështet dhe qetëson.

1.Brendësia e njeriut është një mozaik stinësh, ku secila ndjenjë ka hapat dhe ngjyrat e veta. Idrizi e shpreh këtë qartë në vargun: “Kaq shumë stinë / brenda një stine”. Këtu, ndryshimet e brendshme nuk janë dobësi, por pasuri, një larmi ndjesish që ndërthuren dhe formojnë shpirtin e shumëngjyrtë. Ky imazh poetik të fton të pranosh lëvizjen dhe ndryshimin si pjesë të natyrës njerëzore.

2.Ecja ka vlerë më të madhe se destinacioni, ndaj dhe hapat që nuk mbërrijnë askund nuk janë humbje, por përjetim i gjallë: “më dehin hapat që s’ndalen / pa mbërri gjëkund”.

Lexuesi kupton se rëndësi ka të ecësh; përpjekja vetë është akti i jetës. Çdo hap, edhe kur duket i humbur, ushqen shpirtin dhe formon rrjedhën e brendshme të ekzistencës.

3.Çdo gjë zhduket dhe ndryshon, si avulli që shkrin në ajër: “si gjithçkaja / avullohet në hiç gjë, / para syve të mij”. Idrizi na fton të pranojmë ritmin e botës dhe të mos trembemi nga humbja, sepse ajo nuk është fundi, por pjesë e rrjedhës së brendshme, një çlirim i lehtë që i jep frymë mendjes dhe shpirtit.

4.Kureshtja është zemra e të jetuarit, ushqim i vazhdueshëm i shpirtit: “E shtohet kurreshtja / që ushqen veten / me veten e saj”. Këtu kuptojmë se njeriu nuk është krijesë që gjen gjithmonë, por që kërkon gjithmon sa më tepër mëson dhe di. Çdo pyetje sjell një tjetër, dhe pikërisht kjo lëvizje e pashtershme i jep kuptim jetës.

5.Tërkuzat (litarët) e mendimeve që të zbresin thellë – “honeve të kohës / thellë e më thellë”  nuk janë armike, por rrugë për t’u njohur me vetveten. Ato të çojnë në thellësi, por nuk të humbin. Idrizi tregon se është normale të humbasësh në labirintet e brendshme; e rëndësishme është të ecësh me kujdes dhe ndërgjegje. Mendimi bëhet udhërrëfyes që të ndihmon të kuptosh kohën dhe veten.

6.Ritmi i heshtur i shkatërrimit, i paraqitur tek: “cimbisjet e çasteve të zgjuara / s’janë veç erozione tebdile / që gërryejnë pahetueshëm”, tregon se çastet e mira treten pak nga pak, por jeta nuk ndalet. Humbjet e vogla gërryejnë, por nuk shkatërrojnë jetën. Idrizi flet për pranimin e humbjes si pjesë natyrale e ekzistencës, duke dhënë lexuesit një ndjesi qetësie dhe maturie për ritmin e jetës.

7. Ndërsa prania ironike dhe e hidhur e vdekjes shfaqet tek: “O mort qesëndisës” dhe tek vargu: “si ta di se fitoret e mia të vogla / nuk janë tjetër pos / armët tua që vrasin më ngadalë”. Vdekja nuk godet papritur; ajo sheh, pret dhe i jep kuptim çdo fitoreje të vogël. Idrizi e shndërron këtë prani në një mesazh të bukur dhe shumë njerëzor: jeta bëhet më e çmuar sepse çdo çast dhe çdo fitore janë të rrjedhshme dhe të lidhura me pashmangshmërinë e kohës. N jë përfundim të tillë e jep vetëm një njeri me një përvojë të gjatë jete ose me një shikim apo vëshgim të thellë të saj. Idrizi ka provuar se zotëron të dytën.

 

Sarandë, nëntor 2025

 

Pashmangshëm

 

Kaq shumë stinë

brenda një stine,

ndaj më josh larmia

që shton kërshërinë,

më dehin hapat që s'ndalen

pa mbërri gjëkund,

të harroj vazhdimisht

si si gjthçkaja

avullohet në hiç gjë,

para syve të mij.

 

E shtohet kurreshtja

që ushqen veten

me veten e saj,

e shtohen caqet pafund

nga hapat pandalë,

si ujët e kripur

që shtojnë etjen.

 

Tërkuzë e mendimeve

të zbret, sa të mos përplasesh,

honeve të kohës

thellë e më thellë

si gojë lubish.

 

Se cimbisjet e çasteve të zgjuara

s'janë veç erozione tebdile

që gërryejnë pahetueshëm.

 

O mort qesëndisës,

si ta di se fitoret e mia të vogla

nuk janë tjetër pos

armët tua që vrajnë më ngadalë.

 

LEXIMI I GJËMËS SË HESHTJES

 

Nga Timo Mërkuri

Te poezia “Gjema e heshtjes” qysh në krye vetë titulli të tërheq vemëndjen pse  është i tillë  që  bart peshën e një poeme të tërë, madje lexuesi mediton mbi titullin para se të shkojë te vargjet. Në dukje është një përplasje mes dy nocioneve që nuk ecin bashkë: gjëma - një shpërthim i dhimbshëm zëri, dhe heshtja, një mungesë e plotë e tingullit. Rrustemi i vendos bashkë qysh në titull, duke na ftuar në një territor ku ndjenjat flasin jo me zë, por me dridhje të brendshme.

Fjala “gjëmë” në traditën shqiptare nuk lidhet vetëm me tingullin e fortë. Ajo shënjon një tragjedi, një vdekje të rrëndë që të shkatërron shpirtërisht dhe riti mortor mer formën e vajtimit me gjëmë, me klithje të forta dhe vajtoret ose vajtorët i shoqërojnë këto me gjeste vetëndëshkuese, si çjerrja e fytyurës, shkulja e flokëve, rahja e gjoksit, përplasja e kokës nëpër muret e shtëpisë. Është një ritual I ardhur nga hershmëria e kohës, por që ka egzistuar dhe në kohën tonë në gjithë trevat shqiptare, me pak ndryshime.

I-Sigurisht që në poezi, gjema s’është fizike, nuk është britmë që del jashtë trupit,  nuk është gjest vetë ndëshkimi, por gjithsesi është një goditje e fortë brenda shpirtit. Në poezi gjëma ka natyrë ekzistenciale: është ai moment kur njeriu sheh se dashuria nuk vjen, ai tretet në pritje dhe heshtja rritet si mal ndërmjet dy njerëzve të dashuruar . Vetë poeti e thekson këtë tronditje të brendshme te vargu: “Gjema e heshtjes përbrenda godet” Kjo fjali i jep titullit  vërtetësinë: gjema nuk dëgjohet,pse është e heshtjes, por ndihet deri në thellësi të shpirtit.

1. Heshtja te Rrustemi nuk është boshësi, por qenie. Ajo troket, ecën, prek, godet. Pra, titulli paralajmëron një rigjallërim të heshtjes si person, si energji që merr fuqi mbi dy dashuritë. Vargu: “Qenieve tona të palëvizshme / vetëm heshtja troket” qartëson  se heshtja është personifikuar në varg, ka marrë rolin e njeriut, dhe pikërisht tek kjo gjallëri që nuk flet, që nuk ka zë, ndodh përplasja me “gjëmën”.

2. Artistikisht, titulli është një oksimoron i butë, një bashkim i dy ekstremeve për të treguar paradoksin e dashurisë së munguar: ajo ka zhurmë të madhe brenda nesh, por jashtë shfaqet si heshtje. Kështu titulli bëhet çelësi i poezisë, të tregon se drama më e madhe nuk bërtet, por hesht. Në aspektin filozofik, ky bashkim i skajshmëve shkon drejt ekzistencializmit: njeriu përballet me boshësinë, me mungesën, me vetminë. Dhe aty, në heshtje, ndodh gjema më e dhimbshme.

3. Në nivel imagjistik, “gjëma e heshtjes” krijon një figurë të rrallë: shfaq në imagjinatë një shpërthim klithmash që nuk  çajnë ajrin, por çajnë brendinë e njeriut. Kemi  qenë të pranishëm nëpër morte të rënda ku më të moçmit u thoshnin të afërmve të të ndjerit: qaj që të lehtësohesh, mos e mba me zor, dhimbja ska burrëri. Njeriu përjeton një dridhje të padukshme, që sjell një stuhi, brenda në kraharor. Ky imazh përbën bazën e gjithë poezisë, sepse të gjitha vargjet e tij janë përpjekje për ta kuptuar këtë shpërthim të heshtur.

Thamë që ky titull është tepër i spikatur, po pse është i tillë?

Sepse ai jep gjendjen që do zotërojë në çdo varg para se poezia të fillojë, një farë situate të dendur me re të zeza para stuhisë. Edhe sepse e përmbledh dramën e dashurisë që nuk shprehet, por ka lenë plagë. Sepse e ngre heshtjen në qendër, jo si mungesë fjale, por si forcë që lë gjurmë.

Në këtë titull, Sabit Rrustemi arrin të kapë thelbin e një përvoje njerëzore universale: shpërthimet shpirtërore që nuk dëgjohen, por na gërryejnë. Dhe e thotë me dy fjalë, që të ndiqen pas me një tingull të brendshëm që nuk tretet lehtë: gjëma dhe heshtja; dy fjalë që këtu dashurohen dhe përplasen njëkohësisht.

II-Sabit Rrustemi i ka kushtuar shumë vargje dashurisë, por çuditërisht  dashuritë e tij nuk kanë një adresim personi fizik: ai nuk I këndon të dashurës, ai I këndon dashurisë. Ai i këndon dashurisë si fat, si rreze që i bie shpirtit dhe i hap brenda nesh haapësira që nuk i njihnim. Tek ai, dashuria është një klimë, një gjendje, një udhë e përhershme dhe e brishtë, ku njeriu ecën i vetmuar por i gjallë.

Është e veçantë kjo poezi dhe në stilin e tij të të shkruarit të poezive të dashurisë pse në këtë poezi, ai i këndon heshtjes së dashurisë, një heshtjeje që nuk e shuan ndjenjën, por e shndërron atë në gjëmë të brendshme, në dhimbje, në plagë..

1. Poezia nis me një lëvizje të butë, pothuaj të turpshme, si e një djaloshi pa përvojë:

“E pres a nuk e kam ftuar

rrugën deri tek unë

me dashuri e ka të shtruar.”

Në fakt, kjo rrugë nuk është vetëm një hapësirë mes dy njerëzve; është një kujtim, një brengë, një shteg që vjen vetë, sepse dikur është hapur me dashuri. Poeti e pret edhe pa ftuar, sepse dashuritë e vërteta nuk I fton dhe as ato nuk presin ftesa, ato vijnë vetë kur duan. Kjo fillon me një frymë që të prek shpatullën lehtë. Ka një dorë të ngrohtë brenda  pritjes. Dhe rruga e shtruar me dashuri të kujton një të vërtetë që e dinë vetëm ata që kanë dashur fort: rrugët që i kemi hapur me zemër nuk mbyllen kurrë.

2. Poeti vazhdon me një dyshim që na e ka njohur jeta:

“Nuk më ka ftuar a më pret

dashuria akoma e etur mbet.”

Shihe sa bukur e thotë “dashuria e etur”. Jo njeriu, jo zemra e tij, por vetë dashuria është e etur. Kjo e bën poezinë të marrë frymë vetë, si një qenie që ndez e fik dritë brenda nesh. Ka dashuri që ikin, por mbeten të etura. Ka njerëz që s’na presin më, por ndjenjat që kemi ndjerë për ta na presin akoma. Ka puthje që nuk i kemi dhënë, por ato nuk vdesin në harresë. Kjo është tragjedia: ndjenjat nuk ikin me njerëzit, ato mbeten në ne dhe kërkojnë ujë, frymë, një fjalë, një rikthim të pamundur. A nuk e ndjeni: poezia ngjan si një gjendje ku dashuria vazhdon të kërkojë diçka që askush më s’e jep.

3. Në poezi heshtja është personazhi i tretë që hyn mes dy njereëzve që dashurohen Poeti thotë:

“Qenieve tona të palëvizshme

vetëm heshtja troket

e… nuk pëlcet.”

 

Këto “qenie të palëvizshme” janë dy zemra të sfilitura, që as nuk afrohen, as nuk ikin. Ato rrinë ashtu, duke pritur që diçka të ndodhë. Dhe ç’ndodh në fakt? Troket heshtja.

Heshtja është më e rëndë se fjalët e ashpra, më e ftohtë se refuzimi. Ajo të vret ngadalë, si një erë që nuk fryn, por thyen dritaret. Poeti nuk e ngjason apo përafron heshtjen me asgjë, e lë të zhveshur, duke na treguar se ajo vetë është ngjarja.

“E nuk pëlcet” ky është fati i heshtjes: kjo frazë përmbledh brenda vetes gjithçka që s’u tha, por nuk shpërthen kurrë jashtë. Kjo është gjëma e marrëdhënieve që nuk flasin.

4. Vargu më i fortë emocional vjen papritur, si një rrufe e heshtur: “Gjëma e heshtjes përbrenda godet.” ndonëse s’ka ulërimë Ky varg në vetvete është një plagë e hapur. Gjëmën e kemi dëgjuar dhe gjestet e saj I kemi parë, por kjo është gjëmë që nuk dëgjohet dhe as shihet. Ajo është vajtimi që s’ka zë, goditja që nuk lë shenjë jashtë, por përplaset në brendësinë tonë. Unë ju them se në dashuri, nuk të vret zhgënjimi; të vret heshtja që mbart zhgënjimin.Nuk të vret fundi; të vret mosfolja, heshtja para fundit. Ky varg krijon një filozofi të thellë: gjithçka që nuk themi, na godet më fortë.

5. Diku nga fundi, poeti kthehet në udhëkërkim, në vetmi, në pasiguri:

“Ec e dije tash

në cilën pjesë të globit u fshehe Ti

apo vetja ime ku u tret.”

Këtu plotësohet rrethi i poezisë. Poeti nuk di më kush u fsheh. A ishte tjetri që iku, apo ishte vetë ai që u tret në heshtjen që krijuan bashkë? Dashuria e përbashkët shpesh shndërrohet në një humbje të dyanshme. Në fakt,humbja është  labirinti ku humbet tjetri dhe humbet vetja. Dashuria ska humbje të njëanshme, në dashuri humbasin të dy. Vargu ka një brengë të thellë: ç’është më e rëndë në dashuri: të mos e dish ku iku tjetri, apo të mos e dish ku humbe vetë?

6. Fundi është i qetë, por pikërisht për shkak të kësaj qetësie është i dhimbshëm: “Gjëmën që e ndollëm askush s’e vret.”ku poeti pranon se gjëma është e përbashkët. Ajo “u ndoll”, pra ngjau prej të dyve. Nuk ka fajtor.Por pikërisht mungesa e fajtorit e bën dhimbjen më të rëndë. Çdo plagë që shkaktohet n ga jashtë trupit, një ditë shërohet. Por plagët e brendëshme mbeten. Heshtja e krijuar nga dy njerëz që janë dashur është më e pavdekshme se vetë dashuria. Kjo është nga ato poezi që nuk lexohen me sy, por me plagën që secili njeri ka, diku thellë, në vendin ku u ul heshtja e vet.

III-Sabit Rrustemi u përket atyre poetëve që i japin fjalës peshën e brendshme të njeriut, jo pamjen e saj të jashtme. Si pasojë,në këtë poezi, figurat artistike nuk janë zbukurime; ato janë shenja të jetës së brendshme, trokitje të padukshme që njeriu i dëgjon vetëm me zemër e shpirt. Çdo figurë, metaforë, simbol, bëhet pjesë e një udhëtimi që çon drejt pyetjes më të vjetër të njeriut: Ku jam unë në këtë ndarje mes dashurisë, vetes dhe heshtjes? Dhe përgjigjen le ta kërkojmë te figurat artistike dhe ndërveprimi i tyre.

1. Poeti e hap poezinë me një metaforë që e çliron dashurinë nga çdo trupësi: “E pres a

nuk e kam ftuar / rrugën deri tek unë / me dashuri e ka të shtruar” Këtu, “rruga” bëhet metaforë e rrugëtimit shpirtërore; nuk është një rrugë fizike, por udhëtimi që bën ndjenja për të gjetur zemrën. Dashuria “e ka të shtruar” rrugën, që do të thotë se ekziston një lidhje e pashpjegueshme mes dy qenieve, një magnetizëm i butë por i pandalshëm. Metafora shpall që dashuria është lëvizje e brendshme, jo takim i jashtëm.

2. Vargu:“Nuk më ka ftuar a më pret / dashuria akoma e etur mbet”e kthen “etjen” në simbol të një dashurie që nuk gjen plotësim. E tëra është një mungesë që rri pezull, një boshllëk që merr formë. Në këtë poezi, mungesa nuk është boshllëk, por qenie. Ajo rri aty, e heshtur, e etur dhe i jep kuptim gjithçkaje. Simbolika e etjes i jep poezisë dimensionin ekzistencialist: njeriu nuk e zotëron dot tjetrin, as ndjenjën; gjithçka është kërkim i pafund.

3. Në këtë poezi heshtja është protagonistja e vërtetë. Ajo personifikohet, merr trup, vullnet e veprim: “Qenieve tona të palëvizshme / vetëm heshtja troket / e … nuk pëlcet” Personifikimi është i fuqishëm: heshtja troket si një mysafire, rri në prag të dy qenieve, por nuk çahet, nuk plas (Fol aman se plasa – thotë një këngë popullore). Pra, ajo mbetet aty,  pafolur. Aji ( heshtja) nuk është  as boshësi dhe as mungesë e fjalës, por prani e rëndë, si një trup i errët mes dy shpirtrave. Kulmi i personifikimit vjen te vargu: “Gjëma e heshtjes përbrenda godet”

Nuk habitemi pse  heshtja bëhet gjëmë. Një shpërthim i padukshëm. Një bubullimë që nuk ka zë. Poeti ka përmbysur kuptimet: zakonisht gjëma është zhurmë e tmerrshme, këtu është heshtja ajo që gjëmon. Kjo krijon tensionin ekzistencialist të poezisë: njeriu dridhet nga ajo që nuk e thotë dot.

4.Vargu: “Ec e dije tash / në cilën pjesë të globit u fshehe Ti / apo vetja ime ku u tret” krijon një imazh udhëtimi që nuk është gjeografik, por shpirtëror. Nuk pyetet vetëm ku është tjetri, por ku është vetja. Poeti ndërton një pasqyrë të dyfishtë: dashuria kërkon tjetrin, por ndërkohë humbet veten. Ky imazh i përhapjes mbi glob është metaforë e përhapjes së brendshme, e shpërbërjes së identitetit në mungesë të tjetrit. Këtu, ekzistencializmi hyn qetë, pa zhurmë, si një frymë: njeriu është ai që humbet veten duke kërkuar tjetrin.

5. Poezia mbyllet me një varg që ngjason si vulë filozofike: “Gjëmën që e ndollëm askush s’e vret.” Gjëma është e të dyve, është njuë bashkëkrijim, bashkëfaj, bashkëndjesi. Por njëkohësisht është e paarritshme nga jashtë. As bota, as koha, as tjetri nuk mund ta vrasë. Kjo e bën poezinë një akt ekzistencial: pasojat e brendshme janë të shenjta dhe të paprekshme. Ato jetojnë me njeriun. Mund të themi se  pikërisht në këtë “gjëmë të heshtur”, poeti  gjen zërin më të thellë të njeriut.

IV- Kjo poezi është e veçantë në poetikën shqipe, pse nuk e has shpesh: një shpërthim të brendshëm që nuk bërtet me zë, por pulson si gjëmim i heshtur në thellësi të qenies. Sabit Rrustemi arrin ta kthejë heshtjen; këtë boshllëk të padukshëm mes dy dashurive që kërkojnë njëra-tjetrën në një akt poetik të fuqishëm, ku fjala nuk bëhet qendër, por mungesa e saj. Për këtë poezi duhet të themi se pikërisht veçantitë e saj e bëjnë më të bukur dhe të adhurueshme, pse shumë prej nesh e kanë  përjetuar këtë gjëmë të heshtjes.

1. Veçantia e pare e poezisë qëndron te  dashuria e cila shfaqet  si udhë, jo si person. Poeti nuk i këndon personi fizik, as një fytyre, një syri apo një trupi. Ai i këndon vetë rrugës së dashurisë, asaj rruge që vjen edhe pa u ftuar: “E pres a nuk e kam ftuar / rrugën deri tek unë / me dashuri e ka të shtruar” Këtu e veçanta qëndron te mënyra se si poeti e zhvendos dashurinë nga një qenësi fizike në një energji të pavarur, që ecën vetë, që ka vullnetin e saj. Dashuria shfaqet si një udhëtare e heshtur që di gjithmonë të gjejë adresën e shpirtit. Është shumë e saktë kjo, apo jo?

2. Poeti nuk flet me të dashurën, por me mungesën e saj  dhe kjo e rrit peshën e vargut. Kjo mungesë nuk është thjesht një presje në kohë, por një gjendje ekzistenciale ku njeriu kërkon veten në tjetërsinë e tjetrit: “Ec e dije tash / në cilën pjesë të globit u fshehe Ti / apo vetja ime ku u tret” Këto vargje i japin poezisë dimensionin filozofik: kërkimi i tjetrit bëhet kërkim i vetes. Dashuria është pasqyrë e vetvetes, jo object që të ka humbur dhe mund ta gjesh diku.

3. Veçantia e tretë e poezisë është heshtja që bëhet protagonist. Në poezi fjalët janë të pakta, por heshtja është e rëndë. Rrustemi i jep trup heshtjes, e kthen në një forcë që troket, që godet, që dridh shpirtin: “Qenieve tona të palëvizshme / vetëm heshtja troket / e …nuk pëlcet” Në poezi  vetëm heshtja flet; njeriu është ai që hesht. Dhe në këtë përmbysje qëndron veçantia: poeti nuk i këndon as dhimbjes, as gëzimit, por një tensioni të padukshëm që lëviz në hije. Kulmi i kësaj veçantie është vargu që e mbyll poemën: “Gjëmën që e ndollëm askush s’e vret.” Ky është një nga vargjet më të fuqishme të Rrustemit. Ai thotë se gjëma nuk është aksident i jashtëm, por një bashkëkrijim i të dyve dhe për këtë nuk ka dorë tjetri që ta fshijë, ta shuajë, ta zhbëjë. Është gjëmë e brendshme, gjëmë që jeton.

4. Dhe së fundi edhe një veçanti e përgjithshme: poezia është  e ngarkuar me brendësi, jo me dekor. Në një kohë kur shumë poezi i mbivendosin metaforat, Rrustemi zgjedh thjeshtësinë e përkorë: fjalë pak, kuptim shumë. Poetika e tij nuk ngrihet mbi bukurinë e jashtme të figurës, por mbi dridhjen e brendshme që ajo ndez. Veçantia e kësaj poezie qëndron te fakti se ajo nuk i ngjan një rrëfimi, por një fryme, një thirrjeje që nuk dëgjohet, por ndihet. Një poezia që të kthehet në gjoks si një rrahje e papritur. Dhe pikërisht në këtë heshtje të përbashkët, Rrustemi gjen zërin e tij më të fortë

V-Nga vetë fryma që ka, poezia: “Gjêma e heshtjes” hyn natyrshëm në dialog me poezinë moderne, sepse Rrustemi, ashtu si poetët europianë të shekullin XX, e zhvendos vëmendjen nga ngjarja te brendësia, nga rrëfimi te dridhja e shpirtit. Ai i jep zë një bote ku njeriu kërkon veten në mungesën e tjetrit, ashtu siç ndodh tek poetët e mëdhenj ekzistencialistë të Evropës.

Ka afëri me  Paul Celan-in në mënyrën si heshtja kthehet në trup poetik; një ngjashmëri me Rilke-n, ku dashuria nuk është person, por hapësirë e madhe shpirtërore që na tejkalon; dhe një prekje si ajo e Trakl-it, ku fjala bëhet hijë dhe hijet flasin më shumë se zërat. Poezia e Rrustemit qëndron pranë tyre jo se i imiton, por sepse përcjell të njëjtin drithërimë të thellë: njeriu që rrëzohet mbi vetveten, që pyet se ku u fsheh tjetri dhe ku u tret ai vetë. Vargu i tij modern është një dorë që zgjatet drejt kësaj tradite evropiane të brendësimit të ndjenjës.

Në këtë kuptim, “Gjêma e heshtjes” bëhet një urrë që e lidh poezinë shqipe me frymën moderne evropiane, me poetë që kërkonin zërin e njeriut në errësirat e heshtura të shpirtit, dhe ajo e bën këtë me sinqeritet, ngrohtësi dhe një dridhje të vetën.

 

Sarandë, nëntor 2025

 

 

 

 

 

𝗦𝗮𝗯𝗶𝘁 𝗥𝗿𝘂𝘀𝘁𝗲𝗺𝗶: 𝗚𝗷𝗲̈𝗺𝗮 𝗲 𝗵𝗲𝘀𝗵𝘁𝗷𝗲𝘀

 

E pres a nuk e kam ftuar

rrugën deri tek unë

me dashuri e ka të shtruar

 

Nuk më ka ftuar a më pret

dashuria akoma e etur mbet

 

Qenieve tona të palëvizshme

vetëm heshtja troket

e …nuk pëlcet

 

Gjëma e heshtjes përbrenda godet

 

Ec e dije tash

në cilën pjesë të globit u fshehe Ti

apo vetja ime ku u tret

 

Gjëmën që e ndollëm askush s’e vret.

 

(15 prill 2022 – 15 prill 2024 )

 

ZOTI I VARGJEVE MODERNE

Sprovë mbi një shkrim të Natasha Lakos

 

Nga Timo Mërkuri

Në shkrimin e saj të botuar më 25.11.2025, por shkruar në janar të vitit 2024, mbi arsyet e shtimit të përdorimit të fjalës “Zot” në poezinë e poeteshave të reja, Natasha Lako ndalet me një qetësi të thellë filozofike përballë kësaj dukurie që po rritet në heshtje brenda poezisë bashkëkohore. Ajo e nis vëzhgimin me një frazë të butë, thuajse të pëshpëritur, që tingëllon si një çelje meditimi: “Në poezinë e re, sidomos atë jashtëzakonisht femërore, gjej gjithnjë e më shumë fjalën Zot.”

Së pari, Lako kërkon të kuptojë përse kjo fjalë, e rëndë me histori, e mbushur me pluhur shekujsh, e lidhur ngushtë me tradita që vetë vajzat e reja kërkojnë t’i tejkalojnë, po rikthehet me energji të pazakontë në vargjet e tyre. Ajo sqaron se ky përdorim nuk vjen aspak prej kuptimeve të vjetra, nuk lidhet me shprehjen tradicionale “zoti im”, shprehje e dashurisë së drojtur apo e nënshtrimit bashkëshortor, që i përkiste strukturave patriarkale të së kaluarës: “Nuk është fjala për fjalën zoti im, një zgjidhje kjo brenda jetës tradicionale patriarkale bashkëshortore, ose shprehjes së dashurisë siç i drejtohej Ofelia Hamletit.”

Pikërisht këtu është thelbësore të sqarohet se fjala “Zot”, e përdorur nga poetet e reja, nuk ka asnjë lidhje me shprehjen e dikurshme të traditës familjare “Zoti im” apo “Im Zot”, që gruaja ia drejtonte burrit, si në këngën popullore “Laj fustanen e tim zot”. Aty “Zoti” është një person i përcaktuar, një figurë hierarkie brenda shtëpisë. Ndërsa “Zot”-i i vargjeve të sotme është i pakapshëm, i paadresë, i paprekur nga rituali shoqëror. Është një mërmëritje drejt së panjohurës, jo një thirrje ndaj një autoriteti intim.

Këtu Lako e kthen leximin drejt një horizonti më të hapur. Për vajzat e reja të sotme, fjala “Zot” nuk është lutje; është thirrje. Nuk është një përulje, por një dritare e ndërtuar dhe e hapur lart, që kërkon të kapë një fuqi të padukshme, të paarritshme, që nuk ndodhet as në qiellin fetar e as në librat e shenjtë, por në boshllëkun modern që ende nuk ka marrë formë. Ajo bëhet metaforë e mungesës, e ankthit, e përpjekjes për t’i dhënë emër një dhome të errët të shpirtit. Pikërisht këtu nis bukuria e këtij diskutimi: vajzat kërkojnë përmes një fjale të madhe t’i japin zë një boshllëku të madh.

Së dyti, Lako thekson me finesë se kjo fjalë, sado e rëndë tingëllon, nuk ka të bëjë me fenë, por me etjen. “Gjithë kjo etje kaq e rastësishme vjen si shprehje instinktive e ndjesive të pafuqisë, a si metaforë më e hapur, klithëse apo ndihmëse, drejt lirisë që nuk zotërohet dot.” Këtu fjala “etje” bëhet çelësi i interpretimit. Vajzat i drejtohen një entiteti të padukshëm jo për t’u shpëtuar, por për të pasur me kë të komunikojnë boshllëkun e tyre. Thirrja “Zot” bëhet një fije zëri që kërkon të kapet pas një hapësire të pamatshme, si në ato çaste të njeriut modern kur asgjë nuk mjafton, dhe asgjë nuk shpjegohet dot.

Së treti, Lako e vë në pah një paradoks të rëndësishëm: kjo shfaqje e dendur e fjalës “Zot” nuk ka ndodhur kurrë më parë në poezinë shqipe, madje as në vargjet e poetëve të shkolluar në teologji si Gjergj Fishta apo Ndre Mjeda. “Nuk ka ndodhur asnjëherë deri sot kjo në letërsinë shqipe, as me vargjet e Gjergj Fishtës, as të Ndre Mjedës…” Kjo dukuri, në pamje të parë e çuditshme, është një tregues i një etjeje të thellë të kohës sonë. Sa më shumë sekularizohet jeta, aq më shumë ndjehet mungesa e një fjale që e kapërcen njeriun. Bota është bërë e sheshtë, e tejdukshme, e pa mister. Dhe pikërisht kur magjia është zhdukur nga përditshmëria, njeriu fillon ta kërkojë në poezi.

Në këtë pikë, shkrimi i Lakos vetë hap një plagë të realitetit: rritja alarmante e dhunës ndaj grave në Shqipëri, të cilën ajo e shënon që në krye të botimit të saj të datës 25.11.2025. Ky fakt nuk është një informacion i ftohtë, por një gur i rëndë që bie në qendër të debatit. Kur një shoqëri nuk arrin t’i mbrojë zërat e saj më të brishtë, atëherë këta zëra kërkojnë diku tjetër strehë. Fjala “Zot” paraqitet kështu jo vetëm si metaforë e mungesës, por si një thirrje për dritë në një kohë të errët — një pikë ku poezia bëhet mbështetje, jo zbukurim.

Vajzat shqiptare të pas viteve ’90, siç vëren Lako, e përdorin këtë fjalë edhe si një mënyrë të re të vetë-ngritjes. Por “moda” këtu nuk nënkupton kurrsesi diçka të cekët; përkundrazi, nënkupton një gjest të vetëdijshëm për t’u lidhur me një energji të lashtë, me një peshë që nuk mund ta mbajë dot vetëm materiali i botës. Ato zgjedhin “Zotin” jo si figurë hyjnore, por si figurë të tensionit të brendshëm, si një shenjë poetike që zgjeron kufijtë e përvojës.

Ndaj edhe poezia erotike e vajzave të reja, nuk e shmang dot këtë thirrje. Përkundrazi, në gjirin e tyre shpërthen një përplasje e fortë mes tokësores dhe të pakapshmes. Erotika dhe hyjnorja nuk kundërshtohen më; ato shoqërojnë njëra-tjetrën si dy shtresa energjie që kërkojnë të flasin në të njëjtin varg.

Lako e mbyll fjalën me një pyetje të heshtur dhe therëse: “Duhen edhe shpjegime të vetë poeteve, vajza të reja, për të gjetur pse sot… nuk e lënë të lirë edhe vetë Zotin.” Kjo pyetje ka peshën e një reflektimi filozofik mbi kohën tonë: dikur Zoti ishte i lirë, i paarritshëm, një magmë e shenjtë që nuk mund ta thërrisje sa herë kishe nevojë. Sot njeriu e ul në nivelin e vargut, e merr me vete si dëshmitar të brendshëm, si një jehonë që i duhet në një kohë kur zërat zhduken shpejt. Në këtë kuptim, vajzat e reja nuk i drejtohen Zotit nga nënshtrimi; ato kërkojnë një dëshmitar të brendshëm. Një figurë që i mbështet në një botë ku gjithçka luhatet e zhduket me ritëm të frikshëm. Kështu, fjala “Zot” nuk bëhet objekt besimi, por pasqyrë e shpirtit të tyre të trazuar.

Në fund të shkrimit, bëhet e qartë se fenomeni që Lako përshkruan nuk është modë dhe as një dekor poetik. Është një thirrje njerëzore, një përpjekje për të kapërcyer frikën dhe boshllëkun. Vajzat nuk thërrasin Zotin për ta gjetur; thërrasin Zotin për t’u gjetur vetë. Dhe ndoshta pikërisht në këtë përpjekje, Zoti ecën nëpër vargje si një hije drite, si një rreze që s’ka nevojë për qiell që të ekzistojë.

 

Sarandë, nëntor 2025

 

POETIKA KOZMIKE E EDONA ALITIT

Ose: dashuria si energji universale

 

Nga Timo Mërkuri

Në poezinë “Ty që ke trokitur në pritjen time”, Edona Aliti shfaqet si një zë që sjell një frymë të re në poetikën shqipe, duke e tejkaluar kufirin midis ndjenjës dhe mendimit, midis shpirtit dhe materies. Ajo është ndër ato poete që e sheh dashurinë jo vetëm si ndjesi, por si energji universale, si ligj i brendshëm që lëviz gjithçka ;njeriun, natyrën, yjet. Në këtë mënyrë, poezia e saj bëhet një përpjekje për të shkrirë botën e brendshme me atë të jashtme, ndjenjën me shkencën, frymën me materien, duke sjellë një bashkë-jetesë të re poetike, që deri më sot nuk është parë me këtë forcë në poezinë shqipe, përfshirë edhe atë të Kosovës.

I- Risitë që sjell Edona Aliti janë të shumta dhe për nga natyra e tyre, të paprecedenta në poezinë shqipe. Ajo arrin të futë me një lehtësi të rrallë dhe me një ndjeshmëri të brendshme elemente të shkencave ekzakte brenda lirikës, duke i kthyer konceptet e fizikës - “energji”, “puls”, “infinit”, “oksigjen” - në materie poetike. Këto terma, që në botën e shkencës lidhen me rregulla të ftohta e ligje të pandryshueshme, në vargun e saj marrin frymë njerëzore dhe bëhen gjuhë e shpirtit, metafora të dritës dhe të lëvizjes. Përmes tyre, Aliti ndërton një gjuhë të re të dashurisë, ku ndjenja përjetohet si valë drite, si ritëm kozmik, si një fuqi që i përfshin të gjitha – trupin, frymën dhe universin.

Në këtë mënyrë, ajo është ndoshta e vetmja poete e brezit të saj që bashkon dimensionin shpirtëror me atë kozmik, duke e ngritur dashurinë në një shkallë përjetësie, ku “koha e bekon rilindjen tonë.” Kjo nuk është vetëm metaforë, por një mënyrë për ta parë jetën e ndjenjës si qarkullim energjie, si ligj universal që ruan e ringjall ekzistencën.

Në këtë bashkëbisedim mes shpirtit dhe universit, Aliti sjell edhe një modernitet estetik, ku figurat poetike nuk janë vetëm zbukurime, por mjete për të krijuar imazhe të ndritshme, të përbëra nga dritë, tinguj, aromë e lëvizje. Poezia e saj është si një univers në miniaturë, ku çdo element frymon dhe çdo frymë kthehet në poezi.

Në thelb, krijimtaria e saj është një akt rilindjeje poetike të ndjenjës, një përpjekje për ta parë dashurinë si përmasën më të lartë të jetës dhe të artit. Ajo nuk e përshkruan dashurinë, por e shndërron në dritë që ndriçon përtej kohës dhe trupit, në një energji që rreh në dejt e universit. Prandaj poezia e Edona Alitit është një përvojë e veçantë e poezisë bashkëkohore shqipe- një hap i guximshëm drejt një poetike që flet me gjuhën e shpirtit, por mendon me gjuhën e universit, duke i dhënë dashurisë formën e një filozofie të re të ekzistencës.

1.Në poezinë e Edona Alitit ndodh një përthyerje poetike e rrallë në letërsinë shqipe: dashuria përjetohet përmes gjuhës së shkencës. Është ndoshta rasti i parë në poetikën shqipe ku në një poezi dashurie futen elemente të shkencave ekzakte, duke u kthyer në përbërës të vetë ndjenjës, jo thjesht si zbukurime, por si strukturë përjetimi. Kjo përbën një risi poetike të jashtëzakonshme, sepse Aliti shkrin dy botë që tradicionalisht janë parë si të ndara — botën e ftohtë të ligjeve fizike dhe atë të ngrohtë të ndjenjës njerëzore — për t’i bërë një të vetme, me qendër dashurinë. Në vargun:

“Krejt çka mund të të dhuroj është një puls

që zotohet të rrah në dej infinitesh,”

dashuria merr trajtë energjie, e cila, si çdo puls fizik, ka dridhje, ritëm dhe vazhdimësi. Ajo nuk është më një ndjesi e thjeshtë zemre, por një valë që përshkon hapësirën dhe kohën. Termat “puls” dhe “infinit” janë fjalë të fizikës, por poetja u jep shpirt, i kthen në përfytyrime ndjesore, duke i bërë simbol të përjetësisë së ndjenjës.

Në një tjetër varg“Oksigjenin ma ke mbushur me aromën tënde,” ajo ndërthur procesin biologjik të frymëmarrjes me përvojën shpirtërore të dashurisë. Oksigjeni, burim jetese, bëhet metaforë e frymës së tjetrit që gjallon brenda saj. Kështu, dashuria nuk është vetëm emocionale, por fizikisht e pranueshme, e përfshirë në strukturën e trupit dhe jetës. Nëpërmjet kësaj gjuhe të re poetike, Edona Aliti krijon një bashkësi mes materies dhe shpirtit, mes energjisë dhe ndjenjës, duke e parë dashurinë si një ligj universal që qeveris gjithësinë, ashtu si graviteti apo drita. Ajo na e shfaq ndjenjën jo si iluzion, por si forcë reale që lëviz botën.

Kjo mënyrë e të shkruarit është një prurje e veçantë në poezinë shqipe, sepse Aliti e ngre ndjenjën në një nivel filozofik e kozmik, duke e ndriçuar përmes fjalëve “energji”, “puls”, “infinit”, “oksigjen” — terma që, në vargun e saj, shkëputen nga përkufizimi shkencor dhe marrin dritën e metaforës. Në vargun e saj, konceptet e ftohta të fizikës bëhen gjuhë e shpirtit, ritëm i jetës, frymë që mban gjallë universin e dashurisë. Madje, në fund të poezisë, kjo energji poetike merr trajtë njerëzore, shpirtërore, dhe kthehet në një amanet të fjalës, siç e shpreh poetja:“Jam amanet vargu që është nisur kah ti.”

Në këtë varg, vetë poezia shndërrohet në energji që udhëton përtej trupit e kohës, për t’u bërë dëshmi e përjetësisë së dashurisë- një frymë që as nuk shuhet, as nuk ndalet, por vazhdon të rrahë në dejt e universit.

Në këtë mënyrë, Edona Aliti jo vetëm që sjell një temë dashurie, por rikrijon mënyrën si mund të flitet për dashurinë. Ajo na kujton se edhe ndjenja më njerëzore mund të shpjegohet me gjuhën e yjeve, dritës dhe pulsit, duke dëshmuar se poezia, si vetë energjia, nuk humbet kurrë - vetëm shndërrohet.

2. Aliti ndërton një lidhje të re mes dashurisë dhe artit. Nuk e sheh ndjenjën si frymëzim për artin, por artin si pasojë të dashurisë, çka e shpreh te vargjet:

“Simfonisë së 9-të të Bethovenit i ra zbehje

që kur trokite në pritjen time.”

Kjo është një përmbysje poetike: arti më i madh botëror “Simfonia e 9 e Bethovenit” “zbehet” përballë ndjenjës së lindur. Dashuria bëhet burim i krijimit estetik, pra, art më i lartë se vetë arti. Në një tjetër varg,

“Çdo shkronjë mi pikturon buzët e tua

 më magjishëm e më fuqishëm se vetë Pikaso,”

ajo krijon një ndërthurje poetike mes penelit dhe fjalës, ku piktura dhe poezia bashkohen në aktin e dashurisë. Kjo shkrirje midis arteve- muzike, pikture, poezie është një tjetër risi që e ngre Alitin në planin e poeteve moderne evropiane.

3. Përkundër përjetimit të menjëhershëm dhe të natyrshëm, që hasim në poezinë tradi-cionale dhe klasike të dashurisë, Aliti e sheh ndjenjën si proces ndërtimi të brendshëm.

“Arkeologjisë së kësaj rruge në kraharor

kam filluar të ndërtoj ditë pas dite imazhin tënd.”

Këtu dashuria është arkeologji e shpirtit, kërkim i ngadalshëm, zbulesë e përditshme. Ajo nuk vjen si shpërthim, por si kërkim dhe ndërtim. Kjo mënyrë e të përfytyruarit është risi konceptuale, sepse poezia shqiptare rrallë e ka trajtuar ndjenjën me këtë thellësi procesuale; si një gdhendje që formon shpirtin ditë pas dite.

4. Aliti përdor një teknikë të rafinuar estetike- sinestezinë - duke bashkuar erën, dritën, tingullin dhe frymën në një përvojë të vetme poetike. Vargu: “Oksigjenin ma ke mbushur me aromën tënde,” është një shembull i qartë ku frymëmarrja (akt fizik) përzihet me aromën (shqisë së nuhatjes), dhe të dyja bëhen shprehje e dashurisë. Kjo përzierje e shqisave është një prurje estetike moderne, që i jep vargut një teksturë të pasur shqisore dhe ndjeshmëri të lartë poetike, duke e bërë ndjenjën të prekshme në mënyrë të shumë-fishtë.

5. Në poezinë e Edoina Alitit, gruaja nuk është më e ndjeshme dhe e përvuajtur, por qenie që krijon, që bekon, që shpëton.“Ruaje si një shkëndijë që ka mposhtur errësirën.” shkruan poetja, ku kjo “shkëndijë” është forca e gruas që ndriçon universin e vet. Kështu, Aliti sjell në poezinë shqipe një zë femëror të fuqishëm e të pjekur, që nuk kërkon dashuri për të ekzistuar, por ekziston për të krijuar dashuri. Ky qëndrim përbën risi kulturore dhe poetike, sepse për herë të parë dashuria vjen nga vetëdija e gruas si burim dritëdhënës, jo si kërkim për plotësim të qënies apo portretit të saj.

6. Për Alitin, dashuria është e pavdekshme jo pse jeton në kujtesë, por sepse bëhet fjalë, pra bëhet poezi.

“Ata që hynë në poezi s’vdesin kurrë, thonë,

jam amanet vargu që është nisur kah ti.”

Këtu, dashuria shndërrohet në amanet poetik që sfidon kohën. Fjala është forma më e lartë e mbijetesës. Madje në fund, poetja e bekon përjetësisht këtë ndjenjë: “Koha po e bekon rilindjen tonë.” Kështu, dashuria bëhet risi poetike dhe rit i rilindjes universale, që koha nuk e shuan, por e shenjtëron.

7. Përtej çdo hamendësimi në poezinë “Ty që ke trokitur në pritjen time” të Edona Alitit ndihen shkëndija të realizmit magjik, megjithëse ato nuk janë të pranishme në mënyrë të drejtpërdrejtë, si në prozën e kësaj rryme, psh  si te  romani “Gjin Bardhela I Arbëresh”. Te Aliti, magjikja shfaqet përmes metafizikës së ndjenjës, përmes mënyrës si ajo e tejkalon realen, duke e shndërruar përditshmërinë e dashurisë në një hapësirë ku njeriu, drita, koha dhe fryma bashkëjetojnë në një realitet poetik të shndërruar. Në thelb, magjikja tek ajo nuk vjen si trill apo fantazi, por si rilindje e realitetit përmes energjisë së dashurisë. Në vargun: “Oksigjenin ma ke mbushur me aromën tënde,” nuk kemi një ndjenjë tokësore, por një përjetim që tejkalon trupin. Oksigjeni. elementi jetësor më i zakonshëm - shndërrohet në aromë dashurie. Kjo është pikërisht fryma e realizmit magjik:  kur realiteti më i thjeshtë merr dritë nga e jashtëzakonshmja, kur ajri vetë bëhet i dashuruar.

Një tjetër shembull i kësaj përthyerjeje të reales në përmasë magjike vjen në vargjet:

“Violinat e mallit që dikur i kisha të preferuara

mi ke heshtur, se u ke dhënë tingull gjitha melodive.”

ku dashuria bëhet forca që ndryshon ligjësinë e tingullit, një fuqi që hesht instrumentet njerëzore dhe i jep muzikë gjithësisë. Është një moment tipik i magjikes poetike, ku ndjenja njerëzore fiton fuqi krijuese, e aftë të ndryshojë botën material; tingujt, dritën, frymën.

Por kulmi i kësaj fryme magjike është te vargjet:

“Krejt çka mund të të dhuroj është një puls

që zotohet të rrah në dej infinitesh,

ruaje si një shkëndijë që ka mposhtur errësirën

veç për të fjetur një herë qepallës sate.”

Në këtë pasazh, dashuria shndërrohet në një fuqi kozmike, një puls që rreh në “dej infinitesh” dhe një shkëndijë që mposht errësirën. Kjo nuk është metaforë dashurie, por është mitologji moderne, një mënyrë poetike për të dhënë magjinë si energji reale, të prekshme. Pikërisht këtu, poezia kalon nga modernizmi në një realizëm magjik poetik, ku ndjenja dhe universi bëhen një.

Në fund, edhe koha; një përmasë tokësore e matshme bëhet qenie e gjallë, e aftë të bekojë: “Koha po e bekon rilindjen tonë.” Ky është një varg ku koha merr vetitë e njeriut, ajo “bekon”, pra vepron. Dhe kjo është thelbi i realizmit magjik, animizimi i botës, gjallërimi i çdo gjëje që në dukje është e pajetë.Prandaj, edhe pse poezia e Alitit rrënjoset në modernitetin e ndjenjës, ajo mban brenda vetes një magji poetike të përmbajtur, që lind nga mënyra si ajo e sheh dashurinë; jo si ndjenjë, por si fuqi që krijon botë. Kjo është magjia e saj: e qetë, e dritshme dhe thellësisht njerëzore.

II- Edona Aliti hyn me këtë poezi në një dialog të qetë dhe të thellë me poezinë europiane të ndriçimit të brendshëm – traditën ku dashuria shihet si energji që përfshin gjithësinë. Nuk është një imitacion, por një bashkëbisedim shpirtëror, ku përvoja e ndjenjës bëhet përvojë filozofike. Kjo frymë e afron poeten me universin poetik të Rainer Maria Rilke-s, i cili e sheh dashurinë si rrugë për njohjen e vetvetes dhe të qenies, por edhe me Paul Éluard-in, poetin e dashurisë që e përjetëson ndjenjën përmes dritës dhe hapësirës së shpirtit.Qysh në strofën e tretë, ajo shprehet:

“kam filluar të ndërtoj ditë pas dite imazhin tënd

me copëza ajri që i mbledh polenëve,”

duke shndruar dashurinë në proces krijimi, në art dhe përkushtim. Këtu poezia bëhet një tempull i shpirtit, ku çdo “copëz ajri” është përkushtim dhe çdo “polen” kujtesë ndjenje. Ndërtimi i imazhit të tjetrit përmes elementeve të natyrës është një prurje e veçantë, që ndërthur spiritualen me fiziken, ndjesinë me materien, një metaforë që flet si shpirtit shqiptar, ashtu edhe lexuesit europian.

Poetja e sheh dashurinë si formë njohjeje dhe mënyrë për ta kuptuar botën, jo përmes logjikës, por përmes ndjesisë. Ajo ndërton komunikimin jo me fjalë, por me frymë, me puls, me dritë. Te vargjet:

“oksigjenin ma ke mbushur me aromën tënde

dhe violinat e mallit që dikur i kisha të preferuara

mi ke heshtur,”

dashuria bëhet një gjuhë e re e qenies, që flet përmes aromës, heshtjes dhe tingullit të brendshëm. Kjo ndjeshmëri e kujton poezinë europiane të shpirtit dhe ndjesisë, ku fjala nuk shpjegon, por ndriçon — ashtu si tek Ungaretti dhe Elitis, ku ndjenja shndërrohet në instrument njohjeje dhe drita bëhet simbol i ekzistencës.

Një tjetër pikë takimi me poezinë europiane është simbolika e dritës dhe ajrit. Në poezinë europiane të shekullit XX, drita është metaforë e shpirtit, ajri është hapësira e përbashkët e frymëmarrjes njerëzore. Edhe te Aliti, dashuria ndodh “në ajër”, në një hapësirë të tejdukshme ku trupat bëhen dritë dhe frymë:

“Me copëza ajri që i mbledh polenëve

të ndërtoj imazhin tënd.”

Kjo e afron poeten me traditën e Rilkes, Éluard-it, Ungaretit dhe Elitis-it, ku ndjenja bëhet materie e hollë, gati e padukshme, që bashkon natyrën me shpirtin. Por te Aliti, kjo ndjeshmëri merr një dimension më tokësor dhe më njerëzor; ajo rrjedh nga përvoja reale e dashurisë dhe nga afërsia me tjetrin, duke i dhënë poezisë një identitet të veçantë shqiptar.

Në fund duhet theksuar se Aliti, si një zë i veçantë i poezisë bashkëkohore shqiptare nuk ecën pas poezisë europiane, por bashkëecën me të, duke sjellë një frymë më të ngrohtë, më njerëzore dhe më të dritshme. Poezia e saj mban aromën e tokës dhe dritën e shpirtit, ku dashuria nuk është vetëm ndjenjë, por energji që rilind kohën: “teksa vet koha po e bekon rilindjen tonë.”

Në këtë mënyrë, poezia “Ty që ke trokitur në pritjen time” bëhet pjesë e një kori të gjerë europian, ku ndihen jehonat e Rilke-s dhe Eltis-it, por ruan melodinë e vet shqiptare – atë të shpirtit që kërkon universin brenda dashurisë dhe e gjen në frymë, në dritë, në ndjesi.. Ndërthurja e dritës, pulsit dhe kohës krijon një harmoni poetike që i përket si dashurisë njerëzore, ashtu edhe asaj kozmike, ku poezia nuk përshkruan dashurinë, por e krijon atë sit e vargjet: “ruaje si një shkëndijë që ka mposhtur errësirën.” ajo shndërron dashurinë në një akt të përjetësisë. Kështu, poezia e Edona Alitit bëhet pjesë e një kori të gjerë europian, por ruan melodinë e vet shqiptare, atë të shpirtit që e kërkon universin brenda dashurisë dhe e gjen atë në frymë, në dritë, në ndjesi. Në këtë dritë, poezia e saj bëhet akt rilindjeje, një shndërrim i ndjenjës në art dhe i artit në jetë.

 

Sarandë, më nëntor 2025

 

 

EDONA  HALITI

 

TY  QË KE TROKITUR NË PRITJEN TIME

Simofonisë së 9-të të Bethovenit i ra zbehje

që kur trokite në pritjen time

u bëre sinonim i gjitha lutjeve që i bëra heshtas,

oksigjenin ma ke mbushur me aromën tënde

dhe violinat e mallit që dikur i kisha të preferuara

mi ke heshtur,

se u ke dhënë tingull gjitha melodive

rrugë u dhe stacioneve ku prisnin çastet

mi shporre mungesat qofshin aty edhe qe një mijë vjet!

 

Falmi yjet dypolare,

netëve që të të mbështjell me ëndërrat e fildishta

se ajo qka mbështillet me zemër s'ndjen të ftohët

dhe ata që hynë në poezi s'vdesin kurrë thonë

jam amanet vargu që është nisur kah ti

bekoje!...

 

Arkeoligjisë së kësaj rruge në krahëror

kam filluar të ndërtoj ditë pas dite imazhin tënd

me copëza ajri që i mbledh polenëve

syve të tu u kam hedhur të puthura ndjenjash

se çdo shkronjë mi pikturon buzët e tua

më magjishëm e më fuqishëm se vet Pikaso!

 

E di ti diellin e zakonshëm që e dashurojnë ditët?

Atë për të cilin vjeshtat kanë mijëra vjet që vuajnë...

epo atë nuk e krahasoj me ty,

dhe meteorët që kam numëruar e vetme gjithmonë

i kam shporrur nga qielli,

më mjafton një eter i paskaj hapsirës sime

galaktikë mbushur ujvara dashurish vet TI!

 

Ty që ke trokitur në pritjen time

krejt qka mund të të dhuroj është një puls

që zotohet të rrah në dej infinitesh

ruaje si një shkëndijë që ka mposhtur errësirën

veç për të fjetur një herë qepallës sate!

 

Do të doja që edhe Romeo e Zhulieta të na lakmonin

e Hamleti të jepte urata për shpirtrat tanë

që ngjizur për jetëra në njëri tjetrin do të mbesin

teksa vet koha po e bekon rilindjen tonë!

 

Krejt çka kërkoj prej teje është që ta duash pa hile

qoftë edhe shiun që herë pas here mund të përqafoj tonin qiell

se do të vi një ditë ku Biblotekave të reja të Aleksandrisë

dhe muret si himn do na kujtojnë

e librave do lexohemi përherë!