POEZIA E NIKO KACALIDHËS  ZBUT  DETIN

 

Nga Timo Mërkuri

Për poezinë në prozë të Niko Kacalidhës kam folur dhe te libri im “Blatimet poetike të Niko Kacalidhës” Onufri 2023. ku kam shfaqur dhe tiparet e kësaj poezie, por mqse libri ishte për një auditor të gjerë, nuk u ndala thellësisht te ndonjë poezi e veçantë e tij. Me këtë rast natyrshëm lind pyetja: pse Niko Kacalidha, ky poet modernist  i suksesëshme nisi udhëtimin në poezinë në prozë? Ku kërkonte të shkonte apo çfarë do shkarkonte nga barra shpirtërore dhe pse aty? Sigurisht që përgjigjen e saktë e di vetëm poeti, por duke ecur pas vargjeve të tij në të përpjetë poetike mendoj se dy janë arsyet.

E para: vetë poezia brenda tij e dha gjithçka në formën e saj moderniste, mirëpo ndërkohë që jipte, ajo (poezia) rritej brenda tij, duke e ndjerë të nevojëshme të shndrohej në diçka më të madhe, pasi formati modernist ishte shumë i vogël për atë. Një bonsai mund ta mbash pranë dritares, madje dhe një fidan të rritur limoni mund ta mbash në ballkon e ti vjelësh kokrat e para që prodhon, por një rrap, jo vetëm që s’mund ta mbashë në shtëpi, por as në oborin e saj nuk e mban dot, pasi është pemë që kërkon hapësirë të madhe, me shumë dritë e ajër, që t'i lejonte rritjen në lartësi e zgjerimin e degëve pa asnjë kufizim. Kështu brenda shpirtit të poetit fidani paskësh qenë “fidan rrapi”: kërkonte tokë të fortë, ujë të shumtë dhe hapësirë të bollshme ajri, pse ai reflektonte ngjyra e drita që rivalizonin natyrën, por natyra nuk mbyllet në formate të ngushta. Këtë hapësirë pra, ja siguronte vetëm poezia në prozë.

E dyta: fidani që po rritej brenda shpirtit të tij do të qëndronte me rrënjë aty ku mbiu, por degët do t'i rriste e zgjaste drejt shpirtit të lexuesve, zogjtë do bënin fole te ato degë dhe nën hijen e tij do poeti do ftonte në kuvendime mitet dhe legjendat.

Kështu Kacalidha e gjeti zgjidhjen: te poezia në prozë, e cila  është sot për sot kuota më e lartë e artit poetik, duke qenë ndërkohë edhe (një farë) Olimpi poetik, për poetët që mund të krijojnë poezi "olimpike". Ata që janë bekuar apo "mallkuar" me art (Rreshpja), vetëm poezi të tilla mund të krijojnë, ku mund të zbrazin shpirtin e tej ngopur me frymëzim. Niko Kacalidha bën pjesë në rradhët e atyre poetëve që mund “të lozë” në tokë me poezi moderniste, por shpirti i tij vetëm te poezia në prozë frymon. Për t'u bindur për këtë mjafton të shikoni krahasimisht nivelin e figurave artistike të dy formave poetike që ai lëvron.

I-“Zbutja e detit" është poezi në prozë që përbëhet nga një strukturë e lirë proze, e cila ruan elementet e poezisë, si përdorimi i gjuhës figurative, imazhet e pasura dhe ritmi i brendshëm, veçse është ndërtuar pa ndarje tradicionale në vargje. Kacalidha përdor një gjuhë poetike dhe organizim të tillë që, megjithëse formalisht i përngjan prozës, ajo përçon ndjesi dhe simbolizëm të ngjashëm me poezinë lirike. Në këtë vepër, ai i qëndron besnik stilit të tij:  përdor një strukturë narrative të ngjeshur për të shprehur idetë poetike dhe emocionet që ngërthen teksti.  

Në këtë poezi në prozë Kacalidha krijon një univers të pasur simbolesh e mitologjie, ku deti i trazuar gjen qetësinë përmes fuqisë së artit dhe trashëgimisë kulturore. Te vargu “Hodha në det deponin e hënës dhe shfrynte, afshonte me duhmë,” poeti përdor "deponin e hënës" si simbol i artit, duke sjellë  ndjesinë e ilaçit (deponin)që shëron dhimbjet e kokës. Në vijim, imazhi “sonata e yjeve” dhe “lira e Orfeut” simbolizojnë një simfoni kozmike që muzikon natyrën, duke ngjallur harmoni dhe qetësi në mjedisin e trazuar. Muzika e Orfeut, simbol i artit që zbut shpirtin, reflekton fuqinë e artit për të ndikuar mbi natyrën dhe për të harmonizuar universin. Nuk na befason vargu “Manteli i Homerit shndërrohej në velë brigjeve të shtynte anijet e akejve” ku poeti përfshin elemente epike, që nënkuptojnë trashëgiminë historike dhe kulturore, të cilat ndikojnë në arritjen e një paqeje shpirtërore. Jemi mësuar të shohim Kacalidhën të hyjë në sallonet e poezisë moderne veshur me mantelin e Homerit, e cila, si figurë simbolike përfaqëson urtësinë dhe madhështinë e epikës, por duke parë se te kjo poezi, ky mantel shndërrohet në velë që drejton "anijet e akejve" atëherë ndjejmë se Homeri dhe mantel i tij janë në shërbim të paqes dhe anieve (të luftës) u jipet udhë drejt ..paqes. Shënjtorët me liturgjinë simbolizojnë dimensionin shpirtëror dhe religjioz duke sugjeruar se paqja dhe qetësia janë të lidhur me besimin. Kjo përforcohet me vargun “Shënjtorët vëzhgues me liturgjitë në kryet e gurit” ku ndjen se ndihma dhe mbështetja shpirtërore janë thelbësore për të arritur paqen. Orrakulli si simbol i profecisë dhe njohurive sugjeron se zbutja e detit ka nevojë për udhëheqës, dikë që mund të ofrojë drejtimin dhe shpresën. “Orakuli zbuste Poseidonin” tregon se përballja me forcën e natyrës kërkon njohuri dhe urtësi.

Vëreni pak: kur poeti përmend “Unë, aedi i vetmuar zbusja luanin e Butrintit” ai i referohet basorelievit të "luanit të Butrintit" një simbol i forcës dhe agresionit. Përmendja e këtij luani gdhendur mbi një nga portat e Butrintit, shërben si metaforë e përpjekjeve të poetit për të zbutur natyrën e egër dhe për të përcjellë një ndjesi paqeje. Pra, poeti përfton kështu figurën e artistit, që përpiqet të pajtojë kontrastet e natyrës me realitetin. Kjo është tepër e ndjeshme te vargu i fundit, ku figura e poetit si “bardi i pastrehë, shtrirë në shkallarët e anëdetit” përfaqëson artistin që, pavarë-sisht nga ndjenja e vetmisë synon të ndikojë mbi universin përmes artit të tij.

Densiteti  figurativ dhe aktiv i elementeve tregon një ndjenjë të thellë përfshirjeje emocionale. Poeti angazhohet në dialog me elemente natyrrë, arti, historie e besimi duke theksuar rëndësinë e mardhënieve të ndërsjellta midis tyre në kontributin e një paqeje (jo vetëm) shpirtërore.  Poezia është gjithashtu dhe një pasqyrim i thellë i tipareve themelore të poezisë së Kacalidhës, pse ilustron mënyrën se si ai ndërthur metaforat, simbolet dhe elementet muzikorë për të përfituar një vepër të fuqishme, që I fton lexxuesit të reflektojnë mbi natyrën, artin dhe vetveten

II-Me qënë se përmendëm tiparet e poezisë së Kacalidhës vlen të themi se poezia “Zbutja e detit” reflekton thelbësisht tiparet që karakterizon poezinë në prozë të atij, analizuar prej nesh te libri “Blatimet poetike të Kacalidhës” Onufri 2023, ndonëse u jemi referuar disa poezive të tjera. Njësimi i tipareve të kësaj poezie me krijimtarinë tjetër poetike në prozë na tregon unitetin artistik në krijimtarinë e tij, çka dëshmon për një poet të konsoliduar në kuotat e epërme të artit. Le ti shohim këto tipare të krijimtarisë së tij te poezia “Zbutja e detit”:

1.  Poezia në prozë e Kacalidhës spikat për një strukturë morfologjike të veçantë duke zvendësuar vargjet tradicionale me fjali të gjata e të dendura, që ngjajnë si një rrëfim i ngjeshur. Ndryshe nga poezia e zakonëshme, këtu fjalia është një varg i zgjeruar që shpreh ndjenjë dhe mendim me një frymë të pandërprerë, duke krijuar një tension të brendshëm që të udhëheq drejt kulmit të idesë. Kjo strukturë ndikon lexuesin që të bëhet pjesë e poezisë, duke i lënë hapërsirë për interpretim të lirë të pikësimit dhe ritmit të leximit, duke kuptuar intuitivisht ku duhet ndaluar ose ku duhet mbajtur fryma, siç ndodh me vargjet "Hodha në det deponin e hënës dhe shfrynte, afshonte me duhmë, përhapej dhe shtrihej fëshfërima e shkumës nga dhimbja e kokës."

2.Për Kacalidhën rëndësia e fjalës është qendrore; çdo fjalë është zgjedhur me kujdes si bazë e motivit dhe ndërton struktura estetike të shumëllojshme. Poezia e tij nis me një shpërthim të fuqishëm emocional dhe rrjedh si një përrua drejt epilogut të saj, duke krijuar tingëllim dhe muzikalitet të brendshëm përmes përsëritjeve dhe alitera-cioneve. Kjo lidhje e fjalës me ritmin, së bashku me një strukturë të përpunuar mirë, e bëjnë poezinë e tij një eksperiencë unike për lexuesin, që shpesh kërkon të zbulojë më thellë procesin krijues të poetit. Fjalët e poezisë janë të zgjedhura me kujdes, ku çdo fjalë shpreh një emocion të veçantë në varësi të motivit të poezisë. Në fragmentin "Manteli i Homerit shndërrohej në velë brigjeve të shtynte anijet e akejve," fjala "mantel" dhe "velë" sjellin imazhe të trashëgimisë së lashtë, duke ndërthurur fuqinë epike me natyrën e butë të gjuhës poetike.

3.Poezia e Kacalidhës mbart elemente biblik e misticizëm, madje format tipografike dhe figurative të poezisë të kujtojnë tekstet biblike. Kjo ndikon që lexuesi të përjetojë një ndjenjë misteri, duke kërkuar ta kuptojë poezinë përtej nivelit të parë. Poezia është një përzierje mes prozës dhe poezisë, ku ritmi poetik ndërthuret me strukturën e rrëfimit, duke e ndarë poezinë nga hermetizmi dhe duke e bërë atë më të kuptue-shme për lexuesin elitar. Në pasazhin: "Orakulli zbuste Poseidonin dhe fashitej deti," poeti ndërthur simbolika mitologjike me një ndjenjë të thellë të paqes së natyrës dhe detit, duke krijuar një harmoni surreale midis hyjnores dhe natyrës.

4. Në poezinë e tij, Kacalidha shpreh një transparencë kristalore dhe një përshkrim të qartë të realitetit përmes metaforave. Ai  ndërton një poezi që shfaq ndjenjat e veta në një formë të qartë dhe të perceptueshme, ku lexuesi mund të shohë thellë në emocionet dhe metaforat e saj e  mund të dallojë çdo detaj si në një ujë të kthjellët. Me një ndërtim të mirëstudiuar dhe të harmonizuar, poezia e tij është një arkitekturë e pastër e fjalës dhe stilit, duke shmangur hermetizmin dhe duke krijuar një përvojë të veçantë estetike. Në fragmentin "Ishte lira e Orfeut që kërkonte paqëtimin e detit" lexuesi përçon një ndjesi të qartë të harmonisë dhe qetësisë që përshkojnë poezinë, e cila është si ujërat e kristalta të detit që zbulojnë thellësinë e tyre.

5.Poezia e Niko Kacalidhës i drejtohet një lexuesi të kujdesshëm që kërkon rilexim e thellim. Në fragmentin: “Pastaj sonata e yjeve. Puliteshin dallgët dhe uleshin duke qetësuar brigjet. Ishte lira e Orfeut që kërkonte paqëtimin e detit” tregon si poetika e Kacalidhës arrin të krijojë harmoni të thellë mes formës dhe përmbajtjes, ku ndjenja dhe mendimi ndërthuren me një ritëm të brednshëm të matur mirë. Kjo poezi kërkon një rilexim të kujdesshëm për të zbuluar shtresat e saj të ndërlikuara dhe për të përjetuar plotësisht lidhjen e formës me përmbajtjen, duke e udhëhequr lexuesin në një rrugëtim artistic, të pasur, kuptim plotë dhe të nivelit të epërm.

II- Në këtë poezi   Kacalidha shfrytëzon elemente të modernizmit, postmodernizmit, dhe surrealizmit për të krijuar një poezi në prozë që mishëron një botë të ngarkuar me simbole mitologjike, përjetime ekzistenciale, dhe figura të gjalla, shpeshherë të jashtëzakonshme.

1.Duke shfrytëzuar elementet modernist si: a.përdorimi i simboleve dhe referencave mitologjike, "lira e Orfeut", "manteli i Homerit" dhe "luani i Butrintit", poeti sjell tema universale që pasqyrojnë përjetësinë e artit dhe kulturës. b.Kacalidha shkrin kulturën e lashtë dhe mitologjinë me përjetimet moderne, duke krijuar një bashkëjetesë të së kaluarës me të tashmen..c. Me vargun “Unë, aedi i vetmuar zbusja luanin e Butrintit” Kacalidha portretizon poetin si figurë të vetmuar, që përballet me botën përmes artit të tij. Aedi përballet me detin, ( simbol i fuqisë dhe përhershmërisë), për ta qetësuar, duke nxjerrë në pah sensibilitetin ekzistencialist të artistit modernist. ç. Me frazën “Hodha në det deponin e hënës dhe shfrynte, afshonte me duhmë,” krijon një imazh surreal brenda modernizmit, pse "deponi i hënës" , një metaforë e bardhë qetësuese dhe ciklike si vetë hëna përftohet si një ilaç mbi detin, duke e personifikuar këtë të fundit me shfryrjen dhe duhmën që lëshonte. Kjo është një ndërhyrje e papritur, një lëvizje që përmbys realitetin dhe sjell një ndjesi surrealizmi, ku natyra është e ndikuar nga elemente të pazakonta. Pra këtu poeti shkrin realitetin me ëndrrën, një tipar surrealist që krijon një univers poetik ku kufijtë mes konkretes e imagjinatës zhduken. Në të njëjtën mënyrë, “sonata e yjeve” dhe shfaqja e “lirës së Orfeut” që qetëson detin krijojnë një ndjesi surrealiste të harmonisë kozmike dhe ndikimit të artit mbi natyrën.

2.Poeti nuk mjaftohet me modernizmin, ai krijon qasje postmoderniste si një shkallë më e epërme, e cila shfaqet në përdorimin e referencave mitologjike e antike, të tilla si “Orfeu” dhe “Homeri,” që bashkëjetojnë me referenca lokale si “luani i Butrintit”, basoreliev i njohur, simbol i qëndresës dhe agresionit, i cili shndërrohet në metaforë e përpjekjeve të poetit për të pajtuar e zbutur kontrastet natyrore e sociale përmes artit. Kjo ndërthurje e miteve universale me traditat e bën tekstin një fushë që përfshin dimensione globale dhe vendore, në një dekonstruim të kufijve tradicionalë të artit.

3. Gjithashti fakti që Kacalidha e vendos poezinë në formën e prozës, duke krijuar një strukturë të lirë që kapërcen format tradicionale të poezisë dhe të prozës, krijon një element postmodernist, i cili sfidon kufijtë formalë të artit dhe përqafon një mënyrë të re shprehjeje, ku përjetimi poetik përçohet në formë narrative dhe pa kufizime tradicionale.

III-Mirëpo me një lexim të vemëndshëm ndjen se poezia “Zbutja e detit” e Kacalidhës ka elemente që tejkalojnë postmodernizmin, duke sjellë aspekte të një ndjenje më të thellë metafizike dhe shpirtërore, e cila shkon përtej shpërbërjes dhe fragmentimit karakteristik të postmodernizmit. Këto elemente përfshijnë:

1. Postmodernizmi shpesh shmanget nga idetë e unitetit apo kuptimit të përbashkët, dhe e zhyt botën në fragmentarizëm. Në poezi, Kacalidha përpiqet të ofrojë perspekti -vë të unifikuar të botës, ku fuqia e artit ka potencialin të pajtojë konfliktet dhe të japë një paqe transcendence. Simbolika e "lirës së Orfeut" dhe "orakullit që zbuste Poseidonin" sugjeron kthimin te lidhja e përjetshme mes njeriut dhe forcave të natyrës, duke përfshirë përmasa shpirtërore që tejkalojnë racionalitetin.

2.Kacalidha, duke përfshirë mitologjinë dhe surrealizmit krijon një hapësirë ku reali-teti shtrihet përtej të zakonshmes dhe materiales. Elementet surrealiste, si "deponi i hënës" që shëron dhe "sonata e yjeve," tregojnë një botë të idealizuar ku imagjinata dhe fuqitë hyjnore luajnë rol të rëndësishëm. Kjo i jep poezisë  cilësi mbinatyrale, një hapësirë për të menduar përtej asaj që është e mundëshsme në kuptimin tokësor dhe përtej dyshimit karakteristik të postmodernizmit. Duhet të pranojmë se në poezinë shqipe Kacalidha është i vetmi mjeshtër që farkëton surrealizmin me mitologjinë duke na dhënë një poezi fine.

3.Poeti shfaqet te kjo poezi jo vetëm si vëzhgues, por si një figurë që merr përsipër detyrën e “zbutjes” së forcave të egra (si deti dhe “luanin e Butrintit”). Shihe pak te vargu i parë si shprehet poeti: “Hodha (dmth unë-poeti) në det deponin e hënës”, pra ai vepron, nuk qëndron mënjanë. Pikërisht ky rol e shndërron atë në mbrojtës të shpirtërores dhe trashëgimisë (te zbutja e luanit), duke  tejkaluar postmodernizmin, I cili  ironizon ose  relativizon rolin e autorit. Këtu poeti bëhet veprues ose ndërmjetës mes njerëzores e hyjnores, duke marrë një rol pothuajse mesianik, diçka që postmo-dernizmi e shmang.

4.Ndërsa postmodernizmi fokusohet te individualizmi dhe përvojat unike, Kacalidha arrin të mbajë ndjenjën e lidhjes universale, duke kërkuar që arti dhe traditat e lashta të shërbejnë si ura mes të kaluarës dhe të tashmes. Pikërisht ky bashkim mes kohëve tejkalon skepticizmin postmodern.

Në këto mënyra, poezia e Kacalidhës përfshin përmasa shpirtërore dhe përpiqet të arrijë një qëllim të unifikuar dhe transcendental, duke kapërcyer kufijtë e postmode-rnizmit dhe duke i ofruar një vizion më të gjerë natyrës njerëzore, botës artistike, sigurisht dhe lexuesve të tij.

IV-Niko Kacalidha është magjistar I figurave artistike dhe rolin që u jep atyre në poezinë e tij. Kështu psh.,në poezinë “Zbutja e detit” figurat artistike veç finesës së tyre artistike, sjellin përtej postmodernizmit një qasje poetike të re ku poezia në prozë dhe mitologjia bashkëpunojnë për të krijuar një udhëtim të thellë ekzistencial. Figurat artistike të ndërthurura përçojnë ndjesinë e zbutjes së detit dhe përvetësimit poetik të elementeve, duke e orientuar lexuesin drejt një perspektive artistike që shkon përtej postmodernizmit, në një botë ku arti dhe natyra bëhen një e vetme, në poezinë në prozë. Të kuptojmë një gjë: kjo perspektivë artistike e figurave në poezinë “Zbutja e detit” shkon përtej postmodernizmit, pasi ato kërkojnë të rikthejnë një ndjesi të përjetësisë, harmonisë dhe fuqisë së artit, në vend të fragmentimit apo ironisë tipike të postmodernizmit. Ta shohim konkretisht për secilën figurë artistike:

1.Metafora e artit të hënës: “Deponi i hënës” përfaqson artin si një burim të pashstershëm dritëdhënës dhe mistijk që ndikon te deti ( shoqëria, ndjenjat apo qetësia) në vend të përthyerjes ose fragmentimit të vargut në relativizim të kuptimit, karakteristikë e postmodernizmit.

2.Imazhi i gjallë dhe simbolik “Fëshfërima e shkumës”  përçon qetësimin e elemente-ve të egra natyrore, si psh dallgët e detit dhe tejkalon postmodernizmin përmes përqasjes së saj harmonike ndaj natyrës, duke e shfaqur detin, jo si një element të copëzuar apo distancuar nga njeriu, por si një pjesë e lidhur ngushtë me ndjesitë dhe  kërkimin shpirtëror të poetit.

3. “Manteli i Homerit që shndërrohet në velë” është një metaforë dhe symbol që lidh traditën epike dhe mitologjinë me lundrimin dhe kërkimin poetik. Kjo përbën një tejkalim të postmodernizmit, i cili shpesh dekonstrukton traditën, duke e fragmentu-ar dhe distancuar atë, ndërsa këtu Kacalidha e ringjall traditën, duke i dhënë një funksion të ri, që krijon harmoni mes të shkuarës dhe të tashmes poetike.

4. Metafora:“Afshi i detit”i jep detit një cilësi të gjallë, duke e trajtuar si një qenie e gjallë me emocione dhe ndjenja.  Kjo metaforë e tejkalon postmodernizmin, sepse e zhvendos vemëndjen nga de-humanizmi dhe fragmentimi  drejt një vizioni unifikues, ku elementi natyror personifikohet dhe bashkohet me botën shpirtërore të poetit, duke u distancuar nga ironia postmoderne.

5. Personifikimi: “Dallgët që puliten dhe ulen” e tejkalon postmodernizmin përmes vizionit të harmonisë dhe qetësimit, në vend të fragmentimit dhe skepticizmit karakteristik postmodernist. Këtu natyra dhe artet bashkohen në një unitet estetik dhe shpirtëror, duke krijuar një lloj paqeje, në vend të ndarjes që shpesh reflekton postmodernizmi.

6.Simbolizmi, imazhi dhe ndërthurja epike “Anijet e akejve që shtyhen nga brigjet” tejkalon postmodernizmin duke përdorur një imazh që lidh trashëgimin kulturore me ndjenjën e vazhduimësisë dhe përkatësisë historike, në vend që të theksojë krizën identitare. Pra, ndryshe nga tendencat postmoderniste për të dekonstruktuar mitin dhe historinë, kjo figurë sugjeron kthimin në rrënjët epike përmes bashkimit të poezi-së bashkëkohore me rezonancën e lashtësisë.Sinqerisht, duhet ta dashurosh letërsinë dhe historinë e antikitetit si Niko Kacalidha që të formosh vargje të tilla. 

7. Vargu "Liturgjitë në kryet e gurit" përmban një imazh simbolik dhe mund të shihet si një metaforë që përfaqëson shenjtërimin dhe ndërlidhjen mes të shenjtës, qiello-res dhe tokësores. Nëpërmjet figurës së "liturgjive" (lutjeve apo ritualeve fetare) të vendosura në një element të fortë si guri, poeti krijon një lidhje të thellë mes ritualit të lashtë dhe natyrës së paprekur. Kjo figurë tejkalon postmodernizmin pse kalon përtej ironisë dhe fragmentimit karakteristik për të, për të risjellë idenë e harmonisë dhe bashkimit të elementeve të përjetshme të artit dhe shpirtit njerëzor, karakteri-stikë që i afrohet ndjenjës universale dhe transcendencës.

8. Vargu "Deti që fashitet" përmban një personifikim, pse i atribuon detit aftësinë për t’u "qetësuar" si qenie njerëzore apo me emocioneduke i  dhënë detit një dimension njerëzor dhe emocional, duke krijuar një lidhje të thellë midis natyrës dhe shpirtit njerëzor. Kjo qasje e tejkalon postmodernizmin pse  largohet nga skepticizmi dhe relativizmi i tij. Në vend të një perspektive fragmentare apo ironike, poeti ndjek një përqasje harmonike të përjetshme, ku forcat natyrore shprehin lidhje të ngjashme me ato njerëzore, duke ndërtuar njëkohësisht një ndjenjë universale të qetësisë dhe bashkëpunimit ndërmjet natyrës dhe njerëzimit “.

Kështu mund të vijojmë të flasim për: a. përshfaqjen poetike të personifikimit te “Aedi i vetmuar” dhe “luani i Butrintit” që shprehin  lidhje të thellë ndërmjet artistit dhe natyrës, duke synuar kuptimin përmes artit.b. Metafora dhe personifikimi “Orakulli që zbuste Poseidonin”  që nxjerr në pah forcën e natyrës dhe rolin e artit, simbolizuar nga Orakulli, si mjet për të aritur harmoninë dhe paqen, si kundërpeshë ndaj dyshimit postmodern. c. Imazhdi simbolik “Shenjtorët dhe liturgjia” që përçon ndjenjën e shenjtërisë dhe respektit ndaj natyrës, duke kthyer dinjitetin që shpesh ironizohet në postmodernizëm. ç. Simboli “Manteli i Homerit”  që forcon përkatësinë ndaj një tradite të njohur epike që kërkon unitet dhe vazhdimësi, larg skepticizmit postmodern, si dhe d. Metafora e“Sonata e yjeve” dhe personifikimi “lira e Orfeut”  që shfaqin muzikën dhe harmoninë e natyrës dhe tejkalojnë postmodernizmin duke theksuar bukurinë dhe thellësinë e natyrës si burim frymëzimi në vend të ironisë dheduke theksuar forcën e artit në shpirtin njerëzor dhe në botën natyrore, madje duke sjellur një unitet mes artit dhe natyrës ndryshe nga postmodernizmi që e sheh artin si një produkt relativ dhe të ndarë nga përvoja njerëzore. Pra shophim se secila figurë ndihmon të tejkalojë postmodernizmin duke krijuar vizion ku arti dhe natyra shkrihen për një kuptim të qëndrueshëm, me harmoni dhe transcendencë. Porn ë këtë rast nuk mund të lemë pa përmendur talentin dhe njohuritë e thella të Kacalidhës që ndërton e ndërlidh figura shumëplanëshe në funksion të artit të tij poetik, figura plot dritë e ajër dhe …histori.Mjafton të lexosh poezitë e Kacalidhës dhe sigurisht që do mësosh dhe historinë e mitologjisë.

IV- Në poezinë "Zbutja e detit," Kacalidha, ndonëse përdor referenca mitologjike, ai flet për kohën tonë përmes një thirrjeje të heshtur ndaj artit dhe kulturës si mjete për t'ë sjellë paqe në botën e trazuar. Nëpërmjet këtyre referencave, poeti kërkon të thotë se: ashtu si në të shkuarën, edhe sot, përplasjet dhe pasiguria njerëzore mund të “zbuten” përmes përqafimit të artit, të kulturës dhe të trashëgimisë shpirtërore. Në qoftë se rilexojmë vargun:"Hodha në det deponin e hënës dhe shfrynte..." ky tregon një akt simbolik të qetësimit të detit të trazuar, që mund të shihet si përpjekje për të qetësuar emocionet dhe trazirat e botës sonë. Hëna e bardhë (deponi) krijon një imazh qetësues dhe iluzion si një mjet për të ulur “temperaturën” e kohës sonë të mbushur me konflikte dhe shqetësime.

Në këtë mënyrë poezia e tij shndrohet në një kujtesë se arti mbart forcën për të krijuar qetësi shpirtërore, për të qetësuar "dallgët" dhe ripërtërirë shpirtin njerëzor. Duke përmendur "lirën e Orfeut," "mantelin e Homerit," dhe figurën e "aedit të vetmuar," poeti e fton kohën tonë të rikthehet te përdorimi i forcës së artit (në antikitet) për të zgjidhur krizat moderne. Kjo përpjekje për të gjetur një urë mes së kaluarës dhe të tashmes është një mesazh për të shpalosur idenë se identiteti ynë, si njerëz dhe si shoqëri, është i lidhur ngushtë me traditën kulturore dhe artistike. Kacalidha përçon idenë se kjo pasuri e së  kaluarës nuk është thjesht kujtim, por mjet i domosdoshëm për të zgjidhur problemet e kohës sonë. "Lira e Orfeut" dhe "manteli i Homerit" janë simbole të artit dhe kulturës së lashtë që Kacalidha i fton për të treguar se paqja është e arritshme përmes artit e trashëgimisë kulturore. Përfshirja e tyre është një kujtesë për kohën tonë se arti dhe kultura kanë qenë gjithmonë strehë ku njerëzit gjejnë qetësi dhe kuptim. Po kështu te vargjet: "Unë, aedi i vetmuar zbusja luanin e Butrintit" – Këtu, poeti vetë identifikohet si një artist i përkushtuar që përpiqet të "zbusë" forcat e fuqishme të botës. Simboli i luanit të  Butrintit, përfaqësojë sfidat dhe konfliktet e kohës sonë, ndërsa përpjekja e poetit për ta “zbutur” tregon fuqinë e artit për të sjellë pajtim e paqe.

Po ashtu, ai i drejtohet kohës sonë përmes gjuhës surrealiste, duke thyer kufijtë e reales për të treguar se arti ka fuqinë të zhvendosë perceptimin tonë dhe të sjellë një botë ku harmonizohet realiteti dhe ëndrra. “Zbutja e detit” është një alegori për nevojën për qetësimin e shpirtit kolektiv, për pajtimin me veten dhe me të kaluarën. Kacalidha i fton njerëzit e kohës sonë të ndalojnë për një çast për t'i dhënë rëndësi shpirtit, të lënë anash materializmin dhe të rigjejnë vetveten përmes artit dhe vlerave të përjetshme njerëzore. Duke përdorur një gjuhë surrealiste, si "sonata e yjeve" dhe "orakulli që zbuste Poseidonin" poeti krijon një botë, e cila tejkalon realitetin e përdi-tshëm. Pra egziston dhe një tjetër mënyrë për t’i parë gjërat, një thirrje për të kaluar përtej materializmit të botës moderne dhe për të pranuar një realitet, ku arti na mundëson të rigjejmë paqen dhe qetësinë e brendshme.

Në këto vargje, pra, ndjehet impulse i  ideve të Kacalidhës për kohën tonë. Përmes simboleve të artit, qetësimit të forcave të egra, bashkimit të reales me imagjinatën, poeti i drejtohet të sotmes dhe fton njerëzit të gjejnë një paqe të brendshme përmes përqafimit të artit dhe trashëgimisë shpirtërore.

V- Kacalidha nuk mjaftohet me kaq,në poezinë në prozë “Zbutja e detit,” ai përfshin elemente universal, të cilat tejkalojnë kulturat dhe kohët, duke e bërë poezinë të kuptueshme dhe të ndjeshme për çdo lexues. Këto elemente përfshijnë:

1.Poezia trajton temën universale të konfliktit të brendshëm e të jashtëm, që në këtë rast simbolizohet nga deti i trazuar dhe procesi i “zbutjes”së tij. Kjo ndjenjë përpjekje -je  për të sjellë paqe dhe qetësi përbën një shqetësim të përbashkët njerëzor, ku ata kërkojnë një ekuilibër mes forcave të brendshme dhe të jashtme që i trazojnë.

2.Përmendja e “lirës së Orfeut,” “mantelit të Homerit,” dhe referenca ndaj orakullit dhe shenjtorëve sjell përpara lexuessve idenë universale të artit dhe kulturës si mjete për shërim, shpëtim e qetësim. Kjo ide është e përhapur në shumë kultura e kohëra, duke bërë që poezia të ketë një rezonancë të gjerë.

3. Mite si Orfeu, Poseidoni e shenjtorët janë simbole arketipale që gjenden në shumë kultura si përfaqësues të konflikteve të brendshme të njeriut dhe përpjekjeve për të arritur paqe. Këto figura arketipale ofrojnë një urë për të kuptuar proceset shpirtëro-re, që janë përjetime universale të qenies njerëzore.

4.Po ashtu, elementet natyrore, si deti, hëna, yjet, dhe valët, janë simbole universale që i flasin çdo lexuesi dhe lidhin njeriun me natyrën e universin përmes një përjetimi që tejkalon kufijtë gjeografikë. Këto simbole shërbejnë si mjete për të kuptuar jetën dhe për të kërkuar një unitet të brendshëm dhe një lidhje me diçka më të madhe se individi.

5. Dhe së fundi, mendoj se figura e “aedit të vetmuar,” që përpiqet të “zbusë luanin e Butrintit” flet për rolin universal të poetit ose artistit si ndërmjetës mes njerëzores dhe hyjnores, reales e shpirtërores. Ky concept: misioni I artistit për të mbartur kuptimin dhe shërbyer si “ujësjellës” për qetësinë shpirtërore, është ide që kuptohet dhe vlerësohet nga lexues të ndryshëm në të gjithë botën.

Pra, pikërisht përmes këtyre elementeve, poezia e Kacalidhës shpalos një mesazh universal lidhur me ndjeshmërinë, forcën e artit dhe kërkimin për paqe shpirtërore, tema që janë të kuptueshme dhe të kërkueshme për njerëzit, pavarësisht kohës apo vendit.

VI- Sipas avantazheve dhe hapësirave që krijon, poetët e nesërm mund të lëvrojnë kryesisht poezinë në prozë, sepse kjo formë u jep atyre hapësirë të pakufizuar për të rrëfyer dhe për të ndier. Pa vargje e metrikë që t’i kufizojnë në formate, ata kanë lirinë për të zbuluar mendimet dhe emocionet e tyre, një lehtësi e përkryer për epokën e sotme, kur arti kërkon të çlirohet nga kornizat tradicionale.

Poezia në prozë bashkon tregimin dhe lirizmin, një ndërthurje e cila tërheq lexuesit e sotëm që janë të etur për tregime të shprehura në gjuhë poetike. Te kjo poezi fjalët rrjedhin si një rrëfim i butë, duke mbartur në vetvete një histori ose ide, një emocion ose moment, me të gjithë përjetimin e ndjeshmërisë së figuracionit poetik.

Kur arrin thellësitë e ndjenjës, poezia në prozë ofron një përvojë introspektive dhe përfshirje filozofike. Ajo nuk është një lojë fjalësh, por një udhëtim i brendshëm që ofron kuptim e kërkon reflektim, i përshtatur për ata lexues që kërkojnë më shumë sesa pamjen e jashtme, për ata që kërkojnë mendim të thellë, që duan të zhyten në mendime filozofike.

Me shpërbërjen e kufijve të poezisë tradicionale, romantike e klasike, kjo formë kapërcen pritshmëritë klasike dhe duke “njomur” rrënjët me frymën postmoderniste, i përgjigjet shijeve të lexuesve të rinj, të dhënë pas eksperimentimit. Në këtë liri, në këtë thyerje të normave, poezia në prozë pasqyron një botëkuptim të ri letrar që përqafon formën si përmbajtje dhe përmbajtjen si formë. E radhmja gjithmon I takon të resë.

Në një kohë kur çdo gjë ndodh në çaste të shpejta dhe globalizimi i sjell lexuesit drejt konsumit të kohës sa më të shkurtër, poezia në prozë, një rezervat i pashkelur  është vend i preferuar për tu eksploruar nga brezi i ri. Kombinimi i lirikes me filozofinë dhe ndjenjat e përditshmërisë krijojnë një formë të  qasshme dhe të freskët për lexuesin bashkëkohor. Kështu, ajo shfaqet si ishulli i së ardhmes, si poezia që ndoshta do të jetojë më gjatë në zemrën e artit, dhe bashkë me atë edhe emrat e poetëve tanë që lëvrojnë këtë art.

 

Sarandë, më tetor 2024

Zbutja e detit

Hodha në det deponin e hënës dhe shfrynte, afshonte me

duhmë, përhapej dhe shtrihej fëshfërima e shkumës nga

dhimbja e kokës. Pastaj sonata e yjeve. Puliteshin dallgët dhe

uleshin duke qetësuar brigjet.Ishte lira e Orfeut që kërkonte

paqëtimin e detit. Manteli i Homerit shndërrohej në velë

brigjeve të shtynte anijet e akejve. Shënjtorët vëzhgues me

liturgjitë në kryet e gurit. Orakulli zbuste Poseidonin dhe

fashitej deti. Unë, aedi i vetmuar zbusja luanin e Butrintit.

Unë, bardi i pastrehë, shtrirë në shkallarët e anëdetit.

 

Niko Kacalidha “Heraldikët e borës” Onufri 2023, f.422

 

 

PËRSE SHKRUAN IBRAHIM KADRIU

 

PenQendra e shkrimtarëve të Kosovës në Biblotekën“Fan Noli” të qytetit Gjilanit, në projektin “Ora e shkrimtarit” kishte protoganist shkrimtarin dhe poetin e mirënjohur kosovar Ibrahim Kadriu. Duhet të pohojmë zëplotë se Ibrahim Kadriu, poet e prozator me dhjetra vëllime, përkthyer në disa gjuhë e fitues I shumë çmimeve është një zë i veçantë në letërsinë shqipe që u dëgjua dhe duhet dëgjuar me vëmëndje të shtuar dhe në të ardhmen për thellësinë e gjerësinë e mendimit të shfaqur dhe artin me të cilin e shpreh. Pyetjeve të shumta të masës së gjerë të të pranishmëve, Kadriu ju pëërgjigj me një esse, ku trajtoi çështjen e arsyeve që i shtyjnë autorët të shkruajnë. Sigurisht që pyetja e titulluar: “Pse shkruaj” e esses, ka tipar universal, pavarësisht se   Kadriu e trajtoi në planin personal, por që u ndje në fjalimin e tij dhe u kuptua më qartë në lexim se karakteri personal që ai i dha, ishte porta e hyrjes në universalitetin e saj.

I-Në fjalën e tij, publikuar me shkrimin “Pse shkruaj” Ibrahim Kadriut shqyrton motivet dhe arsyet që e shtyjnë drejt atë shkrimit letrar, të cilat janë shumëdimensionale dhe lidhen sa me përvojat personale, me nevojat e brendshme shpirtërore dhe estetike, aq dhe me realitetin social e historik.

1.Një nga arsyet kryesore që Kadriu përmend është çlirimi shpirtëror. Ai e përjeton procesin e shkrimit si mënyrë për t'u çliruar nga barra e rëndë mendore dhe shpirtërore që e ndjek për ditë të tëra përpara se të arrijë të shkruajë. Pikërisht shkrimi i jep atij  ndjenjën e çlirimit nga realiteti emocional i ngarkuar, të cilin ai e transformon në tekst letrar. Shkrimi për Kadriun është rrugëdalje nga tensionet shpirtërore, që lindin nga përjetimi i temave dhe motiveve që e preokupojnë.

2.Element i rëndësishëm është inspirimi i jashtëm, që vjen nga realitetet shoqërore, historike dhe politike. Këto rrethana ndikojnë tek shkrimtari, e nxisin atë të ndërtojë një botë (të re) të vetën letrare ku reflektohet vëzhgimi i tij ndaj shoqërisë dhe ngjarjeve të mëdha reale historike. Në këtë kuadër, Kadriu shpreh se shumë shkrime të tij lindin nga këto ngacmime të jashtme, që ai përpunon në formë artistike për t'i komunikuar me lexuesin.

3.Një aspekt tjetër që Kadriu thekson është kënaqësia estetike që ai merr gjatë procesit krijues, veçanërisht në ndërtimin e karaktereve dhe situatave. Ai shpreh ndjenjën e fuqisë që i jepet në rraport me personazhet e tij, të cilët ai i portretizon “sipas dëshirës” së tij, duke u dhënë jetë dhe formë nëpërmjet penës. Ky proces, edhe pse emocionalisht i rëndë, i jep autorit ndjenjën e plotësisë dhe krijimit të botës së tij letrare, ku ai është "Zoti" i krijimit të njeriut, në trajtën e personazheve. Krahasimi me Zotin nuk është dhe aq i pavend, Zoti e krijoi botën në shtatë ditë, (kohë e gjatë për atë të mirrej me punë) dhe njeriun e krijoi nga balta dhe i dha frymë nga fryma e vetë. Qasshëm me Zotin edhe shkrimtari e krijon botën e tij në një kohë të gjatë dhe personazheve u jep frymë nga frym(ëzimi)a e tij.

4.Në aspektin filozofik, Kadriu e konsideron shkrimin si akt të përjetimit të realitetit dhe të historisë, pse nëpërmjet tij, ai bëhet pjesë e ngjarjeve historike që përfaqësojnë momente kyçe të së kaluarës, të tashmes dhe të ardhmes. Kjo lidhje mes të kaluarës, të cilën e sjell në kohën e sotme është një udhëtim në kohë, ku shkrimtari jeton së bashku me personazhet dhe përjeton ndjenjat e tyre,duke krijuar lidhje të fuqishme me lexuesin.

5.Më në fund, Kadriu përmend se shkrimi është mënyrë për të reaguar ndaj problemave aktuale, duke përfshirë reflekset negative të shoqërisë, si snobizmi, injoranca dhe servilizmi etj. Shkrimtari nuk mund të jetë indiferent ndaj realitetit që e rrethon, ndaj përmes veprës letrare, ai përpiqet të ndriçojë këto probleme dhe të shfrejë ndjenjat e tij ndaj padrejtësive dhe absurditeteve shoqërore.

II-Në shkrimin e tij "Pse shkruaj," Ibrahim Kadriu u qaset disa prej motivimeve moderne të të shkruarit, të qasëshme me ato që kanë përmendur shkrimtarë dhe poetë europianë e botërorë. Edhe pse Kadriu realisht si te shkrimi i mësipërm ashtu dhe në krijimtarinë e tij ndan përvojën si autor që ka përjetuar padrejtësi dhe realitete të ashpra, shkrimi dhe elementët modernë të krijimtarisë së tij prekin disa nga temat që shkrimtarë të tjerë kanë përmendur për arsyen e shkrimit, por gjithmonë në një kontekst të tij të veçantë.

1.Duke e konceptuar të shkruarit letërsi si akt rezistence, ofrohet një prej arsyeve kryesore që Kadriu përmend për të shkruar, e formuluar si përballimi me vuajtjen dhe padrejtësinë. Kjo përkon me motivimet e poetëve si Pablo Neruda etj , që kanë shkruar për të mbrojtur identitetin dhe rezistuar ndaj shtypjes. Në këtë kontekst Kadriu përdor shkrimin si mjet për të përballuar realitetin e tij personal dhe politik, një akt që ndan me poetët që e shohin shkrimin si një formë rezistence dhe  kundërshtie ndaj padrejtësive.

2.Duke e konceptuar shkrimin si një formë ekzistence dhe kuptimi, në mënyrë të tërthortë, Kadriu lidhet me idetë ekzistencialiste të Sartre-it dhe Camus-it, që e shikojnë shkrimin si një mënyrë për t’i dhënë kuptim një bote që duket e pashpresë dhe kaotike. Përmes fjalës së tij, ai i jep një zë vuajtjeve dhe përjetimeve, të cilat do të mbeteshin të heshtura e të braktisura. Përmes fjalës, ai krijon në vepra një botë ku “e para është fjala dhe fjala është Perëndi”. Kjo qasje përputhet shkrimtarët ekzistencialistë që përdorin krijimtarinë për të eksploruar kuptimin e jetës në situata të vështira.

3.Duke e konceptuar shkrimin si  mjet për të tejkaluar frikën dhe vështirësitë, Kadriu, në stilin e tij, i qaset atij (shkrimit) si mënyrë për të përballuar frikën dhe vështirësitë e jetës së përditshme, duke ju përafruar shkrimtarëve që e shohin shkrimin si mekanizëm për të përballuar traumën dhe kaosin shpirtëror e shoqëror, psh figura të tilla si Rainer Maria Rilke apo Paul Celan.

Të kuptohemi, Kadriu nuk u referohet drejtpërdrejt këtyre autorëve, por shkrimi i tij "Pse shkruaj" përmban elemente të ngjashme në thelbin e tyre. Në vetvete Kadriu shkruan për të ruajtur kujtimet, për të dhënë zë përvojave të shtypura dhe për të gjetur një mënyrë për të përballuar realitetin, dhe ndan paralele me poetët modernë që përdorin shkrimin si mjet për të kuptuar botën dhe për të luftuar kundër padrejtësisë.

III-Realisht Ibrahim Kadriu nuk u qaset shkrimtarëve e poetëve europianë vetëm nëpër-mjet shkrimit “Pse shkruaj”, por edhe me krijimtarinë e tij moderniste, e cila qëndron denjësisht në podiumin e nderit të letërsisë europiane. Kështu:

1.Shkrimtarë europianë si Albert Camus dhe Jean-Paul Sartre kanë reflektuar mbi absurdin e ekzistencës njerëzore, ku individi përballet me mungesën e një kuptimi të qartë në një botë indiferente ndaj fatit të tij. Kadriu u afrohet këtyre ideve psh. në përshkrimin e tensioneve e përballjeve me fatkeqësitë në poezinë e tij "Vetë i dyzeti" (pa përmenduar raste të tjera) ku individi përballet me një realitet të paqartë e të padrejtë.

2.Poetë si Pablo Neruda etj janë fokusuar në temën e rezistencës dhe mbrojtjen e identitetit kombëtar përballë shtypjes. Kadriu, duke pasqyruar jetën e tij e të bashkëko-mbësve nën regjimin serb, ndan një ndjenjë të ngjashme në përballjen me padrejtësitë dhe përpjekjet për të mbrojtur identitetin dhe lirinë. Madje edhe te "Vetë i dyzeti", ndjenja e peshës së rëndë mbi individin, që përpiqet ta përballojë, mund të shihet si një formë e rezistencës ndaj shtypjes.

3.Shkrimtarë si Thomas Mann dhe Dostoevsky kanë eksploruar natyrën komplekse të qenies njerëzore, përmes krizave morale dhe shpirtërore. Në poezinë dhe prozën e Kadriut, ndjenja e luftës shpirtërore dhe peshës së situatave të padrejta përmban në vetvete dimension humanist. Poezia e tij shpesh flet për vuajtjen dhe luftën e individit për mbijetesë, duke vënë në qendër njerëzoren në një botë të papajtueshme.

4.Shkrimtarë si Erich Maria Remarque në "Asgjë e re nga fronti i Perëndimit" ka treguar brutalitetin e luftës dhe mjerimin që ajo sjell. Kadriu i qaset këtij shkrimtari përmes përshkrimit të tensioneve politike e shoqërore dhe nxjerr në pah çmimin njerëzor të konfliktit dhe përpjekjen për t’i mbijetuar asaj. Të kemi një gjë parasysh, Ibrahim Kadriu u qaset këtyre shkrimtarëve sin ë aspektin tematik ashtu dhe në atë artistike, e krijuar në mënyrën që tu qaset ideve

Në këtë mënyrë, Ibrahim Kadriu, ndonëse i vendosur në kontekst shqiptar, u qaset ideve universale përmes përvojës së tij personale, duke ndarë elemente të njejta me shkrimta-rët dhe poetët e mëdhenj europianë që kanë reflektuar mbi lirinë, identitetin, absurdin dhe natyrën njerëzore.

IV- Në shkrimin e tij “Pse shkruaj”, Ibrahim Kadriu trajton tema të thella lidhur me arsyet për të cilat shkruan, duke e parë shkrimin si detyrë morale dhe akt të përballjes me historinë dhe realitetin shoqëror. Ai vendos përgjegjësi të madhe mbi shkrimtarin për të treguar të vërtetën, dhe kjo qasje përputhet në disa pika me qëndrimet e shkrimtarëve të mëdhenj shqiptarë si Kadare, Agolli, Kuteli, Camaj dhe Azem Shkreli, ndonëse secili prej tyre ka një qasje unike ndaj shkrimit dhe rolit të shkrimtarit. Kështu:

1.Kadare  jo pak herë ka trajtuar procesin e të shkruarit si akt të ballafaqimit me historinë dhe mision për të sfiduar realitetin. Kadare ( po ashtu si Kadriu) ka qasje me aktin, kur shkrimtari shfaqet si dëshmitar i epokave dhe i realiteteve të dhimbshme. Ai e sheh shkrimin si një armë kundër shtypjes dhe shkombëtarizimit, ku shkrimtari mbart përgje-gjësinë për mbajtjen gjallë të kujtesën kombëtare dhe për të dëshmuar kundër tiranisë. Kadare, në shkrimet e tij mbi letërsinë, ka folur për rolin e shkrimtarit në mbrojtjen e identitetit kombëtar dhe përgjegjësinë morale për të folur për të vërtetën, ide kjo të cilës i qaset Kadriu.

2.Dritëro Agolli, me tonin e tij më tokësor dhe të përzemërt, e ka parë shkrimin si mjet për të qenë pranë njerëzve të thjeshtë dhe për të përçuar përvojat e tyre. Agolli është ndikuar nga jeta rurale e përditshme, dhe e ka parë shkrimin si formë për të kapur vuajtjet dhe vështirësitë e popullit. Për Agollin, shkrimi është akt solidariteti me popullin dhe mënyrë për të trajtuar padrejtësitë e ndershmërinë e jetës. Kësaj ideje i qaset vizioni i Kadriut për shkrimta-rin si zëdhënës të realitetit shoqëror.

3.Po të shohim Kutelin do vërejmë se ai e ka parë shkrimin si akt të ruajtjes së trashëgimi-së kulturore dhe mënyrë për të mbajtur të gjallë frymën dhe zakonet e popullit shqiptar. Ai e ka përqafuar shkrimin si një dokumentim i shpirtit kombëtar, duke e pasur të fortë ndjenjën e përgjegjësisë për  ruajtjen e identitetit nëpërmjet gjuhës dhe tregimeve popullore. Ngjashëm me Kutelin, i cili ka ndjenjë të thellë të përgjegjësisë shoqërore dhe kombëtare që shkrimtari duhet të mbajë, veçanërisht në kontekste të vështira historike është dhe Ibrahim Kadriu.

4.Camaj është zë më i veçantë, ku letërsia e tij përqafon një dimension ekzistencialist dhe shpirtëror, por gjithashtu është i lidhur me mbrojtjen e gjuhës dhe identitetit kombëtar. Për Camajn, shkrimi është formë për të mbijetuar dhe ruajtur identitetin, sidomos në emigracion dhe përballë asimilimit kulturor. Ashtu si Camaj, që e sheh shkrimtarin si një rojtar i gjuhës dhe kulturës, duke e parë letërsinë si vend rezistence kundër harresës e mungesës së identitetit, ashtu është pozicionuar dhe Kadriu në krijimtarinë e tij.

5. Azem Shkreli, e ka parë shkrimtarin si një zë që kundërshton padrejtësitë dhe tiraninë. Për Shkrelin, shkrimtari është një figurë që i përket të dy botëve: botës së individit dhe botës së shoqërisë, duke marrë rolin e mbrojtësit të drejtësisë dhe të së vërtetës. Në disa nga shkrimet e tij, ai flet për letërsinë si  akt moral dhe ekzistencialist, ku shkrimtari nuk mund të qëndrojë indiferent përballë dhimbjes e padrejtësisë. Për Shkrelin, shkrimtari është jo vetëm dëshmitar i jetës, por dhe mbrojtës i saj dhe kjo e përbashkët me Kadriun pasqyron vizionin e tyre për rolin moral të shkrimtarit në shoqëri..

Ajo që ka më shumë rëndësi është se: këta autorë shqiptarë ndajnë me kolegët e tyre ndërkombëtarë motivimet për shkrimin si një akt rezistence, ekzistence dhe një mjet për të përballuar dhe kuptuar vuajtjet, historinë dhe fatet personale e kolektive.

V- E parë në këtë aspekt, shkrimi "Pse shkruaj" i Ibrahim Kadriut tingëllon si një manifest shkrimtari. Në këtë shkrim, ai jo vetëm që përpiqet të shprehë arsyet e brendshme pse ai shkruan, por dhe të artikulojë një vizion më të gjerë për rolin e shkrimtarit në shoqëri. Si shumë manifeste të tjera letrare, Kadriu reflekton mbi detyrimet dhe përgjegjësitë e  shkrimtarit në raport me historinë, të vërtetën dhe përjetësinë e gjuhës. Duhet të citojmë se shkrimi i Kadriut përfshin tema universale si vuajtja, përballja me padrejtësinë dhe nevoja për të dhënë zë ngjarjeve të rëndësishme, të cilat e bëjnë këtë tekst të ndihet si një deklaratë mbi misionin personal dhe profesional të autorit. Kjo qasje është tipike për një manifest shkrimtari, ku ai jo vetëm që reflekton mbi arsyet personale, por përpiqet të ndërtojë një teori të përgjithshme të shkrimit dhe ndikimit të tij.

1.Ky shkrim i Ibrahim Kadriut duhet përshëndetur për vizionin e tij dhe për mënyrën si e artikulon rolin shoqëror dhe historik të shkrimtarit (dhe poetit). Ai ofron një perspektivë ku shkrimtari nuk është thjesht krijues estetik, por një dëshmitar dhe mbartës i historisë, që ndien detyrën për të thënë  e mbrojtur të vërtetën dhe reflektuar mbi realitetin e tij, përballë sfidave dhe padrejtësive.

Ky vizion i Kadriut duhet vlerësuar për angazhimin që shfaq për misionin shoqëror të shkrimtarit, një mision që i kalon kufijtë e artit për hir të artit dhe kthehet në akt moral dhe përgjegjësi etike. Ai shfaq ndërgjegje të fuqishme, ku fjalët bëhen mjete për ndryshime shoqërore, për të sfiduar padrejtësitë dhe ruajtur kujtesën historike. Në këtë mënyrë, Kadriu mishëron figurën e shkrimtarit që bashkëjeton me kohën dhe historinë, dhe që përpiqet ta ndikojë atë përmes veprës së tij.

Pikërisht ky lloj manifesti përmban dimensionin universal dhe i jep shkrimtarit rol luftëta-ri për të vërtetën dhe drejtësinë, dhe duhet përgëzuar për këtë qëndrim të guximshëm dhe të ndershëm, që i jep letërsisë një funksion transformues në shoqëri. Veç duhet të dimë që këto akte janë vepra të njerëzve dhe krijuesve të mëdhenj.

 

Sarandë, më tetor 2024.

 

FRYMËZIME JONIANE

 

Nga Timo Mërkuri

Fatmir Terziu ka publikuar kohët e fundit tre cikle me poezi për Sarandën në një kohë të shkurtër prej një jave, duke i cilësuar si dedikime në kontekstin e Manifestimeve poetike Trirema Joniane që organizon Klubi i krijuesve Jonianë të këtij qyteti, ku ai ka qenë i ftuar në disa edicione rresht. Sigurisht që në këto manifestime veç prezantimit të krijimeve poetike janë kryer dhe biseda mbi poezinë, shkëmbime mendimesh si dhe vizita nëpër resurset turistike dhe historike të Sarandës, të cilat ajo i ka të shumta.

Shoqata e krijuesve Jonianë e ka vlerësuar dhe nderuar poetin, kritikun dhe shkrimtarin  Fatmir Terziun me disa çmime, madje deri me Kurorën e Artë me gjethe ulliri, Institucioni i Bashkisë dhe titullarët e kanë pritur dhe nderuar me Mirënjohjen e qytetit, televizion lokal e ka prezantuar në edicionet e tij dhe vetë Terziu ka krijuar miqësi të shumta e të sinqerta me krijuesit dhe qytetarë të Sarandës. Veç këtyre tre cikleve, Terziu vite më parë ka shkruar librin Joni poetik në dy vëllime, i cili është promovuar së pari në Sarandë, u ka kushtuar disa krijuesve saranditë poezi të ngrohta, ka  shkruar e botuar disa cikle poetike po për Sarandën, njerëzit dhe natyrën të cilat gjithashtu janë botuar nëpër libra. Me të drejtë Fatmir Terziu vlerësohet si Miku i Sarandës dhe banorëve të saj. Po të mbledhësh krijimtarinë e Fatmir Terziut me temë sarandite me siguri bëhen disa vëllime më vete.

I-Këto tre cikle poetike të njëpasnjëshme të Fatmir Terziut mund të cilësohen si një akt i thellë dhe intensiv i krijimtarisë që paraqet ndërlidhjen e veçantë të poetit me Sarandën, si dhe një përkushtim ndaj mjedisit dhe artit të saj. Ato përbëjnë një shprehje artistike që tejkalon kufijtë e poezisë si formë e veçantë, pasi krijojnë një dialog të midis natyrës, artit dhe njerëzve të këtij qyteti.

1. Sigurisht që poeti krijon një dialog me Sarandën, pasi ajo, nuk është vetëm një qytet bregdetar, por një burim i pashtershëm frymëzimi që përshkon të gjithë krijimtarinë e poetit, madje ka zenë vend në artet e shumë krijuessve shqiptarë dhe të huaj. Terziu i kthehet natyrës së Sarandës në një seri ciklesh poetike, si për ta përjetësuar dhe për t'i dhënë zë peizazheve të saj, detit Jon, dritës dhe ngjyrave që mbushin këto poezi dhe dashurisë që ndjen për atë. Përmes një gjuhe të ngarkuar me simbolikë dhe ndjeshmëri të lartë, ai arrin të mbërthejë në vargje momentet e bukurisë dhe fragilitetit që Saranda ofron.

2.Krijimi i cikleve poetike njëra pas tjetrës, për një periudhë të shkurtër kohore, përveçse shfaq një vullnet të jashtëzakonshëm dhe intensitet krijues, tipike kjo për Terziun është dëshmi e një lidhjeje të fortë shpirtërore të poetit me këtë hapësirë gjeografike dhe kulturore. Ky intensitet krijues dhe kjo krijimtari e gjerë jo vetëm që nuk e shteron poetin, por e pasuron atë, duke sjellë  varietete tematikash dhe ndjenjash që përfshijnë dhe reflektime mbi artin dhe krijuesit saranditë. Përtej poezisë, Terziu ka shkruar studime dhe analiza mbi krijuesit e kësaj zone, duke u bërë kështu një zë kritik dhe studiues që angazhohet jo vetëm poetikisht, por edhe intelektualisht.

3.Studimi i vazhdduesshëm i Terziut mbi Artin Jonian përbën themel të rëndësishëm në poezinë e tij.Ky dialog me traditën poetike joniane dhe veçoritë e saj është tregues i angazhimit të tij me historinë dhe kulturën shqiptare në tërësi dhe të këtij rajoni, në veçanti. Për më tejë, përmes poezive, Terziu ndriçon këtë art dhe e risjell në kohët moderne, duke e pasuruar me ndjeshmëri bashkëkohore. Kjo ndërthurje e traditës dhe modernitetit në krijimtarinë e tij është thelbësore për të kuptuar se si poeti arrin të mbajë një rrjedhshmëri të vazhdueshme në të gjitha format e shprehjes së tij artistike.

4.Duke shkruar jo vetëm për natyrën, por dhe krijuesit saranditë,Terziu krijon një peizazh jo vetëm fizik por edhe shpirtëror. Kështu  poezia e tij shtrihet përtej kufijve të personalitetit të tij krijues, duke reflektuar dhe vlerësuar kontributin e artistëve të tjerë të kësaj hapësire, dhe duke ofruar kështu një pasqyrë të plotë të artit jonian dhe identitetit kulturor të Sarandës.

Në këtë mënyrë duhen parë këto tre  cikle poetike të Terziut që shfaqin  lidhje të ngushtë midis krijimtarisë individuale dhe një hapësire të veçantë gjeografike e kulturore, duke e bërë poezinë e tij një homazh ndaj natyrës dhe artit të Sarandës.

II-Cikli i ri i poezive nga Fatmir Terziu, ofron një shfaqje të hollësishme, të ndjeshme e plot ngjyra e dritë të natyrës dhe elementeve të Sarandës, dhe i shndërron ato në simbole poetike.Terziu krijon në vargjet e tij një botë ku deti, qielli, guralecët dhe dashuritë  shpirtërohen dhe bashkëjetojnë në harmoni të përjetshme. Përmes figurave stilistike dhe një ndjenje të fortë lidhjeje me hapësirën, këto poezi marrin një dimension të veçantë, ku natyra dhe emocionet njerëzore ndërthuren në mënyrë të pandashme. Le ti shohim poezitë e këtij cikli me radhe:

1. Te poezia “Edhe deti tekanjozet” vargjet personifikojnë detin, duke e shndërruar atë në një qenie që përjeton emocione njerëzore. "Si një sy i lodhur nga dhimbjet, / fsheh në retinë lotët e tij," përcjell një ndjesi trishtimi dhe ndjeshmërie, ku deti duket sikur përjeton dhimbje shpirtërore Ky personifikim i detit krijon një përvojë ku natyra shfaqet para syve të poetit e ndjeshme dhe e gjallë, duke reflektuar gjendjen shpirtërore të tij. Lidhja e poetit me Sarandën reflektohet këtu përmes mënyrës se si ai ndien detin si një partner që ndan emocionet dhe përjetimet e tij.

2. Poezia:“E dirigjuar” shfaq  lëvizjet natyrore si një simfoni të harmonizuar. "Batica e ngre të zotin e hutuar / guralecët mësojnë të zgjohen nga gjumi" këtu vërehet një tjetër personifikim i elementeve natyrore, ku batica dhe guralecët veprojnë sikur të ishin pjesë e një orkestrimi të drejtuar. Si një vëzhgues I hollë Terziu  përdor figurat për të shfaqur lëvizjet e natyrës, si "dirigjuar", që e bëjnë detin dhe bregun pjesë të një ansambli artistik, duke krijuar një perceptim të natyrës si diçka të organizuar, të bukur dhe organikisht të lidhur  me përvojën njerëzore.

3.Në poezinë “Siç shihet nga Lëkurësi” poeti shfaq një peizazh të dashurisë midis detit dhe tokës. "Deti ngre dolli shkumë me të dashurën në breg", dmth me Sarandën, duke sjellur një imazh të gjallë të lidhjes romantike midis detit dhe qytetit. Ky element i natyrës, ku "deti" dhe "dashura" e tij, Saranda bashkëveprojnë në ceremoni të përjetshme, është një metaforë e dashurisë së poetit për natyrën e Sarandës. Ngjyrat në vargjet "Grija e blusë dhe grija e jeshiles" krijojnë një kontrast të fuqishëm vizual, që të kujton një pikturë të lëvizshme natyrore, ku përhumbja dhe dashuria ndërthuren me peizazhin. Duhet ta duash shumë një qytet që të dallosh dhe veçanti të tillë si nuancat e ngjyrave, që të sjellin në kujtesë nuancat e syve të vajzës në takimet e para të dashurisë.

4.Sinqerisht më befasoi poezia “Fraksion kohe” për temën ashtu dhe për stilin e saj, ku për herë të parë e shoh poetin të shfaqë një lojë delikate me konceptin e kohës dhe hapësirës. "Guaska del / me një të katërtën e shpejtësisë së dritës" është një metaforë që shfaq,(gati në vizualizëm) një lëvizje të shpejtë dhe të papritur, duke shprehur momentin e jetës që vjen e shkon në një çast. Në këtë poezi, koha dhe dashuria ndërlidhen, siç tregon vargu "Dashuritë lindin Jonit prore", duke krijuar një ndjenjë sa përjetësie, aq dhe kalueshmërie të njëkohshme. Poezia përdor referenca muzikore me "pesë minutat e këngës së Agron Berishës", duke e lidhur përjetimin e momentit me muzikën si pjesë të qenësishme të  përvojës njerëzore.

5. Te poezia“Vendin e fronit”Terziu eksploron një kontrast mes natyrës dhe pushtetit, me një atmosferë plot me simbolizëm. "Në Sarandë, nën shi, ka gjithnjë diell" përcjell një ndjenjë optimizmi dhe qëndrueshmërie, ku dielli bëhet një simbol i përhershëm i shpresës dhe jetëgjatësisë. Kjo ndjenjë ka diçka nga realiteti i qytetit, i cili i ka të pakta rastet e një shiu të rrëmbyeshëm, me vetëtima e bubullima. Këtu dhe kur bie shi, të duket sikur je nën dritën e diellit. Ne që banojmë në këtë qytet e shohim këtë varg si një figurë reale dhe jo si imazh poetik. Ndërkohë, retë që "largohen, megjithatë, pa mbikëqyrje" krijojnë një imazh të ndryshimit të natyrshëm të ritmeve të jetës. Përdorimi i metaforës së fronit në vargun "skicojnë në Qafë Gjashtë vendin e fronit" përforcon idenë e një lufte mes forcave natyrore dhe pushtetit të vendosur nga njeriu, duke e parë natyrën si një mbretëri të lartë dhe të fuqishme. Veç të mos harrojmë se në Qafën e Gjashtës është rrënoja e Manastirit të dyzet shenjtorëve dhe dhomat e nëndheshme të murgjve, ndaj ky varg mund të shihet dhe në tjetër kuptimshmëri.

III-Poezitë e Fatmir Terziut për Sarandën përshkohen nga përdorim i thellë dhe i ndjeshëm i figurave artistike të zgjedhura që reflektojnë ndjenjat e tij  të holla për  bukurinë dhe fragilitetin në hapësirën sarandite. Përmes simboleve, metaforave, personifikimeve dhe imazheve të gjalla, poeti arrin të shfaqë jo vetëm peizazhin natyror, por edhe lidhjen e tij emocionale me qytetin dhe natyrën. Në një analizë të këtyre figurave shprehemi se:

1. Simbolet e detit dhe elementeve natyrore në poezitë e Terziut përfaqësojnë diçka më të thellë sesa një përshkrim i thjeshtë i mjedisit. Deti në vargjet e tij është simbol i fuqisë së madhe, por edhe i qetësisë dhe fragilitetit të natyrës. Në poezinë “Edhe deti tekanjozet,” deti paraqitet si simbol i emocioneve të fshehta të poetit:“Si një sy i lodhur nga dhimbjet,/ fsheh në retinë lotët e tij”,ku deti, ndërsa simbolizon bukurinë e jashtme, fsheh brenda fragilitetin dhe dhimbjet e padukshme, një metaforë e brishtë për ndjeshmërinë e poetit ndaj botës përreth. Ky fragilitet për bukurinë është element që nuk shfaqet shpesh në poezinë shqipe, ca më tepër me këtë ndjenjë, ndaj mendoj se ky është një tregues i ndjeshmërisë poetike të autorit, që gjeti rastin të shprehej në qytetin e Sarandës.

2.Metaforat janë të pranishme në çdo poezi të ciklit, dhe shërbejnë si mjete për të shprehur përjetimet e poetit në mënyrë të ndërlikuar dhe të ndjeshme. Në poezinë “Siç shihet nga Lëkurësi,” metafora e "gjerdanit të artë" që i lidhet detit krijon një imazh të fuqishëm: “dhe gjerdani i artë po i lidhet me shpejtës/përhumbjes, prej pijes.”k u, poeti përshfaq detin në mënyrë metaforike, duke i lidhur elementet natyrore me idenë e përhumbjes në bukurinë dhe ndjeshmërinë e tij për të përjetuar natyrën si frymëzim të pavdekshëm.

3.Poezitë janë të pasura me personifikime, që u japin natyrës dhe elementëve të saj tipare njerëzore, duke e sjellë atë më afër ndjenjave të poetit. Në poezinë “Vendin e fronit,” natyra merr një jetë të vetën:“Në Sarandë, nën shi, ka gjithnjë diell,/pasi i soset durimi Jonit.”duke krijuar njuë kontrast midis shiut dhe diellit, duke përdorur këtë imazh për të shprehur ndjenjën e durimit të natyrës dhe kthimit të bukurive pas ndonjë kohe të keqe. Shprehja “ i soset durimi Jonit”nënkupton që Joni, det edhe pse i qetë dhe i durueshëm në mot të keq në gjirin e Sarandës, më në fund arrin një pikë dhe durimi i soset dhe kthen prapë diellin, duke larguar retë. Poeti përdor personifikim duke i dhënë detit cilësi njerëzore. Pra, këtu, natyra shfaqet si qenie me vullnet të lirë dhe durim, e cila përfaqëson qëndrueshmërinë dhe fuqinë që poetit i frymëzon Saranda.

4. Imazhet që Terziu krijon e mbushin poezinë me atmosferë të gjallë e të prekshme, duke sjellë para syve të lexuesit një Sarandë të ndritshme, plot ngjyra e detaje. Kështu, në poezinë “Fraksion kohe,” përdorimi i imazheve krijon ndjesinë e  lëvizjes së përhershme: “Guaska del/me një të katërtën e shpejtësisë së dritës.” Ky imazh afron një përvojë të ndjeshme të kohës dhe hapësirës, duke theksuar se si poetika e tij është e mbështetur mbi vëzhgimin e detajeve të vogla që përcjellin delikatesën dhe fragilitetin e bukurisë natyrore.

5. Përmes këtyre figurave artistike, Terziu krijon një përshkrim të ndjeshëm të bukurisë së natyrës së Sarandës, një bukuri që është e brishtë dhe e ndjeshme ndaj ndryshimeve të jashtme. Vargjet e tij shpesh ofrojnë  ndjenja kalimtare, sikur bukuria e natyrës është e kërcënuar nga ndryshimi e koha, siç shihet në poezinë “Fraksion kohe”:“Koha nuk pret pa të puthur sikurse e sheh:/Dashuritë lindin Jonit prore.” Këtu, koha dhe dashuria janë të lidhura ngushtë me fragilitetin e bukurisë, ku përjetimi i natyrës së Sarandës mbetet gjithnjë i përkohshëm dhe i çmuar, ashtu si bukuria e një vajze e cila duhet puthur sa është e re.

IV- Në ciklin poetik të Terziut, poeti përqafon një gamë të gjerë stilesh moderniste, duke i dhënë vargut të tij një dimension të veçantë artistik dhe filozofik. Poezitë reflektojnë mbi natyrën e Sarandës dhe ndjesitë që ajo zgjon te autori, duke përdorur figura letrare dhe rryma të ndryshme estetike për të shprehur emocionet dhe mendimet e tij. Çdo poezi në këtë cikël lidhet me një rrymë specifike të modernizmit, duke krijuar një mozaik artistic  dhe sjellë një harmoni midis përvojës njerëzore dhe peizazhit natyror, të përpunuara me artin e figurave si simbolika, metaforat, dhe ngjyrat.

1.Kështu, poezia "Edhe deti tekanjozet" i qaset ekspresionizmit, pse vargjet “Si një sy i lodhur nga dhimbjet, fsheh në retinë lotët e tij” krijojnë lidhje emocionale midis natyrës e ndjenjave njerëzore, ku deti përfaqëson një qenie të gjallë që ndjen dhimbje. Realisht ekspresionizmi karakterizohet nga theksimi i ndjenjave të brendshme, dhe këtu dhimbja dhe lotët e detit shërbejnë si reflektim i shpirtit të poetit. Pra, duke përdorur figurën e lotëve dhe dhimbjes, poeti krijon lidhje emocionale me lexuesin, duke zbuluar një botë të brendshme të trazuar dhe të ndjeshme.

2. Poezia "E dirigjuar"  ka qasje  surrealiste. Kjo duket te vargjet “Guralecët mësojnë të zgjohen nga gjumi dhe nuk qenka kjo e dirigjuar?” ku poezia përqafon surrealizmin, pse  sjell personifikon elemente të natyrës në mënyrë të pazakontë e fantastike.Këtu guralecët janë personifikuar dhe imagjinata krijon lëvizje të natyrës të dirigjuar nga forca misterioze, si në ëndërr. Këtu surrealizmi shpreh ndjenjën e çuditshme dhe të pabesueshme të bashkëveprimit midis elementeve të natyrës, ku gjërat më të zakonshme, si guralecët, fitojnë një rëndësi dhe jetë të re.

3.Ndërkohë poezia "Siç shihet nga Lëkurësi" i qaset Impresionizmit, gjë që shihet te vargjet “Deti ngre dolli shkumë me të dashurën në breg, grija e blusë dhe grija e jeshiles.” Kjo poezi është një pasqyrim i ndikimit të impresionizmit në artin e poezisë, pse shfaqja e ndërlikuar e ngjyrave dhe përzierja e tyre krijon një imazh të gjallë dhe emocional të natyrës, duke u përqëndruar te përjetimi i momentit dhe ndijimi vizual, ku bluja dhe jeshilja bashkohen për të krijuar një përvojë estetike të fuqishme. Poeti kap çastin estetik të natyrës me detaje delicate.

4.Ndërsa poezia"Fraksion kohe"fton tuturizmin, që siç shihet te vargu:“Guaska del me një të katërtën e shpejtësisë së dritës.” që futet përmes konceptit të shpejtësisë dhe lidhjes me dritën dhe kohën. Vargjet eksplorojnë dinamizmin dhe lëvizjen e pandalshme të kohës dhe natyrës. Dimë se futurizmi i kushton rëndësi shpejtimit të përvojës dhe këtu, guaska dhe shpejtësia reflektojnë këtë perspektivë.

5. Së fundi poezia:"Vendin e fronit" qaset te simbolizmi, gjë që shihet te vargjet “Në Sarandë, nën shi, ka gjithnjë diell, pasi i soset durimi Jonit.” përmes përdorimit të metaforave dhe simboleve që lidhen me natyrën dhe shpirtin njerëzor. Dielli dhe Joni përfaqësojnë durimin dhe shpresën që rikthehet pas vështirësive. Këto elemente krijojnë një lidhje të brendshme mes natyrës dhe gjendjes shpirtërore të poetit, duke e shndërruar natyrën në një pasqyrë të ndjenjave të tij të brendshme.

Pra këto poezi ndërthurin një mori figurash artistike, duke përfshirë simbole, metafora dhe personifikime, për të shprehur ndjenjat e poetit për të bukurën dhe fragilitetin e saj në hapësirën e Sarandës. Ndërsa deti, guralecët dhe ngjyrat e natyrës vijnë në jetë përmes vargjeve, ato përfaqësojnë përvojën vetiake të poetit me këtë hapësirë të veçantë, ku natyra dhe ndjenjat njerëzore gërshetohen në një mënyrë organike dhe harmonike.

V- Te poezitë e Fatmir Terziut ndjehet  një melodicitet shpirtëror, i cili krijpn ndjesinë që më shumë se lexohen, ato "këngëzohen." Kjo ndjenjë vjen si rezultat i një kombinimi të veçantë të elementeve stilistike dhe figurave poetike që mbushin vargjet me ritëm dhe harmoni. Ekzistojnë disa faktorë që ofrojnë këtë përjetim melankolik dhe melodik, dhe kjo lidhet ngushtë me mënyrën se si Terziu krijon vargje me tonalitete të ngrohta, të qarta dhe të qeta.

1. Së pari për krijimin e melodicitetit në poezitë e ciklit ndikojnë ritmi dhe kadenca e vargjeve. Vargjet e poezivë  kanë  strukturë të organizuar, ku ritmi rrjedh natyrshëm dhe krijon një kadencë të brendshme, si një valë e qetë që lëviz ngadalë dhe pandalshëm. Kjo qasje me valët e detit na krijon përshtypjen se poeti ka “fiksuar” në manjetofon zhurmat e qytetit, për ti sjellur përsëri nëpërmjet vargjeve, këtë ndjesi të krijon. Ky ritëm krijon ndjesinë që poezia nuk është thjesht për t’u lexuar, por është një melodi e cila duhet ndjerë. Është e natyrëshme që në bulevardin e qytetit të shohish ndonjë person që këngëzon me vete melodi , duke mos folur për grupe të rinjsh që këndojnë në bordurat e bulevardit. Poezia "Vendin e fronit" ilustron mirë këtë element: "Në Sarandë, nën shi, ka gjithnjë diell, / pasi i soset durimi Jonit, / retë largohen, megjithatë, pa mbikëqyrje, / skicojnë në Qafë Gjashtë vendin e fronit" Këtu, struktura e vargjeve krijon një ritëm që lëviz me qetësi. Fjala e fundit e çdo vargu bie me kadencë të tillë që ngjan me përfundim melodik, duke e kthyer poezinë në një këngë të qetë natyrale.

2.Aliteracioni dhe asoneca, ripërsëritja e tingujve në vargje, kontribuojnë në krijimin e një harmonie akustike dhe ndihmojnë krijimin e një melodie të brendshme. Përsëritja e tingujve, sidomos tingujt e butë dhe zanoret, i japin vargut ndjesi ritmike, të ngjashme me muzikën. Kështu,në poezinë"Fraksion kohe", vargjet: "Guaska del / me një të katërtën e shpejtësisë së dritës / e ngurta e fsheh, / në shkumën e bardhë të syrit"përdorin tingujt e përsëritur "sh" dhe "g" që krijojnë një ndjesi të qetë dhe valëzuese, duke imituar lëvizjen e butë të detit dhe duke nxjerrë në pah përjetimin melodik të poezisë.

3. Në shumë poezi të ciklit, natyra shfaqet jo vetëm si peizazh i jashtëm, por edhe si burim i melodisë së vargjeve. Terziuka aftësinë që i shfaq elementet natyrore si pjesëmarrëse në simfoni të heshtur, duke përdorur metafora që evokojnë tingujt natyrorë e harmoninë e tyre. Po të shohim poezinë: "E dirigjuar", batica dhe guralecët duket sikur formojnë një orkestër të natyrës: "Ndërsa batica e ngre të zotin e hutuar / guralecët mësojnë të zgjohen nga gjumi / dhe nuk qenka kjo e dirigjuar?" ku poezia të jep ndjesinë se natyra është në lëvizje të vazhdueshme dhe harmonike, e dirigjuar në heshtje nga forca që nuk shihen. Ky "dirigjim" i natyrës sugjeron një muzikë që përshkon të gjitha elementet e saj.

4.Teknika e zgjedhjes së fjalëve të buta, që mbajnë ngarkesë emocionale të qetë, ndihmon në krijimin e ndjesisë melodike. Fjalët që përshfaqin elemente natyrore , si "lotët," "baticën," "shkumën," dhe "diellin," përdoren në mënyrën që krijojnë një tingull të butë, duke i bërë vargjet të rrjedhin natyrshëm. Në poezinë "Edhe deti tekanjozet", fjala "lotët" lidhet me një dhimbje të heshtur, por të bukur, që rezonon në mënyrë melodike: "Si një sy i lodhur nga dhimbjet,/ fsheh në retinë lotët e tij." Zgjedhja e këtyre fjalëve të buta, plot me emocione të brendshme, krijon ton të qetë dhe të ndjeshëm, i cili përforcon ndjesinë që poezia këndohet. Kjo nuk ka pse të na habisë, në qytetin e Sarandës dhe rethinat e tij vetëm fjalë të buta, të ngrohta dhe të ëmbëla mund të përdorësh.

Poezitë e Fatmir Terziut për Sarandën shfaqin një lidhje të thellë mes poetit, natyrës dhe njerëzve të këtij qyteti, të cilët poeti i ka parë dhe takuar personalisht dhe janë bërë një burim i vazhdueshëm frymëzimi që ndikon si në shpirtin ashtu dhe në krijimtarinë e tij. Përmes përshkrimeve të ngjyrave, ajrit të pastër dhe ritmit të jetës, Terziu kthen natyrën e kësaj hapësire në një fushë të ndjesive dhe përjetimeve të tij më intime. Këtu, poeti gërsheton përvojat personale dhe miqësitë e tij me peizazhin, duke krijuar një poezi të gjallë që e lidh ngushtë natyrën me dimensionin njerëzor.

 

Sarandë, më tetor 2024

 

IBRAHIM KADRIU DHE ZËRI I VETMISË

                                    (Një udhëtim shpirtëror i poetit)

Nga Timo Mërkuri

Poezia "Vetë i dyzeti" e Ibrahim Kadriut është një reflektim mbi përballjen me vështirësitë e jetës dhe peshën e problemeve kolektive që ngarkojnë individin. E krijuar mbi një shtrat tradicional, por me qasje ekzistencialiste, ajo sjell në vëmendje të lexuesit kryesisht sfidat shpirtërore të njeriut si vetminë dhe kërkimin e kuptimit të jetës. Poeti shfaq një udhëtim të brendshëm e të jashtëm, ku përballet me pengesat e përditshme, njerëzit dhe emocionet e tij. Vetmia dhe ndjenja e një kërkimi përshkojnë vargjet, duke theksuar përpjekjen për të kuptuar jetën dhe për të gjetur qetësi shpirtërore.

Në përpjekjen për kuptim të jetës, nëpërmjet vargjeve poeti shpreh ndjenjën e zhgënjimit dhe pasigurisë. Ai kërkon vazhdimisht kuptimin e jetës, por çdo përpjekje duket se rezulton në përplasje herë me paqartësinë dhe herë me problemet e ekzistencës. Ky është elementi bazë që krijon cikël të vazhdueshëm kërkimi dhe humbjeje dhe thellon ndjenjën e vetmisë. Përmes një strukture të rregullt e përdorimi fin të figurave letrare, Kadriu përcjell ndjenjën e ngarkesës së tij shpirtërore, por duke lënë gjithashtu hapësirë për një rezistence pozitive që buron nga akti i krijimit poetik.

I-Duke pasur parasysh që kuptimi i shprehjes "Vetë i dyzeti" është një frazeologji popullore që përdoret rëndom nga një person i rënduar me derte, brenga e halle të shumta, të cilat për t’i mbartur normalisht duhen dyzetë vetë (apo dhe katërqint në disa variante), poezia e Ibrahim Kadriut më sjell ndër mend një këngë popullore të viseve të mia që thotë: “Hallet e dertet e mia/Nuk i di as Perëndia/Por i di zemër mavria (e zezë)” duke shfaqur kështu peshën e rrëndë të jetës që i ka rënë mbi supe dhe brengat e shumta të shpirtit. Meqënë se populli ynë brengat dhe hallët e tij  i shprehte në këngë, le ta dëgjojmë kur rrënkon-këndon: “O moj ti zemër e shkretë/Hapu bënu fletë fletë/Që të dalin marrazet-ë”. Sigurisht këngëtari popullor ka brenga shpirti për të cilat:”Tu drejtohem maleve/ Malet më largohen”, sepse dhe ato (malet) nuk ishin në gjendje ta mbanin peshën e tyre. Para se të flasim për peshën e halleve dhe derteve të Ibrahim Kadriut, unë dua t’ju them se: shpalosja fletë fletë e zemrës së tij në vargje është një qasje me artin oral, ku artisti popullor vetëm këngës i beson sa brengat dhe hallet aq dhe të fshehtat e zemrës. Duke krijuar këtë poezi shumëvargëshe Kadriu s’bën gjë tjetër veçse respekton traditën e artit shqiptar, me një ndryshim të vogël: ai ja beson poezisë sekretet e tij të shpirtit. Mos u mërzitni ju këngëtarë, melodiciteti dhe muzikaliteti që përmban poezia e çon lehtësisht atë drejt këngës, ja sa të gjejmë një kompozitor, pastaj do ta këndojmë së bashku dhe do harrojmë fare që është poezi e Ibrahim Kadriut. Sigurisht unë dhe disa shokë nuk do ta harrojmë këtë fakt, por në dalldinë popullore të këngës askush nuk do ketë nge të na dëgjojë.

II-Le ti dëgjojmë poetikisht këto halle dhe derte të Kadriut e më pas të flasim për ato:

Në poezinë "Vetë i dyzeti," poeti Ibrahim Kadriu shpreh në mënyrë të ndjeshme brengat dhe shqetësimet e tij personale, të cilat kapërcejnë barrierën e përvojës individuale dhe ngrihen në dimension universal, në përjetimet e njerëzimit. Problemet që poeti trajton janë si pasojë e rraskapitjes së përditshme fizike në punë, vetminë, hipokrizinë, zhgënjimet dhe pyetjet ekzistenciale, por pikërisht këto elemente i japin poezisë së Kadriut një përmasë filozofike.

1. Poeti shpreh rraskapitjen e tij në jetë, e cila buron nga veprimet e përditëshme të lodhshme dhe përpjekjet për të përballuar jetën. Ai ndjen se koha kalon dhe i shton në jetë vetëm barrë lodhjeje e stërmundimi, siç shprehet në vargjet: “Koha vete në ikje në mua veç lodhje /Për çdo ditë raste me njerëz përballë”, te strofa e dytë. Kjo rraskapitje është pasqyrim i vështirësive të jetës, ku çdo përballje me të tjerët shton peshën e saj mbi barrën që mban poeti, i cili përmes këtyre vargjeve, shfaq një ndjenjë njerëzore, ku koha dhe përballja e përditshme me sfidat e jetës shpesh e rëndon individin me lodhje fizike e shpirtërore.

2. Një problem thelbësor që poeti paraqet është vetmia, e cila për atë nuk është thjeshtë një gjendje e përkohshme, por një peshë e rëndë shpirtërore, që e lodh sa shpirtërisht aq dhe fizikisht më tepër se ndonjë ngarkesë fizike. Kjo shprehet bukur në vargjet: “Pesha dhembjes më ktheu nga vetja / Të shikoja nga larg se si unë dukem / Kur jetoj në vetmi më rrëmben etja”. Vetmia nuk është një gjendje fizike, por duke patur një dimension shpirtëror, ajo madje madje është shndërruar në  dhembje shpirtërore. Ajo e largon poetin nga të tjerët,  e izolon atë, madje e shndërron në një njeri që mbetet vetëm në jetën tij. Ajo është një përjetim i rëndë dhe universal, pse shpreh një ndjesi izolimi që e përjetojnë shumë individë në shoqëritë moderne.

3. Brengat e tij i ka shtuar dhe përballja me hipokrizinë e njerëzve përreth tij, të cilët i afrohen miqësisht, ndërsa nuk ndjejnë dhe as afrojnë asgjë miqësore, pse dashamirësia dhe miqësia që ofrojnë janë thjeshtë maska, ndërsa janë të gatshëm për ligësi ndaj atij dhe të tjerëve. Në vargjet “Endem gjithandej mes njerëzve të uritur / Për t’u shfaqur prore sikurse nuk janë,”, strofa e katërt, poeti denoncon këtë hipokrizi pse ndjen se jeton në një botë ku maskat janë pjesë e njeriut dhe e jetës së tij. Pikërisht kjo ndjenjë e fshehjes së identitetit “me maska” me sjellje të rreme, është  reflektim i shqetësimit të shoqërisë, ku jeta pranë hipokri-zisë bëhet një burim trishtimi dhe zhgënjimi për të gjithë.

4. Një tjetër brengë që poeti përjeton është përballja me ironinë e botës dhe kufizimet që i ofron koha.Vargjet “Kur durimi e humb toruan para ironisë / Që sulet e ma plagos shpirtin pa mëshirë”, strofa e gjashtë, shfaqin dhimbjen e shkaktuar nga ironia, sidomos në sfidat e përditshme. Ironia  godet (plagos shpirtin) individët e ndjeshëm dhe delikatë që përpiqen të mbijetojnë, dhe u shtuar peshën e vuajtjes, pasi efekti i ironisë është nënvlerësimi i aftësive dhe mundësive të këtyre njerëzve të ndjeshëm e të ndershëm. Duke gjykuar këto vargje duket se poeti është përballur keqas me ironinë e cila i ka dalur përpara në rrugën e jetës, pse është përballur me cinizmin dhe fyerjet e atyre që janë në pushtet apo në pozita më të larta.

5. Në vargjet “Nuk gjej përgjigje në pyetjen ç’është jeta / Që më shtynë andej e këndej deri n’ varr,”, strofa e katërt poeti trajton brengën shpirtërore ekzistenciale mbi kuptimin e jetës. Realisht ky shqetësim ka munduar njerëzimin përgjatë shekujve dhe në poezinë e Kadriut merr format filozofik, gjë që tregon rëndësinë e përgjegjes të tij. Pyetja “ç’është jeta” është shqetësim universal, dhe kërkojnë përgjigje të gjithë ata që përballen me dilemën e ekzistencës dhe përpjekjen për të kuptuar thelbin e saj. Kjo pyetje nuk ka një përgjigje,ndaj dhe poetin përplasjet e përditshme e mbajnë të lidhur pas këtij kërkimi të pafund. Në fakt mendohet se gjetja e përgjigjeve për jetën është problem I filozofëve, por nqse I qasemi artit gojor të popullit, mund të dëgjojmë dhe vargjet: “O moj jetë, jetë e rreme/që kur linda më gënjeve/ pleqërinë s’ma rrëfeve”.

6. Vargu “Në çdo hap më ndjek hija e fatit të keq,” përfaqëson  fatalizmin që mbulon jetën e poetit. Ai e ndjen veten të përndjekur nga tersi,  fati i keq, një pengesë a peshë që ai s’ka fuqi ta kapërcejë apo ta mbajë. Ky fatalizëm shpreh brengën se përpjekjet e tij për të përmirësuar jetën janë të kota, dhe ajo do vazhdojë me pengesa, që ai s’do t’i kapërcejë dot. Kjo ndjenjë pesimizmi dhe fatalizmi është reflektim përjetimi për njerëzit supersticiozë ose që ndihen të mbërthyer në rreth vicioz ku fati i përcakton të gjitha gjërat.

7. Brengë  e madhe e poetit është dhimbja e vetmisë, e cila në këtë poezi mund të shihet si metaforë dhe simbol dhe përfaqëson gjendjen ekzistenciale të poetit, që është i përfshirë në një udhëtim të pafund shpirtëror, duke kërkuar kuptimin e jetës, por pa gjetur përgjigje. Kjo vetmi nuk është thjesht mungesa e pranisë fizike të të tjerëve, por një vetmi shpirtërore dhe filozofike, një distancë nga shoqëria dhe kuptimi i saj.

Në poezi kjo dhimbje shndërrohet në një metaforë për rrugëtimin e tij të brendshëm, një përballje me vetveten dhe me kohën, siç shihet në vargjet: “Isha gjithnjë në rrugë të arrija prehje / Ecja n ‘largësi - që do të kishte fund / Në luhatje n ‘vazhdim - kërkoja dehje / E kuptimin e jetës nuk e gjeja askund.” ku vetmia është një udhëtim i pafund në kërkim të një qëllimi, por me një ndjenjë të thellë boshllëku dhe mungese. Dhimbja e tij është simbol i zhgënjimit nga vetë jeta dhe njerëzit, si dhe një pasqyrim i jetës njerëzore në përgjithësi. Në aspektin ekzistencialist, kjo vetmi dhe dhimbje pasqyrojnë ndjenjën e absurditetit dhe humbjes së orientimit, një temë qendrore në ekzistencializëm.

Po ashtu vargu "Pesha e dhembjes më ktheu nga vetja", strofa e tretë, na sjell idenë se dhimbja, në vend që ta lehtësojë poetin, e shtyn atë të përballet me ato plagë që kërkojnë dashuri për të shëruar. Kështu dhimbja, bëhet formë  kërkimi e dashurisë, një përpjekje për t'u rikthyer te vetvetja dhe për të rikuperuar pjesët e humbura të identitetit që dashuria mund të kompletojë. Këtu shfaqet aspekti ekzistencial i dhimbjes, i cili  lidhet me mungesën e reciprocitetit në dashuri, mungesë që ndikon në ndjesinë e poetit për jetën. Vargu "Duke më lenë kështu në rropatje vetë i dyzeti" përfaqëson kërkimin e pafund në jetë, që  krijon  boshllëk shpirtëror, ku kërkimi për dashuri shndërrohet në përjetim të ankthit ekzistencial.

Nqse ndalemi te personifikimi "Vetmia lëshon rrënjët" shohim se ai shton dimensionin e dhimbjes, e cila ka kapluar jetën, jo vetëm të poetit. Në qoftë se lexuesi do kthejë kokën pas në jetë, me siguri do sjellë shembullin e tij për ilustrim. Në këtë aspekt mendoj se në kërkimin e dashurisë, poeti shfaq edhe një përpjekje për t'u shkëputur nga vetvetja, për ta gjetur “ilaçin” diku jashtë tij..

III- Ndoshta duhet të flasim për zhgënjimet e Ibrahim Kadriut në këtë poezi, si ndjenjë e përhershme dhe e ngulitur në vetëdijen e tij, të cilat shfaqen në vargjet ku poeti përpiqet të përballojë realitetin dhe përmes figurave artistike, ai shfaq vuajtjen e tij, duke ndërtuar kështu një univers poetik që reflekton vetminë e individit. Kështu veç vargut "Pesha dhembjes më ktheu nga vetja", ku metafora e "peshës" pasqyron barrën emocionale të poetit, në vargun tjetër: "Koha vete në ikje në mua veç lodhje," zhgënjimi merr përmasa të mëdha, ai shndërrohet vetë në një lodhje shpirtërore më shumë se fizike  dhe ku personifikimi i "kohës" që largohet pa lënë gjurmë pozitive, është një pasqyrë e qartë e zhgënjimit të tij ekzistencial, që është gjithnjë në rritje. Një zhgënjim më vete na sjell edhe imazhi:"I rraskapitur n' ofshamë - brez me brez" në strofën e tetë, i cili tregon se këtu nuk bëhet fjalë për një zhgënjim individual (vetëm në dashuri), por një trashëgimi  dhimbjeje që kalon nga një brez në tjetrin, duke e bërë zhgënjimin edhe më të thellë dhe të rëndë. Zhgënjimi kulmon në vargun "Vetë i dyzeti në vrapin e pafund të pritjes", në strofën e fundit, ku poeti shpreh ndjenjën e vetmisë, por këtu shfaqen dy element që kanë nevojë të zbërthehen: I pari , poeti e përjeton zhgënjimin si një barrë që e ndan “vetë i dyzeti”, gjë që të le të kuptosh se nuk bëhet fjalë për zhgënjimin në dashuri. Së dyti fraza e “vrapit të pafund” nënkupton një situatë ku poeti dhe ata që e ndajnë këtë situatë vazhdojnë “pa fund” të kërkojnë një dalje prej saj, por pa ja arritur qëllimit asnjëherë. Së treti, duhet të dimë se numri “dyzetë” në kulturën shqiptare është simbol i plotësisë, gjë që do të thotë se ky zhgënjim është shumëdimensional dhe sigurisht që kjo ndjenjë kolektive lidhet me vetë realitetin shoqëror në Kosovë dhe nuk është thjeshtë një barrë e rrëndë, e përballueshmë për dyzetë vetë, që i ka rënë shorti ta ngrejë vetëm Ibrahim Kadriu, si ndonjë Atlas i ri.

 IV- Në poezinë e Ibrahim Kadriut  "Vetë i dyzeti", le të thellohemi në disa aspekte të poezisë që shprehin përmasa më të gjera se ekzistencializmi, duke sjellë në pah elementet universale që i japin kësaj poezie një përmasë më të gjerë njerëzore dhe kulturore. Në vend që ta kufizojmë poezinë në ekzistencializmin si qasje filozofike, le ta shohim si reflektim mbi natyrën e përbashkët të përjetimit njerëzor në kontekste të ndryshme, përtej rrymave filozofike specifike.

1. Nëse analizojmë vargjet "Një vend nuk e gjej për asnjë pushim / Det i trazuar, as një valë për shërim," te strofa e tretë, mund të dalim përtej ekzistencializmit dhe ta shohim këtë si një shprehje të përpjekjeve njerëzore për të gjetur stabilitetin dhe qetësinë. Valët e trazura të detit nuk janë vetëm simbol i luftës së brendshme individuale, por një metaforë universale që pasqyron mënyrën se si jeta e njeriut, përmes brezave, është e ndikuar nga forca të papritura dhe në këtë mënyrë ky pasqyrim i brengave njerëzore  tejkalon kufijtë e ekzistencializmit, dhe shndërrohet në simbol të përvojës së përhershme njerëzore për t’u përballur me realitetin e paqëndrueshëm të jetës.

2. Ka një dyvargësh të bukur (mes të tjerëve) Ibrahim Kadriu te kjo poezi, dyvargëshin "As koha s’është më kohë që dikur më preu rrugën / tani vjen si fshesë që m’i merr kujtimet," (te strofa e katërt) që të ngelet në mendje, jo vetëm pse poeti shpreh ankthin ekzistencial mbi kohën, por pse ai përçon një perceptim universal të kohës si forcë shkatërruese gjer në humbje të gjurmëve të egzistencës. Ky koncept i kohës nuk është i kufizuar në filozofinë moderne, por e përshkon të gjithë historinë e njerëzimit, duke u bërë një element në mite, legjenda, përralla të ndryshme si greke, babilonase etj. Koha, siç është në realitet, por edhe shfaqet në këtë poezi, është një fuqi që ndikon mbi të gjithë qeniet njerëzore dhe që çon harresën e kujtimeve njerëzore.” Koha fshin çdo gjë” thotë një fjalë e urtë e jona.

3. Vargjet "Djegur nga dritat që s’janë asgjë veç hije / Vështroj si nata më ngulfat me frikë" mund të interpretohen përtej zhgënjimit të ekzistencializmit individual, pse kapin një ndjesi  të thellë dëshpërimi, ku përpjekja për t'u kapur pas "dritës" si shpresë, megjithëse e pranishme, nuk ofron ngushëllim por vetëm hije. Kjo kontradiktë mes dritës dhe hijeve forcon ndjenjën e vuajtjes së poetit, por ndërkohë hijet përfaqësojnë limitet e përvojës njerëzore në përballjen me forca të mëdha, natyrore apo shpirtërore. Kjo është  një ide universale dhe prek kulturat që kanë hulumtuar marrëdhënien mes njeriut dhe forcave të natyrës apo të botës shpirtërore.

4. Gjithashtu ajo që e thellon universalitetin e poezisë është përdorimi i imazheve natyrore si "det i trazuar" e "valë." Deti dhe vala janë simbole në letërsi e poezi dhe këtu, Kadriu i përdor këto elemente për të shprehur shqetësimin mbi paqëndrueshmërinë dhe përpjekjet e njeriut për të mbijetuar në një botë të tillë. Nga mitet e lashta greke deri te poezitë bashkëkohore, deti ka qenë një metaforë për forcat e brendshme dhe të jashtme që ndihmojnë formimin e fatit njerëzor. Pra, në këtë kontekst, poezia e Kadriut nuk trajton thjesht problemet individuale të poetit, por përfaqëson një përvojë universale për njeriun në rrapor me natyrën.

5. I trishtë vargu"Në rrugët pa fund, njerëz shfaqen dhe ikin / Asnjë fytyrë s’e njoh, vetëm në përplasje fikem", i trishtë gjer në dhimbje, pse vetmia që përjeton poeti nuk është një reflektim i vetmisë ekzistencialiste, por është përvojë që prek individin në çdo kohë dhe në çdo vend. Vetmia është përjetim i përhershëm njerëzor, që jeton në të gjitha kulturat dhe epokat historike. Kjo ndjesi e  vetmisë, e ndarjes së njeriut nga komuniteti është aspekt i përbashkët i njerëzimit dhe mund të kuptohet vetëm në kontekstin filozofik ekzistencialist, por edhe si pjesë e një përjetimi universal të të qenurit njeri.

V-Poezia e Ibrahim Kadriut “Vetë i dyzeti” është një poezi moderne, por e  ngritur mbi një shtrat tradicional, madje mund të themi se është  shembull i shkëlqyer i integrimit të elementeve tradicionale që shërbejnë si bazë për thellimin e ndjenjave ekzistencialiste të poetit. Qasja me këngë të ndryshme popullore të viseve jugore, që përmendëm në fillim të shkrimit, është një dëshmi e pakundërshtueshme. Në realitet kjo poezi e Ibrahim Kadriut përfaqëson një ndërthurje harmonike mes elementeve tradicionale dhe  ndërtimit modernist, ku tradita shërben si bazë për krijimin e një poezie bashkëkohore dhe ekzistencialiste. Poezi tregon se si Kadriu merr elementë të tradicionalitetit dhe i përpunon në një formë moderne, ku ndjenjat dhe përvojat e individit marrin një kuptim më të gjerë, duke prekur përjetimin e përgjithshëm njerëzor. Për të kuptuar ndërthurjen, le të shqyrtojmë disa prej elementeve dhe mënyrën sesi ato funksionojnë si bazë për poezinë moderniste.

Ndër elementët tradicionalë që kanë shërbyer për krijimin e kësaj poezie moderniste ne mund të përmendim:

1. Figura e vetmisë, durimit dhe  vuajtjes, në poezinë tradicionale shqiptare janë motive të zakonshme që lidhen me përballjen e individit me sfidat e jetës.”Morra udhën për Janinë/ Natën-o, vetëm-o” dhe “Duro vashë të durojmë, siç duron mali dëborën” rrënkon-këndon artisti popullor. Në të njëjtën linjë dhe Kadriu përdor këto motive për të ndërtuar ndjenjën e përjetimit të vetmisë dhe vuajtjes, por ndryshe nga tradita, ai u jep atyre një dimension më të gjerë, më kolektiv. Vargu "Vetë i dyzeti në vrapin e pafund të pritjes" përfaqëson këtë përjetim emocional, ku individi ndjen peshën e vuajtjeve të të gjithëve, jo vetëm të vetes. Këtu shohim dhe ndjejmë se vetmia nuk është vetëm personale, por një dukuri kolektive.

2. Motivi i pritjes në traditën poetike shpesh është simbol për një shpresë, për një ardhje që do të zgjidhë problemet dhe tu japë jetë shpresave. “Të prita mike pse s’erdhe” thotë një këngë popullore. Si te kjo këngë popullore edhe në poezinë e Kadriut, pritja është e pafund, pa shpresë, është një zhgënjim. Te vargu "Një vend nuk e gjej për asnjë pushim/ det i trazuar as një valë për shërim" pritja  humbet kuptimin e saj  si shpresë, shndrrohet në një përjetim të lodhjes dhe  dëshpërimit.”Nga muri do ngjitem, ta di se do vritem” klith poeti popullor në caste të tilla.

3. Koha dhe kujtesa në poezinë tradicionale, shpesh shihet si forcë që shëron plagët (koha I shërron plagët) ose i jep kuptim jetës në një të ardhme të afërt. Por te Kadriu, koha merr një karakter të egër dhe të pamëshirshëm. Në vargjet "As koha s'është më kohë që dikur më preu rrugën/ tani vjen si fshesë për të marrë kujtimet," koha nuk sjell shërim, por përku-ndrazi ajo fshin gjithçka, duke e lënë njeriun, pa një të kaluar, qoftë dhe ëndërr dhe pa një pikë referimi. Kjo qasje ndaj kohës është një element modernist, që pasqyron ndjenjën e humbjes së orientimit në botën bashkëkohore.

Sigurisht që këtu mund të shtojmë dhe strukturën poetike, rimën dhe ritmin e poezisë si dhe tonalitetin e ulët dhe të trishtë që ka qasje me tradicionalen, por kjo është tepër e dukëshme për këdo, por për ne ka më shumë rëndësi të shohim ndërtimin modernist të poezisë mbi bazën tradicionale.

1. Le ta shohim këtë dukuri te fragmentarizimi i përvojës, pse  ndryshe nga poezia tradicionale, që ka linjë të qartë narrative ose përfundim moral, poezia e Kadriut është  fragmentuar dhe përjetimet janë të copëzuara. Psh, vargjet "Djegur nga drita që s'janë asgjë veç hije/ Vështroj si nata më ngulfat me frikë" tregojnë sesi drita, që në traditën poetike përfaqëson shpëtim dhe shpresë, këtu është e zbrazët, pa substancë, dhe e len individin në errësirë dhe frikë. Ky fragmentarizim i përvojës është karakteristikë e modernizmit, pse ai nuk kërkon një zgjidhje, por përjeton momentin në të gjitha kontradiktat e tij.

2.Elementet tradicionale në poezinë moderniste përdoren për të krijuar simbole e metafora komplekse, të cilat i japin poezisë një dimension filozofik. Psh, simbolika e fshesës që fshin kujtimet në vargun "tani vjen si fshesë për të marrë kujtimet" përfaqëson jo vetëm harresën, por dhe zhdukjen e gjurmëve të individit, duke theksuar kështu krizën  identitare në modernizëm. Pra, ndërsa në tradicionalitet kujtesa shërben si arkivë për të ruajtur vlerat identike dhe momentale, në modernizëm zhduket, duke lënë individin pa kujtesë, pa origjinë  në botën moderne.

3. Në poezinë tradicionale, shpresat janë të pranishme në fundin e poezisë, dhe ofrojnë një zgjidhje ose një rrugëdalje nga vuajtja. Në "Vetë i dyzeti," nuk ka një përfundim të tillë, Kadriu e lë poezinë të hapur, me ndjenjë pasigurie e ankthi, si te vargu "Vrapin e pafund të pritjes," ku pritja nuk sjell asgjë, dhe zhgënjimi është i përhershëm. Kjo mungesë e zgjidhjes përfundimtare është karakteristikë thelbësore e poezisë moderniste.

Pra, këtu shohim se poezia "Vetë i dyzeti" është  poezi që ngre ura mes tradicionalitetit dhe modernitetit, ku elementët tradicionale si vetmia, koha dhe pritja janë të pranishëm në bazën e saj, por Kadriu i shndërron këto elemente në mjete për të eksploruar një krizë ekzistenciale moderne. Duke i përdorur këto elemente si bazë për ndërtimin e një poezie moderne, ai krijon një vepër që pasqyron ankthin dhe pasigurinë e individit bashkëkohor, duke ruajtur lidhje me traditën, veprim me të cilën shfaqet si një mjeshtër që ndërtton kryevepra me mjete rrethanore.

VI- Mënyra se si i ka formuar Kadriu figurat artistike, që japin finesë estetike poezisë dhe mbështesin ekzistencializmin tregon për një talent në rritje dhe një përvojë të pasur krijimtarie. Kështu ndjejmë se poezia "Vetë i dyzeti" shfaq estetikisht vargun poetik dhe shpreh thellësinë ekzistencialiste të jetës njerëzore përmes një përdorimi të sofistikuar të figurave artistike. Metaforat, simbolet, personifikimet dhe imazhet, përveçse shërbejnë për të pasqyruar ndjenjat dhe emocionet, krijojnë gjithashtu një kontekst të pasur për reflektimin mbi ekzistencën, dhimbjen dhe kërkimin për kuptim.

Metaforat në poezinë e Kadriut nuk janë thjeshtë “lule” në ballkonin poetik, por ato ilustrojnë kompleksitetin e jetës dhe ndihmojnë në thellimin e mesazhit ekzistencialist. Vargu "Pesha dhembjes më ktheu nga vetja" sugjeron barrën emocionale që individi përballon, pse dhimbja shpirtërore e shkëput atë nga identiteti i tij. Ky fragment thekson ndjenjën e vetmisë, duke reflektuar krizën e identitetit që shpesh ndjek individin në jetë. Po kështu metafora, "I tëri shndërrohem veç një rrëfim", e bën individin të ndihet si një histori e humbur në rrjedhën e kohës, duke krijuar atmosferë ekzistencialiste ku individi përballet me pyetje mbi ekzistencën e tij. Një varg tjetër, "Koha vete në ikje në mua veç lodhje", personifikon kohën si një forcë që ecën si njeriu, që kalon, duke përcjellurr ndjenjën e kalimit të shpejtë të jetës dhe lodhjes që e shoqëron atë. Kjo metaforë tregon mënyrën se si individi përjeton kalimin e kohës si një ngarkesë që përplaset me realitetin e tij ekzistencial.

Simbolet në poezi ofrojnë një dimension kuptimi. Psh, simboli "Njerëz të uritur" sugjeron nevojën për mbijetesë në një botë të varfër, të ashpër, duke e bërë individin të humbasë besimin në vlerat dhe aftësitë e tij. Vargu "Vdekja që pret" simbolizon frikën, panikun për të humbur ose mos realizuar diçka,  thekson pasigurinë e individit përballë ekzistencës. Simboli, "Flluskë sapuni", shpreh brishtësinë e jetës dhe iluzionin e sigurisë,e bëjnë indivi-din të ndjehet në ankth për të ardhmen. Kështu pra, këto simbole ndihmojnë ndriçimin e ndjenjave dhe emocioneve që e përfshijnë individin në përballjen e tij me realitetin.

Personifikimet u japin jetë ndjenjave dhe ideve, i bëjnë ato më të prekshme për lexuesin dhe theksojnë ndikimin e tyre në jetën e individit. Vargu "Koha m’ shoqëron n’ tokë" e trajton kohën, një element abstrakt në një shok, person fizik, madje duke theksuar ndjenjën e përgjegjësisë apo pasigurisë për të ardhmen. Po ashtu, vargu "Etja m’ shtyn" e personifikon etjen si forcë reale fizike që vepron mbi individin, ndërsa shpreh dëshirat apo nevojat e tijnë atë moment. Një tjetër personifikim, "Vetmia lëshon rrënjët", tregon se vetmia në identitetin e poetit, duke bërë që individi të përjetojë një lloj vetmie, qëndrimi në një vend,  palëvizshëm. Këto figura kontribuojnë në reflektimin e thellë ekzistencialist të individit, duke theksuar sfidat e tij emocionale.

Imazhet i japin bukuri dhe finesë poezisë  pse ndihmojnë në krijimin e një atmosfere të të përshtatëshme dhe pasqyrojnë ndjenjat njerëzore. Psh, imazhi "I rraskapitur n’ ofshamë - brez me brez" krijon një pamje të lodhjes dhe vuajtjes që kalon nga një brez në tjetrin, dhe thekson vazhdimësinë e dhimbjes. Vargu "Dhe bota e ethshme - sillej vërdallë" sugjeron një botë kaotike, gjë që pasqyron tensionin dhe pasigurinë e individit karshi sfidave. Imazhi "Dritëhija e kujtimeve" sugjeron se kujtimet, edhe të trishtme, ndihmojnë në ndriçimin e rrugës së individit, dhe e bën atë të reflektojë mbi kalimin e kohës. Realisht duhet të theksojmë se edhe figurat artistike kanë një ngjyrë gri, që i qaset shpirtërisht tekstit poetik, një vlerë e shtuar kjo në talentin e Kadriut.

VII. Unë do t’i ftoja lexuesit që poezinë "Vetë i dyzeti" të Ibrahim Kadriut, të shihnin përtejë vetmisë dhe dëshpërimit të shfaqur në vargje, pasi ajo në vetvete  është dhe një shembull se si poezia vetë përbën forcën e poetit për të përballuar vështirësitë dhe ruajtur besimin në të nesërmen. Në këtë kontekst, krijimi poetik nuk është thjesht një akt estetik, por formë e fuqishme e rezistencës ndaj vetmisë, dëshpërimit, vështirësive dhe përplasjeve shpirtërore të subjektit lirik. Ky akt krijues është një formë kundërvënieje ndaj të gjitha problemeve ekzistenciale, jo vetëm të poetit, duke shprehur qëndresën shpirtërore dhe një besim, sado i mjegullt, në një të nesërme më të mirë. Në këtë poezi vetë akti i të shkruarit shndërrohet në një mekanizëm mbijetese dhe rezistence. Vërtet që poezia përshkohet nga tonalitet dëshpërimi e tensioni shpirtëror, por poeti refuzon t'i dorëzohet pesimizmit. Vetë përpjekja për të artikuluar këto ndjenja përmes poezisë, duke u dhënë atyre bukurinë e artit, bëhet një formë e luftës kundër pesimizmit dhe harresës. Figura e Ibrahim Kadriut që shkruan, në këtë rast, përfaqëson individin që kërkon të krijojë dhe të ruajë kontrollin mbi jetën edhe kur duket sikur të gjitha gjasat janë kundër tij. Ndoshta edhe këtu duhet parë ndikimi i fuqishëm I optimizmit të artit tradicional.

 

Sarandë, më tetor 2024

 

Ibrahim Kadriu

VETË I DYZETI

Isha gjithnjë në rrugë të arrija prehje

Ecja n ‘largësi - që do të kishte fund

Në luhatje n ‘vazhdim - kërkoja dehje

E kuptimin e jetës nuk e gjeja askund

 

Koha vete në ikje në mua veç lodhje

Për çdo ditë raste me njerëz përballë

Bagazhin plot me aq shumë ndodhje

Dhe bota e ethshme - sillej vërdallë

 

Pesha dhembjes më ktheu nga vetja

Të shikoja nga larg se si unë dukem

Kur jetoj në vetmi më rrëmben etja –

Diçka m ‘shtyn si n ‘ëndërr t ‘zhdukem

 

Dhe i tëri shndërrohem veç një rrëfim

Që zgjatë aq – sa zgjatë një valë lumi

I ngarkuar me gëzim dhe me hidhërim

Mbetur n ’harresë – çdo gjë n ‘humbje

 

Endem gjithandej mes njerëzve t ‘uritur

Për t’u shfaqur prore sikurse nuk janë,

I shoh në përpëlitje jete për t’u ngritur

M’i lënë përshtypje të tjerëve si azgan

 

Në vazhdim të jetës - fshehin qëllimin

Për synim etjesh s’iu shkel këmba kurrë

Me ngritje koke - e lëndojnë mendimin

Dhe kapërcejnë jetën - pa nofkën burrë

 

Përpiqem për t ‘marrë veten me të mirë

Kur durimi e humb toruan para ironisë

Që sulet e ma plagos shpirtin pa mëshirë

Kur i përulem dhe i bëjë shërbim vetmisë

 

Nuk gjej përgjigje në pyetjen ç ‘është jeta

Që më shtynë andej e këndej deri n’ varr

Pa kuptim të kërkuar në ndërkohë mbeta

I përplasur gjithnjë - nuk dita çfarë t’ marr’

 

Nga koha shterpë që m ’shoqëroi n’ tokë

I rraskapitur n ‘ofshamë - brez me brez

Ileti i urrejtjes - më zë pisk e më rrokë

Më shtrëngon e më shtrydh sikur ushejz’

 

Jam pajtuar gjithherë e mirë me durimin

Për t’i ndihmuar shpirtit ia bëj krejt rrafsh

Në kohë hamendjesh e thërras shpëtimin

T’më mbaj n ‘këmbë, të më qafojë me afsh.

 

Ia kam zënë pritën kohës - për biografinë

E lus të më ndihmojë të ec tutje i zgjuar

Dhe të shëtis gjithandej nga ndjesia prinë

Gjurmëve të traditës esëll duke kërkuar

 

Dhe ndeshem shpesh me hire që frenojnë

Qëllimi është i qartë – për ndalje të hapit

Se si vlon gjaku pastaj - e etjet urdhërojnë

Për vazhdim më tutje me forcën e vrapit

 

Iu qasem veprave - iu rri me vullnet gatitu

Prej faqe në faqe i tëri n ‘ekstazë shtrihem,

Edhe gjumin e lë anësh – eci e eci pa përtu’

Derisa kënaqem - dhe sa i lumtur ndihem

 

I strehuar në fjalët mbëltuar me emocione

Vazhdoj rrugën andej drejt vdekjes që pret

I mbetur shumë larg të afërmve të kësaj ane

Vetmia lëshon rrënjët kur gjithçka afër vret

 

Iu fala kohës me të gjitha telashet ç ‘kishte

E ajo tutje në rrugëtim e sipër pa mua mbeti

E tëra si flluskë sapuni në këtë rrugëtim ishte

Duke më lënë kështu në rropatje vetë i dyzeti.