FRYMËZIME JONIANE

 

Nga Timo Mërkuri

Fatmir Terziu ka publikuar kohët e fundit tre cikle me poezi për Sarandën në një kohë të shkurtër prej një jave, duke i cilësuar si dedikime në kontekstin e Manifestimeve poetike Trirema Joniane që organizon Klubi i krijuesve Jonianë të këtij qyteti, ku ai ka qenë i ftuar në disa edicione rresht. Sigurisht që në këto manifestime veç prezantimit të krijimeve poetike janë kryer dhe biseda mbi poezinë, shkëmbime mendimesh si dhe vizita nëpër resurset turistike dhe historike të Sarandës, të cilat ajo i ka të shumta.

Shoqata e krijuesve Jonianë e ka vlerësuar dhe nderuar poetin, kritikun dhe shkrimtarin  Fatmir Terziun me disa çmime, madje deri me Kurorën e Artë me gjethe ulliri, Institucioni i Bashkisë dhe titullarët e kanë pritur dhe nderuar me Mirënjohjen e qytetit, televizion lokal e ka prezantuar në edicionet e tij dhe vetë Terziu ka krijuar miqësi të shumta e të sinqerta me krijuesit dhe qytetarë të Sarandës. Veç këtyre tre cikleve, Terziu vite më parë ka shkruar librin Joni poetik në dy vëllime, i cili është promovuar së pari në Sarandë, u ka kushtuar disa krijuesve saranditë poezi të ngrohta, ka  shkruar e botuar disa cikle poetike po për Sarandën, njerëzit dhe natyrën të cilat gjithashtu janë botuar nëpër libra. Me të drejtë Fatmir Terziu vlerësohet si Miku i Sarandës dhe banorëve të saj. Po të mbledhësh krijimtarinë e Fatmir Terziut me temë sarandite me siguri bëhen disa vëllime më vete.

I-Këto tre cikle poetike të njëpasnjëshme të Fatmir Terziut mund të cilësohen si një akt i thellë dhe intensiv i krijimtarisë që paraqet ndërlidhjen e veçantë të poetit me Sarandën, si dhe një përkushtim ndaj mjedisit dhe artit të saj. Ato përbëjnë një shprehje artistike që tejkalon kufijtë e poezisë si formë e veçantë, pasi krijojnë një dialog të midis natyrës, artit dhe njerëzve të këtij qyteti.

1. Sigurisht që poeti krijon një dialog me Sarandën, pasi ajo, nuk është vetëm një qytet bregdetar, por një burim i pashtershëm frymëzimi që përshkon të gjithë krijimtarinë e poetit, madje ka zenë vend në artet e shumë krijuessve shqiptarë dhe të huaj. Terziu i kthehet natyrës së Sarandës në një seri ciklesh poetike, si për ta përjetësuar dhe për t'i dhënë zë peizazheve të saj, detit Jon, dritës dhe ngjyrave që mbushin këto poezi dhe dashurisë që ndjen për atë. Përmes një gjuhe të ngarkuar me simbolikë dhe ndjeshmëri të lartë, ai arrin të mbërthejë në vargje momentet e bukurisë dhe fragilitetit që Saranda ofron.

2.Krijimi i cikleve poetike njëra pas tjetrës, për një periudhë të shkurtër kohore, përveçse shfaq një vullnet të jashtëzakonshëm dhe intensitet krijues, tipike kjo për Terziun është dëshmi e një lidhjeje të fortë shpirtërore të poetit me këtë hapësirë gjeografike dhe kulturore. Ky intensitet krijues dhe kjo krijimtari e gjerë jo vetëm që nuk e shteron poetin, por e pasuron atë, duke sjellë  varietete tematikash dhe ndjenjash që përfshijnë dhe reflektime mbi artin dhe krijuesit saranditë. Përtej poezisë, Terziu ka shkruar studime dhe analiza mbi krijuesit e kësaj zone, duke u bërë kështu një zë kritik dhe studiues që angazhohet jo vetëm poetikisht, por edhe intelektualisht.

3.Studimi i vazhdduesshëm i Terziut mbi Artin Jonian përbën themel të rëndësishëm në poezinë e tij.Ky dialog me traditën poetike joniane dhe veçoritë e saj është tregues i angazhimit të tij me historinë dhe kulturën shqiptare në tërësi dhe të këtij rajoni, në veçanti. Për më tejë, përmes poezive, Terziu ndriçon këtë art dhe e risjell në kohët moderne, duke e pasuruar me ndjeshmëri bashkëkohore. Kjo ndërthurje e traditës dhe modernitetit në krijimtarinë e tij është thelbësore për të kuptuar se si poeti arrin të mbajë një rrjedhshmëri të vazhdueshme në të gjitha format e shprehjes së tij artistike.

4.Duke shkruar jo vetëm për natyrën, por dhe krijuesit saranditë,Terziu krijon një peizazh jo vetëm fizik por edhe shpirtëror. Kështu  poezia e tij shtrihet përtej kufijve të personalitetit të tij krijues, duke reflektuar dhe vlerësuar kontributin e artistëve të tjerë të kësaj hapësire, dhe duke ofruar kështu një pasqyrë të plotë të artit jonian dhe identitetit kulturor të Sarandës.

Në këtë mënyrë duhen parë këto tre  cikle poetike të Terziut që shfaqin  lidhje të ngushtë midis krijimtarisë individuale dhe një hapësire të veçantë gjeografike e kulturore, duke e bërë poezinë e tij një homazh ndaj natyrës dhe artit të Sarandës.

II-Cikli i ri i poezive nga Fatmir Terziu, ofron një shfaqje të hollësishme, të ndjeshme e plot ngjyra e dritë të natyrës dhe elementeve të Sarandës, dhe i shndërron ato në simbole poetike.Terziu krijon në vargjet e tij një botë ku deti, qielli, guralecët dhe dashuritë  shpirtërohen dhe bashkëjetojnë në harmoni të përjetshme. Përmes figurave stilistike dhe një ndjenje të fortë lidhjeje me hapësirën, këto poezi marrin një dimension të veçantë, ku natyra dhe emocionet njerëzore ndërthuren në mënyrë të pandashme. Le ti shohim poezitë e këtij cikli me radhe:

1. Te poezia “Edhe deti tekanjozet” vargjet personifikojnë detin, duke e shndërruar atë në një qenie që përjeton emocione njerëzore. "Si një sy i lodhur nga dhimbjet, / fsheh në retinë lotët e tij," përcjell një ndjesi trishtimi dhe ndjeshmërie, ku deti duket sikur përjeton dhimbje shpirtërore Ky personifikim i detit krijon një përvojë ku natyra shfaqet para syve të poetit e ndjeshme dhe e gjallë, duke reflektuar gjendjen shpirtërore të tij. Lidhja e poetit me Sarandën reflektohet këtu përmes mënyrës se si ai ndien detin si një partner që ndan emocionet dhe përjetimet e tij.

2. Poezia:“E dirigjuar” shfaq  lëvizjet natyrore si një simfoni të harmonizuar. "Batica e ngre të zotin e hutuar / guralecët mësojnë të zgjohen nga gjumi" këtu vërehet një tjetër personifikim i elementeve natyrore, ku batica dhe guralecët veprojnë sikur të ishin pjesë e një orkestrimi të drejtuar. Si një vëzhgues I hollë Terziu  përdor figurat për të shfaqur lëvizjet e natyrës, si "dirigjuar", që e bëjnë detin dhe bregun pjesë të një ansambli artistik, duke krijuar një perceptim të natyrës si diçka të organizuar, të bukur dhe organikisht të lidhur  me përvojën njerëzore.

3.Në poezinë “Siç shihet nga Lëkurësi” poeti shfaq një peizazh të dashurisë midis detit dhe tokës. "Deti ngre dolli shkumë me të dashurën në breg", dmth me Sarandën, duke sjellur një imazh të gjallë të lidhjes romantike midis detit dhe qytetit. Ky element i natyrës, ku "deti" dhe "dashura" e tij, Saranda bashkëveprojnë në ceremoni të përjetshme, është një metaforë e dashurisë së poetit për natyrën e Sarandës. Ngjyrat në vargjet "Grija e blusë dhe grija e jeshiles" krijojnë një kontrast të fuqishëm vizual, që të kujton një pikturë të lëvizshme natyrore, ku përhumbja dhe dashuria ndërthuren me peizazhin. Duhet ta duash shumë një qytet që të dallosh dhe veçanti të tillë si nuancat e ngjyrave, që të sjellin në kujtesë nuancat e syve të vajzës në takimet e para të dashurisë.

4.Sinqerisht më befasoi poezia “Fraksion kohe” për temën ashtu dhe për stilin e saj, ku për herë të parë e shoh poetin të shfaqë një lojë delikate me konceptin e kohës dhe hapësirës. "Guaska del / me një të katërtën e shpejtësisë së dritës" është një metaforë që shfaq,(gati në vizualizëm) një lëvizje të shpejtë dhe të papritur, duke shprehur momentin e jetës që vjen e shkon në një çast. Në këtë poezi, koha dhe dashuria ndërlidhen, siç tregon vargu "Dashuritë lindin Jonit prore", duke krijuar një ndjenjë sa përjetësie, aq dhe kalueshmërie të njëkohshme. Poezia përdor referenca muzikore me "pesë minutat e këngës së Agron Berishës", duke e lidhur përjetimin e momentit me muzikën si pjesë të qenësishme të  përvojës njerëzore.

5. Te poezia“Vendin e fronit”Terziu eksploron një kontrast mes natyrës dhe pushtetit, me një atmosferë plot me simbolizëm. "Në Sarandë, nën shi, ka gjithnjë diell" përcjell një ndjenjë optimizmi dhe qëndrueshmërie, ku dielli bëhet një simbol i përhershëm i shpresës dhe jetëgjatësisë. Kjo ndjenjë ka diçka nga realiteti i qytetit, i cili i ka të pakta rastet e një shiu të rrëmbyeshëm, me vetëtima e bubullima. Këtu dhe kur bie shi, të duket sikur je nën dritën e diellit. Ne që banojmë në këtë qytet e shohim këtë varg si një figurë reale dhe jo si imazh poetik. Ndërkohë, retë që "largohen, megjithatë, pa mbikëqyrje" krijojnë një imazh të ndryshimit të natyrshëm të ritmeve të jetës. Përdorimi i metaforës së fronit në vargun "skicojnë në Qafë Gjashtë vendin e fronit" përforcon idenë e një lufte mes forcave natyrore dhe pushtetit të vendosur nga njeriu, duke e parë natyrën si një mbretëri të lartë dhe të fuqishme. Veç të mos harrojmë se në Qafën e Gjashtës është rrënoja e Manastirit të dyzet shenjtorëve dhe dhomat e nëndheshme të murgjve, ndaj ky varg mund të shihet dhe në tjetër kuptimshmëri.

III-Poezitë e Fatmir Terziut për Sarandën përshkohen nga përdorim i thellë dhe i ndjeshëm i figurave artistike të zgjedhura që reflektojnë ndjenjat e tij  të holla për  bukurinë dhe fragilitetin në hapësirën sarandite. Përmes simboleve, metaforave, personifikimeve dhe imazheve të gjalla, poeti arrin të shfaqë jo vetëm peizazhin natyror, por edhe lidhjen e tij emocionale me qytetin dhe natyrën. Në një analizë të këtyre figurave shprehemi se:

1. Simbolet e detit dhe elementeve natyrore në poezitë e Terziut përfaqësojnë diçka më të thellë sesa një përshkrim i thjeshtë i mjedisit. Deti në vargjet e tij është simbol i fuqisë së madhe, por edhe i qetësisë dhe fragilitetit të natyrës. Në poezinë “Edhe deti tekanjozet,” deti paraqitet si simbol i emocioneve të fshehta të poetit:“Si një sy i lodhur nga dhimbjet,/ fsheh në retinë lotët e tij”,ku deti, ndërsa simbolizon bukurinë e jashtme, fsheh brenda fragilitetin dhe dhimbjet e padukshme, një metaforë e brishtë për ndjeshmërinë e poetit ndaj botës përreth. Ky fragilitet për bukurinë është element që nuk shfaqet shpesh në poezinë shqipe, ca më tepër me këtë ndjenjë, ndaj mendoj se ky është një tregues i ndjeshmërisë poetike të autorit, që gjeti rastin të shprehej në qytetin e Sarandës.

2.Metaforat janë të pranishme në çdo poezi të ciklit, dhe shërbejnë si mjete për të shprehur përjetimet e poetit në mënyrë të ndërlikuar dhe të ndjeshme. Në poezinë “Siç shihet nga Lëkurësi,” metafora e "gjerdanit të artë" që i lidhet detit krijon një imazh të fuqishëm: “dhe gjerdani i artë po i lidhet me shpejtës/përhumbjes, prej pijes.”k u, poeti përshfaq detin në mënyrë metaforike, duke i lidhur elementet natyrore me idenë e përhumbjes në bukurinë dhe ndjeshmërinë e tij për të përjetuar natyrën si frymëzim të pavdekshëm.

3.Poezitë janë të pasura me personifikime, që u japin natyrës dhe elementëve të saj tipare njerëzore, duke e sjellë atë më afër ndjenjave të poetit. Në poezinë “Vendin e fronit,” natyra merr një jetë të vetën:“Në Sarandë, nën shi, ka gjithnjë diell,/pasi i soset durimi Jonit.”duke krijuar njuë kontrast midis shiut dhe diellit, duke përdorur këtë imazh për të shprehur ndjenjën e durimit të natyrës dhe kthimit të bukurive pas ndonjë kohe të keqe. Shprehja “ i soset durimi Jonit”nënkupton që Joni, det edhe pse i qetë dhe i durueshëm në mot të keq në gjirin e Sarandës, më në fund arrin një pikë dhe durimi i soset dhe kthen prapë diellin, duke larguar retë. Poeti përdor personifikim duke i dhënë detit cilësi njerëzore. Pra, këtu, natyra shfaqet si qenie me vullnet të lirë dhe durim, e cila përfaqëson qëndrueshmërinë dhe fuqinë që poetit i frymëzon Saranda.

4. Imazhet që Terziu krijon e mbushin poezinë me atmosferë të gjallë e të prekshme, duke sjellë para syve të lexuesit një Sarandë të ndritshme, plot ngjyra e detaje. Kështu, në poezinë “Fraksion kohe,” përdorimi i imazheve krijon ndjesinë e  lëvizjes së përhershme: “Guaska del/me një të katërtën e shpejtësisë së dritës.” Ky imazh afron një përvojë të ndjeshme të kohës dhe hapësirës, duke theksuar se si poetika e tij është e mbështetur mbi vëzhgimin e detajeve të vogla që përcjellin delikatesën dhe fragilitetin e bukurisë natyrore.

5. Përmes këtyre figurave artistike, Terziu krijon një përshkrim të ndjeshëm të bukurisë së natyrës së Sarandës, një bukuri që është e brishtë dhe e ndjeshme ndaj ndryshimeve të jashtme. Vargjet e tij shpesh ofrojnë  ndjenja kalimtare, sikur bukuria e natyrës është e kërcënuar nga ndryshimi e koha, siç shihet në poezinë “Fraksion kohe”:“Koha nuk pret pa të puthur sikurse e sheh:/Dashuritë lindin Jonit prore.” Këtu, koha dhe dashuria janë të lidhura ngushtë me fragilitetin e bukurisë, ku përjetimi i natyrës së Sarandës mbetet gjithnjë i përkohshëm dhe i çmuar, ashtu si bukuria e një vajze e cila duhet puthur sa është e re.

IV- Në ciklin poetik të Terziut, poeti përqafon një gamë të gjerë stilesh moderniste, duke i dhënë vargut të tij një dimension të veçantë artistik dhe filozofik. Poezitë reflektojnë mbi natyrën e Sarandës dhe ndjesitë që ajo zgjon te autori, duke përdorur figura letrare dhe rryma të ndryshme estetike për të shprehur emocionet dhe mendimet e tij. Çdo poezi në këtë cikël lidhet me një rrymë specifike të modernizmit, duke krijuar një mozaik artistic  dhe sjellë një harmoni midis përvojës njerëzore dhe peizazhit natyror, të përpunuara me artin e figurave si simbolika, metaforat, dhe ngjyrat.

1.Kështu, poezia "Edhe deti tekanjozet" i qaset ekspresionizmit, pse vargjet “Si një sy i lodhur nga dhimbjet, fsheh në retinë lotët e tij” krijojnë lidhje emocionale midis natyrës e ndjenjave njerëzore, ku deti përfaqëson një qenie të gjallë që ndjen dhimbje. Realisht ekspresionizmi karakterizohet nga theksimi i ndjenjave të brendshme, dhe këtu dhimbja dhe lotët e detit shërbejnë si reflektim i shpirtit të poetit. Pra, duke përdorur figurën e lotëve dhe dhimbjes, poeti krijon lidhje emocionale me lexuesin, duke zbuluar një botë të brendshme të trazuar dhe të ndjeshme.

2. Poezia "E dirigjuar"  ka qasje  surrealiste. Kjo duket te vargjet “Guralecët mësojnë të zgjohen nga gjumi dhe nuk qenka kjo e dirigjuar?” ku poezia përqafon surrealizmin, pse  sjell personifikon elemente të natyrës në mënyrë të pazakontë e fantastike.Këtu guralecët janë personifikuar dhe imagjinata krijon lëvizje të natyrës të dirigjuar nga forca misterioze, si në ëndërr. Këtu surrealizmi shpreh ndjenjën e çuditshme dhe të pabesueshme të bashkëveprimit midis elementeve të natyrës, ku gjërat më të zakonshme, si guralecët, fitojnë një rëndësi dhe jetë të re.

3.Ndërkohë poezia "Siç shihet nga Lëkurësi" i qaset Impresionizmit, gjë që shihet te vargjet “Deti ngre dolli shkumë me të dashurën në breg, grija e blusë dhe grija e jeshiles.” Kjo poezi është një pasqyrim i ndikimit të impresionizmit në artin e poezisë, pse shfaqja e ndërlikuar e ngjyrave dhe përzierja e tyre krijon një imazh të gjallë dhe emocional të natyrës, duke u përqëndruar te përjetimi i momentit dhe ndijimi vizual, ku bluja dhe jeshilja bashkohen për të krijuar një përvojë estetike të fuqishme. Poeti kap çastin estetik të natyrës me detaje delicate.

4.Ndërsa poezia"Fraksion kohe"fton tuturizmin, që siç shihet te vargu:“Guaska del me një të katërtën e shpejtësisë së dritës.” që futet përmes konceptit të shpejtësisë dhe lidhjes me dritën dhe kohën. Vargjet eksplorojnë dinamizmin dhe lëvizjen e pandalshme të kohës dhe natyrës. Dimë se futurizmi i kushton rëndësi shpejtimit të përvojës dhe këtu, guaska dhe shpejtësia reflektojnë këtë perspektivë.

5. Së fundi poezia:"Vendin e fronit" qaset te simbolizmi, gjë që shihet te vargjet “Në Sarandë, nën shi, ka gjithnjë diell, pasi i soset durimi Jonit.” përmes përdorimit të metaforave dhe simboleve që lidhen me natyrën dhe shpirtin njerëzor. Dielli dhe Joni përfaqësojnë durimin dhe shpresën që rikthehet pas vështirësive. Këto elemente krijojnë një lidhje të brendshme mes natyrës dhe gjendjes shpirtërore të poetit, duke e shndërruar natyrën në një pasqyrë të ndjenjave të tij të brendshme.

Pra këto poezi ndërthurin një mori figurash artistike, duke përfshirë simbole, metafora dhe personifikime, për të shprehur ndjenjat e poetit për të bukurën dhe fragilitetin e saj në hapësirën e Sarandës. Ndërsa deti, guralecët dhe ngjyrat e natyrës vijnë në jetë përmes vargjeve, ato përfaqësojnë përvojën vetiake të poetit me këtë hapësirë të veçantë, ku natyra dhe ndjenjat njerëzore gërshetohen në një mënyrë organike dhe harmonike.

V- Te poezitë e Fatmir Terziut ndjehet  një melodicitet shpirtëror, i cili krijpn ndjesinë që më shumë se lexohen, ato "këngëzohen." Kjo ndjenjë vjen si rezultat i një kombinimi të veçantë të elementeve stilistike dhe figurave poetike që mbushin vargjet me ritëm dhe harmoni. Ekzistojnë disa faktorë që ofrojnë këtë përjetim melankolik dhe melodik, dhe kjo lidhet ngushtë me mënyrën se si Terziu krijon vargje me tonalitete të ngrohta, të qarta dhe të qeta.

1. Së pari për krijimin e melodicitetit në poezitë e ciklit ndikojnë ritmi dhe kadenca e vargjeve. Vargjet e poezivë  kanë  strukturë të organizuar, ku ritmi rrjedh natyrshëm dhe krijon një kadencë të brendshme, si një valë e qetë që lëviz ngadalë dhe pandalshëm. Kjo qasje me valët e detit na krijon përshtypjen se poeti ka “fiksuar” në manjetofon zhurmat e qytetit, për ti sjellur përsëri nëpërmjet vargjeve, këtë ndjesi të krijon. Ky ritëm krijon ndjesinë që poezia nuk është thjesht për t’u lexuar, por është një melodi e cila duhet ndjerë. Është e natyrëshme që në bulevardin e qytetit të shohish ndonjë person që këngëzon me vete melodi , duke mos folur për grupe të rinjsh që këndojnë në bordurat e bulevardit. Poezia "Vendin e fronit" ilustron mirë këtë element: "Në Sarandë, nën shi, ka gjithnjë diell, / pasi i soset durimi Jonit, / retë largohen, megjithatë, pa mbikëqyrje, / skicojnë në Qafë Gjashtë vendin e fronit" Këtu, struktura e vargjeve krijon një ritëm që lëviz me qetësi. Fjala e fundit e çdo vargu bie me kadencë të tillë që ngjan me përfundim melodik, duke e kthyer poezinë në një këngë të qetë natyrale.

2.Aliteracioni dhe asoneca, ripërsëritja e tingujve në vargje, kontribuojnë në krijimin e një harmonie akustike dhe ndihmojnë krijimin e një melodie të brendshme. Përsëritja e tingujve, sidomos tingujt e butë dhe zanoret, i japin vargut ndjesi ritmike, të ngjashme me muzikën. Kështu,në poezinë"Fraksion kohe", vargjet: "Guaska del / me një të katërtën e shpejtësisë së dritës / e ngurta e fsheh, / në shkumën e bardhë të syrit"përdorin tingujt e përsëritur "sh" dhe "g" që krijojnë një ndjesi të qetë dhe valëzuese, duke imituar lëvizjen e butë të detit dhe duke nxjerrë në pah përjetimin melodik të poezisë.

3. Në shumë poezi të ciklit, natyra shfaqet jo vetëm si peizazh i jashtëm, por edhe si burim i melodisë së vargjeve. Terziuka aftësinë që i shfaq elementet natyrore si pjesëmarrëse në simfoni të heshtur, duke përdorur metafora që evokojnë tingujt natyrorë e harmoninë e tyre. Po të shohim poezinë: "E dirigjuar", batica dhe guralecët duket sikur formojnë një orkestër të natyrës: "Ndërsa batica e ngre të zotin e hutuar / guralecët mësojnë të zgjohen nga gjumi / dhe nuk qenka kjo e dirigjuar?" ku poezia të jep ndjesinë se natyra është në lëvizje të vazhdueshme dhe harmonike, e dirigjuar në heshtje nga forca që nuk shihen. Ky "dirigjim" i natyrës sugjeron një muzikë që përshkon të gjitha elementet e saj.

4.Teknika e zgjedhjes së fjalëve të buta, që mbajnë ngarkesë emocionale të qetë, ndihmon në krijimin e ndjesisë melodike. Fjalët që përshfaqin elemente natyrore , si "lotët," "baticën," "shkumën," dhe "diellin," përdoren në mënyrën që krijojnë një tingull të butë, duke i bërë vargjet të rrjedhin natyrshëm. Në poezinë "Edhe deti tekanjozet", fjala "lotët" lidhet me një dhimbje të heshtur, por të bukur, që rezonon në mënyrë melodike: "Si një sy i lodhur nga dhimbjet,/ fsheh në retinë lotët e tij." Zgjedhja e këtyre fjalëve të buta, plot me emocione të brendshme, krijon ton të qetë dhe të ndjeshëm, i cili përforcon ndjesinë që poezia këndohet. Kjo nuk ka pse të na habisë, në qytetin e Sarandës dhe rethinat e tij vetëm fjalë të buta, të ngrohta dhe të ëmbëla mund të përdorësh.

Poezitë e Fatmir Terziut për Sarandën shfaqin një lidhje të thellë mes poetit, natyrës dhe njerëzve të këtij qyteti, të cilët poeti i ka parë dhe takuar personalisht dhe janë bërë një burim i vazhdueshëm frymëzimi që ndikon si në shpirtin ashtu dhe në krijimtarinë e tij. Përmes përshkrimeve të ngjyrave, ajrit të pastër dhe ritmit të jetës, Terziu kthen natyrën e kësaj hapësire në një fushë të ndjesive dhe përjetimeve të tij më intime. Këtu, poeti gërsheton përvojat personale dhe miqësitë e tij me peizazhin, duke krijuar një poezi të gjallë që e lidh ngushtë natyrën me dimensionin njerëzor.

 

Sarandë, më tetor 2024

 

IBRAHIM KADRIU DHE ZËRI I VETMISË

                                    (Një udhëtim shpirtëror i poetit)

Nga Timo Mërkuri

Poezia "Vetë i dyzeti" e Ibrahim Kadriut është një reflektim mbi përballjen me vështirësitë e jetës dhe peshën e problemeve kolektive që ngarkojnë individin. E krijuar mbi një shtrat tradicional, por me qasje ekzistencialiste, ajo sjell në vëmendje të lexuesit kryesisht sfidat shpirtërore të njeriut si vetminë dhe kërkimin e kuptimit të jetës. Poeti shfaq një udhëtim të brendshëm e të jashtëm, ku përballet me pengesat e përditshme, njerëzit dhe emocionet e tij. Vetmia dhe ndjenja e një kërkimi përshkojnë vargjet, duke theksuar përpjekjen për të kuptuar jetën dhe për të gjetur qetësi shpirtërore.

Në përpjekjen për kuptim të jetës, nëpërmjet vargjeve poeti shpreh ndjenjën e zhgënjimit dhe pasigurisë. Ai kërkon vazhdimisht kuptimin e jetës, por çdo përpjekje duket se rezulton në përplasje herë me paqartësinë dhe herë me problemet e ekzistencës. Ky është elementi bazë që krijon cikël të vazhdueshëm kërkimi dhe humbjeje dhe thellon ndjenjën e vetmisë. Përmes një strukture të rregullt e përdorimi fin të figurave letrare, Kadriu përcjell ndjenjën e ngarkesës së tij shpirtërore, por duke lënë gjithashtu hapësirë për një rezistence pozitive që buron nga akti i krijimit poetik.

I-Duke pasur parasysh që kuptimi i shprehjes "Vetë i dyzeti" është një frazeologji popullore që përdoret rëndom nga një person i rënduar me derte, brenga e halle të shumta, të cilat për t’i mbartur normalisht duhen dyzetë vetë (apo dhe katërqint në disa variante), poezia e Ibrahim Kadriut më sjell ndër mend një këngë popullore të viseve të mia që thotë: “Hallet e dertet e mia/Nuk i di as Perëndia/Por i di zemër mavria (e zezë)” duke shfaqur kështu peshën e rrëndë të jetës që i ka rënë mbi supe dhe brengat e shumta të shpirtit. Meqënë se populli ynë brengat dhe hallët e tij  i shprehte në këngë, le ta dëgjojmë kur rrënkon-këndon: “O moj ti zemër e shkretë/Hapu bënu fletë fletë/Që të dalin marrazet-ë”. Sigurisht këngëtari popullor ka brenga shpirti për të cilat:”Tu drejtohem maleve/ Malet më largohen”, sepse dhe ato (malet) nuk ishin në gjendje ta mbanin peshën e tyre. Para se të flasim për peshën e halleve dhe derteve të Ibrahim Kadriut, unë dua t’ju them se: shpalosja fletë fletë e zemrës së tij në vargje është një qasje me artin oral, ku artisti popullor vetëm këngës i beson sa brengat dhe hallet aq dhe të fshehtat e zemrës. Duke krijuar këtë poezi shumëvargëshe Kadriu s’bën gjë tjetër veçse respekton traditën e artit shqiptar, me një ndryshim të vogël: ai ja beson poezisë sekretet e tij të shpirtit. Mos u mërzitni ju këngëtarë, melodiciteti dhe muzikaliteti që përmban poezia e çon lehtësisht atë drejt këngës, ja sa të gjejmë një kompozitor, pastaj do ta këndojmë së bashku dhe do harrojmë fare që është poezi e Ibrahim Kadriut. Sigurisht unë dhe disa shokë nuk do ta harrojmë këtë fakt, por në dalldinë popullore të këngës askush nuk do ketë nge të na dëgjojë.

II-Le ti dëgjojmë poetikisht këto halle dhe derte të Kadriut e më pas të flasim për ato:

Në poezinë "Vetë i dyzeti," poeti Ibrahim Kadriu shpreh në mënyrë të ndjeshme brengat dhe shqetësimet e tij personale, të cilat kapërcejnë barrierën e përvojës individuale dhe ngrihen në dimension universal, në përjetimet e njerëzimit. Problemet që poeti trajton janë si pasojë e rraskapitjes së përditshme fizike në punë, vetminë, hipokrizinë, zhgënjimet dhe pyetjet ekzistenciale, por pikërisht këto elemente i japin poezisë së Kadriut një përmasë filozofike.

1. Poeti shpreh rraskapitjen e tij në jetë, e cila buron nga veprimet e përditëshme të lodhshme dhe përpjekjet për të përballuar jetën. Ai ndjen se koha kalon dhe i shton në jetë vetëm barrë lodhjeje e stërmundimi, siç shprehet në vargjet: “Koha vete në ikje në mua veç lodhje /Për çdo ditë raste me njerëz përballë”, te strofa e dytë. Kjo rraskapitje është pasqyrim i vështirësive të jetës, ku çdo përballje me të tjerët shton peshën e saj mbi barrën që mban poeti, i cili përmes këtyre vargjeve, shfaq një ndjenjë njerëzore, ku koha dhe përballja e përditshme me sfidat e jetës shpesh e rëndon individin me lodhje fizike e shpirtërore.

2. Një problem thelbësor që poeti paraqet është vetmia, e cila për atë nuk është thjeshtë një gjendje e përkohshme, por një peshë e rëndë shpirtërore, që e lodh sa shpirtërisht aq dhe fizikisht më tepër se ndonjë ngarkesë fizike. Kjo shprehet bukur në vargjet: “Pesha dhembjes më ktheu nga vetja / Të shikoja nga larg se si unë dukem / Kur jetoj në vetmi më rrëmben etja”. Vetmia nuk është një gjendje fizike, por duke patur një dimension shpirtëror, ajo madje madje është shndërruar në  dhembje shpirtërore. Ajo e largon poetin nga të tjerët,  e izolon atë, madje e shndërron në një njeri që mbetet vetëm në jetën tij. Ajo është një përjetim i rëndë dhe universal, pse shpreh një ndjesi izolimi që e përjetojnë shumë individë në shoqëritë moderne.

3. Brengat e tij i ka shtuar dhe përballja me hipokrizinë e njerëzve përreth tij, të cilët i afrohen miqësisht, ndërsa nuk ndjejnë dhe as afrojnë asgjë miqësore, pse dashamirësia dhe miqësia që ofrojnë janë thjeshtë maska, ndërsa janë të gatshëm për ligësi ndaj atij dhe të tjerëve. Në vargjet “Endem gjithandej mes njerëzve të uritur / Për t’u shfaqur prore sikurse nuk janë,”, strofa e katërt, poeti denoncon këtë hipokrizi pse ndjen se jeton në një botë ku maskat janë pjesë e njeriut dhe e jetës së tij. Pikërisht kjo ndjenjë e fshehjes së identitetit “me maska” me sjellje të rreme, është  reflektim i shqetësimit të shoqërisë, ku jeta pranë hipokri-zisë bëhet një burim trishtimi dhe zhgënjimi për të gjithë.

4. Një tjetër brengë që poeti përjeton është përballja me ironinë e botës dhe kufizimet që i ofron koha.Vargjet “Kur durimi e humb toruan para ironisë / Që sulet e ma plagos shpirtin pa mëshirë”, strofa e gjashtë, shfaqin dhimbjen e shkaktuar nga ironia, sidomos në sfidat e përditshme. Ironia  godet (plagos shpirtin) individët e ndjeshëm dhe delikatë që përpiqen të mbijetojnë, dhe u shtuar peshën e vuajtjes, pasi efekti i ironisë është nënvlerësimi i aftësive dhe mundësive të këtyre njerëzve të ndjeshëm e të ndershëm. Duke gjykuar këto vargje duket se poeti është përballur keqas me ironinë e cila i ka dalur përpara në rrugën e jetës, pse është përballur me cinizmin dhe fyerjet e atyre që janë në pushtet apo në pozita më të larta.

5. Në vargjet “Nuk gjej përgjigje në pyetjen ç’është jeta / Që më shtynë andej e këndej deri n’ varr,”, strofa e katërt poeti trajton brengën shpirtërore ekzistenciale mbi kuptimin e jetës. Realisht ky shqetësim ka munduar njerëzimin përgjatë shekujve dhe në poezinë e Kadriut merr format filozofik, gjë që tregon rëndësinë e përgjegjes të tij. Pyetja “ç’është jeta” është shqetësim universal, dhe kërkojnë përgjigje të gjithë ata që përballen me dilemën e ekzistencës dhe përpjekjen për të kuptuar thelbin e saj. Kjo pyetje nuk ka një përgjigje,ndaj dhe poetin përplasjet e përditshme e mbajnë të lidhur pas këtij kërkimi të pafund. Në fakt mendohet se gjetja e përgjigjeve për jetën është problem I filozofëve, por nqse I qasemi artit gojor të popullit, mund të dëgjojmë dhe vargjet: “O moj jetë, jetë e rreme/që kur linda më gënjeve/ pleqërinë s’ma rrëfeve”.

6. Vargu “Në çdo hap më ndjek hija e fatit të keq,” përfaqëson  fatalizmin që mbulon jetën e poetit. Ai e ndjen veten të përndjekur nga tersi,  fati i keq, një pengesë a peshë që ai s’ka fuqi ta kapërcejë apo ta mbajë. Ky fatalizëm shpreh brengën se përpjekjet e tij për të përmirësuar jetën janë të kota, dhe ajo do vazhdojë me pengesa, që ai s’do t’i kapërcejë dot. Kjo ndjenjë pesimizmi dhe fatalizmi është reflektim përjetimi për njerëzit supersticiozë ose që ndihen të mbërthyer në rreth vicioz ku fati i përcakton të gjitha gjërat.

7. Brengë  e madhe e poetit është dhimbja e vetmisë, e cila në këtë poezi mund të shihet si metaforë dhe simbol dhe përfaqëson gjendjen ekzistenciale të poetit, që është i përfshirë në një udhëtim të pafund shpirtëror, duke kërkuar kuptimin e jetës, por pa gjetur përgjigje. Kjo vetmi nuk është thjesht mungesa e pranisë fizike të të tjerëve, por një vetmi shpirtërore dhe filozofike, një distancë nga shoqëria dhe kuptimi i saj.

Në poezi kjo dhimbje shndërrohet në një metaforë për rrugëtimin e tij të brendshëm, një përballje me vetveten dhe me kohën, siç shihet në vargjet: “Isha gjithnjë në rrugë të arrija prehje / Ecja n ‘largësi - që do të kishte fund / Në luhatje n ‘vazhdim - kërkoja dehje / E kuptimin e jetës nuk e gjeja askund.” ku vetmia është një udhëtim i pafund në kërkim të një qëllimi, por me një ndjenjë të thellë boshllëku dhe mungese. Dhimbja e tij është simbol i zhgënjimit nga vetë jeta dhe njerëzit, si dhe një pasqyrim i jetës njerëzore në përgjithësi. Në aspektin ekzistencialist, kjo vetmi dhe dhimbje pasqyrojnë ndjenjën e absurditetit dhe humbjes së orientimit, një temë qendrore në ekzistencializëm.

Po ashtu vargu "Pesha e dhembjes më ktheu nga vetja", strofa e tretë, na sjell idenë se dhimbja, në vend që ta lehtësojë poetin, e shtyn atë të përballet me ato plagë që kërkojnë dashuri për të shëruar. Kështu dhimbja, bëhet formë  kërkimi e dashurisë, një përpjekje për t'u rikthyer te vetvetja dhe për të rikuperuar pjesët e humbura të identitetit që dashuria mund të kompletojë. Këtu shfaqet aspekti ekzistencial i dhimbjes, i cili  lidhet me mungesën e reciprocitetit në dashuri, mungesë që ndikon në ndjesinë e poetit për jetën. Vargu "Duke më lenë kështu në rropatje vetë i dyzeti" përfaqëson kërkimin e pafund në jetë, që  krijon  boshllëk shpirtëror, ku kërkimi për dashuri shndërrohet në përjetim të ankthit ekzistencial.

Nqse ndalemi te personifikimi "Vetmia lëshon rrënjët" shohim se ai shton dimensionin e dhimbjes, e cila ka kapluar jetën, jo vetëm të poetit. Në qoftë se lexuesi do kthejë kokën pas në jetë, me siguri do sjellë shembullin e tij për ilustrim. Në këtë aspekt mendoj se në kërkimin e dashurisë, poeti shfaq edhe një përpjekje për t'u shkëputur nga vetvetja, për ta gjetur “ilaçin” diku jashtë tij..

III- Ndoshta duhet të flasim për zhgënjimet e Ibrahim Kadriut në këtë poezi, si ndjenjë e përhershme dhe e ngulitur në vetëdijen e tij, të cilat shfaqen në vargjet ku poeti përpiqet të përballojë realitetin dhe përmes figurave artistike, ai shfaq vuajtjen e tij, duke ndërtuar kështu një univers poetik që reflekton vetminë e individit. Kështu veç vargut "Pesha dhembjes më ktheu nga vetja", ku metafora e "peshës" pasqyron barrën emocionale të poetit, në vargun tjetër: "Koha vete në ikje në mua veç lodhje," zhgënjimi merr përmasa të mëdha, ai shndërrohet vetë në një lodhje shpirtërore më shumë se fizike  dhe ku personifikimi i "kohës" që largohet pa lënë gjurmë pozitive, është një pasqyrë e qartë e zhgënjimit të tij ekzistencial, që është gjithnjë në rritje. Një zhgënjim më vete na sjell edhe imazhi:"I rraskapitur n' ofshamë - brez me brez" në strofën e tetë, i cili tregon se këtu nuk bëhet fjalë për një zhgënjim individual (vetëm në dashuri), por një trashëgimi  dhimbjeje që kalon nga një brez në tjetrin, duke e bërë zhgënjimin edhe më të thellë dhe të rëndë. Zhgënjimi kulmon në vargun "Vetë i dyzeti në vrapin e pafund të pritjes", në strofën e fundit, ku poeti shpreh ndjenjën e vetmisë, por këtu shfaqen dy element që kanë nevojë të zbërthehen: I pari , poeti e përjeton zhgënjimin si një barrë që e ndan “vetë i dyzeti”, gjë që të le të kuptosh se nuk bëhet fjalë për zhgënjimin në dashuri. Së dyti fraza e “vrapit të pafund” nënkupton një situatë ku poeti dhe ata që e ndajnë këtë situatë vazhdojnë “pa fund” të kërkojnë një dalje prej saj, por pa ja arritur qëllimit asnjëherë. Së treti, duhet të dimë se numri “dyzetë” në kulturën shqiptare është simbol i plotësisë, gjë që do të thotë se ky zhgënjim është shumëdimensional dhe sigurisht që kjo ndjenjë kolektive lidhet me vetë realitetin shoqëror në Kosovë dhe nuk është thjeshtë një barrë e rrëndë, e përballueshmë për dyzetë vetë, që i ka rënë shorti ta ngrejë vetëm Ibrahim Kadriu, si ndonjë Atlas i ri.

 IV- Në poezinë e Ibrahim Kadriut  "Vetë i dyzeti", le të thellohemi në disa aspekte të poezisë që shprehin përmasa më të gjera se ekzistencializmi, duke sjellë në pah elementet universale që i japin kësaj poezie një përmasë më të gjerë njerëzore dhe kulturore. Në vend që ta kufizojmë poezinë në ekzistencializmin si qasje filozofike, le ta shohim si reflektim mbi natyrën e përbashkët të përjetimit njerëzor në kontekste të ndryshme, përtej rrymave filozofike specifike.

1. Nëse analizojmë vargjet "Një vend nuk e gjej për asnjë pushim / Det i trazuar, as një valë për shërim," te strofa e tretë, mund të dalim përtej ekzistencializmit dhe ta shohim këtë si një shprehje të përpjekjeve njerëzore për të gjetur stabilitetin dhe qetësinë. Valët e trazura të detit nuk janë vetëm simbol i luftës së brendshme individuale, por një metaforë universale që pasqyron mënyrën se si jeta e njeriut, përmes brezave, është e ndikuar nga forca të papritura dhe në këtë mënyrë ky pasqyrim i brengave njerëzore  tejkalon kufijtë e ekzistencializmit, dhe shndërrohet në simbol të përvojës së përhershme njerëzore për t’u përballur me realitetin e paqëndrueshëm të jetës.

2. Ka një dyvargësh të bukur (mes të tjerëve) Ibrahim Kadriu te kjo poezi, dyvargëshin "As koha s’është më kohë që dikur më preu rrugën / tani vjen si fshesë që m’i merr kujtimet," (te strofa e katërt) që të ngelet në mendje, jo vetëm pse poeti shpreh ankthin ekzistencial mbi kohën, por pse ai përçon një perceptim universal të kohës si forcë shkatërruese gjer në humbje të gjurmëve të egzistencës. Ky koncept i kohës nuk është i kufizuar në filozofinë moderne, por e përshkon të gjithë historinë e njerëzimit, duke u bërë një element në mite, legjenda, përralla të ndryshme si greke, babilonase etj. Koha, siç është në realitet, por edhe shfaqet në këtë poezi, është një fuqi që ndikon mbi të gjithë qeniet njerëzore dhe që çon harresën e kujtimeve njerëzore.” Koha fshin çdo gjë” thotë një fjalë e urtë e jona.

3. Vargjet "Djegur nga dritat që s’janë asgjë veç hije / Vështroj si nata më ngulfat me frikë" mund të interpretohen përtej zhgënjimit të ekzistencializmit individual, pse kapin një ndjesi  të thellë dëshpërimi, ku përpjekja për t'u kapur pas "dritës" si shpresë, megjithëse e pranishme, nuk ofron ngushëllim por vetëm hije. Kjo kontradiktë mes dritës dhe hijeve forcon ndjenjën e vuajtjes së poetit, por ndërkohë hijet përfaqësojnë limitet e përvojës njerëzore në përballjen me forca të mëdha, natyrore apo shpirtërore. Kjo është  një ide universale dhe prek kulturat që kanë hulumtuar marrëdhënien mes njeriut dhe forcave të natyrës apo të botës shpirtërore.

4. Gjithashtu ajo që e thellon universalitetin e poezisë është përdorimi i imazheve natyrore si "det i trazuar" e "valë." Deti dhe vala janë simbole në letërsi e poezi dhe këtu, Kadriu i përdor këto elemente për të shprehur shqetësimin mbi paqëndrueshmërinë dhe përpjekjet e njeriut për të mbijetuar në një botë të tillë. Nga mitet e lashta greke deri te poezitë bashkëkohore, deti ka qenë një metaforë për forcat e brendshme dhe të jashtme që ndihmojnë formimin e fatit njerëzor. Pra, në këtë kontekst, poezia e Kadriut nuk trajton thjesht problemet individuale të poetit, por përfaqëson një përvojë universale për njeriun në rrapor me natyrën.

5. I trishtë vargu"Në rrugët pa fund, njerëz shfaqen dhe ikin / Asnjë fytyrë s’e njoh, vetëm në përplasje fikem", i trishtë gjer në dhimbje, pse vetmia që përjeton poeti nuk është një reflektim i vetmisë ekzistencialiste, por është përvojë që prek individin në çdo kohë dhe në çdo vend. Vetmia është përjetim i përhershëm njerëzor, që jeton në të gjitha kulturat dhe epokat historike. Kjo ndjesi e  vetmisë, e ndarjes së njeriut nga komuniteti është aspekt i përbashkët i njerëzimit dhe mund të kuptohet vetëm në kontekstin filozofik ekzistencialist, por edhe si pjesë e një përjetimi universal të të qenurit njeri.

V-Poezia e Ibrahim Kadriut “Vetë i dyzeti” është një poezi moderne, por e  ngritur mbi një shtrat tradicional, madje mund të themi se është  shembull i shkëlqyer i integrimit të elementeve tradicionale që shërbejnë si bazë për thellimin e ndjenjave ekzistencialiste të poetit. Qasja me këngë të ndryshme popullore të viseve jugore, që përmendëm në fillim të shkrimit, është një dëshmi e pakundërshtueshme. Në realitet kjo poezi e Ibrahim Kadriut përfaqëson një ndërthurje harmonike mes elementeve tradicionale dhe  ndërtimit modernist, ku tradita shërben si bazë për krijimin e një poezie bashkëkohore dhe ekzistencialiste. Poezi tregon se si Kadriu merr elementë të tradicionalitetit dhe i përpunon në një formë moderne, ku ndjenjat dhe përvojat e individit marrin një kuptim më të gjerë, duke prekur përjetimin e përgjithshëm njerëzor. Për të kuptuar ndërthurjen, le të shqyrtojmë disa prej elementeve dhe mënyrën sesi ato funksionojnë si bazë për poezinë moderniste.

Ndër elementët tradicionalë që kanë shërbyer për krijimin e kësaj poezie moderniste ne mund të përmendim:

1. Figura e vetmisë, durimit dhe  vuajtjes, në poezinë tradicionale shqiptare janë motive të zakonshme që lidhen me përballjen e individit me sfidat e jetës.”Morra udhën për Janinë/ Natën-o, vetëm-o” dhe “Duro vashë të durojmë, siç duron mali dëborën” rrënkon-këndon artisti popullor. Në të njëjtën linjë dhe Kadriu përdor këto motive për të ndërtuar ndjenjën e përjetimit të vetmisë dhe vuajtjes, por ndryshe nga tradita, ai u jep atyre një dimension më të gjerë, më kolektiv. Vargu "Vetë i dyzeti në vrapin e pafund të pritjes" përfaqëson këtë përjetim emocional, ku individi ndjen peshën e vuajtjeve të të gjithëve, jo vetëm të vetes. Këtu shohim dhe ndjejmë se vetmia nuk është vetëm personale, por një dukuri kolektive.

2. Motivi i pritjes në traditën poetike shpesh është simbol për një shpresë, për një ardhje që do të zgjidhë problemet dhe tu japë jetë shpresave. “Të prita mike pse s’erdhe” thotë një këngë popullore. Si te kjo këngë popullore edhe në poezinë e Kadriut, pritja është e pafund, pa shpresë, është një zhgënjim. Te vargu "Një vend nuk e gjej për asnjë pushim/ det i trazuar as një valë për shërim" pritja  humbet kuptimin e saj  si shpresë, shndrrohet në një përjetim të lodhjes dhe  dëshpërimit.”Nga muri do ngjitem, ta di se do vritem” klith poeti popullor në caste të tilla.

3. Koha dhe kujtesa në poezinë tradicionale, shpesh shihet si forcë që shëron plagët (koha I shërron plagët) ose i jep kuptim jetës në një të ardhme të afërt. Por te Kadriu, koha merr një karakter të egër dhe të pamëshirshëm. Në vargjet "As koha s'është më kohë që dikur më preu rrugën/ tani vjen si fshesë për të marrë kujtimet," koha nuk sjell shërim, por përku-ndrazi ajo fshin gjithçka, duke e lënë njeriun, pa një të kaluar, qoftë dhe ëndërr dhe pa një pikë referimi. Kjo qasje ndaj kohës është një element modernist, që pasqyron ndjenjën e humbjes së orientimit në botën bashkëkohore.

Sigurisht që këtu mund të shtojmë dhe strukturën poetike, rimën dhe ritmin e poezisë si dhe tonalitetin e ulët dhe të trishtë që ka qasje me tradicionalen, por kjo është tepër e dukëshme për këdo, por për ne ka më shumë rëndësi të shohim ndërtimin modernist të poezisë mbi bazën tradicionale.

1. Le ta shohim këtë dukuri te fragmentarizimi i përvojës, pse  ndryshe nga poezia tradicionale, që ka linjë të qartë narrative ose përfundim moral, poezia e Kadriut është  fragmentuar dhe përjetimet janë të copëzuara. Psh, vargjet "Djegur nga drita që s'janë asgjë veç hije/ Vështroj si nata më ngulfat me frikë" tregojnë sesi drita, që në traditën poetike përfaqëson shpëtim dhe shpresë, këtu është e zbrazët, pa substancë, dhe e len individin në errësirë dhe frikë. Ky fragmentarizim i përvojës është karakteristikë e modernizmit, pse ai nuk kërkon një zgjidhje, por përjeton momentin në të gjitha kontradiktat e tij.

2.Elementet tradicionale në poezinë moderniste përdoren për të krijuar simbole e metafora komplekse, të cilat i japin poezisë një dimension filozofik. Psh, simbolika e fshesës që fshin kujtimet në vargun "tani vjen si fshesë për të marrë kujtimet" përfaqëson jo vetëm harresën, por dhe zhdukjen e gjurmëve të individit, duke theksuar kështu krizën  identitare në modernizëm. Pra, ndërsa në tradicionalitet kujtesa shërben si arkivë për të ruajtur vlerat identike dhe momentale, në modernizëm zhduket, duke lënë individin pa kujtesë, pa origjinë  në botën moderne.

3. Në poezinë tradicionale, shpresat janë të pranishme në fundin e poezisë, dhe ofrojnë një zgjidhje ose një rrugëdalje nga vuajtja. Në "Vetë i dyzeti," nuk ka një përfundim të tillë, Kadriu e lë poezinë të hapur, me ndjenjë pasigurie e ankthi, si te vargu "Vrapin e pafund të pritjes," ku pritja nuk sjell asgjë, dhe zhgënjimi është i përhershëm. Kjo mungesë e zgjidhjes përfundimtare është karakteristikë thelbësore e poezisë moderniste.

Pra, këtu shohim se poezia "Vetë i dyzeti" është  poezi që ngre ura mes tradicionalitetit dhe modernitetit, ku elementët tradicionale si vetmia, koha dhe pritja janë të pranishëm në bazën e saj, por Kadriu i shndërron këto elemente në mjete për të eksploruar një krizë ekzistenciale moderne. Duke i përdorur këto elemente si bazë për ndërtimin e një poezie moderne, ai krijon një vepër që pasqyron ankthin dhe pasigurinë e individit bashkëkohor, duke ruajtur lidhje me traditën, veprim me të cilën shfaqet si një mjeshtër që ndërtton kryevepra me mjete rrethanore.

VI- Mënyra se si i ka formuar Kadriu figurat artistike, që japin finesë estetike poezisë dhe mbështesin ekzistencializmin tregon për një talent në rritje dhe një përvojë të pasur krijimtarie. Kështu ndjejmë se poezia "Vetë i dyzeti" shfaq estetikisht vargun poetik dhe shpreh thellësinë ekzistencialiste të jetës njerëzore përmes një përdorimi të sofistikuar të figurave artistike. Metaforat, simbolet, personifikimet dhe imazhet, përveçse shërbejnë për të pasqyruar ndjenjat dhe emocionet, krijojnë gjithashtu një kontekst të pasur për reflektimin mbi ekzistencën, dhimbjen dhe kërkimin për kuptim.

Metaforat në poezinë e Kadriut nuk janë thjeshtë “lule” në ballkonin poetik, por ato ilustrojnë kompleksitetin e jetës dhe ndihmojnë në thellimin e mesazhit ekzistencialist. Vargu "Pesha dhembjes më ktheu nga vetja" sugjeron barrën emocionale që individi përballon, pse dhimbja shpirtërore e shkëput atë nga identiteti i tij. Ky fragment thekson ndjenjën e vetmisë, duke reflektuar krizën e identitetit që shpesh ndjek individin në jetë. Po kështu metafora, "I tëri shndërrohem veç një rrëfim", e bën individin të ndihet si një histori e humbur në rrjedhën e kohës, duke krijuar atmosferë ekzistencialiste ku individi përballet me pyetje mbi ekzistencën e tij. Një varg tjetër, "Koha vete në ikje në mua veç lodhje", personifikon kohën si një forcë që ecën si njeriu, që kalon, duke përcjellurr ndjenjën e kalimit të shpejtë të jetës dhe lodhjes që e shoqëron atë. Kjo metaforë tregon mënyrën se si individi përjeton kalimin e kohës si një ngarkesë që përplaset me realitetin e tij ekzistencial.

Simbolet në poezi ofrojnë një dimension kuptimi. Psh, simboli "Njerëz të uritur" sugjeron nevojën për mbijetesë në një botë të varfër, të ashpër, duke e bërë individin të humbasë besimin në vlerat dhe aftësitë e tij. Vargu "Vdekja që pret" simbolizon frikën, panikun për të humbur ose mos realizuar diçka,  thekson pasigurinë e individit përballë ekzistencës. Simboli, "Flluskë sapuni", shpreh brishtësinë e jetës dhe iluzionin e sigurisë,e bëjnë indivi-din të ndjehet në ankth për të ardhmen. Kështu pra, këto simbole ndihmojnë ndriçimin e ndjenjave dhe emocioneve që e përfshijnë individin në përballjen e tij me realitetin.

Personifikimet u japin jetë ndjenjave dhe ideve, i bëjnë ato më të prekshme për lexuesin dhe theksojnë ndikimin e tyre në jetën e individit. Vargu "Koha m’ shoqëron n’ tokë" e trajton kohën, një element abstrakt në një shok, person fizik, madje duke theksuar ndjenjën e përgjegjësisë apo pasigurisë për të ardhmen. Po ashtu, vargu "Etja m’ shtyn" e personifikon etjen si forcë reale fizike që vepron mbi individin, ndërsa shpreh dëshirat apo nevojat e tijnë atë moment. Një tjetër personifikim, "Vetmia lëshon rrënjët", tregon se vetmia në identitetin e poetit, duke bërë që individi të përjetojë një lloj vetmie, qëndrimi në një vend,  palëvizshëm. Këto figura kontribuojnë në reflektimin e thellë ekzistencialist të individit, duke theksuar sfidat e tij emocionale.

Imazhet i japin bukuri dhe finesë poezisë  pse ndihmojnë në krijimin e një atmosfere të të përshtatëshme dhe pasqyrojnë ndjenjat njerëzore. Psh, imazhi "I rraskapitur n’ ofshamë - brez me brez" krijon një pamje të lodhjes dhe vuajtjes që kalon nga një brez në tjetrin, dhe thekson vazhdimësinë e dhimbjes. Vargu "Dhe bota e ethshme - sillej vërdallë" sugjeron një botë kaotike, gjë që pasqyron tensionin dhe pasigurinë e individit karshi sfidave. Imazhi "Dritëhija e kujtimeve" sugjeron se kujtimet, edhe të trishtme, ndihmojnë në ndriçimin e rrugës së individit, dhe e bën atë të reflektojë mbi kalimin e kohës. Realisht duhet të theksojmë se edhe figurat artistike kanë një ngjyrë gri, që i qaset shpirtërisht tekstit poetik, një vlerë e shtuar kjo në talentin e Kadriut.

VII. Unë do t’i ftoja lexuesit që poezinë "Vetë i dyzeti" të Ibrahim Kadriut, të shihnin përtejë vetmisë dhe dëshpërimit të shfaqur në vargje, pasi ajo në vetvete  është dhe një shembull se si poezia vetë përbën forcën e poetit për të përballuar vështirësitë dhe ruajtur besimin në të nesërmen. Në këtë kontekst, krijimi poetik nuk është thjesht një akt estetik, por formë e fuqishme e rezistencës ndaj vetmisë, dëshpërimit, vështirësive dhe përplasjeve shpirtërore të subjektit lirik. Ky akt krijues është një formë kundërvënieje ndaj të gjitha problemeve ekzistenciale, jo vetëm të poetit, duke shprehur qëndresën shpirtërore dhe një besim, sado i mjegullt, në një të nesërme më të mirë. Në këtë poezi vetë akti i të shkruarit shndërrohet në një mekanizëm mbijetese dhe rezistence. Vërtet që poezia përshkohet nga tonalitet dëshpërimi e tensioni shpirtëror, por poeti refuzon t'i dorëzohet pesimizmit. Vetë përpjekja për të artikuluar këto ndjenja përmes poezisë, duke u dhënë atyre bukurinë e artit, bëhet një formë e luftës kundër pesimizmit dhe harresës. Figura e Ibrahim Kadriut që shkruan, në këtë rast, përfaqëson individin që kërkon të krijojë dhe të ruajë kontrollin mbi jetën edhe kur duket sikur të gjitha gjasat janë kundër tij. Ndoshta edhe këtu duhet parë ndikimi i fuqishëm I optimizmit të artit tradicional.

 

Sarandë, më tetor 2024

 

Ibrahim Kadriu

VETË I DYZETI

Isha gjithnjë në rrugë të arrija prehje

Ecja n ‘largësi - që do të kishte fund

Në luhatje n ‘vazhdim - kërkoja dehje

E kuptimin e jetës nuk e gjeja askund

 

Koha vete në ikje në mua veç lodhje

Për çdo ditë raste me njerëz përballë

Bagazhin plot me aq shumë ndodhje

Dhe bota e ethshme - sillej vërdallë

 

Pesha dhembjes më ktheu nga vetja

Të shikoja nga larg se si unë dukem

Kur jetoj në vetmi më rrëmben etja –

Diçka m ‘shtyn si n ‘ëndërr t ‘zhdukem

 

Dhe i tëri shndërrohem veç një rrëfim

Që zgjatë aq – sa zgjatë një valë lumi

I ngarkuar me gëzim dhe me hidhërim

Mbetur n ’harresë – çdo gjë n ‘humbje

 

Endem gjithandej mes njerëzve t ‘uritur

Për t’u shfaqur prore sikurse nuk janë,

I shoh në përpëlitje jete për t’u ngritur

M’i lënë përshtypje të tjerëve si azgan

 

Në vazhdim të jetës - fshehin qëllimin

Për synim etjesh s’iu shkel këmba kurrë

Me ngritje koke - e lëndojnë mendimin

Dhe kapërcejnë jetën - pa nofkën burrë

 

Përpiqem për t ‘marrë veten me të mirë

Kur durimi e humb toruan para ironisë

Që sulet e ma plagos shpirtin pa mëshirë

Kur i përulem dhe i bëjë shërbim vetmisë

 

Nuk gjej përgjigje në pyetjen ç ‘është jeta

Që më shtynë andej e këndej deri n’ varr

Pa kuptim të kërkuar në ndërkohë mbeta

I përplasur gjithnjë - nuk dita çfarë t’ marr’

 

Nga koha shterpë që m ’shoqëroi n’ tokë

I rraskapitur n ‘ofshamë - brez me brez

Ileti i urrejtjes - më zë pisk e më rrokë

Më shtrëngon e më shtrydh sikur ushejz’

 

Jam pajtuar gjithherë e mirë me durimin

Për t’i ndihmuar shpirtit ia bëj krejt rrafsh

Në kohë hamendjesh e thërras shpëtimin

T’më mbaj n ‘këmbë, të më qafojë me afsh.

 

Ia kam zënë pritën kohës - për biografinë

E lus të më ndihmojë të ec tutje i zgjuar

Dhe të shëtis gjithandej nga ndjesia prinë

Gjurmëve të traditës esëll duke kërkuar

 

Dhe ndeshem shpesh me hire që frenojnë

Qëllimi është i qartë – për ndalje të hapit

Se si vlon gjaku pastaj - e etjet urdhërojnë

Për vazhdim më tutje me forcën e vrapit

 

Iu qasem veprave - iu rri me vullnet gatitu

Prej faqe në faqe i tëri n ‘ekstazë shtrihem,

Edhe gjumin e lë anësh – eci e eci pa përtu’

Derisa kënaqem - dhe sa i lumtur ndihem

 

I strehuar në fjalët mbëltuar me emocione

Vazhdoj rrugën andej drejt vdekjes që pret

I mbetur shumë larg të afërmve të kësaj ane

Vetmia lëshon rrënjët kur gjithçka afër vret

 

Iu fala kohës me të gjitha telashet ç ‘kishte

E ajo tutje në rrugëtim e sipër pa mua mbeti

E tëra si flluskë sapuni në këtë rrugëtim ishte

Duke më lënë kështu në rropatje vetë i dyzeti.

 

 

 

NË RRETHIN E TREMBËDHJETË TË SADIK BEJKOS

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “Në rrethin e trembëdhjetë” e Sadik Bejkos, nga vëllimi poetik “Letër Hamurabit” (1997), është një krijim kompleks që ndërlidh elemente të ekzistencializmit, simbolizmit dhe absurditetit në një temë aktualiteti jo vetëm shqiptar. Shkruar në një kohë trazirash sociale e politike në Shqipëri, poezia reflekton mbi drejtësinë që kërkohet e nuk gjendet dhe padrejtësitë që përndjekin individin në shoqëri.Përmes një tribunali imagjinar, poeti shfaq ankthin dhe dilemat e tij, duke u shndruar në  gjyqtar të vetëdijshëm për pafuqinë e vendimeve që merr. Bejko, ish i dënuar nga regjimi monist (pa gjyq), përdor këtë poezi si formë reflektimi dhe proteste ndaj realitetit, ku drejtësia mbetet iluzion dhe fajtorët dalin gjithmonë të fituar. Poezia ngre pyetje për kuptimin e drejtësisë dhe vendin e individit në një botë të dominuar nga absurditeti dhe padrejtësia dhe jep mesazhin ekzistencial, sipas të cilit: njeriu është i dënuar të jetojë në një botë ku drejtësia dhe kuptimi janë shpesh të pa arritëshme dhe përpjekjet për t’i fituar ato janë të destinuara të dështojnë dhe harrohen.

I-Le ti lexojmë artistikisht vargjet e poezisë së Sadik Bejkos, ku vargu i parë: ” Në një tunel/në rrethin e trembëdhjetë/kam ngritur një tribunal pambarim” shfaq një absurdi-tet logjik të qëllimshëm, pse :

-Fraza “Në një tunel” shfaq një hapësirë të mbyllur që përfaqëson absurditetin e gjykimit në mungesë të drejtësisë. Tuneli simbolizon një ambient të errët dhe pa dalje, një hapësira metaforike, të ngritur nga poeti (kam ngritur)  ku ai përballet me vetveten në një betejë të ndërgjegjes, ndërsa “tribunal pambarim”në kontekstin e poezisë shpreh idenë se gjyqet janë të pafundme,gjë që reflekton absurditetin e jetës ekzistencialisht. Ky tunel metaforik është një hapësirë ku drejtësia është iluzore dhe tribunali shpirtëror është i destinuar të jetë i pafund dhe pa arritje, një cikël i pambarim dështimesh e fatke-qësish.

-Fjala e parë, “rrethi” të sjell instiktivisht në vemëndje rrathët e ferrit të Dantes, por me ndryshimin se te ai janë nëntë rrathë, ndërsa Bejko flet për rrethin e trembëdhjetë, duke nënkuptuar diçka më të thellë, më të lemerishme se ferri i Dantes. Ndërsa në "Komedinë Hyjnore" rrethi i 9-të i ferrit është vendi ku gjenden mëkatarët më të mëdhenj, tradhtarët, që vuajnë në akull (jo në zjarr), çka simbolizon ftohtësinë e tradhtisë, Sadik Bejko, duke krijuar një rreth të trembëdhjetë, zgjeron  konceptin e ferrit në një kuptim më ekzistencial dhe të personalizuar. Në këtë rreth të tij, nuk janë vetëm mëkatarët ata që vuajnë, por ca më tepër është dhe ai vetë, intelektuali dhe njeriu që kërkon drejtësi në një botë ku sistemi nuk e ofron atë.

Realisht ky rreth nuk është hapësirë klasike e ferrit, por është vend brenda psikikës së poetit, ku ai është gjyqtari, i akuzuari, dëshmitari dhe viktima, ku ai vazhdimisht gjykon padrejtësitë, por pa arritur të ekzekutojë vendimet. Ndaj ky rreth për Bejkon, është një ferr, një gjendje e vazhdueshme torture mendore, ku ai ndjen ankth për shkak të padrejtësive që përjeton në shoqëri. "Nën ankth e makth që zgjat, me peshore në dorë" shfaq situatën ku ai përpiqet të balancojë drejtësinë.

-Përdorimi i numrit trembëdhjetë në poezi nuk është rastësor, pasi ai është i njohur në shumë kultura si një numër ters, që ndjell fatkeqësi dhe shoqërohet me një lloj frike. Në poezi, trembëdhjeta është simbol i një hapësire ndëshkimi, ku absurditeti dhe pafuqia janë pjesë e përditshmërisë. Për këtë arsye dhe vargjet sugjerojnë  një gjendje (të përje-tshme) ankthi, ku nuk ka as shpëtim, as zgjidhje. Përdorimi i numrit trembëdhjetë lidhet jo vetëm me një ndjesi personale të poetit për padrejtësinë e përjetuar në monizëm, por edhe me fatin e përgjithshëm të shoqërisë, ku as drejtësia nuk mund të vendoset dhe as shpresa për përmirësim nuk shihet. Si numër, trembëdhjeta nënvizon absurditetin e situatës, madje dhe duke krijuar një kontrast të fortë mes dëshirës së poetit për drejtësi dhe realitetit ku ndodhet. Duke rilexuar këtë numër  në titullin dhe vargje, shohim se kjo zgjedhje e bërë nga Bejko shton dimensionnin fatalist të poezisë, lidhur me përjetimin e padrejtësisë si diçka që ka rrënjë të thella, jo vetëm në sistemin shoqëror, por edhe në vetë fatin e jetës. S’di pse gjatë leximit të kësaj poezie e parafytyroj Sadik Bejkon duke mbajtur mbi supe këtë numër, si Krishti kryqin e tij në ecjen drejt Golgothasë.

Rrethi i 13 i Bejkos është një gjendje ekzistenciale, një luftë shpirtërore për drejtësi në botën tonë, por që Bejko e ka nisur qysh në rini dhe e vazhdon dhe sot.  “Si një prift i thinjur në kishë” ai vazhdon e përpiqet të vendosë drejtësinë, duke mbajtur në dorë një peshore, simbol i drejtësisë së braktisur, në vend të Biblës, të cilën nuk e përdor dot në qëllimin e saj. Vargu: "Me tru në erë, me peshoren në dorë jap vetëm të drejtë", shfaq  një përpjekje të dëshpëruare të tij.

-Të ve në  mendime vargu: “kam ngritur një tribunal pambarim” dhe pyet veten: a ka të drejtë poeti Sadik Bejko të marrë rolin e një gjykatësi (moral), duke vendosur drejtësi në një tribunal (shpirtëror) të ngritur nga ai vetë, si një përgjigje ndaj padrejtësive që e rrethojnë? Duke ditur se poetët janë viktimat e para të çdo sistemi shoqëror, por ata janë edhe gjykatësit më të drejtë të tij,(ndonëse vendimet e tyre nuk kanë të bëjnë me asgjë fizike), Bejko ka të drejtë të ngrejë  tribunalin për të gjykuar. Këtë përgjigje unë e gjeta dhe te fjala e Lasgush Poradecit thënë Kadaresë: “poeti ka përgjegjësi për gjithçka ndodh dhe kurdoherë që ndodh”. Mbështetur te përgjegjësia qytetare e tij dhe përgjegjësia si poet, Bejko është në të drejtën e tij në ngritjen e tribunalit. Ndërsa për sa i përket marrjes së kompetencave të gjykatësit unë do ju thoshja se ai përsëri është në të drejtën e tij si poet e qytetar të ngrejë (në psikikën e tij) tribunalin dhe të gjykojë shkelësit e ligjit, nxitësit, por së pari veten e tij, siç shprehet te vargjet:” Jam vetë i akuzuari dëshmitarët, publiku…/ Vendimet i jap e aty më mbesin / letrat i mbulon myku”. Veprimi i Bejkos nuk është përvehtësim i funksionit zyrtar, ky veprim buron nga përgjegjësia si poet, më tepër se nga përvoja personale për vendimet e padrejta, edhe pse ishte pikërisht kjo përvojë që i formoi ndërgjegjen kritike ndaj sistemit të drejtësisë.

Duke patur parasysh faktin që poezia është shkruar në vitin 1997, kohë kur Shqipëria ishte në kaos si pasojë e rrëzimit të firmave piramidale, poeti dëshmon realitetin e mungesës së shtetit, ligjit dhe drejtësisë. Shoqëria ishte zhytur në anarki, me grupe të armatosura që kryenin krime: grabisnin banka, rrëmbenin njerëz etj., ndërkohë që institucionet shtetërore nuk ekzistonin  të vendosnin rregull. Pikërisht në këtë kontekst, Bejko vendos veten në rolin e gjykatësit për të ngritur zërin kundër padrejtësisë.

- Poeti, duke e vendosur veten në rolin e një gjyqtari në një tribunal imagjinar, mund të shprehë ndjenjën e pafuqisë së individit  përballë një sistemi të korruptuar dhe të pandershëm. Vargjet si "I fitoj të gjithë gjyqet në tribunal, por… të ndëshkuarit- të lirë; fajtorët? prapë fitimtarë," shprehin një realitet, ku fajtorët, ata që përfituan nga kaosi, jo vetëm që nuk u ndëshkuan, por vazhduan të ngjiten në majat e shoqërisë. Ironia thellohet se: edhe në tribunalin imagjinar, drejtësia mbetet e parealizuar, pasi "letrat i mbulon myku". Në këtë mënyrë, poezia shfaqet si një formë proteste kundër absurdite-tit të një sistemi ku drejtësia nuk funksionon për njerëzit e zakonshëm, duke qenë njëkohësisht dhe ironi ndaj viktimave të cilët, mbetën pa drejtësi në  kaosin shoqëror. Sa keq që ky përfundim është më shumë se thjeshtë në psikikën e poetit. Sigurisht që poezia e Sadik Bejkos, me vargjet e cituara shpreh një universalitet të thellë, pasi ato (vargjet) kapërcejnë kufijtë e një konteksti specifik historik apo shoqëror dhe përbëjnë një reflektim mbi drejtësinë e padrejtësinë që shoqëron ekzistencën njerëzore në botë. Ato paraqesin një pamje të errët të botës, dhe ky univers moral nuk është thjesht realiteti shqiptar i viteve 1997, por një koncept që ka gjetur jehonë në letërsinë dhe filozofinë botërore, duke i dhënë poezisë një dimension të përjetshëm.

-Nuk është e lehtë të jesh gjyqtar në tribunalin e Bejkos, ja, dëgjojeni çfarë thotë ai: “Nën ankth e makth që zgjat,/me peshore në dorë,/ndëshkimi im vetëm ther”, pra Bejko jeton në një ndjenjë ankthi a makthi, duke zhvilluar një luftë të pafundme (me veten) për drejtësi. "Me peshore në dorë" simbolizon përpjekjen e tij (të vazhdueshme)për të ruajtur ekuilibrin dhe drejtësinë, por ndëshkimi i tij "vetëm ther"  pse vendimet e tij janë të drejta,ndonëse të padobishme.Ironia është se poeti i fiton gjyqet në tribunalin e tij shpirtëror, por vendimi mbetet i pa vlefshëm, i pa ekzekutueshëm sepse të ndëshkuarit janë të lire dhe fajtorët "prapë fitimtarë", paradoks ky që tregon absurditetin dhe pafuqinë në një botë ku ligësia triumfon.

-Vargjet "Bëjnë jetë, bëjnë paret...ata. / Popullojnë majat dhe rrugën. / Qeshin nga lart, më nxjerrin gjuhën" pasqyrojnë realitetin social, një kontrast të fortë midis padrejtësisë sociale dhe forcës së korrupsionit me popullin. "Ata" janë simboli i atyre që kanë fituar pasuri me mënyra antiligjore dhe vijojnë të ngjiten në majat e shoqërisë, pra“ata” bëjnë para, krijojnë pasuri, përfitojnë të mira materiale. Pasuria e përfituar padrejtësish ushqen dhe arogancën e nënvlerësimin e “atyre” për njerëzit e ndershëm: "Qeshin nga lart, më nxjerrin gjuhën" në një akt përçmimi, kjo pse ata, "lart," ndihen të paprekshëm. Interesant është vargu i fundit, "një huq i rinisë" i cili vlen si një e dhënë biografike e Bejkos, pse idealizmi për drejtësi i ka lindur në rini, si  besim i palëkundur, që me kalimin e kohës i është kthyer në  obsesion, ndoshta i kotë. Ndaj  shfaqet dëshpërimi i tij, lodhja e një jete, pasi e kupton se ky "tribunal" iluzion i rinisë së tij, ka mbetur ideal i parealizu-eshëm. Sa për ngushëllim për poetin, ky varg përmban edhe një ndjenjë nostalgjie për idealet e rinisë, duke bashkuar në vetvete dëshpërimin dhe iluzionet e humbura.

II-Poezia e Sadik Bejkos është poezi komplekse, që klasifikohet si psikologjike, simbolike e metaforike, pse këto tri shtresa janë ndërthurur e pasurojnë interpretimin e saj në nivele të ndryshme.

Poezia është psikologjike, pasi thelbi i saj është një përballje shpirtërore, një tribunal imagjinar ku poeti gjykon veten dhe shoqërinë. Ajo reflekton një gjendje ankthi, zhgënjimi dhe vetëakuzimi, duke pasqyruar një luftë shpirtërore përballë padrejtësive të botës, eksploron psikologjinë e individit në një cikël të pafund akuzash dhe dënimesh, që nuk realizohen në botën reale. Këtu, poeti tregon përpjekjen e tij për të mbajtur një ndjenjë drejtësie morale, pavarësisht se realiteti përreth është kaotik dhe i padrejtë.

Poezia është edhe simbolike, pasi ajo shprehet me simbole që japin kuptim të thellë.Psh, tuneli është simbol i mbylljes, errësirës e mungesës së daljes, përfaqëson bllokimin shpirtëror dhe psikologjik të individit. Numri trembëdhjetë është simbol që lidhet me tersin, fatin e keq, madje dhe këtu përfaqëson realitetin e pashpresë. Peshorja shfaqet si simbol i drejtësisë, ndonëse në këtë kontekst ajo shndërrohet në objekt koti,pa fuqi për të ndikuar në botën reale. Pra,  në tërësi, poezia përdor simbole për të përçuar idenë e absurditetit të drejtësisë në ë botë të padrejtë, duke e çuar poezinë në një qasje me rrymën e simbolizmit modernist.

Kjo poezi shprehet me një gjuhë thellësisht metaforike. Tribunalet, gjyqet, peshoret, dhe vetë rrethi i trembëdhjetë janë metafora për betejën shpirtërore të poetit me konceptin e drejtësisë morale. Tribunalet e tij (imagjinare) janë përpjekjet (e tij) për të vendosur drejtësi në  botën e padrejtë, ndërsa realiteti ironikisht përmbys përpjekjet,duke treguar se dhe kur individi përpiqet të mbajë një sens drejtësie, bota nuk ndryshon dhe fajtorët “triumfojnë”.

III-Duke patur parasysh dhe sa më sipër, poezia e Bejkos shfaqet në qasje me rrymën ekzistencialiste brenda modernizmit, dhe kjo për disa arsye të dukëshme:

Një nga karakteristikat kryesore të ekzistencializmit është përballja me absurditetin e jetës dhe mungesën e kuptimit të qartë në botë. Në poezi, tribunali imagjinar i poetit është një përpjekje për të vendosur drejtësi, në një realitet ku drejtësia nuk ka forcë. Kjo përplasje mes përpjekjes për të gjetur sens drejtësie në një botë kaotike është  tipar themelor i ekzistencializmit.

Duke krijuar një tribunal në mendje, poeti shpreh një përpjekje për të vendosur rregull, por realiteti është i përmbysur,një situatë që pjell absurditetin. Vargjet si “I fitoj të gjithë gjyqet në tribunal, por… të ndëshkuarit- të lirë; fajtorët? prapë fitimtarë” reflektojnë ndjenjën e pakuptimtësisë, tipike për letërsinë ekzistencialiste, ku individi ndien se çdo përpjekje e tij është e parëndësishme.

Ekzistencializmi përqendrohet në izolimin dhe vetminë e individit, në këtë poezi heroi është i vetëm, ndonëse është njëkohësisht gjyqtari, i akuzuari dhe dëshmitari, ai në thelb përball veten me një ndjenjë izolimi. Vetmia është një element ekzistencialist, ku individi përballet me vetveten dhe ekzistencën e tij.

IV-Figurat artistike në poezinë “Në rrethin e trembëdhjetë” të Bejkos si metaforat, simbolet, imazhet dhe personifikimet janë thelbësore për ndërtimin e kuptimit ekziste-ncialist. Këto elemente letrare ndihmojnë në krijimin e një bote simbolike dhe abstrakte, ku individi përballet me absurditetin dhe kotësinë e jetës. Por le të shohim  se si secila prej këtyre figurave kontribuon në përforcimin e ideve ekzistencialiste:

Simbolet:

-Simbolikisht:"rrethi i trembëdhjetë" përfaqëson një hapësirë të izoluar, vend ku individi përjeton ankth dhe vetëgjyqësi dhe i qaset si  referencë ferrit. Poezia e vendos subjektin lirik një "rreth të trembëdhjetë," që është simbol i vuajtjes së pafund, duke forcuar ndjenjën ekzistencialiste të kotësisë dhe izolimit."Në një tunel, në rrethin e trembëdhje-të / kam ngritur një tribunal pambarim."

-Tribunali është simbol i drejtësisë, por në poezi, ai bëhet simbol i kotësisë e dështimit. Poeti gjyqtar (edhe i vetvetes) vazhdon të dënojë pafundësisht dhe drejtësisht, por drejtësia e tij nuk ka asnjë efekt. Ky tribunal duke qenë një krijim psikik nuk e ndryshon dot realitetin. Vargu: "Vendimet i jap e aty më mbesin, / letrat i mbulon myku." tregon se drejtësia nuk realizohet, duke simbolizuar absurditetin ekzistencial.

-Peshorja, simbol i drejtësisë, është tjetërsuar në këtë poezi. Në vend që të sigurojë drejtësi ajo "ther", duke sjellë ndëshkim dhe dhimbje. Ky simbol thekson ironinë dhe kontradiktën që individi përjeton në përpjekjen për të vendosur një drejtësi që nuk zbatohet. "Me peshore në dorë, ndëshkimi im vetëm ther."

Metaforat:

Metafora:”Me tru në erë" përfaqëson problemet mendore të individit. Truri është simboli i arsyes dhe mendimit logjik, ndërsa "në erë" përçon idenë e kaosit, humbjes së kontrollit. Ky imazh shfaq çrregullimin ekzistencial të individit që nuk gjen një kuptim të qartë në botë, ku metafora mbështet idenë ekzistenciale se individi është i dënuar të jetojë në një botë pa elemente të qartë kuptimi.

Metafora e priftit të thinjur përfaqëson individin e vuajtur në një kohë të gjatë duke predikuar drejtësinë. Ky prift është simboli i një personi të moshuar, të ndërgjegjësuar se përpjekjet e tij janë të pafrytshme. Metafora e priftit thekson ndjenjën ekzistenciale të lodhjes dhe dështimit në përpjekje për të gjetur kuptimin në jetë. "Jam i moshuar, prift i thinjur në kishë, / dhe s’heq dorë nga ky tribunal në mendje, … një huq i rinisë."

Personifikimet:

-Fajtorët janë personifikuar si të fuqishmit e shoqërisë, "popullojnë" majat, zotërojnë pushtetin, janë të paprekshëm nga drejtësia, duke përforcuar ndjenjën e absurditetit ekzistencial të individit që përpiqet të luftojë padrejtësinë. "Bëjnë jetë, bëjnë paret... ata. / Popullojnë majat dhe rrugën."

-Myku  është personifikuar për të simbolizuar kalimin e kohës dhe harresën. Drejtësia e shkruar në letrat e tribunalit është mbuluar nga myku, tregon se gjithçka që shkruhet brenda këtij tribunali mbetet e harruar, pa vlerë. Personifikimi i mykut tregon kalbjen dhe rrënimin e idealeve dhe aspiratave të drejtësisë në botën e realitetit. "Vendimet i jap e aty më mbesin, / letrat i mbulon myku."

Imazhet:

-Imazhi qëndror I poezisë: ”Në një tunel, në rrethin e trembëdhjetë” krijon ndjesinë e izolimit të plotë dhe errësirës. Ky imazh është një metaforë për gjendjen psikologjike të individit që ka humbur rrugën në kërkim të drejtësisë dhe kuptimit, që thekson krizën ekzistenciale.

Imazhi: ”Letrat që mbulon myku” është ekzistencialist, pasi shpreh ndjenjën e absurdit dhe pakuptimësisë, karakteristikë e kësaj rryme. Myku (i personifikuar) simbolizon kalbjen e harresën, përfaqëson dështimin e drejtësisë në aspektin e ekzekutimit të vendimeve. Këto “letra që i mbulon myku”, tregojnë kotësinë e veprimeve të njeriut në botë ku drejtësia dhe përpjekjet për të ndrequr gabimet përfundojnë të braktisura e  të harruaraa.

Ndërkohë imazhi: ”Fajtorët që popullojnë majat dhe rrugën”:shfaq një pamje shumë ironike e vizuale. "majat" simbolizojnë pozitat shtetërore, ndërsa "rruga" përfaqëson njerëzit e thjeshtë. Ky imazh krijon kontrast mes individit që përpiqet të sjellë drejtësi dhe atyre që, ndonëse të fajshëm, shijojnë jetën pa pasoja.

Mund të vazhdojmë me figurat artistike dhe të provojmë se janë ndërlidhur me idetë ekzistencialiste, duke krijuar një ndjenjë ankthi dhe shpesh janë të mbushura me ironinë e drejtësisë së munguar, absurdin e ekzistencës dhe pamundësinë e individit për të gjetur kuptim në një botë të mbushur me kaos dhe padrejtësi. Simbolet, metaforat, personifikimet dhe imazhet që krijon  Bejko në poezi forcojnë përvojën ekzistenciale, duke i dhënë kompleksitet perceptimeve të tij për botën dhe vetveten

V-Në krijimtarinë moderniste të Bejkos, poezia "Në rrethin e trembëdhjetë" përfaqëson një arritje të re dhe të rëndësishme për disa arsye.

Së pari, poezia dallohet për thellësinë e saj ekzistencialiste, një karakteristikë kyçe e modernizmit. Poezia nuk përpiqet të japë përgjigje të qarta dhe as të propozojë zgjidhje konkrete për padrejtësitë që shfaq,por përqëndrohet tek absurditeti i gjendjes njerëzore , ndjenjat e izolimit dhe ankthit, të cilat janë tipare të forta të modernizmit. Kjo trajtohet përmes gjyqit absurd që poeti organizon brenda mendjes së tij, një tribunal imagjinar ku ndëshkimet janë iluzion dhe drejtësia e pamundur të realizohet.

Së dyti, struktura dhe figuracioni i poezisë përfaqësojnë  distancim nga format tradicio-nale. Bejko përdor vargje të lira dhe stil të fragmentuar që reflekton kaosin e paqartë-sinë e kohës. Është kjo thyerje me formën klasike që i jep poezisë një ndjenjë moderne dhe përçon  energji të re, ku ndërthuret liria e shprehjes dhe zgjedhja e vetëdijshme për të shmangurnjë strukturë të ngurtë poetike.

Së treti, përdorimi i simbolizmit në mënyrë moderne e bën  poezinë arritje të rëndësi-shme në krijimtarinë e Bejkos. Simboli i "rrethit të trembëdhjetë" nuk është thjesht një element i izoluar, por një metaforë e thellë për humnerën ku drejtësia dhe moraliteti janë rrëzuar, madje ky simbol përfaqëson zgjerim të mëtejshëm të kufijve të kuptimit dhe shtyn lexuesin të mendojë përtej konvencioneve.

Së fundmi, Bejko kritikon shoqërinë përmes një gjuhe poetike plot metafora e simbole, duke krijuar një poezi që nuk është thjesht një produkt i kohës së tij, por një reflektim universal mbi padrejtësinë dhe absurditetin. Pikërisht kjo aftësi për të përmbledhur kohën dhe mbajtur një reflektim personal e bën poezinë e tij arritje të re në poezinë moderniste shqiptare.

VI-Poezia "Në rrethin e trembëdhjetë" e Sadik Bejko-s ka rëndësi të veçantë në poezinë shqipe, jo vetëm për forcën e saj ekzistenciale dhe simbolike, por edhe për mënyrën se si trajton temën e drejtësisë dhe padrejtësisë, një tematikë e ngulitur thellësisht në historinë shqiptare. Kjo poezi shquhet për stilistikën e saj të fuqishme, gërshetimin e elementeve të simbolizmit, metaforës dhe personifikimit për të krijuar  hapësirë unike të gjykimit moral dhe shpirtëror.

Vlera e saj qëndron në aftësinë e Bejkos për të ndërtuar një tribunal të brendshëm, një tribunal që ekziston (në psikikën e tij) përtej gjykatave fizike, duke reflektuar realitetin shqiptar plot me vuajtje dhe padrejtësi. Poezia, duke përdorur një gjuhë të ngarkuar me figura letrare, sfidon lexuesin të shohë drejtësinë jo si një koncept të fiksuar ligjor, por si betejë personale dhe universale.

Për më tepër, poezia bën një ndërthurje të forte (e të heshtur) mes përvojës personale të autorit dhe realitetit të përgjithshëm shqiptar në periudha të vështira. Si një akt i qartë proteste kundër padrejtësisë së strukturave shtetërore, Bejko i jep kësaj poezie një rëndësi të veçantë në historinë e letrave shqipe, duke e shndërruar në një simbol të qendresës intelektuale ndaj shtypjes dhe padrejtësisë.

Poezia pavarësisht se nuk përmban optimizëm të drejtpërdrejtë apo "dritë në fund të tunelit," mund të shihet si një akt i thellë, proteste, rezistence dhe shprese në vetvete. Në një realitet ku drejtësia është iluzore dhe padrejtësia mbizotëron, vetë fakti që poeti arrin të krijojë dhe të artikulojë këto shqetësime përmes artit mund të konsiderohet një formë e shpresës. Nëse drejtësia nuk mund të gjendet në botën juridike, atëherë poezia bëhet bota, hapësira ku padrejtësia denoncohet dhe ku individi, pavarësisht mungesës së dritës, arrin të dëshmojë të vërtetën e tij. Vetë krijimi i poezisë është një mënyrë për  përballimin e absurdit dhe ruajtur një qëndrese shpirtërore, edhe në errësirën më të madhe.

 

Sarandë, më shtator 2024

 

SADIK BEJKO

Në rrethin e trembëdhjetë

Në një tunel,

në rrethin e trembëdhjetë

kam ngritur një tribunal pambarim.

 

Jam vetë i akuzuari dëshmitarët, publiku…

Vendimet i jap e aty më mbesin,

letrat i mbulon myku.

 

Nën ankth e makth që zgjat,

me peshore në dorë,

ndëshkimi im vetëm ther.

I fitoj të gjithë gjyqet në tribunal.

por… të ndëshkuarit- të lirë;

fajtorët? prapë fitimtarë.

 

Bëjnë jetë, bëjnë paret... ata.

Popullojnë majat dhe rrugën.

Qeshin nga lart, më nxjerrin gjuhën…

 

Jam i moshuar,

prift i thinjur në kishë,

dhe s’heq dorë

nga ky tribunal në mendje,

…një huq i rinisë.

 

Në tribunalin tim s’marr pranga,

litarë, xhelatë a burg.

Me tru në erë, me peshoren në dorë

jap vetëm të drejtë.

 

Këtu, në tunel,

në rrethin tim të trembëdhjetë.

 

Nga libri "Leter Hamurabit" 1997