MELODIA E BARDHËSISË NË VARG

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “Për një Bejkë të bardhë” e Fatmir Terziut është një elegji moderne kushtuar poetit Lefter Çipa, “Nder i Kombit” dhe zëri i pavdekshëm i iso-polifonisë shqiptare. Realisht për potein Lefter Çipa janë krijuar shumë poezi dhe këngë që lartësojnë kontributin dhe figurën e tij, por kjo poezi veçse është një poezi moderniste, ajo sjell disa risi në poezinë shqipe. Kjo poezi shquhet për ngarkesën emocionale, përjetimin shpirtëror dhe përdorimin e një gjuhe figurative të pasur, ku ndërthuren simbolet, metaforat dhe imazhet për të ndërtuar një univers poetik, që kapërcen kufijtë e jetës reale. Në thelb, poezia është një lament modern, një përulje përpara bardhësisë së shpirtit dhe artit të Lefter Çipës, i cili që nga jeta e përtejme vazhdon të “vijë nga drita” dhe të mbetet mes nesh si frymë dhe kujtesë. Terziu ndërton një tekst ku ndërthuren dimensionet mitike dhe njerëzore, individuale e kolektive, tradicionale dhe moderniste, duke bërë që poezia të ngjajë si një këngë (e heshtur) iso- polifonike, që i flet shpirtit të lexuesit. Ajo ndërthuret me thellësi ndjenjash, simbolikë, imazhe mitike e figura të shumta artistike dhe krijon një atmosferë shpirtërore e kozmike për të nderuar bardin e Pilurit.

I- Nqse do kërkonim të shpalosnim disa nga prurjet më të spikatura artistike të kësaj poezie, do shënonim pa mëdyshje:

1.”Bejka e bardhë”: titulli I këngës së famëshme pilurjote kënduar së pari në Festivalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës më tetor 1973, është simbol i bardhësisë, (bejkë quhet delja e bardhë që ende s’ka lindur qengja), simbol i  pastërtisë shpirtërore dhe i fisnikërisë. Teksti i këngës është i poetit Lefter Çipa, ndaj në poezinë e Terziut ajo është një metaforë për shpirtin e  tij (Lefter Çipës), që nuk mund të përpihet, nuk mund të zhduket apo të harrohet. Metafora e bardhësisë është tejkalim i jetës materiale dhe përjetësim në hapësirën e kujtesës kombëtare.

2.Vargjet si "në një tribunë Festivali lart në Galaktikë" dhe "vijnë kontinentet, oqeanet, Gjithësia zbardh ditën" lartësojnë figurën e poetit Lefter  Çipa në një nivel kozmik. Ai nuk është më një figurë lokale, ai është një figurë universale. “Festivali” nuk është më një ngjarje kulturore në Pilur apo në Gjirokastër, por është një ngjarje që ndodh në galaktikë, metaforë për përmasën e përbotshme të artit të tij.

3.Poezia është një dialog mes poetit Fatmir Terziu dhe frymës së Lefter Çipës, ku ky "pëshpërit", "premton të vijë nga drita", një vijim i jetës përmes artit. Në këto vargje  ndërthuren ëndrra, kujtesa dhe realiteti, dhe krijojnë një poezi që funksionon në nivel metafizik.

4.Metaforat: "në një det me këngë", "kamare të Kishës së Fjalës", "do të bekoj edhe nga lart"  krijojnë imazhe që përçojnë idenë e shenjtërimit të fjalës dhe këngës.

5.Personifikimi: "Gjithësia zbardh ditën", "i dhemb kënga", "Kosovën do ta rizgjoj që të mos laget" vë në qendër të poezisë ndjeshmërinë njerëzore të poetit edhe pas vdekjes.

6.Hipérbola: "do ti shkul statujat, do ti shkul ngjarjet" thekson forcën transformuese të fjalës dhe artit të Lefter Çipës.

7.Iso-Polifonia nuk përmendet thjesht si zhanër muzikor, por si një mënyrë të jetuari, si frymë që zgjon tokën, si identitet kombëtar. Përmes Lefter Çipës, ajo morri përmasa të shenjta, gati-biblike, si në vargun "në kamare të Kishës së Fjalës thurr prikë".

8.Figura e Lefter Çipës shfaqet si e një shenjti, ai paraqitet si  profet i këngës, shenjtor i Fjalës, një burim dritë që ndikon dhe përjetëson Atdheun përmes artit. Kjo vjen qartë në vargun: “do vij nga drita”, ku poeti kthehet si shpirt që nuk largohet, por qëndron nëpërmjet artit dhe kujtesës.

9.Poezia është një lament, (fjalë që nënkupton një këngë vajtimi, një formë poetike ose muzikore që shpreh dhimbje të thellë, pikëllim për një person të ndjerë), veçse është një lament modern, jo i rëndë. Ajo ka ton të lartë shpirtëror, ku trishtimi për humbjen bëhet mall i bardhë, shpresë për rikthim dhe bekim për të gjallët. Ndjenja e mungesës kapërcehet nga ndjenja e pranisë së përhershme të poetit përmes këngëve.

Në thelbin e saj, kjo poezi është një himn poetik që s’përfundon me vargun, por merr frymë thellë në tingullin e shpirtit shqiptar. Ajo përjetëson figurën e Lefter Çipës, jo thjesht si poet, por si një zë që u ngjit në majat e malit dhe jehon ende në shpellat e zemrës kombëtare. Fatmir Terziu, i rritur me dritën e këngës dhe melosin e gurit, e ndjen dhe e njeh në palcë iso-polifoninë shqiptare, sidomos atë pilurjote, të cilën e ka kënduar me fjalë në shkrimet e tij.

Këtu, isoja s’është vetëm sfond, por frymë që ngre vargun përtej letërsisë, e ngre  në një monument shpirtëror ku fjala bëhet zë, e zëri bëhet kujtesë. Në këtë poezi, epikja dhe lirizmi rrjedhin së bashku si dy burime që ushqejnë të njëjtën këngë, për të ruajtur të gjallë këndimin e Shqipërisë së lartë, ashtu siç mbetet i përjetshëm Lefter Çipa në ndërgjegjen tone, një yll i thjeshtë që ndriçon përjetësisht nga drita e këngës.

II-Duke lexuar vargjet: "Eh, nëse s’mund të përpij bardhësinë menjëherë,

aq më shumë për një Bejkë të Bardhë,

do t’i lë të gjitha si trokitje ëndrre në një derë,

pastaj do t’i bekoj edhe nga lart,

me Këngët e Ruzanës dhe Atdheut tim me nder."

Shohim se poeti reflekton mbi pamundësinë për të përvetësuar menjëherë gjithë atë bardhësi shpirtërore, fisnikëri, art e traditë që përfaqëson “Bejka e Bardhë” dhe në thelb, Lefter Çipa, ku te vargjet: "Nëse s'mund të përpij bardhësinë menjëherë"  poeti  Terziu e ndjen se kjo bardhësi është tepër e thellë dhe e madhe për t'u përthithur menjëherë, ajo kërkon kohë, ndjeshmëri dhe (ndoshta) përjetësi për ta kuptuar dhe ndjerë plotësisht. Te vargu: "do t’i lë të gjitha si trokitje ëndrre në një derë" , ai lë ndjenjat dhe kujtimet si shenja të lehta, të ëmbla, si ëndrra që trokasin butë e të mbetura pezull, pa ndërhyrë me forcë. Kjo në fakt është një akt përulësie e poetit ndaj madhështisë së kujtimit dhe artit që Çipa ka lënë pas. Te vargjet: "pastaj do t’i bekoj edhe nga lart" poeti Terziu vendos veten në pozicion të shpirtit të përjetshëm, i cili nga një dimension i lartë shpirtëror (ndoshta edhe si bashkëudhëtar i Lefter Çipës në botën e artit) bekon atë që ka lënë pas, përmes këngëve të Ruzanës (Titulli I një libri poetik i Çipës) dhe Atdheut (“Këngët e Atdheut tim” libër i Çipës) me nder. Është një poezi që e le nderimin si “trokitje ëndrre” e butë, e vazhdueshme dhe e përjetshme, sit ë rralla poezi kushtuar bardit të iso-polifonisë, i cili në popull thirej: Princi i Polifonisë..

III-Në vazhdimësi dhe vargjet:

"...jo si një iluzion i qetë,

por si,

duke ndjekur një Yll, burrë të thjeshtë."

kanë një ngarkesë të fortë simbolike dhe emocionale, që poetikisht lexohet:

1.Te vargu: "duke ndjekur një Yll", ylli është metaforë për udhëheqësin shpirtëror, figurën ndriçuese, dikë që prin të tjerët me dritën e tij shpirtërore, këtu: me art, moral dhe përkushtim. Sigurisht  që yll është Lefter Çipa: një poet, këngëtar dhe ruajtës ie zhvillues i iso-polifonisë që ndriçon rrugën e kulturës dhe identitetit shqiptar. Ky është një "burrë të thjeshtë", pavarësisht se është yll, ai mbetet njeri i zakonshëm në përditshmëri, modest, i thjeshtë në sjellje dhe jetë, por i madh në vepra dhe shpirt. Kush e ka njohur Lefter Çipën do pohonte qetësisht këtë cilësim, madje do thoshte se: sigurisht vetëm ashtu mund të ishte: “një burrë i thjeshtë”.

2.Poeti Terziu përcjell mesahzin se bardhësia, kënga, tradita, nuk janë iluzion, pra, nuk janë thjesht ndjesi të bukura dhe të largëta; por janë udhërrëfyes të vërtetë, të mishëruar në figura si Lefter Çipa, që me thjeshtësinë e tij ka qenë yll udhëheqës për kulturën kombëtare. Pra, ndjekja e një ylli nuk është vetëm ndjekje e madhështisë, elavdisë, e fitimit të nderimit të mbarë vendit,por është së pari ndjekje e vlerave të thella njerëzore që ai mishëronte me përulësi.

IV-Ndërkohë vargjet:

“Do të vij, më pëshpërit, do të vij

do t’i shkul statujat, do t’i shkul ngjarjet,

Kosovën do ta rizgjoj që të mos laget…”

janë ndër më të fuqishmet emocionalisht dhe simbolikisht në të gjithë poezinë, dhe së pari kanë formën e të folurit të Lefter Çipës, një tonalitet i vendosur, i bindur në atë që thotë dhe këtu, mbajnë brenda zërin e përjetshëm të shpirtit të Çipës, si trashëgim i gjallë që nuk shuhet me vdekjen. Të krijojnë idenë e një bashkbisedimi balade, veçse këtë bashkbisedim e bëjnë dy të gjallë, pse dhe poeti i vdekur çuditërisht shfaqet i gjallë. Ai nuk i flet poetit me ndonjë telefon, por i pëshpërit pranë veshit, jo  sikur i thotë një sekret, por sikur i bën një premtim. Le ta dëgjojmë dhe ne poetikisht këtë bashkbisedim mes dy poetësh.

1.Shihni se si vargu i përsëritur:“Do të vij, më pëshpërit, do të vij” krijon ton intimiteti, besim në atë që thotë dhe zotim të thellë, i cili ka qasje me dhënien e fjalës, si  Kostandini i baladës. Poeti dëgjon zërin e Çipës nga përtej jetës, një zë shpirtëror që premton rikthim, që flet me frymë, si një frymë (e tij) që endet nëpër art dhe këngë.

2.Vargu:“Do t’i shkul statujat, do t’i shkul ngjarjet” është pjesë e fjalës së poetit nga përtej jetës ku ai premton të shkulë statujat, idhujt e rremë, monumentet e kotësisë, gjithçka që ka zënë vendin e artit në jetën dhe kohën tonë.Në fakt statujat që do të shkulë janë klishetë historike, burokracitë, gjërat që pengojnë zërin e pastër të shpirtit kombëtar të dalë në dritë. Ky varg është një akt artistik rebeli një letërsie që nuk pajtohet me heshtjen apo shtrembërimin e artit dhe kujtesës kombëtare.

3.Vargu “Kosovën do ta rizgjoj që të mos laget” i shkon Lefter Çipës si varg biografik i tij, pot ë kemi parasysh dashurinë e tij të jashtëzakonëshme për Kosovën, shfaqur dhe në vargjet e poemës së tij “Për Kosovën prapë do te ngrihem”. Ai dëshiron ta rizgjojë Kosovën, jo fizikisht, por shpirtërisht, që ajo të mos laget nga lotët, dhimbjet, harresa, apo nga shiu metaforik i vuajtjes dhe padrejtësisë. Ai kërkon ta zgjojë për ta mbrojtur, për t’i rikthyer dritën dhe këngën.Te lexuara në këtë kontekst, këto vargje janë një betim poetik, ku Lefter Çipa, si figurë e pavdekshme e kombit dhe artit, rikthehet për të ndrequr padrejtësitë, për të mbrojtur Kosovën, për të ruajtur autenticitetin dhe shpirtin e pastër të shqiptarëve. Të kuptohemi, Fatmir Terziu këtu nuk shkruan vetëm për humbjen e një miku e poeti si Lefter Çipa, por i jep jetë dhe frymë një miti të gjallë kombëtar, ku Lefter Çipa është shpirt mbrojtës i artit, Kosovës dhe kujtesës historike.

V- Te vargu thellësisht simbolik "Do vij nga drita" që shpërthen si kulm shpirtëror i gjithë poezisë, shohim një rikthim të poetit Çipa, jo nga përtej botës, si një i ikur i zajkonshëm, por një rikthimi nga drita. Ky varg vjen më shumë se një premtim metafizik,  ai dëshmon që shpirti i Lefter Çipës nuk është shuar, por do të rikthehet nga “drita”, që përfaqëson: botën tjetër (jetën pas vdekjes, ku shpirti shkon në dritë), dritën e artit dhe së vërtetës, ku qëndrojnë njerëzit që kanë ndriçuar kombin (planeti i Naimit). Ka një larmi përkitjesh vargu “Do vij nga drita” që i jep shumësi  kuptimesh kësaj strofe dhe konkretisht: Në vitin 2014 u botua te nga OMBRA GVG, Tiranë vëllimi i fundit poetik i Lefter Çipës me titullin “Vij nga drita”, libër që shënon një kulm poetik të autorit. Dëshiroj të besoj se qasja me vargun e Terziut nuk është një rastësi, sado bukur të tingëllojë. Është edhe një këngë iso-polifonike pilurjote me tekstin: “Shkoni breza merni dritë” kushtuar Lefter Çipës me tekst nga Kristo Çipa kënduar nga Grupi “Bejka e bardhë” me marrëse Persa Miha, kthyes Dhimitraq Bala dhe hedhëse Leni Mërkuri që ka vargjet: “Shkoni breza merni dritë/Nga dheu ku fle poeti/Këngën ta doni si sytë/ Atdheu është amaneti” të cilat kanë një përkim gati biblik me vargun e Terziut. Shikoni pak ju lutem: Lefter Çipa dhe gjithë pilurjotët janë ortodoksë dhe në Pashkën e Madhe,me rastin e Ringjalljes së Jezu Krishtit (tri ditë pas vdekjes), nga varri i tij në Jerusalem mirret “Drita e Shenjtë” me një tufë qirinjsh nga drita e qiririt që qëndron ndezur përherë në varr dhe kjo dritë shpërndahet në gjithë vendet e botës së Krishterë, prej nga rishpërndahet në të gjitha qytete dhe fshatrat e krishtera te kishat e tyre, prej nga e marrin në shtëpitë e tyre banorët që janë mbledhur te kisha e presin ringjalljen e Krishtit. Në rastin tonë, vargu “Vij nga drita”ka qasje me kuptimin “Vij nga (qendra e drit(ës)a” ndërsa vargu i këngës “Shkoni breza merrni dritë” ka qasjen me porosinë që na jepnin gjyshet tona në Ringallje, kur na thoshnin: Shkoni mirrni Dritën e bekuar të Krishtit. Ka një ndjesi mistike ky varg i  Terziut si dhe vargu i këngës.  Por vargu “Vij nga drita”ka dhe një përkim tjetër me atin e Lefet Çipës, Andrea Çipa, i cili ishte një burrë i urtë dhe i drejtë, i cili kishte një moto në jetë, që jua thoshte të gjithëve atyre që i hynin në zemër: Ecni pas dritës. Kush ecën pas dritës, dritë gjen në jetë. Në një letër që më dërgonte mua në vitin 2005, kur I dërgova një kopje të një librit tim me këngë, bejte e vaje pilurjote dhe I kërkova të më ndihmonte me këngët e vjetra që dinte, ai duke më përgëzuar e falnderuar kishte venë dhe këtë frazë, postulat: “Ecë pas dritës, se dritën do gjesh”. Kaq shumë vlerësohej kjo frazë , sa që pas vdekjes ja gdhendën  si epitaf mbi mermerin e varrit. Me sa duket familja  Çipa e ka moton e saj ecjen pas dritës dhe ardhjen nëpër dritë.Dritë e patshin rrugën në jetë.

Duke u rikthyer te analiza jonë  themi që të mos harrojmë se “Drita” shfaqet si simbol i ringjalljes, por në poezinë shqipe, drita është edhe simbol i : shpëtimit shpirtëror, udhërrëfimit moral, ndërgjegjes kombëtare. Ja tani: te vargu i Terziut, shtohet lista e mësipërme, pasi ardhja nga drita nënkupton kthimin për të risjellë këngën, për të ndriçuar jetën tonë, për të vazhduar misionin që ai s’e ka  lënë asnjëherë përgjysmë. Një varg biblik që e afron (metaforikisht) poetin me Krishtin.

1.Le ta shohim më në thellësi lidhjen e Çipës me përjetësinë dhe këngën. Në kontekstin e poezisë si një lament (këngë vajtimi, këtu një formë poetike që shpreh dhimbjen, mallin dhe nderimin për për Lefter Çipën), ky varg bëhet zëri i pavdekësisë, pasi: Poeti nuk vjen nga errësira e vdekjes, por nga drita e përjetësisë. Ai është bërë pjesë e një drite morale dhe artistike dhe nga ajo hapësirë, premton të rikthehet sa herë që kënga, kujtesa, tradita apo Kosova kanë nevojë. Pagëzimi i grupit aktual të Pilurit me emrin “Bejka e bardhë” dhe rruajtja e melodisë iso-polifonike me shtratin e melodisë që krijoi Lefter Çipa është artistikisht një riardhje e poetit. Kur flasim për Lefter Çipën ne shprehemi zakonisht me termin “poeti”, por populli e quan “Princi i Polifonisë”, emërtim që përfshin brenda tij jo vetëm poetin, por edhe këngëtarin, krijuesin e melodisë, regjizorin e grupit folklorik, madje jo vetëm të Pilurit por të shumicës së grupeve folklorike të krahinës së Himarës dhe Labërisë, madje dhe më tejë. “Do vij nga drita” është një varg që mbart shpresë, besim, përjetësi, vazhdimësi shpirtërore. Terziu e pozicionon Lefter Çipën jo si një figurë e ikur por si prani e ndritshme dhe aktive, që rikthehet nga drita për të mbrojtur, frymëzuar dhe bekur kulturën dhe kombin. Është një nga vargjet më të ndjera dhe më të thella të kësaj poezie, para së cilës kalon si para një monumenti, duke hedhur shikimin me admirin dhe nderim.

VI- Te poezia “Për një Bejkë të bardhë” të lbyren sytë nga ngjyrat poetike,të cilat nuk janë vetëm elementë vizualë, porjanë së pari bartëse emocionesh, simbolesh dhe gjendjesh shpirtërore. Ato krijojnë një atmosferë të ndjeshme dhe poetike, duke pasqyruar si brendinë e poetit Terziu, ashtu dhe thelbin e figurës së përjetësuar, Lefter Çipës.

1.Ndër ngjyrat më të spikatura është bardhësia, që shfaqet si ngjyrë e dritës, e pastërtisë shpirtërore dhe e përjetimit hyjnor. Në kontrast me bardhësinë, ngjyra e natës dhe nuancat e zymta krijojnë një hapësirë për reflektim e vajtim. Duhet të ndjejmë se këto ngjyra nuk qëndrojnë si sfond, por ndërtojnë kuptimin dhe ritmin emocional të poezisë. Kështu, në një analizë mbi ngjyrat e poezisë theksojmë qysh në krye ngjyrën e bardhe, e cila është ngjyrë qëndrore dhe dominuese. Kjo simbolizon: pastërti, shpirtësi, bardhësi e shpirtit, veshje tradicionale pilurjote të burrave dhe vajzave, dritë, paqe, përjetësi madje dhe vetë ambienti i fshatit rezaton bardhësi dëbore në dimër etj.

2.Përdorimet konkrete në poezi të kësaj bardhësie shfaqen: “Bejkë të bardhë” , jo vetëm blegtoria por së pari simbol i trashëgimisë, thjeshtësisë dhe bardhësisë së poetit dhe të Pilurit. Vargu:“poshtë mbi një fletë të bardhë” shfaq  boshësinë pas ikjes, por edhe mundësinë për të shkruar diçka të re, për ta vazhduar atë që la poeti. Vargu: “zbardh dita”, “Gjithësia zbardh ditën”: bardhësia si ndriçim, ngritje e shpirtit të poetit në një hapësirë të përjetshme.

3.Efekte dritësimi kanë edhe” e arta” / drita me përdorimin simbolik në vargjet “Do vij nga drita”, “del nga drita” e cila simbolizon hyjnizim, shpresë, prani e përjetshme, rilindje, udhërrëfim, lavdi etj.

4.Në poezi kemi nuancimin e blusë, jo si ngjyrë me pigmentin blu, por si contrast me dritën, për të theksuar kalimin nga jeta në përtej, por edhe nevojën për këngë në errësirë te përdorimi në formën “ajri i natës”, “ra mbi natë”, duke simbolizuar heshtje, mungesë, zbrazëti shpirtërore që vetëm kënga e poetit mund ta mbushë.

5.Është e pranishme dhe ngjyra e verdhë (e nënkuptuar përmes diellit dhe lejlekëve), ku te termat: “dallëndyshe, diell, lejlekë” përfaqëson ngjyrën e ngrohtësisë, jetës, lëvizjes dhe rilindjesetj.

Kështu,në këtë bashkësi ngjyrash poeti u jep vargjeve një kompozim koloristik që përballë kontrastit mes bardhësisë dhe natës krijon ndriçimin e figurës së Lefter Çipës në ndërgjegjen kombëtare. Sigurisht që Fatmir Terziu si një poet i rrafshit të epërm e ka realizuar poezinë si mozaik imazhesh të lëvizëshme, ndaj të lbyren sytë nëpër vargje.

VII-Do mjaftonte leximi i kësaj poezie të Fatmir Terziut që unë të nisja të fishkëlleja melodinë iso-polifonike të këngëve pilurjote, jo aq si qasje me titullin se sa me ritmin melodik të vargjeve. Lehtësisht ndjen se melodiciteti në poezinë “Për një Bejkë të bardhë” e Terziut është një shtresë thelbësore që i jep krijimit një ritëm të brendshëm dhe ndjeshmëri të afërt me këngën tradicionale iso-polifonike, pavarësisht se poezia është e rrymës së modernizmit simbolik. Vargjet rrjedhin si një tingull i butë, i ngarkuar me ndjenjë dhe mall, duke kujtuar melodinë e isos pilurjote që vetë Lefter Çipa e përsosi dhe e lartësoi. Si rrallëherë, ky tonalitet i brendshëm nuk vjen vetëm nga ritmi dhe intonacioni i fjalëve, por edhe nga ngarkesa shpirtërore e figurave dhe fjalës së zgjedhur, e cila të kujton strukturën emocionale të një kënge polifonike që flet për dashurinë, humbjen dhe përjetësinë. Melodiciteti i poezisë është një nga elementët më të spikatur artistikë, dhe ka një lidhje të ngushtë e të ndërgjegjshme me iso-polifoninë pilurjote, që ishte edhe thelbi i krijimtarisë dhe jetës së Lefter Çipës.

Me një vëmëndje të shtuar në leximin e poezisë ndjen se melodiciteti shfaqet si strukturë poetike, pse poezia nuk ecën në një ritëm monoton, por valëzon, si këngë iso-polifonike, kjo për arsye se:

1.Poezia përdor enjambemente. Termi enjambement (nga frëngjishtja enjambement) në poezi ka kuptimin e vazhdimit të  mendimit nga një varg në tjetrin pa ndalesë (pa pikë ose presje), duke krijuar një ndjesi muzikaliteti dhe shpesh ndihmon në ritmin e leximit apo në thellimin e kuptimit. P.sh. te vargjet: “Eh, nëse s’mund të përpij bardhësinë menjëherë/aq më shumë për një Bejkë të Bardhë” ku mendimi fillon në vargun e parë dhe plotësohet në të dytin, duke krijuar një enjambement.

2.Poezia ndërton ritëm të lirë që i ngjan këngës së folur me ngarkesë emocionale. Melodiciteti shfaqet si strukturë poetike, sepse vargjet nuk ndjekin metrikë të rreptë tradicionale, por rrjedhin lirshëm, duke krijuar ritëm të brendshëm emocional që i ngjan një kënge të folur, të këngëzuar. Ky ritëm i lirë vjen përmes enjambementeve, pauzave natyrore, përsëritjeve dhe figuracionit të ngjeshur, ku fjala është e mbushur me mall, dhimbje dhe përkushtim. P.sh. “Do të vij, më pëshpërit, do të vij/do t’i shkul statujat, do t’i shkul ngjarjet...” Realisht ky varg nuk është ndërtuar mbi një kadencë klasike, por mbi ngarkesën emocionale të fjalës “do të vij” dhe mbi muzikalitetin e përsëritjes, që të afron zërin e marrësit të këngës  iso-polifonie në recitativ, pra që që rrëfen, jo vetëm këndon. Prandaj themi që melodiciteti nuk është dekor, por strukturë që mban emocionin dhe ritmin shpirtëror të poezisë.

3. Në poezinë e Fatmir Terziut, zanoret luajnë një rol të rëndësishëm në krijimin e melodicitetit dhe ndikojnë direkt në ritmin dhe ngarkesën emocionale të vargjeve. Ndër to, zanorja “e” është më e spikatura, dhe përdorimi i saj i shpeshtë krijon një efekt të zgjatur tingullor, që lidhet natyrshëm me jehonën e tingullit “eee” në ison pilurjote. Zanorja “e” ka një rezonancë të hapur dhe të butë, dhe në vargjet e poezisë ajo përsëritet me ritëm të ngjashëm me këndimin tradicional, duke gjeneruar një valë akustike të ngjashme me mbështetjen e zërit në iso. Kjo dukuri  vërehet në vargje si: “Kosovën do ta rizgjoj që të mos laget/e do të shuaj mallin rreth e qark nëpër Shqipëri” Për më tepër zanoret “e” dhe “i” krijojnë një linjë melodike që mban gjallë frymën e këngës, ndërsa ritmi i lirë i vargjeve, pa korniza metrike, lejon që kjo melodicitet të marrë formë natyrshëm, si në një këngë që rrjedh nga shpirti. Në këtë mënyrë, tingulli poetik dhe ai muzikor bashkohen, dhe poezia jo vetëm që i referohet isos si tematikë, por e përfton atë në ndërtim e në tingull, duke i dhënë lexuesit një përvojë të ndjeshme, të afërt me muzikën. Më sipër ju thashë se mjaftonte leximi i kësaj poezie të Fatmir Terziut që unë të nisja të fishkëlleja melodinë iso-polifonike të këngëve pilurjote, madje tani ju saktësoj se ishte ndjesia e këngës “Shkoni breza merrni dritë”.

4.Mund të shtoj se poezia ka tingëllim të brendshëm me fjalë si: zbardh, bardhësi, dritë, bejkë, Piluri, varg, këngë, ku tingujt “r”, “i” dhe “ë” krijojnë një jehonë të butë e të thellë që të kujton jehonën e isos, zërin e grupit që mbush hapësirën dhe shoqëron melodinë kryesore. Në fakt po ta shohësh me vemëndje, poezia ndjehet si një iso e heshtur, që shoqëron melodinë e mungesës së Lefter Çipës, por që s’e lë të fiket zëri i tij. Vargu poetik “në një Tokë që zgjohet e ngryset me Polifoni” është thelbi I poezisë: pse  Piluri nuk shfaqet thjesht vend gjeografik, por hapësirë iso-polifonike, ritëm e melodi kolektive.

5.Por ajo që ka rëndësi më shumë është fakti mbresëlënës se poezia është shkruar me ritmin e shpirtit iso-polifonik pilurjot, ku çdo varg është si një zë që bashkohet në korin e kujtesës për Lefter Çipën. Në këtë aspect vlen të themi se melodiciteti i poezisë nuk është vetëm ritmik, por edhe emotiv dhe polifonik, duke e kthyer poezinë në një këngë poetike që ruan dhe ringjall iso-polifoninë pilurjote në gjuhën e artit të shkruar. Kështu themi se poeti Terziu bëhet isoja moderne e poetit të iso-polifonisë së lashtë.

VIII-Risitë poetike në poezinë “Për një Bejkë të bardhë” të Terziut janë të shumta dhe tregojnë një qasje moderne, personale dhe të thelluar ndaj temave si kujtesa, identiteti, arti dhe përjetësia. Këto risi dalin në pah në mënyrën sesi strukturohet poezia, në figuracionin e saj dhe në mënyrën sesi i qaset figurës së Lefter Çipës si simbol i iso-polifonisë dhe shpirtit shqiptar.

1.Së pari në poezi ndjejmë shkrirja e realitetit me mitiken dhe kozmiken pse poezia nuk e kufizon shfaqjen e Lefter Çipës vetëm  në realitetin tokësor. Ajo e ngrit atë në përmasa mitike e galaktike:“në një tribunë Festivali lart në Galaktikë / vijnë kontine-ntet, oqeanet, Gjithësia zbardh ditën”. Pikërisht kjo mënyrë e vendosjes së figurës  së Çipës në një hapësirë jashtë kohe e vendi është një risí, pasi e sshndron poetin në një udhërrëfyes kozmik, një shpirt që udhëton përmes dritës, duke lidhur Tokën me universin.

2.Simboli i bejkës së bardhë është i rrallë dhe origjinal. Ai përfaqëson bardhësinë, pastërtinë, shpirtin e polifonisë dhe veshjen tradicionale të jugut: “S'mund ta përpish bardhësinë me një bejkë”. Realisht kjo metaforë është shumë personale dhe krijon një imazh të freskët, me rrënjë në kulturën popullore, ndonëse i ngarkuar me kuptimshë-mri të shumta poetike dhe shpirtërore.

3.Një tjetër risi është krijimi i strukturës poetike në formën e një dialogu me të ndjerin, me zërin e poetit Lefter Çipa që vazhdon të jetojë, të flasë e të premtosh: “Do të vij, më pëshpërit, do të vij / do t’i shkul statujat, do t’i shkul ngjarjet”, një komunikim emocionalisht ngarkuar dhe artistikisht i thellë, duke e kthyer poezinë në një poemë shpirtërore dhe vizionare.

4.Terziu në vend që ta përshkruajë iso-polifoninë si një traditë e lashtë, ai e shfaq atë si substancë thelbësore të jetës, si “ajri i natës”, një nevojë ekzistenciale për të gjithë shqiptarët: “kanë nevojë për këngët si ajri i natës” duke prurë një risi poetike që i jep iso-polifonisë një status pothuajse metafizik, si diçka që frymon në shpirtin kolektiv.

5. Dhë së fundi struktura e lirë, ritmika e brendshme dhe valëzimi i vargut i qasen këndimit iso-polifonik, ku zëri kryesor dhe zërat mbështetës krijojnë një melodi të ndërthurur. Poezia vetë bëhet një isopolifoni modern, me zëra që bashkëbisedojnë mes jetës dhe vdekjes, mes poetit dhe lexuesit, mes traditës dhe shpirtit bashkëkohor.

Këto risi bëjnë që poezia e Fatmir Terziut të kapërcejë formatin e një elegjie, dhe të vijë pranë nesh si një por poezi e shpirtëruar dhe moderne që e nderon trashëgiminë përmes një gjuhe të re poetike.

IX-Duhet ta bëjmë të qartë mendimin tonë se kjo poezi e Fatmir Terziut është një poezi moderniste në formë dhe figuracion, ndonëse ruan një zemër tradicionale, kjo  sepse i kushtohet një poeti si Lefter Çipa që mishëron shpirtin e iso-polifonisë dhe poezisë tradicionale. Moderniteti i poezisë vjen nga mënyra se si strukturohet vargu, nga lirizmi vizionar, nga ndërthurja e fjalës me mitiken dhe kozmiken, si dhe nga përdorimi i simbolikës personale etj. Por ajo nuk është e huaj për lexuesin pikërisht sepse: së pari; I referohet një figure që ka hyrë në ndjeshmërinë kolektive (Çipa), së dyti; Ndjek një linjë emocionale të qartë dhe të fortë, dhe së treti; e ngre zërin poetik mbi një melodi të njohur; melodia e shpirtit shqiptar. Prandaj lexuesi nuk ndien ndonjë vështirësi në përthithjen e mesazhit poetik, përkundrazi, ai ndien ngrohtësinë e përba-shkët të një dhimbjeje dhe nderimi, të shprehura me mjete të reja poetike.

Në thelb, kjo poezi bashkëjeton mes dy botëve: ajo moderniste në formë dhe ajo tradicionale në thelb, duke dëshmuar se modernizëm nuk do të thotë shkëputje, por një mënyrë tjetër, inovative për të ruajtur kujtesën, përmes artit.

 

Sarandë, më prill 2025

 

Për një Bejkë të bardhë

(Kushtuar Poetit Lefter Çipa „Nder i Kombit“)

Nga Fatmir Terziu

S'mund ta përpish bardhësinë me një bejkë,

në një det me këngë që mbart dhe mban në gji,

dallëndyshe, diell, lejlekë,

në një Tokë që zgjohet e ngryset me Polifoni,

jo si një iluzion i qetë,

por si,

duke ndjekur një Yll, burrë të thjeshtë.

 

Mendoj për Lefter Çipën,

në një tribunë Festivali lart në Galaktikë,

vijnë kontinentet, oqeanet, Gjithësia zbardh ditën,

në kamare të Kishës së Fjalës thurr prikë,

i dhemb kënga dhe i dhemb vargu për Akroqeranitën

del nga drita për të pirë pak ujë.

 

Do të vij, më pëshpërit, do të vij

do ti shkul statujat, do ti shkul ngjarjet,

Leftër Çipa më pëshpëriste, ndërsa binte shi

Kosovën do ta rizgjoj që të mos laget,

e do të shuaj mallin rreth e qark nëpër Shqipëri,

do dehem me melhem Piluri deri sa të zbardhet.

 

Eh, nëse s'mund të përpij bardhësinë menjëherë,

aq më shumë për një Bejkë të Bardhë,

do ti lë të gjitha si trokitje ëndrre në një derë,

pastaj do ti bekoj edhe nga lart,

me Këngët e Ruzanës dhe Atdheut tim me nder.

 

Dhe kështu më premtoi „Do vij nga drita“

do zbres, kanë nevojë për këngët si ajri i natës

nëse ndodh të ndodh ndryshe mos të zbardh dita,

të gjitha do t'ia qëndis Fjalës.

 

Lefter Çipa po fliste, ndërsa ra mbi natë,

poshtë mbi një fletë të bardhë, si dallgë.

 

NGJYRAT TEK TRE POETË

Fragment

 

Ndërsa merrem me një sprovë mbi përdorimin e ngjyrave te libri “Vdekja e ngjyrave” e Sherafedin Kadriut befas më vetëtiu në kujtesë të krahassoja mënyrën e përdorimit të ngjyrave edhe te poetët Natasha Lako dhe Sadik Bejko, ku për këtë dukuri te Bejko dhe Lako  jam shprehur te libri në proces “Tri botë poetike”, por në një këndvështrim tjetër. Tani, duke e parë më imtësisht këtë dukuri te Kadriu më bien në sy ndryshime të përdorimit të ngjyrave prej tyre.

Kështu, në  poezinë e Sherafedin Kadriut, (të cilën e kam në duar) ngjyra nuk është thjesht një element stilistik, por shfaqet si një koncept qendror dhe strukturor. Ajo bëhet shtylla ku mbështetet e gjithë ndërtesa poetike e librit “Vdekja e ngjyrave”. Ngjyra për Kadriun është një qenie që përjeton, vepron, lind dhe vdes, ajo nuk përfaqëson vetëm ndjesi, por edhe dramë, revoltë, shpresë, dritë e errësirë, madje lehtësisht ajo përfaqson edhe vetë atdheun apo lirinë. Kadriu e vendos ngjyrën në zemër të poezisë, duke e kthyer në një subjekt të vërtetë poetik, që rrëfen gjendjet e individit dhe shoqërisë.

Ndërkohë krejt ndryshe përdoret tek Natasha Lako, ku ngjyra është më e përmbajtur, më femërore, më intime. Ajo është e pranishme jo si koncept qendror, por si element ndjesor, që ndriçon kujtesën, përjetimet e brendshme dhe botën shpirtërore (kryesisht) të gruas dhe njeriut. Ngjyra në poezinë e Lakos ka tipare të pikturshme: ajo nuk shpërthen, por vezullon si një dritë e brendshme që përshkon vargun. Ngjyra në poezitë e saj shfaqet me butësi femërore, me sens nostalgjik apo estetik, duke i dhënë poezisë një atmosferë delikate dhe mjaft të ndjeshme. Kështu, në poezitë e Lakos ngjyra bëhet pjesë e intimitetit, një mjet që komunikon në heshtje, pa fjalë, për të evokuar përvoja që nuk mund të thuhen ndryshe.

Ndryshe nga të dy, Sadik Bejko e përdor ngjyrën si kod kritik dhe si mjet tensioni poetik. Çuditërisht ai përdor përgjithëssisht ngjyrën e errët, e cila shërben për të kontrastuar realitetin, për të vënë në dukje absurditetin, irrealitetin apo falsitetin ideologjik. Ngjyra tek Bejko është e pranishme në hije, në ngjyrosje të zbehta që flasin për një botë të zymtë në brendësi, për një realitet të  maskuar. Ajo nuk është as dekor dhe as përshkrim, por simbol i përplasjes midis iluzionit, reklamës dhe së vërtetës, midis asaj që thuhet dhe asaj që është.

Pra, në këtë krahasim, vëmë re se secili poet ka ndërtuar një raport unik me ngjyrën: Sherafedin Kadriu e bën ngjyrën personazh dhe filozofi poetike,Natasha Lako e trajton ngjyrën si prekje e brendshme ndjesore dhe estetike ndërsa Sadik Bejko e përdor ngjyrën si kod figurativ për kritikë dhe tension të përmbajtur. Mirëpo ndërsa kjo analizë ndalet tek funksioni i ngjyrës si element stilistik e përfaqësues i botës poetike të secilit autor, duke theksuar dallimet në përdorim : Kadriu si strukturues i përvojës kolektive, Lako si ndërtuese e gjendjeve ndjesore dhe Bejko si zbulues i tensioneve përmes zhveshjes së ngjyrës,  mendojmë se duhet një analizë më e thelluar që të shkojë përtej funksionalitetit dhe të eksplorojë ngjyrën si shenjë të vizionit estetik e filozofik të këtyre tre poetëve. Kështu, ngjyra nuk është më vetëm shprehje artistike, por bëhet mënyrë e të jetuarit, e të ndjerit dhe  të konceptuarit të botës poetike. Ndaj themi se:

Te Sherafedin Kadriu, ngjyra bëhet një sistem i tërë domethëniesh, që artikulohet në mënyrë të ndërgjegjshme në strukturën e librit. Ajo shfaq jo vetëm realitete, por edhe gjendje të brendshme shpirtërore, ndjenja kolektive, drama historike dhe etike. Është një ngjyrë që flet me zë të lartë, që përballon peshën e përvojës njerëzore, është një ngjyrë që ka forcë dhe kurajo.

Te Natasha Lako, ngjyra është më tepër shkëlqim i brendshëm sesa dritë e jashtme. Ajo nuk ndërton struktura, por lëviz përmes ndjenjës, depërton në qelizën e kujtesë dhe përçon një ndjesi të qetë(Lako është poete e toneve të ulëta, pavarësisht se vargu  “ulërin” në heshtje) e të pakapshëm nga logjika e drejtpërdrejtë. Ngjyra e saj është e heshtur, por është e plotë , një mënyrë që jep ndjesinë e kohës, të humbjes apo të një dashurie që flet pa fjalë.

Ndërkohë, te Sadik Bejko ngjyra është më shumë një sinjal alarmi, një paralajmërim për prishjen e një harmonie (të deklaruar) midis njeriut dhe botës. Ajo shërben për të vënë në dukje thyerjet e perceptimit, për të krijuar madje dhe efekt ironik ose shpalosur tensionin mes realitetit të dukshëm dhe kuptimit të thellë. Ngjyra tek Bejko shpesh zbehet, fshihet, errësohet, duke reflektuar një botë që ka humbur kuptimin e vet origjinal.

Në këtë mënyrë, ndonëse të tre poetët përdorin të njëjtin element: ngjyrën, secili e bën këtë në mënyrën e vetë, duke e kthyer atë në mjet shprehjeje të identitetit poetik personal. Kjo shumësi dhe llojshmëri përdorimesh dëshmon për mundësitë e shumta që poezia ofron, kur një element i zakonshëm si ngjyra bëhet udhëheqës i ndjenjës, mendimit apo kritikës. Këto tri qasje janë jo vetëm mënyra të ndryshme të ndërtimit poetik, por edhe pasqyrim i tri mënyrave të të jetuarit e të ndjerë realitetin.

Këto janë tri mënyra të ndryshme të përdorimit të ngjyrës në poezi, të cilat pasqyrojnë ndjeshmëri, botëkuptime dhe qëllime estetike të ndryshme: tek Kadriu ngjyra strukturon përvojën dhe historinë; tek Lako ajo shfaqet si ndriçim i brendshëm ndjesor; ndërsa tek Bejko bëhet shenjë e kritikës së realitetit. Megjithatë, përtej dallimeve, i bashkon një e përbashkët thelbësore: të tria përfaqësojnë risi poetike, pasi (mendoj) vendosin ngjyrën në qendër të ndërtimit poetik jo thjesht si zbukurim, por si mjet domethënieje, ndjenje dhe reflektimi, duke e ngritur atë në një element krijues me vlerë të veçantë në poezinë shqipe moderne.

Sarandë, më prill 2025

 

 

 

NJË HYMN PËR ARTISTEN SHQIPTARE

 

Nga Timo Mërkuri

Luan Rama në krijimtarinë e tij ka në qendër figurën e artistit: poetë, shkrimtarë, piktorë, artistë arti dhe skene pavarsisht kombësisë dhe shtetësisë, por më në zemër ka artistët shqiptarë që prijnë në botë me artin e tyre. Një popull sado i talentuar të jetë përfaqësohet gjithmon nga personalitete që arrijnë suksese në nivel europian. Edhe pse shpesh i referohet emrave ndërkombëtarë, zemra e tij mbetet pranë artistëve shqiptarë, të cilët i sheh si simbol i identitetit kombëtar në një skenë globale. Në këtë poezi kushtuar sopranos së shquar Ermonela Jaho, ky përkushtim merr tonin e një hymni të përmallshëm, ku dashuria, ngrohtësia dhe niveli artistik kalojnë përtej vlerësimit thjesht estetik. Vargjet:

“ti këndoje 'Traviata'-n me duart e hapura nga dhimbja e madhe

kur nëna të kish vdekur një natë më parë...”

shfaqin se kjo është më shumë se një poezi homazh: është një akt njohjeje dhe nderimi, ku artisti shqiptar ngrihet në piedestalin e përfaqësimit tonë më të denjë me veprimin e saj, interpretimin një ditë pas ikjes së nënës nga kjo botë. Toni sublim, ndjeshmëria dhe përmasat e lartësuara shpirtërore me të cilat përshkruhet Ermonela Jaho nuk janë rastësore, ato janë pikërisht “viza në pasaportën e saj artistike,” . Poezia është një monument shpirtëror që Rama i ngre artit shqiptar në përmasa ndlrkombëtare.

1.Poezia “Ti mundesh” e Luan Ramës është një himn për shpirtin artistik të Ermonela Jahos, ku poeti përdor një shumësi elementesh artistike  për të ndërtuar portretin e saj poetik. Këto elemente janë sa pjesë e historisë personale të sopranos, por mbi të gjitha shfaqin madhështinë e artit të saj dhe shndërrimin e vuajtjes në sublimitet. Le të shohim disa nga këto elemente të shquara, të shoqëruara me pasazhe:

a. Qysh në titull dhe në vargun e parë, poeti përdor nxitjen motivuese si një moto jetësore e kthyer në një shtyllë mbështetëse përmes kujtesës (të thoshte yt atë), që ndjek artisten në rrugëtimin e saj:

“Ti mundesh,

kështu të thoshte ati yt…”

 

Kjo nxitje motivuese përsëritet disa herë si formulë  poetike , duke krijuar një strukturë rrethore  dhe një melodi që ndjek sopranon zëri i dashurisë atërore dhe njetëzore  që e shoqëron  kudo. Khjo ka dhe një qasje me tradicionalitetin shqiptar pse fjala inkurajuese e prindërve ka qenë gjithmon shoqëruese e fëmijëve në jetë.

2.Poeti ndërton një kontrast  mes vuajtjes dhe madhështisë, mes rrugës së vështirë të mërgimit dhe ngjitjes në skenat më të mëdha të botës, madje interesante është se mënyra se si e shkruan poeti këto vargje të krijon përshtypjen se ka qenë bashkëudhëtar me artisten:

 Vargjet: “ecje në rrugë mërgimi

mes sfidash dhe zhgënjimesh

e megjithatë, shkallë më shkallë

ti ngjiteshe në skenat e Italisë…”

japin një kontrast që forcon mesazhin e triumfit  shpirtëror i cili është gjithmonë i ngjizur nga dhimbja.

3.Lehtësisht shihet që simbolizmi dhe metafora janë struktura organike që e mbajnë,   forcojnë dhe zbukurojnë artistikisht poezinë. Ajo,(poezia) është e ngarkuar me metafora që  përjetësojnë artin dhe dhimbjen si një ritual:

“Të pashë në “Batterfly” tek drithëroje në skenën e fundit

oh “ç’vdekje” e bukur në atë “apné” të gjatë

si peshkatarët e perlave

zhytur në ujrat e kaltra të Oqeanisë”

Këtu duhet të sqarojmë se: “apne-a” e sopranos në skenë, që krahasohet me një zhytje të thellë në artin dhe ndjenjën, e bën edhe “vdekjen” një akt të bukur dhe të shenjtë është një term që përdoret figurativisht për të shfaqur  momentin kulmor emocional dhe teknik kur sopranoja ndalon frymëmarrjen dhe përqendron gjithë energjinë dhe kontrollin në zë, zakonisht në një notë të gjatë, plot me ndjenjë e fuqi shprehëse. Mirpo në poezinë e Luan Ramës, kjo "apné" merr kuptim të dyfishtë:

a.Teknikisht, i referohet kontrollit të frymës , një situatë  ku sopranoja, si peshkatarët e perlave, “zhytet” në thellësinë muzikore pa marrë frymë, për të nxjerrë një tingull të pastër, të gjatë e të mbushur me shpirt që shprehet me vargjet:“…në atë ‘apné’ të gjatë /si peshkatarët e perlave/zhytur në ujrat e kaltra të Oqeanisë…”

b.Artistikisht,”apne” është moment sakrifice: një ndalim i frymës që simbolizon dhënien e plotë, vetflijimin emocional e trupor për artin dhe publikun., pra është  një "vdekje" e përkohshme, një “'vdekje e bukur”, ku sopranoja i jep shpirtin e saj personazhit që interpreton.

 

 

4.Duke e parë me vemendje poezinë sheh se elemente si dhimbja, dashuria, shpirti trajtohen si entitete të gjalla që bashkëjetojnë me artisten:

“shpirti yt thoshte:

‘E shikon nënë, unë po këndoj për ty’”

ku personifikimi e bën të mundur komunikimin ndërmjet botës së të gjallëve , ku zëri artistik bëhet urë shpirtërore.

5.Në vargjet e Ramës që shfaqin interpretimin e Jahos, poezia merr dimensione skenike dhe vizuale dhe përdor elemente teatrale që shfaqin ndjesitë e saj:

“trupin tënd që hepohej

gati të binte në humbëtirë…”

“dora që rrahu skenën si të prekte një talisman të shenjtë…”

Ku nëëpërmjet gjestilacioneve artistike të sopranos dhe vargut të poetit arrihet një kulm artistik e mistik, ku skena nuk shfaqet thjeshtë si një hapësirë fizike, por tempull i shenjtëruar i artit (talisman i shenjtë).

6.Poeti shfaqet në vargje jo si një krijues i poezisë por thjeshtë si dëshmitar i një akti të shenjtë, pra jo thjesht si krijues i një portreti poetik: “Të pashë në ‘Butterfly’ tek drithëroje në skenën e fundit…” duke i dhënë në këtë moment poezisë një ton rrëfimi të lartë që e bën atë intime e rrënqethëse, një përjetim i drejtpërdrejtë i ndjesive të një artisti që digjet në skenë. Duhet ta lexosh nga brenda vargjeve këtë poezi që ta përjetosh artistikisht sipas idesë së autorit dhe kjo është lehtësisht e mundur.

Pra, Luan Rama krijon një poezi kushtuar artit, jo vetëm artistes. Në qendër nuk është vetëm Ermonela Jaho si individ, por është arti i saj si sakrificë, si dhimbje, si sublimitet, kjo një risi poetike e të parit  të artit dhe artistit. Figura e artistes përfaqëson: ngjizjen e dashurisë dhe dhimbjes në një akt artistik në skenë, ku shfaqet si jetë pasionante, që prin emocionet dhe dëshirat vizionare të spektatorit. E parë në këtë kontekst themi se nuk është njohja personale që e frymëzon poetin, por është hyjnoria e shpirtit që këndon.

7. Duhet të themi se poezia “Ti mundesh” e Ramës i qaset modernizmit ekzistencialist , me ndikime nga lirizmi emocional  dhe elementi ekspresionist për arsye se:

a.Në thelbin ekzistencialist poezia shpalos njeriun që lufton me vetminë, dhimbjen,sfidat dhe mungesat, por që ngjiz kuptimin e ekzistencës së vet përmes artit. Në qendër të poezisë është përvoja e brendshme, dhimbja si formë e ekzistencës, e shprehur bukur në vargjet:

“këndoje dhe bije në honet e zisë

për ta mbajtur gjallë mbi kordat e tua…”

duke shfaqur thelbin ekzistencial: vullnetin për të jetuar me kuptim e dinjitet përmes veprimit, në këtë rast: përmes këngës, si akt shpëtues dhe nderues.

b.Poeti futet thellë në botën emocionale të subjektit, ndaj dhe dhimbja, zëri, mungesa e nënës, vetmia ,  të gjitha këto përjetohen përmes një zëri që nuk e analizon realitetin, por e ndien atë në esencë: “shpirti yt klithte ariet më të bukura të botës…” Ky lirizëm i afrohet modernizmit, i cili e zhvendosën poezinë nga objekti dhe ideali, tek njeriu konkret me përjetimet e veta intime.

c.Ka disa pjesë ku poezia merr ton ekspresionist pse emocioni merr formë skajore dhe trupi i artistit përthyhet, hepohet si figurë e ndjesisë:

“trupin tënd që hepohej

gati të binte në humbëtirë…”

duke dhënë një pamje tronditëse eië emocioneve të mishëruara, tipike kjo për ekspresi-onizmin modernist,  ku arti bëhet pasqyrë e tensioneve të brendshme.

Në thelb kjo është një poezi e realizuar mjeshtërisht, e cila të shfaq interpretimin e sopranos si në një imazh të lëvizshëm dhe botën e saj shpirtërore si në një ekran.

Në mbyllje mund të theksojmë se poezia “Ti mundesh” e Luan Ramës është një himn për fuqinë shpirtërore të artistes dhe sakrificat e shumta me të cilat arrihet lavdia. Me një gjuhë të ndjeshme dhe thellësisht njerëzore, poeti ndërton portretin e Ermonela Jahos jo thjesht si një soprano e famshme, por si një shpirt i përvëluar nga dashuria për artin dhe dhimbja për jetën. Përmes figurave të ndjeshme si “apné”-ja, dorën që rreh skenën, apo zërin që shpërthen në njëmijë ngjyra, Luan Rama nuk e vendos artisten në një piedestal të ftohtë, por e ngroh me ndjeshmëri njerëzore.

Unë nuk e di në se poeti e njeh Ermonela Jahon personalisht, por shoh se e njeh shpirtërisht përmes magjisë që ajo sjell në skenë , dhe kjo është arsyeja pse kjo poezi është më shumë se një dedikim: është një reverancë, përulje para artit, një pasaportë shpirtërore që ia jep asaj me gjithë dashurinë dhe krenarinë e një kombi.

 

Sarandë, më prill 2025

 

 

 

Luan Rama

Ti mundesh…

Sopranos Ermonela Jaho

 

Ti mundesh,

kështu të thoshte ati yt

dhe ti shkoje në shtegtimin e dhimbshëm

duke lënë pas udhët e trishta të Shqipërisë,

ti mundesh, dëgjoje përsëri zërin e atit

në netët e vetmisë

dhe ecje në  rrugë mërgimi

mes sfidash dhe zhgënjimesh

e megjithatë, shkallë më shkallë

ti ngjiteshe në skenat e Italisë,

në botën që pulsonte Verdi, Puçini, Donizetti, Bellini

dhe zemra jote hapej që zëri të shpërthente

në vibrato dhe njëmijë ngjyra

në kujtesën tënde të tokës dhe gjakut

në udhët e botës.

Të pashë në “Batterfly” tek drithëroje në skenën e fundit

oh “ç’vdekje” e bukur në atë “apné” të gjatë

si peshkatarët e perlave

zhytur në ujrat e kaltra të Oqeanisë,

oh ç’vdekje” e magjithshme para fëmijës...

Ti mundesh kudo bija ime,

në Metropolitan, në Covent Garden, Orange e La Scala

plot hire në Teatro Real,

ti këndoje “Traviata”-n me duart e hapura nga dhimbja e madhe

kur nëna të kish vdekur një natë më parë,

këndoje dhe bije në honet e zisë

për ta mbajtur gjallë mbi kordat e tua

ku ngjizej dhimbja dhe dashuria.

Dhe shpirti yt thoshte:

“E shikon nënë, unë po këndoj për ty”

dhe kërkoje të shihje sytë e saj në mjegullën e pafund

e dije që ajo lumturohej me ty

edhe pse e vdekur

përrallë e moçme e qumështit dhe mëkimit

përrallë e rizgjimit.

Në Londrën e hirtë,

atë janar të ftohtë në “Covent Garden”

shpirti yt klithte arjet më të bukura të botës

dhe publiku shihte fytyrën e sublimes

dhe trupin tënd që hepohej

gati të binte në humbëtirë,

ç’spektakël i dhimbshëm e magjik

të shihje trupin e përhumbur

dhe dorën që mbahej pas siparit,

dorën që rrahu skenën si të prekte një talisman të shenjtë,

Po, ti munde gjithçka në këtë botë këngësh e magjish,

ti martire, ngjizmë e madhe e dashurisë...

 

DASHURIA QË NUK VDES

 

Nga Timo Mërkuri

Një poezi që dhemb gjer në kockë mund ta quajmë  poezinë “M’ka vdekë dashnia për festa” e Sherefedin Kadriut sa që të lind mendimi se kjo poezi nuk është shkruar me penë, as në kompjuter, madje kjo poezi nuk është shkruar fare nga poeti. Me siguri që kjo poezi nuk është thjesht e shkruar, kjo është rrënkuar, është vajtuar në mënyrë poetike. Çdo varg I saj duket sikur nuk është rezultat i mendimit, por i një dhimbjeje që vjen nga thellësia e shpirtit, nga përplasja me vetë qenien dhe ekzistencën. Dhimbja e poetit këtu nuk është e zakonshme; ajo nuk është thjesht fizike, as vetëm shpirtërore. Ajo është një përzierje mes humbjes, vetmisë, harresës dhe sfidës së fundit ndaj fatit. Kur poeti thotë: "Vetëm një varg vaj më paska mbetur", ai nuk po i referohet një vargu të zakonshëm. Ky varg është fryma e fundit poetike, është klithma e një shpirti që refuzon të heshtë. Dhe ky varg nuk është as i Bodlerit, as i Jeseninit, as i Kadaresë—ai është i vetë poetit, një varg që del nga rrënjët më të thella të ligjërimit shqiptar, aty ku dhimbja nuk shprehet vetëm me fjalë, por me tinguj që mbesin, me klithma që bëhen këngë, me vajtime që shndërrohen në përjetësi. Kjo poezi të dhemb gjer në kockë, sepse nuk është një poezi e thjeshtë. Është një testament i dhimbjes, një dorë e shtrirë nga përtej vuajtjes, një thirrje që nuk shuhet por vazhdon të kumbojë, një varg vaj që ka forcën të jetojë më shumë se çdo festë, më shumë se çdo dhimbje, më shumë se vetë poeti.

Por le ta dëgjojmë këtë poezi, në heshtje sigurisht.

1.Poezia është një rrëfim i dhimbshëm, por edhe një përballje e hapur me realitetin e sëmundjes dhe të mungesës së dëshirës për të festuar. Personalisht e dija që poeti ka qenë i sëmurë qysh në shkurt të vitit 2023 kur publikova sprovën time”Një poezi modern lindur në shtrat balade” për poezinë Çafkat, të cilën poeti e pati shkruar në spital, por qysh atëherë pata menduar se e tejkaloi sëmundjen. Para 20 ditëve poeti Sabit Rrustemi më dërgoi librin e pregatitur nga poeti “Kur vdesin ngjyrat” me dëshirën që të thoshja diçka, mirpo leximi i tij më tronditi si rrallëherë ndonjë libër me peshën e dhimbjes që mbartëte, ndaj e pyeta Rrustemin se a mos ishte sëmurë Sherefedini. Përgjigja e tij “Është shumë i sëmurë” ishte e papritur, çka më ngujoi mbi librin e tij. Dhe ja tani, në postimin e tij Sabit Rrustemi publikon këtë poezi, që filimisht më uli kokën me peshën e dhimbjes, por shpejt më flakëroi shikimin me kurajën e poetit. Në pamje të parë poezia është e thjeshtë, një përgjigje për mikun e tij Anton Nikë Berisha, ku Kadriu, jo vetëm refuzon ftesën për praninë e tij në një festë miqsh, por e bën këtë me një ton ku përzien trishtimin me një formë të heshtur rebelimi ndaj fatit të tij, pse ai nuk e sheh festën si diçka ku mund të marrë pjesë, sepse për të, një ndjenjë e rëndësishme ka vdekur: "Po, mua m’ka vdekur dashnia për festa / Ka pesë vjet …" Është pikërisht  heshtja pas tre pikave që lë të kuptohet se kjo gjendje e tij është një proces i zgjatur që ka nisur vite më parë dhe që tani është bërë një realitet i pakthyeshëm. Këtu shfaqet dhe arsyeja e refuzimit ndaj mikut të tij : "Po sot më paska vdekur edhe një poezi / diku në thellësi të shpirtit". Ky është një lajm i kobshëm për një poet. Poezia, që për të ka qenë gjithmonë një formë ekzistence, tashmë po vdes brenda tij. Madje dhe kur ai rreshton emrat e poetëve të mëdhenj nga Lorka te Jesenini, nga Kadareja te Pushkini, tëë krijohet përshtypja se ai e bën këtë me një qasje ironike, sikur po thotë se nuk ka rëndësi kujt i përket vargu i fundit që i ka mbetur, sepse gjithçka po humbet në harresë.

Çuditërisht këtu  Kadriu  e kthen poezinë në një reflektim mbi qenien dhe agjendën e vdekjes, duke i drejtuar një pyetje mikut të tij: "I dashuri Njeri/të jesh ekzistencialist/ a të dhemb mjaftueshëm agonia/që të gërryen për çdo ditë?". Ka një nëntekst  filozofik te këto vargje: poeti po e përjeton sëmundjen e tij si një proces të pashmangshëm dhe pyet nëse miku i tij e kupton këtë dhimbje, me një nëntekst: a je vërtet ekzistencialist? A mund ta përballosh  agoninë, siç e përballoj unë? Duke riparë strofën që nis me fjalën “I dashur Njeri” ndjejmë se poeti ja drejton pyetjen jo personit por çdo njeriu që njihet me gjëndjen e tij. Se përsa i përket rraportit me mikun e tij, kjo është e dukëshme te vargjet: "Një fjalë nga Ti e pres/edhe ditëve pa festa/si një nga ilaqet më të rralla të kësaj bote/sepse n’ato çaste i harroj përpak dhembjet". Ka një krahasim : “si një nga ilaqet më të rralla të kësaj bote” që tregon shkallën e miqësisë së tyre dhe jo vetëm përforcon interpretimin tim të mësipërm por për më tepër, nëpërmjet vargut “Një fjalë nga ti e pres”, poeti nuk është ai që sfidon, por është ai që shpreson te miku dhe miqësia.

2. Mirpo unë nuk kam ndërmend të bëj analizën e kësaj poezie, pse kjo analizë duhet të bëhet “ndryshe” dhe duhet të fillojë pikërisht të vargu: “Vetëm një varg vaj më paska mbetur”(/I Lorkës a i Bodlerit/Floberit a Gëtes/Hesses a Eliotit/Nerudës a Jeseninit/Kadaresë a Pushkinit). Përmendja e vargut të vetëm që i ka mbetur dhe fakti se ai është “një varg vaj”është një metaforë e fuqishme që e ngre poetin Kadriu nga shtrati i spitalit me gjithë plagët (varrët) e trupit e të shpirtit që ka tash pesë (nëntë) vjet dhe të dalë në “mejdanin” poetik si një Gjergj Elez Ali i Ri. Këtë mendim nuk ma përforcon dhe aq emri “varg” se sa emri shoqëruese “vaj”, e cila ka kuptimin “gjëmë” (në këtë rast kemi ndërtimin emër plus emër ku fjala e dytë (vaj) specifikon më tejë të parën (varg). Pra në thelb ky varg është një gjëmë, që do shkruhet apo do klithet  nga poeti. Unë ju them se kjo fjalë jo vetëm që nuk është pak, por është shumë më shumë se sa mund të pritet nga një i sëmurë, qoftë ky dhe poet, sepse vargu vaj i kësaj natyre lehtësisht shndrohet në një monument. A ju kujtohet Ajkuna, vetëm një varg vaj klithi: “T'u shkimtë drita ty,o mori hanë” dhe pas kësaj shpirti e zemra e saj ligjëroi atë monument madhështor që nuk e ka vend në botë. Apo mos doni tju kujtoj Lekë Dukagjinin atë ditë janari në Lezhë, që flokëshpupurisur nga rendja me revan u hodh ( nuk zbriti) nga kali dhe qëndroi në gjunjë vetëm një moment, aq sat ë mbështeste pëllëmbën në tokë e të bëlbëzonte dy fjalë: “Iku Kryezoti”. Për një sekond u gjend në këmbë, ngriti duart drejt qiellit, i shtrëngoi grusht dhe i përplasi në gjoks duke bëlbëzuar: “Iku Ati”. Me këto dy fjalë e nisi gjëmën historike, fjalë dhe gjeste që i përsëriste gjithë ushtria shqiptare e porsa kthyer nga beteja. Në fakt dhe Ajkuna dhe Lekë Dukagjini nuk bënë ndonjë shpikje të re, nënat shqiptare gjithmon kanë vajtuar me ligje bijtë e tyre dhe burrat shqiptarë kanë vajtuar me gjamë atin, por ky vajtim dhe kjo gjamë u shkruan së pari dhe mbetën në histori. Askush gjer më sot nuk e ka mburur bukurinë e Ajkunës dhe askush nuk i mba mend betejat e Lekë Dukagjinit, se sa për kanunin ai thjeshtë interpretoi atë të mëparshmin, Kanunin e Maleve. Port ë gjithë kujtojnë Vajtimin e Ajkunës dhe Gjamën e Lekë Dukagjinit, pse thjeshtë ato qenë “vargje vaj”. Vargjet vaj janë më të fortat që ka mundur të krijojë njeriu gjer më sot, ato janë të forta si diamanti ndonëse janë të bukura si loti e prej loti, por që kanë forcën e shpirtit brenda tyre. Një varg i  tillë është dhe ky “varg vaj” që të ka mbetur ty i dashur Sherefedin. Ti ndoshta nuk e di por vargje të tilla unë i hasa të libri yt i fundit “Kur vdesin ngjyrat”, mbi të cilin kam njëzet ditë që kam mbetur “i kryqëzuar” në lexim e shkruaj e shuaj pa pushim. Ti ndishta nuk e ke ndjerë, por vargje të tilla ka dhe kjo poezia yte e fundit, e cila, jo vetëm që s’të tregon të dobët por të shfaq tepër modern dhe madhështor.

3. Po të them i dashur Sherefedin se kjo poezia yte nuk është thjesht një vajtim apo

rrënkim për dhimbjen, mbi të gjitha është sfida e poetit ndaj sëmundjes, ajo është  testamenti yt poetik. Në dukje miku im, ti shpreh një dorëzim, duke thënë: "Vetëm një varg vaj më paska mbetur", por ky varg nuk është gjunjëzim dorëzimi. Përkundrazi, ai është një akt sfidues, një shprehje (jo e fundit) e fuqisë krijuese. Edhe pse sëmundja po të dobëson, ti ende shkruan. Ende ke një varg që të ka mbetur. Dhe ky varg është yti, i rrënjosur në traditën shqiptare të dhimbjes që shndërrohet në këngë e në kujtesë.Në këtë kuptim, poezia yte shndrohet në triumf mbi dhimbjen, sepse Ti nuk hesht. Përkundrazi, Ti flet me zë të fortë dhe e sfidon sëmundjen me artin tënd. Mendoj se më kot deklaron se dashuria për festa të ka vdekur, dashuria për poezinë dhe fuqia e fjalës sate të mbajnë gjallë. E parë në këtë kontekst kjo poezi është një testament poetik sepse nuk flet vetëm për dhimbjen personale, Ti na por për atë që mbetet pas: vargu, poezia, trashëgimia letrare që lë pas si sfidë ndaj harresës. A e di si e lexoj unë atë vargun tënd të famshëm: “Vetëm një varg vaj më paska mbetur”? Unë nuk e lexoj si një shenjë dorzimi por si një pohim se aq sa të ka mbetur , aq do të thuash. Dhe shpesh herë  mjafton një varg për tu shkruar  një histori. Ju ende kërkoni fjalën e mikut tuaj Anton Nikë Berisha, e cila asnjehërë nuk ju ka munguar, ende kërkoni dialogun me atë, sepse ju zgjidhni të jetoni përmes të shkruarit poezi. Poeti nuk dorzohet lehtë, sepse poezia është jeta e tij.

Prandaj shkruajeni atë varg miku im, le të jetë varg vaji, le të jetë varg loti, bota është brenda lotit të poetit dhe Zoti e ka zili. Sepse poezia është dashuria që nuk vdes.

 

Sarandë, më 31.03.2025

 

Sherafedin KADRIU

M’KA VDEKUR DASHNIA PËR FESTA

(Anton Nikë Berishës)

 

Me mëngjes

më thirre për gëzim

 

E marr me mend

do t’më urosh festën në Ditën e madhe

që i jep fund agjërimit

si për herë

prej se u njohëm nga afër

 

Hej, njeri

a hyjni qofsh

i shtrirë me kollin në jastëk

të trishtova dhe Ty

 

Ti qofsh i uruar

e shëndetin e botës paç

po, mua m’ka vdekur dashnia për festa

Ka pesë vjet …

 

 

II

 

Nuk e di

ku paskam tretë

e ku paskam mbërri

po sot më paska vdekur edhe një poezi

diku në thellësi të shpirtit

 

Vetëm një varg vaj më paska mbetur

I Lorkës a i Bodlerit

Floberit a Gëtes

Hesses a Eliotit

Nerudës a Jeseninit

Kadaresë a Pushkinit

 

Pak ka rëndësi

 

Harresa është frymëmarrja e Zotit

me ngufatjet metafora

që ta zbardhin e ta nxijnë gërhitjen e fundit

pa ta varur në kular

 

I dashuri Njeri

të jesh ekzistencialist

a të dhemb mjaftueshëm agonia

që të gërryen për çdo ditë

 

Apo të vdes në secilën pranverë

para se të kem jetuar

Pikën e nisjes

 

Më thuaj

 

Një fjalë nga Ti e pres

edhe ditëve pa festa

si një nga ilaqet më të rralla të kësaj bote

sepse n’ato çaste i harroj përpak dhembjet.

 

(30 Mars 2025)

 

PUTHJA TË BËN TË BUKUR

 

Nga Timo Mërkuri

Qysh te fjala e parë e titullit të poezisë “Puthjet vijnë nga malli” e Fatmir Terziut mu kujtuan vargjet e Eseninit : “Puthjes emër djemtë si kanë gjetir/Puthja s’është mbishkrim qivuri i ngrirë/ Puthja është një lule e porsaçelur/Që mbi buzë petalet i ka shtrirë” dhe si për t’i bërë shoqëri  më erdhën në kujtesë dhe vargjet e Kacalidhës: “Me siguri Parisi s’e ka puthur Helenën/ Se po ta kishte puthur do të zbuteshin dhe detet”. I dritësuar nga këto poezi dhe i provokuar nga titulli i poezisë së Terziut nisa ta lexoj me një kureshtje të shtuar pse sigurisht që diçka të re do sjellë poeti. Nuk u gabova , pasi në këtë poezi Terziu sjell disa risi poetike në nivelin e figuracionit, ndërthurjes së imazheve dhe trajtimit filozofik të ndjesive njerëzore.

I-Kjo poezi me një qasje ndaj simbolizmit poetik, ndryshe nga dy poetët e sipërcituar, puthjen nuk e përshkruan thjesht si një akt dashurie, por si një simbol kompleks i emocioneve, kohës dhe artit.

1. Poezia e Terziut e zgjeron konceptin e puthjes përtej aspektit fizik, duke e lidhur me  situatën ndjesore: me zgjedhjen, kujtesën dhe sfidën e ndjenjave:

"Puthjet janë si agimet,

pasaportë e shkruar me buzë, me tru e me zemër,

lejekalime të përkohshme për zgjimet"

Këtu puthja nuk shfaqet si një gjest sensual, por si një pasaportë kalimi mes gjendjeve të ndryshme ndjesore dhe mendore. Është një “lejekalim” nga përhumbja në ndërgjegjësim, një reflektim mbi rolin e ndjenjave në formësimin e përjetimeve njerëzore. Lehtësisht mund të parafytyrohet një tra ndalimi midis gjëndjes së përhumbjes dhe dhërgjegjësimit të dy personave që realizojnë puthjen.

2. Një nga risitë më interesantë të kësaj poezie është përdorimi i ngjyrave për të dhënë intensitetin e ndjenjave:

"Edhe puthjet kanë ngjyra

peneli është një shëtitje e lazdruar me buzë"

ku, në këtë rast puthja shndërrohet në akt artistik, ku buzët janë penel dhe fytyra është kanavaci. Është një imazh i bukur për tu përfytyruar, madje të nxit të ëndërrosh dhe për ngjyrrat e ndryshme të puthjes mbi kanavacë, të kuqen, të verdhën, jeshilen… Në poezi ngjyra simbolizon ndryshueshmërinë e ndjenjave, duke kaluar nga bardhësia e pastërtisë në bruzin e ftohtë:

"herë çel si pranvera, herë digjet nëpër dimra,

me ngjyrë të bruztë."

ku ky imazh e shndron ndjenjën në një element vizual dhe të prekshëm, duke krijuar një sinestezi mes shqisave, ku ndijime të ndryshme përzihen mes tyre dhe krijojnë një efekt poetik më të thellë. Sinestezi krijon te kjo poezi edhe vargu: “Peneli është një shëtitje e lozdruar mbi buzë” apo vargjet: "Puthjet janë si agimet,/pasaportë e shkruar me buzë, me tru e me zemër,/lejekalime të përkohshme për zgjimet".

3. Puthja te poezia e Terziut kalon nga sfera e tokësores në atë të mbinatyrshmes:

"Ti më sheh dhe unë të ëndërroj si që moti,

më puth në ëndërr dhe ti s'je as djalli,

po më ripikturon me trup dhe ti s'je as Zoti!"

ku, akti i puthjes bëhet një forcë krijuese, që ndodhet mes njerëzores dhe hyjnores. Sigurisht që nuk është një veprim i shenjtë,(ndonëse të rinjtë e vlerësojnë si një akt hyjnor, një lloj ripagëzimi në dashuri) por as diçka djallëzore; është një formë e rishfaqjes së identitetit, një mënyrë për të rindërtuar lidhjet dhe për të ripërjetuar mallin. Ky rikrijim i puthjes si një proces artistik dhe shpirtëror është ajo që i jep poezisë risinë dhe veçantinë e saj.

Pra Fatmir Terziu e trajton puthjen si një simbol të ndërlikuar që shkon përtej romantizmit tradicional, pse ai e lidh atë (puthjen) me kujtesën, artin dhe metafizikën, duke sjellë një qasje moderniste që ndërthur imazhet dinamike dhe filozofinë e ndjenjave.

II-Fatmir Terziu nuk është piktor, por ai është poet dhe si i tillë është mjeshtër i pikturimit të portreteve me artin poetik. Kështu në këtë poezi Terziu ndërton një galeri të pasur portretesh të puthjeve (sigurisht që kemi një shumësi puthjesh) përmes figuracionit dinamik dhe shumëdimensional. Çdo portret i puthjes i dhënë nga Terziu  nuk është thjeshtë një imazh i ngrirë ( “Puthja s’është mbishkrim qivuri i ngrirë”. Esenini), por një gjendje që shfaqet, transformohet dhe mbart tensionin mes ndjenjës dhe artit, trupores dhe shpirtërores. Le ta soditim këtë gaaleri puthjesh poetike të Terziut:

1. Në vargjet hyrëse, puthja përshkruhet si një agim – portreti i zgjimit, dritë e re, një kalim nga errësira në ndriçim: "Puthjet janë si agimet,/pasaportë e shkruar me buzë, me tru e me zemër,/lejekalime të përkohshme për zgjimet" ku puthja nuk shfaqet një akt fizik, por një shenjë kalimtare, një akt që zgjon shpirtin, kujtesën dhe mallin. Ky portret poetik i puthjes i afrohet idesë së përjetimit që prek të gjitha shqisat de përfshin mendjen, trupin dhe zemrën, i zgjon ato nga “gjumi” në një agim të ri.

2. Një imazh tjetër i puthjes shihet të shfaqet në formën e stuhisë, që përmban tensionin e brendshëm dhe shpërthimin emocional:

"puthjet janë stuhi,

shpërthime të një bote të brendshme"

ku puthja nuk është e qetë apo harmonike, por është një shpërthim, herë i kontrolluar dhe herë spontan (kujtoni puthjen e parë), një energji që shpërthen nga thellësia e shpirtit. Kjo e bën atë një akt të fuqishëm, të pakontrollueshëm, që nuk ndjek rregulla apo logjikë, por vjen si një forcë natyrore.

3. Në një tjetër shfaqie, puthja merr një dimension artistik, dhe shndrrohet në një akt krijues: "Edhe puthjet kanë ngjyra/peneli është një shëtitje e lazdruar me buzë". Sigurisht që ky është një nga portretet më poetike të puthjes, ku ajo shfaqet si një akt pikturimi. Pra, në këtë rast puthja nuk është thjesht ndjesi, por një gjurmë e dukëshme, një penelatë mbi fytyrën e tjetrit, ku ndjenjat lënë ngjyra dhe përkufizojnë një përjetim emocional të veçantë. A i kini vënë re vajzat pas puthjes së parë, u bie një përskuqje e hollë ëngjëllore. Bëhen shumë të bukura dhe dëshiron t'i puthësh prapë e prapë. Puthuni të bëheni të bukur.

4.A e dinit që puthja shfaqet herë si dritë dhe herë si shkatërirm? Poezia e Terrziut ndërton një tension mes puthjes si dritë dhe puthjes si shkatërrim:

"nëse do të më puthje Ti do të bardhënusërohej natyra,

nëse do të ndodhte ndryshe Bota bëhej tërkuzë"

 

Sigurisht që këtu puthja përshkruhet si një akt që mund të transformojë realitetin – ajo ose e pastron, e ndriçon botën, ose e fundos në kaos. Unë mund tju tregoj ngjarje që për një puthje janë vrarë njerëz (jo vetëm çifti) dhe ka lindur një hasmëri që ka vazhduar me vite, por mund tju tregoj dhe histori ku një puthje ka mbyllur një hasmëri dhjetravjeçare vjeçare, me dhjetra varre të hapur. Ky dualitet e bën puthjen një forcë të madhe emocionale dhe jetësore, që lidhet jo vetëm me ndjenjat personale, por edhe me një ekuilibër të  jetës,  të botës.

5. Në përmbyllje, poeti e shfaq puthjen si një formë rindërtimi, por pa fuqi hyjnore absolute:

"më puth në ëndërr dhe ti s'je as djalli,

po më ripikturon me trup dhe ti s'je as Zoti!"

Nuk di pse kjo më kujton një këngë popullore ku rapsodi e quan vajzën që kthehet në shtëpi as takimit: “vajzë e puthur”. Në poezi, puthja nuk lidhet skajet e të mirës apo të keqes, por me artin e krijimit, me rindërtimin e përjetimeve dhe kujtimeve, si tek ajo kënga popullore që i shton një cilësor vajzës. Puthja në vetvete nuk është e përjetshme, por është një akt që lë shenja, krijon dhe transformon.

Përmes kësaj shumëllojshmërie imazhesh, poezia arrin të japë një kuptim të thellë të puthjes si një përvojë që kalon përtej trupores dhe bëhet pjesë e artit dhe ekzistencës. por kjo mund ta lidha këtë poezi me Paul Valéry, veçanërisht me mënyrën se si Valéry trajton ndjesitë si procese artistike dhe intelektuale, duke i shndërruar në akte krijuese dhe filozofike.

III-Ndonjë lexues me të drejtë mund të pyesë: poeti i këndon mallit jo dashurisë. Në këtë aspect Terziu ka një qasje me poetët arbëreshë të cilët dashurinë e quanin thjeshtë “mall”I shpirtit. Në poezi, malli nuk është thjesht një mungesë apo nostalgji e thjeshtë, por ai përfshin dhe ushqen dashurinë. Malli nuk do të kishte kuptim pa dashurinë, ai është produkt i dashurisë sepse është pikërisht ndjenja e fortë dhe e gjallë e dashurisë ajo që lind mallin mes dy personave.

Në vargjet: "Puthjet janë si agimet,/pasaportë e shkruar me buzë, me tru e me zemër,"

poeti e qartëson se puthjet nuk janë thjesht akte fizike, por një përzierje e ndjenjave, kujtesës dhe dëshirës, të cilat lidhen drejtpërdrejt me dashurinë. Po ashtu në vargun "puthjet janë e sotmja, e nesërmja është kotësi," mund të kuptohet se dashuria e shprehur përmes puthjeve është ndjenjë e fuqishme dhe e përjetshme, që kapërcen kohën. Kjo sugjeron se malli dhe dashuria janë të pandashme; malli lind sepse dashuria ekziston, dhe puthjet janë mënyra për ta rikthyer ose përjetuar atë dashuri. Në këtë kontekst, puthja bëhet shumë më tepër sesa një akt i thjeshtë, ajo ka ngjyrë,  ajo shndërrohet në aromë,  ajo shndrohet në këngë, (e kush nuk i ka kënduar puthjes), ajo është dritë, sepse zgjon shpirtin dhe sjell ngrohtësi; është bukuri, sepse përfaqëson një ndjenjë të pastër dhe të thellë; është shëndet dhe jetë, sepse ushqen shpirtin dhe trupin me energjinë e dashurisë. Duke e parë në këtë aspekt, vargu përmbyllës mund të shndërrohet në një filozofi të jetës: "Prandaj puthuni, të jeni të bukur e të kini jetë." Kjo është një ftesë për të mos e kursyer ndjenjën, për ta përjetuar dashurinë dhe mallin në formën më të plotë, sepse ato e mbajnë njeriun të gjallë dhe të ndritshëm. Por ne le ta shndrojmë në një sentencë poetike mendimin: Puthuni të jeni të lumtur.

 

Sarandë, më 19.03.2025

 

Puthjet e tilla vijnë nga malli

Nga Fatmir Terziu

Puthjet janë si agimet,

pasaportë e shkruar me buzë, me tru e me zemër,

lejekalime të përkohshme për zgjimet,

nga përhumbja e natyrshme në sfidën për të mbjell,

mallin, dashurinë, dhimbjet,

ndonjëherë në shi,

ndonjëherë në lagié të mistershme,

puthjet janë stuhi,

shpërthime të një bote të brendshme

puthjet janë e sotmja, e nesërmja është kotësi,

shenja që i struk si vemje.

 

Edhe puthjet kanë ngjyra

peneli është një shëtitje e lazdruar me buzë,

nëse do të më puthje Ti do të bardhënusërohej natyra,

nëse do të ndodhte ndryshe Bota bëhej tërkuzë,

puthjet janë kanavaci ku fytyra,

ngjyros dhe pikturon një stinë shpuzë,

herë çel si pranvera, herë digjet nëpër dimra,

me ngjyrë të bruztë.

 

Puthjet e tilla vijnë nga malli,

Ti më sheh dhe unë të ëndërroj si që moti,

më puth në ëndërr dhe ti s'je as djalli,

po më ripikturon me trup dhe ti s'je as Zoti!