ZOTI I VARGJEVE MODERNE
Sprovë mbi një shkrim të Natasha Lakos
Nga Timo Mërkuri
Në shkrimin e saj të botuar më
25.11.2025, por shkruar në janar të vitit 2024, mbi arsyet e shtimit të
përdorimit të fjalës “Zot” në poezinë e poeteshave të reja, Natasha Lako ndalet
me një qetësi të thellë filozofike përballë kësaj dukurie që po rritet në
heshtje brenda poezisë bashkëkohore. Ajo e nis vëzhgimin me një frazë të butë,
thuajse të pëshpëritur, që tingëllon si një çelje meditimi: “Në poezinë e re,
sidomos atë jashtëzakonisht femërore, gjej gjithnjë e më shumë fjalën Zot.”
Së pari, Lako kërkon të kuptojë
përse kjo fjalë, e rëndë me histori, e mbushur me pluhur shekujsh, e lidhur
ngushtë me tradita që vetë vajzat e reja kërkojnë t’i tejkalojnë, po rikthehet
me energji të pazakontë në vargjet e tyre. Ajo sqaron se ky përdorim nuk vjen
aspak prej kuptimeve të vjetra, nuk lidhet me shprehjen tradicionale “zoti im”,
shprehje e dashurisë së drojtur apo e nënshtrimit bashkëshortor, që i përkiste
strukturave patriarkale të së kaluarës: “Nuk është fjala për fjalën zoti im,
një zgjidhje kjo brenda jetës tradicionale patriarkale bashkëshortore, ose
shprehjes së dashurisë siç i drejtohej Ofelia Hamletit.”
Pikërisht këtu është thelbësore
të sqarohet se fjala “Zot”, e përdorur nga poetet e reja, nuk ka asnjë lidhje
me shprehjen e dikurshme të traditës familjare “Zoti im” apo “Im Zot”, që
gruaja ia drejtonte burrit, si në këngën popullore “Laj fustanen e tim zot”.
Aty “Zoti” është një person i përcaktuar, një figurë hierarkie brenda shtëpisë.
Ndërsa “Zot”-i i vargjeve të sotme është i pakapshëm, i paadresë, i paprekur
nga rituali shoqëror. Është një mërmëritje drejt së panjohurës, jo një thirrje
ndaj një autoriteti intim.
Këtu Lako e kthen leximin drejt
një horizonti më të hapur. Për vajzat e reja të sotme, fjala “Zot” nuk është
lutje; është thirrje. Nuk është një përulje, por një dritare e ndërtuar dhe e
hapur lart, që kërkon të kapë një fuqi të padukshme, të paarritshme, që nuk
ndodhet as në qiellin fetar e as në librat e shenjtë, por në boshllëkun modern
që ende nuk ka marrë formë. Ajo bëhet metaforë e mungesës, e ankthit, e
përpjekjes për t’i dhënë emër një dhome të errët të shpirtit. Pikërisht këtu
nis bukuria e këtij diskutimi: vajzat kërkojnë përmes një fjale të madhe t’i
japin zë një boshllëku të madh.
Së dyti, Lako thekson me finesë
se kjo fjalë, sado e rëndë tingëllon, nuk ka të bëjë me fenë, por me etjen.
“Gjithë kjo etje kaq e rastësishme vjen si shprehje instinktive e ndjesive të
pafuqisë, a si metaforë më e hapur, klithëse apo ndihmëse, drejt lirisë që nuk
zotërohet dot.” Këtu fjala “etje” bëhet çelësi i interpretimit. Vajzat i
drejtohen një entiteti të padukshëm jo për t’u shpëtuar, por për të pasur me kë
të komunikojnë boshllëkun e tyre. Thirrja “Zot” bëhet një fije zëri që kërkon
të kapet pas një hapësire të pamatshme, si në ato çaste të njeriut modern kur
asgjë nuk mjafton, dhe asgjë nuk shpjegohet dot.
Së treti, Lako e vë në pah një
paradoks të rëndësishëm: kjo shfaqje e dendur e fjalës “Zot” nuk ka ndodhur
kurrë më parë në poezinë shqipe, madje as në vargjet e poetëve të shkolluar në
teologji si Gjergj Fishta apo Ndre Mjeda. “Nuk ka ndodhur asnjëherë deri sot
kjo në letërsinë shqipe, as me vargjet e Gjergj Fishtës, as të Ndre Mjedës…”
Kjo dukuri, në pamje të parë e çuditshme, është një tregues i një etjeje të
thellë të kohës sonë. Sa më shumë sekularizohet jeta, aq më shumë ndjehet
mungesa e një fjale që e kapërcen njeriun. Bota është bërë e sheshtë, e
tejdukshme, e pa mister. Dhe pikërisht kur magjia është zhdukur nga
përditshmëria, njeriu fillon ta kërkojë në poezi.
Në këtë pikë, shkrimi i Lakos
vetë hap një plagë të realitetit: rritja alarmante e dhunës ndaj grave në
Shqipëri, të cilën ajo e shënon që në krye të botimit të saj të datës
25.11.2025. Ky fakt nuk është një informacion i ftohtë, por një gur i rëndë që
bie në qendër të debatit. Kur një shoqëri nuk arrin t’i mbrojë zërat e saj më
të brishtë, atëherë këta zëra kërkojnë diku tjetër strehë. Fjala “Zot”
paraqitet kështu jo vetëm si metaforë e mungesës, por si një thirrje për dritë
në një kohë të errët — një pikë ku poezia bëhet mbështetje, jo zbukurim.
Vajzat shqiptare të pas viteve
’90, siç vëren Lako, e përdorin këtë fjalë edhe si një mënyrë të re të
vetë-ngritjes. Por “moda” këtu nuk nënkupton kurrsesi diçka të cekët;
përkundrazi, nënkupton një gjest të vetëdijshëm për t’u lidhur me një energji
të lashtë, me një peshë që nuk mund ta mbajë dot vetëm materiali i botës. Ato
zgjedhin “Zotin” jo si figurë hyjnore, por si figurë të tensionit të brendshëm,
si një shenjë poetike që zgjeron kufijtë e përvojës.
Ndaj edhe poezia erotike e
vajzave të reja, nuk e shmang dot këtë thirrje. Përkundrazi, në gjirin e tyre
shpërthen një përplasje e fortë mes tokësores dhe të pakapshmes. Erotika dhe
hyjnorja nuk kundërshtohen më; ato shoqërojnë njëra-tjetrën si dy shtresa
energjie që kërkojnë të flasin në të njëjtin varg.
Lako e mbyll fjalën me një pyetje
të heshtur dhe therëse: “Duhen edhe shpjegime të vetë poeteve, vajza të reja,
për të gjetur pse sot… nuk e lënë të lirë edhe vetë Zotin.” Kjo pyetje ka
peshën e një reflektimi filozofik mbi kohën tonë: dikur Zoti ishte i lirë, i
paarritshëm, një magmë e shenjtë që nuk mund ta thërrisje sa herë kishe nevojë.
Sot njeriu e ul në nivelin e vargut, e merr me vete si dëshmitar të brendshëm,
si një jehonë që i duhet në një kohë kur zërat zhduken shpejt. Në këtë kuptim,
vajzat e reja nuk i drejtohen Zotit nga nënshtrimi; ato kërkojnë një dëshmitar
të brendshëm. Një figurë që i mbështet në një botë ku gjithçka luhatet e
zhduket me ritëm të frikshëm. Kështu, fjala “Zot” nuk bëhet objekt besimi, por
pasqyrë e shpirtit të tyre të trazuar.
Në fund të shkrimit, bëhet e
qartë se fenomeni që Lako përshkruan nuk është modë dhe as një dekor poetik.
Është një thirrje njerëzore, një përpjekje për të kapërcyer frikën dhe
boshllëkun. Vajzat nuk thërrasin Zotin për ta gjetur; thërrasin Zotin për t’u
gjetur vetë. Dhe ndoshta pikërisht në këtë përpjekje, Zoti ecën nëpër vargje si
një hije drite, si një rreze që s’ka nevojë për qiell që të ekzistojë.
Sarandë, nëntor 2025
No comments:
Post a Comment