LEXIMI I GJËMËS SË HESHTJES
Nga Timo Mërkuri
Te poezia “Gjema e heshtjes” qysh
në krye vetë titulli të tërheq vemëndjen pse
është i tillë që bart peshën e një poeme të tërë, madje lexuesi
mediton mbi titullin para se të shkojë te vargjet. Në dukje është një përplasje
mes dy nocioneve që nuk ecin bashkë: gjëma - një shpërthim i dhimbshëm zëri,
dhe heshtja, një mungesë e plotë e tingullit. Rrustemi i vendos bashkë qysh në
titull, duke na ftuar në një territor ku ndjenjat flasin jo me zë, por me
dridhje të brendshme.
Fjala “gjëmë” në traditën
shqiptare nuk lidhet vetëm me tingullin e fortë. Ajo shënjon një tragjedi, një
vdekje të rrëndë që të shkatërron shpirtërisht dhe riti mortor mer formën e
vajtimit me gjëmë, me klithje të forta dhe vajtoret ose vajtorët i shoqërojnë këto
me gjeste vetëndëshkuese, si çjerrja e fytyurës, shkulja e flokëve, rahja e
gjoksit, përplasja e kokës nëpër muret e shtëpisë. Është një ritual I ardhur
nga hershmëria e kohës, por që ka egzistuar dhe në kohën tonë në gjithë trevat
shqiptare, me pak ndryshime.
I-Sigurisht që në poezi, gjema
s’është fizike, nuk është britmë që del jashtë trupit, nuk është gjest vetë ndëshkimi, por gjithsesi është
një goditje e fortë brenda shpirtit. Në poezi gjëma ka natyrë ekzistenciale:
është ai moment kur njeriu sheh se dashuria nuk vjen, ai tretet në pritje dhe
heshtja rritet si mal ndërmjet dy njerëzve të dashuruar . Vetë poeti e thekson
këtë tronditje të brendshme te vargu: “Gjema
e heshtjes përbrenda godet” Kjo fjali i jep titullit vërtetësinë: gjema nuk dëgjohet,pse është e
heshtjes, por ndihet deri në thellësi të shpirtit.
1. Heshtja te Rrustemi nuk është
boshësi, por qenie. Ajo troket, ecën, prek, godet. Pra, titulli paralajmëron
një rigjallërim të heshtjes si person, si energji që merr fuqi mbi dy
dashuritë. Vargu: “Qenieve tona të
palëvizshme / vetëm heshtja troket” qartëson se heshtja është personifikuar në varg, ka
marrë rolin e njeriut, dhe pikërisht tek kjo gjallëri që nuk flet, që nuk ka
zë, ndodh përplasja me “gjëmën”.
2. Artistikisht, titulli është
një oksimoron i butë, një bashkim i dy ekstremeve për të treguar paradoksin e
dashurisë së munguar: ajo ka zhurmë të madhe brenda nesh, por jashtë shfaqet si
heshtje. Kështu titulli bëhet çelësi i poezisë, të tregon se drama më e madhe
nuk bërtet, por hesht. Në aspektin filozofik, ky bashkim i skajshmëve shkon
drejt ekzistencializmit: njeriu përballet me boshësinë, me mungesën, me
vetminë. Dhe aty, në heshtje, ndodh gjema më e dhimbshme.
3. Në nivel imagjistik, “gjëma e heshtjes”
krijon një figurë të rrallë: shfaq në imagjinatë një shpërthim klithmash që
nuk çajnë ajrin, por çajnë brendinë e
njeriut. Kemi qenë të pranishëm nëpër
morte të rënda ku më të moçmit u thoshnin të afërmve të të ndjerit: qaj që të
lehtësohesh, mos e mba me zor, dhimbja ska burrëri. Njeriu përjeton një dridhje
të padukshme, që sjell një stuhi, brenda në kraharor. Ky imazh përbën bazën e
gjithë poezisë, sepse të gjitha vargjet e tij janë përpjekje për ta kuptuar
këtë shpërthim të heshtur.
Thamë që ky titull është tepër i
spikatur, po pse është i tillë?
Sepse ai jep gjendjen që do zotërojë
në çdo varg para se poezia të fillojë, një farë situate të dendur me re të zeza
para stuhisë. Edhe sepse e përmbledh dramën e dashurisë që nuk shprehet, por ka
lenë plagë. Sepse e ngre heshtjen në qendër, jo si mungesë fjale, por si forcë
që lë gjurmë.
Në këtë titull, Sabit Rrustemi
arrin të kapë thelbin e një përvoje njerëzore universale: shpërthimet shpirtërore
që nuk dëgjohen, por na gërryejnë. Dhe e thotë me dy fjalë, që të ndiqen pas me
një tingull të brendshëm që nuk tretet lehtë: gjëma dhe heshtja; dy fjalë që
këtu dashurohen dhe përplasen njëkohësisht.
II-Sabit Rrustemi i ka kushtuar shumë
vargje dashurisë, por çuditërisht
dashuritë e tij nuk kanë një adresim personi fizik: ai nuk I këndon të
dashurës, ai I këndon dashurisë. Ai i këndon dashurisë si fat, si rreze që i
bie shpirtit dhe i hap brenda nesh haapësira që nuk i njihnim. Tek ai, dashuria
është një klimë, një gjendje, një udhë e përhershme dhe e brishtë, ku njeriu
ecën i vetmuar por i gjallë.
Është e veçantë kjo poezi dhe në
stilin e tij të të shkruarit të poezive të dashurisë pse në këtë poezi, ai i
këndon heshtjes së dashurisë, një heshtjeje që nuk e shuan ndjenjën, por e
shndërron atë në gjëmë të brendshme, në dhimbje, në plagë..
1. Poezia nis me një lëvizje të
butë, pothuaj të turpshme, si e një djaloshi pa përvojë:
“E pres a nuk e kam ftuar
rrugën deri tek unë
me dashuri e ka të shtruar.”
Në fakt, kjo rrugë nuk është
vetëm një hapësirë mes dy njerëzve; është një kujtim, një brengë, një shteg që
vjen vetë, sepse dikur është hapur me dashuri. Poeti e pret edhe pa ftuar,
sepse dashuritë e vërteta nuk I fton dhe as ato nuk presin ftesa, ato vijnë
vetë kur duan. Kjo fillon me një frymë që të prek shpatullën lehtë. Ka një dorë
të ngrohtë brenda pritjes. Dhe rruga e
shtruar me dashuri të kujton një të vërtetë që e dinë vetëm ata që kanë dashur
fort: rrugët që i kemi hapur me zemër nuk mbyllen kurrë.
2. Poeti vazhdon me një dyshim që
na e ka njohur jeta:
“Nuk më ka ftuar a më pret
dashuria akoma e etur mbet.”
Shihe sa bukur e thotë “dashuria e etur”. Jo njeriu, jo zemra e
tij, por vetë dashuria është e etur. Kjo e bën poezinë të marrë frymë vetë, si
një qenie që ndez e fik dritë brenda nesh. Ka dashuri që ikin, por mbeten të
etura. Ka njerëz që s’na presin më, por ndjenjat që kemi ndjerë për ta na
presin akoma. Ka puthje që nuk i kemi dhënë, por ato nuk vdesin në harresë. Kjo
është tragjedia: ndjenjat nuk ikin me njerëzit, ato mbeten në ne dhe kërkojnë
ujë, frymë, një fjalë, një rikthim të pamundur. A nuk e ndjeni: poezia ngjan si
një gjendje ku dashuria vazhdon të kërkojë diçka që askush më s’e jep.
3. Në poezi heshtja është
personazhi i tretë që hyn mes dy njereëzve që dashurohen Poeti thotë:
“Qenieve tona të palëvizshme
vetëm heshtja troket
e… nuk pëlcet.”
Këto “qenie të palëvizshme” janë dy zemra të sfilitura, që as nuk
afrohen, as nuk ikin. Ato rrinë ashtu, duke pritur që diçka të ndodhë. Dhe
ç’ndodh në fakt? Troket heshtja.
Heshtja është më e rëndë se
fjalët e ashpra, më e ftohtë se refuzimi. Ajo të vret ngadalë, si një erë që
nuk fryn, por thyen dritaret. Poeti nuk e ngjason apo përafron heshtjen me
asgjë, e lë të zhveshur, duke na treguar se ajo vetë është ngjarja.
“E nuk pëlcet” ky është fati i heshtjes: kjo frazë përmbledh brenda
vetes gjithçka që s’u tha, por nuk shpërthen kurrë jashtë. Kjo është gjëma e
marrëdhënieve që nuk flasin.
4. Vargu më i fortë emocional
vjen papritur, si një rrufe e heshtur: “Gjëma
e heshtjes përbrenda godet.” ndonëse s’ka ulërimë Ky varg në vetvete është
një plagë e hapur. Gjëmën e kemi dëgjuar dhe gjestet e saj I kemi parë, por kjo
është gjëmë që nuk dëgjohet dhe as shihet. Ajo është vajtimi që s’ka zë,
goditja që nuk lë shenjë jashtë, por përplaset në brendësinë tonë. Unë ju them
se në dashuri, nuk të vret zhgënjimi; të vret heshtja që mbart zhgënjimin.Nuk
të vret fundi; të vret mosfolja, heshtja para fundit. Ky varg krijon një
filozofi të thellë: gjithçka që nuk themi, na godet më fortë.
5. Diku nga fundi, poeti kthehet
në udhëkërkim, në vetmi, në pasiguri:
“Ec e dije tash
në cilën pjesë të globit u
fshehe Ti
apo vetja ime ku u tret.”
Këtu plotësohet rrethi i poezisë.
Poeti nuk di më kush u fsheh. A ishte tjetri që iku, apo ishte vetë ai që u
tret në heshtjen që krijuan bashkë? Dashuria e përbashkët shpesh shndërrohet në
një humbje të dyanshme. Në fakt,humbja është labirinti ku humbet tjetri dhe humbet vetja.
Dashuria ska humbje të njëanshme, në dashuri humbasin të dy. Vargu ka një
brengë të thellë: ç’është më e rëndë në dashuri: të mos e dish ku iku tjetri,
apo të mos e dish ku humbe vetë?
6. Fundi është i qetë, por
pikërisht për shkak të kësaj qetësie është i dhimbshëm: “Gjëmën që e ndollëm askush s’e vret.”ku poeti pranon se gjëma është
e përbashkët. Ajo “u ndoll”, pra
ngjau prej të dyve. Nuk ka fajtor.Por pikërisht mungesa e fajtorit e bën
dhimbjen më të rëndë. Çdo plagë që shkaktohet n ga jashtë trupit, një ditë
shërohet. Por plagët e brendëshme mbeten. Heshtja e krijuar nga dy njerëz që
janë dashur është më e pavdekshme se vetë dashuria. Kjo është nga ato poezi që
nuk lexohen me sy, por me plagën që secili njeri ka, diku thellë, në vendin ku
u ul heshtja e vet.
III-Sabit Rrustemi u përket atyre
poetëve që i japin fjalës peshën e brendshme të njeriut, jo pamjen e saj të
jashtme. Si pasojë,në këtë poezi, figurat artistike nuk janë zbukurime; ato janë
shenja të jetës së brendshme, trokitje të padukshme që njeriu i dëgjon vetëm me
zemër e shpirt. Çdo figurë, metaforë, simbol, bëhet pjesë e një udhëtimi që çon
drejt pyetjes më të vjetër të njeriut: Ku jam unë në këtë ndarje mes dashurisë,
vetes dhe heshtjes? Dhe përgjigjen le ta kërkojmë te figurat artistike dhe ndërveprimi
i tyre.
1. Poeti e hap poezinë me një
metaforë që e çliron dashurinë nga çdo trupësi: “E pres a
nuk e kam ftuar / rrugën deri tek unë / me dashuri e ka të shtruar”
Këtu, “rruga” bëhet metaforë e rrugëtimit
shpirtërore; nuk është një rrugë fizike, por udhëtimi që bën ndjenja për të
gjetur zemrën. Dashuria “e ka të shtruar”
rrugën, që do të thotë se ekziston një lidhje e pashpjegueshme mes dy qenieve,
një magnetizëm i butë por i pandalshëm. Metafora shpall që dashuria është
lëvizje e brendshme, jo takim i jashtëm.
2. Vargu:“Nuk më ka ftuar a më pret / dashuria akoma e etur mbet”e kthen “etjen” në simbol të një dashurie që nuk
gjen plotësim. E tëra është një mungesë që rri pezull, një boshllëk që merr
formë. Në këtë poezi, mungesa nuk është boshllëk, por qenie. Ajo rri aty, e
heshtur, e etur dhe i jep kuptim gjithçkaje. Simbolika e etjes i jep poezisë
dimensionin ekzistencialist: njeriu nuk e zotëron dot tjetrin, as ndjenjën;
gjithçka është kërkim i pafund.
3. Në këtë poezi heshtja është
protagonistja e vërtetë. Ajo personifikohet, merr trup, vullnet e veprim: “Qenieve tona të palëvizshme / vetëm heshtja
troket / e … nuk pëlcet” Personifikimi është i fuqishëm: heshtja troket si
një mysafire, rri në prag të dy qenieve, por nuk çahet, nuk plas (Fol aman se
plasa – thotë një këngë popullore). Pra, ajo mbetet aty, pafolur. Aji ( heshtja) nuk është as boshësi dhe as mungesë e fjalës, por prani
e rëndë, si një trup i errët mes dy shpirtrave. Kulmi i personifikimit vjen te
vargu: “Gjëma e heshtjes përbrenda godet”
Nuk habitemi pse heshtja bëhet gjëmë. Një shpërthim i
padukshëm. Një bubullimë që nuk ka zë. Poeti ka përmbysur kuptimet: zakonisht
gjëma është zhurmë e tmerrshme, këtu është heshtja ajo që gjëmon. Kjo krijon
tensionin ekzistencialist të poezisë: njeriu dridhet nga ajo që nuk e thotë
dot.
4.Vargu: “Ec e dije tash / në cilën pjesë të globit u fshehe Ti / apo vetja ime
ku u tret” krijon një imazh udhëtimi që nuk është gjeografik, por
shpirtëror. Nuk pyetet vetëm ku është tjetri, por ku është vetja. Poeti ndërton
një pasqyrë të dyfishtë: dashuria kërkon tjetrin, por ndërkohë humbet veten. Ky
imazh i përhapjes mbi glob është metaforë e përhapjes së brendshme, e
shpërbërjes së identitetit në mungesë të tjetrit. Këtu, ekzistencializmi hyn qetë, pa zhurmë, si një frymë: njeriu është ai që humbet veten duke
kërkuar tjetrin.
5. Poezia mbyllet me një varg që
ngjason si vulë filozofike: “Gjëmën që e
ndollëm askush s’e vret.” Gjëma është e të dyve, është njuë bashkëkrijim,
bashkëfaj, bashkëndjesi. Por njëkohësisht është e paarritshme nga jashtë. As
bota, as koha, as tjetri nuk mund ta vrasë. Kjo e bën poezinë një akt
ekzistencial: pasojat e brendshme janë të shenjta dhe të paprekshme. Ato
jetojnë me njeriun. Mund të themi se pikërisht
në këtë “gjëmë të heshtur”, poeti gjen zërin më të thellë të njeriut.
IV- Kjo poezi është e veçantë në
poetikën shqipe, pse nuk e has shpesh: një shpërthim të brendshëm që nuk bërtet
me zë, por pulson si gjëmim i heshtur në thellësi të qenies. Sabit Rrustemi
arrin ta kthejë heshtjen; këtë boshllëk të padukshëm mes dy dashurive që
kërkojnë njëra-tjetrën në një akt poetik të fuqishëm, ku fjala nuk bëhet
qendër, por mungesa e saj. Për këtë poezi duhet të themi se pikërisht veçantitë
e saj e bëjnë më të bukur dhe të adhurueshme, pse shumë prej nesh e kanë përjetuar këtë gjëmë të heshtjes.
1. Veçantia e pare e poezisë
qëndron te dashuria e cila shfaqet si udhë, jo si person. Poeti nuk i këndon personi
fizik, as një fytyre, një syri apo një trupi. Ai i këndon vetë rrugës së
dashurisë, asaj rruge që vjen edhe pa u ftuar: “E pres a nuk e kam ftuar / rrugën deri tek unë / me dashuri e ka të
shtruar” Këtu e veçanta qëndron te mënyra se si poeti e zhvendos dashurinë
nga një qenësi fizike në një energji të pavarur, që ecën vetë, që ka vullnetin
e saj. Dashuria shfaqet si një udhëtare e heshtur që di gjithmonë të gjejë
adresën e shpirtit. Është shumë e saktë kjo, apo jo?
2. Poeti nuk flet me të dashurën,
por me mungesën e saj dhe kjo e rrit peshën
e vargut. Kjo mungesë nuk është thjesht një presje në kohë, por një gjendje
ekzistenciale ku njeriu kërkon veten në tjetërsinë e tjetrit: “Ec e dije tash / në cilën pjesë të globit u
fshehe Ti / apo vetja ime ku u tret” Këto vargje i japin poezisë dimensionin
filozofik: kërkimi i tjetrit bëhet kërkim i vetes. Dashuria është pasqyrë e
vetvetes, jo object që të ka humbur dhe mund ta gjesh diku.
3. Veçantia e tretë e poezisë
është heshtja që bëhet protagonist. Në poezi fjalët janë të pakta, por heshtja është
e rëndë. Rrustemi i jep trup heshtjes, e kthen në një forcë që troket, që
godet, që dridh shpirtin: “Qenieve tona
të palëvizshme / vetëm heshtja troket / e …nuk pëlcet” Në poezi vetëm heshtja flet; njeriu është ai që hesht.
Dhe në këtë përmbysje qëndron veçantia: poeti nuk i këndon as dhimbjes, as
gëzimit, por një tensioni të padukshëm që lëviz në hije. Kulmi i kësaj veçantie është vargu që e mbyll poemën: “Gjëmën
që e ndollëm askush s’e vret.” Ky është një nga vargjet më të fuqishme të
Rrustemit. Ai thotë se gjëma nuk është aksident i jashtëm, por një bashkëkrijim
i të dyve dhe për këtë nuk ka dorë tjetri që ta fshijë, ta shuajë, ta zhbëjë.
Është gjëmë e brendshme, gjëmë që jeton.
4. Dhe së fundi edhe një veçanti
e përgjithshme: poezia është e ngarkuar
me brendësi, jo me dekor. Në një kohë kur shumë poezi i mbivendosin metaforat,
Rrustemi zgjedh thjeshtësinë e përkorë: fjalë pak, kuptim shumë. Poetika e tij
nuk ngrihet mbi bukurinë e jashtme të figurës, por mbi dridhjen e brendshme që
ajo ndez. Veçantia e kësaj poezie qëndron te fakti se ajo nuk i ngjan një
rrëfimi, por një fryme, një thirrjeje që nuk dëgjohet, por ndihet. Një poezia
që të kthehet në gjoks si një rrahje e papritur. Dhe pikërisht në këtë heshtje
të përbashkët, Rrustemi gjen zërin e tij më të fortë
V-Nga vetë fryma që ka, poezia:
“Gjêma e heshtjes” hyn natyrshëm në dialog me poezinë moderne, sepse Rrustemi,
ashtu si poetët europianë të shekullin XX, e zhvendos vëmendjen nga ngjarja te
brendësia, nga rrëfimi te dridhja e shpirtit. Ai i jep zë një bote ku njeriu
kërkon veten në mungesën e tjetrit, ashtu siç ndodh tek poetët e mëdhenj
ekzistencialistë të Evropës.
Ka afëri me Paul Celan-in në mënyrën si heshtja kthehet
në trup poetik; një ngjashmëri me Rilke-n, ku dashuria nuk është person, por
hapësirë e madhe shpirtërore që na tejkalon; dhe një prekje si ajo e Trakl-it,
ku fjala bëhet hijë dhe hijet flasin më shumë se zërat. Poezia e Rrustemit
qëndron pranë tyre jo se i imiton, por sepse përcjell të njëjtin drithërimë të
thellë: njeriu që rrëzohet mbi vetveten, që pyet se ku u fsheh tjetri dhe ku u
tret ai vetë. Vargu i tij modern është një dorë që zgjatet drejt kësaj tradite
evropiane të brendësimit të ndjenjës.
Në këtë kuptim, “Gjêma e
heshtjes” bëhet një urrë që e lidh poezinë shqipe me frymën moderne evropiane,
me poetë që kërkonin zërin e njeriut në errësirat e heshtura të shpirtit, dhe
ajo e bën këtë me sinqeritet, ngrohtësi dhe një dridhje të vetën.
Sarandë, nëntor 2025
𝗦𝗮𝗯𝗶𝘁 𝗥𝗿𝘂𝘀𝘁𝗲𝗺𝗶:
𝗚𝗷𝗲̈𝗺𝗮 𝗲 𝗵𝗲𝘀𝗵𝘁𝗷𝗲𝘀
E pres a nuk
e kam ftuar
rrugën deri
tek unë
me dashuri e
ka të shtruar
Nuk më ka
ftuar a më pret
dashuria
akoma e etur mbet
Qenieve tona
të palëvizshme
vetëm
heshtja troket
e …nuk
pëlcet
Gjëma e
heshtjes përbrenda godet
Ec e dije
tash
në cilën
pjesë të globit u fshehe Ti
apo vetja
ime ku u tret
Gjëmën që e
ndollëm askush s’e vret.
(15 prill
2022 – 15 prill 2024 )
No comments:
Post a Comment