Realizmi magjik në poezinë shqipe
KLEOPATRA, MARIA DHE MARIA MAGDALENA
Nga Timo Mërkuri
Realizmi magjik në poezinë
moderne shqipe sot është i pranishëm në
mënyrë të natyrshme, jo si frymë e huazuar nga vendet latino-amerikane, por si
dritë e brendshme, e lindur nga mënyra si poetët tanë e shohin realitetin
lidhur me kujtesën, mitin, misterin dhe thellësitë e përditshmërisë. Është një
dritë që vjen nga bota jonë, nga qielli ynë, nga ngjyrat e ditës së zakonshme,
nga hije të vogla që shpesh nuk shihen, por ndihen.
Natasha Lako është një ndër
poetet shqiptare që e kultivon realizmin magjik në vargun modernist dhe
postmodernist me natyrshmëri të rrallë. Tek ajo, realizmi magjik nuk është zbukurim,
por mënyrë e të parit, e cila hyn në
poezi si rrymë drite dhe i jep formë
botës. Ai herë shfaqet si fashë drite që ndriçon relievin poetik të modernitetit
dhe postmodernitetit, duke u dhënë imazheve thellësi të re. Herë shkrihet me
vetë relievin, deri në atë pikë sa bëhet pjesë e tij dhe nuk dallohet ku mbaron
realja e ku nis e magjikja. Dhe herë-herë shfaqet si një “lule” drite, që
shfaqet i beftë në një cep të vogël të vargut, si gjurmë e një rrezeje (tip“lazer”) që shënjon një detaj të
caktuar poetik.
Në këtë mënyrë shfaqjeje realizmi
magjik dhe te poezia “Në Tiranën e kafshuar dhe të ëmbël” është i pranishëm:
herë i shtrirë mbi gjithë poezinë, herë i fshehur në shtresat e saj, herë i
ndritshëm si një shenjë e papritur. Ai është dritësim që përshkon qiellin,
qytetin, historinë dhe zemrën, duke i bashkuar të gjitha në një të vetme.
I – Në këtë dritësim të
përgjithshëm të poezisë së Lakos, titulli nuk vjen si shenjë orientuese, por si
prag përjetimi, si pika e parë ku lexuesi hyn në qytet jo me sy, por me ndjesi.
Titulli “Në Tiranën e kafshuar dhe të ëmbël” është një hapësirë ku takohen tri
shtigje drite: modernizmi, postmodernizmi dhe realizmi magjik. Që në leximin e
parë, titulli flet si një qenie e gjallë dhe hap një portë ku qyteti nuk shihet
vetëm me sy, por edhe me indet e kujtesës dhe të shpirtit.
Nga njëra anë, leximi modernist e
sheh Tiranën si trup të ndjeshëm, si një hapësirë që përjetohet në mënyrë të
brendshme dhe intime. Fjala “e kafshuar”
nuk është vetëm shenjë e vështirësive të jetës urbane; ajo e bën qytetin të
duket si një krijesë me plagë, me dhimbje, me lëkurë që ruan gjurmët e kohës.
Tirana merr frymë bashkë me banorët dhe secili cep i saj mban një plagë të
vjetër ose të re.
Menjëherë pas kësaj shfaqet fjala
“e ëmbël” e cila e zbut dhimbjen dhe
i jep qytetit një shkëlqim të brishtë. Është ëmbëlsia e nostalgjisë, e
kujtimit, e asaj mënyre të çuditshme me të cilën qytetet të përkëdhelin edhe
kur të kanë lënduar. Këto dy ndjenja - dhimbja dhe ëmbëlsia- krijojnë brenda
titullit një pulsim njerëzor, tipik për modernizmin: qyteti nuk është më
thjesht vend, por përjetim.
Leximi postmodernist nënvizon
mënyrën se si këto dy epitete qëndrojnë pranë njëri-tjetrit pa u pajtuar
plotësisht. Postmodernizmi nuk e kërkon shpjegimin, përkundrazi, ai e lë të
hapur tensionin mes “e kafshuar” dhe
“e ëmbël” dhe e kthen qytetin në një
tekst të gjerë të shumëfishtë. Tirana bëhet një horizont interpretimesh ku çdo
lexues sjell dritën, hijen dhe kujtesën e vet. Në këtë kuptim, leximi i
titullit është vetë një akt poetik.
Pikërisht mbi këtë dualitet ndjenjash lind prania e realizmit magjik.
Këtu magjia nuk vjen nga vende të largëta dhe mjegulla ekzotike; ajo del prej
realitetit tonë, prej mënyrës shqiptare të të parit botën, ku e zakonshmja
shpesh ka një hije të padukshme që rri pas shpinës. Në titull, fjala “e kafshuar” merr gjallëri, trupëzohet.
Qyteti ka lëkurë, ka gojë, ka dhëmbë. Po ashtu “e ëmbël” nuk është thjesht shije; është një dritë e brendshme që
rri pezull, një lloj rrezatimi i butë që e shndrit Tiranën nga brenda.
Ndaj themi se këtu ngërthehen me
delikatesë tri rryma: a. modernizmi që sjell ndjesinë e trupëzimin, b.
postmodernizmi që lë hapësirën e kontradiktës dhe c. realizmi magjik e lidh të
dukshmen me të padukshmen, duke i falur qytetit një shpirt të dytë dhe duke u
shfaqur si një prurje të re në poetikën
shqipe.
Kështu, “Tirana e kafshuar dhe e
ëmbël” nuk është më vetëm titull poezie. Ajo është një botë e kujtesës
kolektive, një vend ku dhimbja dhe ëmbëlsia ecin krah për krah si dy dritat e
para të një makine. Qyteti bëhet shenjë e kohës që kalon, por dhe e magjisë që
mbetet. Në këtë titull bashkohen koha, kujtimet, përjetimi dhe një dritë e
brendshme që e mban qytetin të gjallë në plagë dhe në ëmbëlsi.
II- Tri vargjet e para të poezisë
hapin një peizazh të brendshëm, ku qielli nuk është thjesht pjesë e natyrës,
por një sipërfaqe ku projektohen kujtesa, ndjenja dhe ankthi i njeriut modern.
Manteli gri, bluja e fshehur dhe heshtja që i rrethon krijojnë një atmosferë të
ngjeshur me simbolikë, ku çdo ngjyrë bëhet gjendje shpirtërore dhe çdo imazh
merr trajtë të brendshme. Në këtë nisje, poezia ngre një perde dritë-hije që na
fton të lexojmë jo vetëm qiellin, por edhe vetveten në të. Për këto tri vargjet
e para:
“I mbështjellë rri qielli me një
mantel gri,
thellë e më thellë fshihet bluja
e së djeshmes
të mendosh për qiellin është më mirë”
të cilat nuk hapin thjesht një
pamje qielli, por një gjendje mendore dhe shpirtërore, ku vështrimi poetik
fillon të lëvizë nga jashtë drejt brendësisë, le të bëjmë:
1.Leximi modernist i dy vargjeve
të para:
Në qasjen moderniste, këto dy
vargje e shohin qiellin si një reflektim të brendshëm të qytetit dhe njeriut.
Fjalia “I mbështjellë rri qielli me një
mantel gri” nuk është shfaqje e thjeshtë e natyrës; qielli merr cilësi
njerëzore; vesh një “mantel” dhe kështu përjetohet nga poeti si një imazh i
brendshëm shpirtëror. Manteli gri shpreh një dhimbje të fshehur , një peshë mbi
qytet dhe mbi kujtesë. Ndërsa vargu “thellë
e më thellë fshihet bluja e së djeshmes” i jep vazhdimësi kësaj ndjesie: e
kaluara nuk është e humbur, por e fshehur dhe ngjyrat e saj vazhdojnë të
ndikojnë mbi përjetimin e të tashmes. (Realisht e kaluara ishte dje dhe ngjyra e saj ishte blu.) Ky
lexim modernist bën që poezia të ndjehet në heshtjen e kujtesës dhe në
tensionin e brendshëm të njeriut.
2.Leximi postmodernist
Nga këndvështrimi postmodernist,
dy vargjet paraqesin një lojë të hapur ku kuptimet nuk janë të vetëkuptueshme.
Manteli gri nuk shënon vetëm dhimbje; ai mund të jetë mbrojtje, fshehje, ose
një shtresë që e bën qiellin misterioz. Bluja e së djeshmes nuk është vetëm
nostalgji, por një shtresë e tekstit që mund të interpretohet në shumë mënyra:
si kujtim, si humbje, ose gjurmë e diçkaje që do të rikthehet. Postmodernizmi e
lë lexuesin brenda kontradiktës, duke e bërë qiellin hapësirë të interpretimit
të lirë dhe të pafund, ku çdo emocion dhe kujtim mund të bashkëjetojë.
3. Leximi i realizmit magjik
Në dy vargjet e para, realizmi
magjik nuk shfaqet si mrekulli e jashtme, por si një gjendje e brendshme, një
drithërim e fshehtë ku realja dhe e padukshmja ndërthuren natyrshëm.
Tek këto vargje realizmi magjik
gjendet kryesisht te vargu i parë, te fjalët “mantel gri” Në kët varg
qielli merr cilësi njerëzore. Ai “mbështillet”,
vesh “mantel”, pra trajtohet si një
qenie që ka trup dhe vepron, duke u bërë më shumë se një hapësirë natyrore. Kjo
është shprehje e realizmit magjik, sepse objektet e përditshme (qielli) bëhen
të gjalla, të ndjeshme dhe të ndriçuar nga një dritë e brendshme poetike.
Te vargu i dytë, te fjalët “fshihet bluja e së djeshmes” ngjyra ka
kujtesë dhe jetë të fshehur. Blua nuk zhduket; ajo fshihet diku thellë, si një
prezencë magjike që lidhet me kohën (dje). Kjo i jep realitetit një shtresë
tjetër ekzistence, një dimension të padukshëm që ndriçon vargun pa u dukur
drejtpërdrejt. Realizmi magjik këtu
shfaqet si animizim i qiellit dhe ngjyrave, duke u dhënë këtyre elementeve një
jetë të fshehur dhe një ndjeshmëri të brendshme, që zakonisht do të
konsideroheshin thjesht të dukshme dhe statike. Shprehja “ animizim I qiellit
dhe ngjyrave” nënkupton që qielli dhe ngjyrat marrin shpirt e gjasllëri
njerëzore, sikur reagojnë me ndjenjat tona-thelb I realizmit magjik në pak
fjalë. Ai shfaqet në tri forma që i japin qiellit jetë të veçantë dhe hapësirës
poetike një ndriçim të brendshëm:
a. Si një fashë drite -Kur qielli
“mbështillet” me mantelin gri,
krijohet një linjë e gjatë ndriçimi metaforik që përshkon gjithë hapësirën e
qytetit dhe shpirtin e njeriut. Manteli nuk është thjesht ngjyrë; ai
shndërrohet në një linjë drite që zgjeron hapësirën poetike, duke i dhënë
qytetit dhe kujtesës një prezencë të ndjeshme, të përjetuar nga brenda.
b. Si një “lule drite” mbi relievin poetik -Bluja e së djeshmes nuk zhduket;
ajo fshihet, si një pikë e ndriçuar, që mban brenda kujtesën, nostalgjinë dhe
ndjesitë e padukshme. Kjo “lule drite” është një detaj i fshehur që lidh kohën
e kaluar me përjetimin e tashëm, duke i dhënë vargut një thellësi që prek
lexuesin pa u dukur në mënyrë direkte.
c. Si një “kupolë drite” -Kur
“fashë drite” dhe “lule drite” bashkohen, ato krijojnë atë që mund ta quajmë
“kupolë drite”: një ndriçim të përgjithshëm që mbulon gjithë hapësirën poetike.
Qielli shndërrohet në një qenie me trup dhe shpirt, që ndriçon, mban kujtesën
dhe ndjesitë, duke bashkuar realen me magjinë. Manteli gri, si “fashë drite”,
dhe bluja e së djeshmes, si “lule drite”, ndërthuren dhe krijojnë një atmosferë
ku qielli duket i gjallë, i ndjerë dhe me një prani shpirtërore.
Ky realizëm magjik nuk është i
importuar; ai është i lindur nga mënyra jonë e të parit botën. Qielli nuk ka
nevojë për çudi të jashtme; ai gjallërohet nga përjetimi i brendshëm, nga
kujtesa dhe ndjeshmëria njerëzore. Edhe mënyra se si shfaqet në tri forma-
fashë, lule dhe kupolë drite- është një risi brenda risisë së realizmit magjik,
duke treguar se kjo lloj magjie nuk është e ngurtë, por lëvizës dhe e gjallë,
si vetë perceptimi poetik.
4. Vargu i tretë, “Të mendosh për qiellin është më mirë”, i
jep një kthesë të butë strofës. Pas dy imazheve të qarta- qielli i mbështjellë
me mantel gri dhe blunë e djeshme që fshihet- poezia papritur ndalon, merr
frymë, dhe na fton në një reflektim të brendshëm. Ky varg nuk ndërton një
pamje, por një gjendje: është më shumë një murmuritje e njeriut që kërkon dritë
në errësirën e përditshme. Moderniteti i tij qëndron pikërisht këtu- në kthimin
e vështrimit nga bota e jashtme drejt brendisë, nga ngjyra te mendimi, nga
pamja te shpresa. Edhe pse nuk është një varg imazhist, ai lëshon hijen e një
imazhi që lexuesi e ndërton vetë. Nuk jep figurë, por ndez dëshirën për figurë.
Qielli, i menduar, bëhet i brendshëm: një lloj dritareje shpëtimi, një mundësi
për të shpëlarë grinë që rëndon mbi botën dhe njeriun. Në këtë mënyrë, vargu i
jep poezisë dimension të heshtur meditativ, pothuaj lutje, sepse fjala “më mirë” sugjeron përparësi morale ose
shpirtërore: poeti/heroina po këshillon veten ose lexuesin të kthehet drejt
qiellit, drejt hapësirës, drejt diçkaje të ndritshme. Kjo është afër mënyrës
sesi funksionojnë lutjet- ato janë thirrje për mbështetje ose për shpresë. Në
fakt vargu nuk e thotë drejtpërdrejt se po lutemi, por aktualisht e vendos
mendimin për qiellin si një fokus shpirtëror dhe ca më tepër forma e tij e
heshtur e bën të ngjajë me një lutje private.
Por sa i përket realizmit magjik,
ky varg qëndron në kufirin e tij. Nuk
ndriçon realitetin siç bën
realizmi magjik me relieving poetik, por e ndriçon nga brenda. Magjia këtu
s’vjen nga përmbysja e botës, por nga mënyra e të shikuarit të saj: qiell i
mbuluar me mantel gri mbetet real, por mendimi për të krijon një dritë që nuk
është meteorologjike - është e brendshme, njerëzore, shpirtërore. Kjo lëvizje
nga materia te metafizika është një prej fijeve më të hollë përmes të cilës
poezia prek magjiken pa u shkëputur nga realiteti.
Në këtë kuptim, vargu shërben si
urë që lidh pamjen e rëndë të qiellit me ëndrrën e një qielli tjetër, më të
pastër, të mundshëm. Ai nuk na jep dritë, por na mëson ta mendojmë dritën. Dhe
ky është, në vetvete, një akt poetik.
III- Në këtë pikë, qielli i
poezisë pushon së qeni vetëm hapësirë ndijore dhe shndërrohet në skenë
historike, ku kujtesa kolektive zbret e vepron mbi qytetin. Në dy vargjet e
dyta, poezia hap një dimension ku historia, miti dhe përjetimi i brendshëm
ndërthuren në të njëjtën hapësirë poetike. Qielli shfaqet jo si sfond i largët,
por si një skenë e gjallë ku lëvizin figura femërore të historisë dhe traditës
sonë. Kjo mënyrë përfytyrimi, tipike për qasjen moderniste, e kthen realitetin
e qytetit në një hapësirë simbolike, ku e tashmja mbart gjurmët e së shkuarës
dhe ku imagjinata ndërvepron natyrshëm me historinë. Brenda këtij vizioni të
shkrirë, vargjet marrin peshë të shumëfishtë, duke e shndërruar qiellin në një
kujtesë të hapur që flet për figura, dritë dhe transformim.
Leximi i dy vargjeve të dyta të
poezisë:
“E ngarkuar me vandakun e
diellit Kleopatra, pastaj Maria,
pastaj Maria Magdalena, rrëzonin prej qiellit të gjithë mantelet.”
1.Në qasjen moderniste, këto
vargje e bëjnë të dukshme perceptimin subjektiv të qytetit dhe të hapësirës.
Qielli nuk është më thjesht hapësirë, por mbart histori dhe simbolikë. Vargu “E ngarkuar me vandakun e diellit Kleopatra,
pastaj Maria, pastaj Maria Magdalena” i jep qiellit një ngarkesë të
brendshme; figurat historike nuk janë thjesht kujtime, por prani e të shkuarës
që ndriçon realitetin. Modernizmi këtu e ndjen qytetin dhe qiellin si vend ku
historia, mitet dhe përjetimi subjektiv bashkohen. Qielli bëhet një horizont i
përjetshëm, i rënduar dhe i plotë me figura që lëvizin midis së vërtetës dhe
kujtesës.
2.Në kuptimin postmodernist,
vargjet krijojnë një lojë me kohën, figurat dhe hierarkitë e historisë.
Kombinimi i Kleopatrës, Marisë dhe Marisë Magdalenë nuk shërben për një rrëfim
kronologjik; ato janë shtresa të hapura ku kuptimet mund të ndërthuren. Lexuesi
nuk mund të kuptojë aty një mesazh të vetëm, pse ai nuk egziston. Figurat
rrëzojnë mantelet prej qiellit - një akt që duket çuditshëm dhe larg logjikës së
zakonshme - dhe kjo është karakteristikë postmoderniste: ajo krijon kontrast
dhe dyshim, duke i lënë interpretimit hapësirë të lirë. Vargjet janë tekst i
hapur, i lëvizshëm, ku çdo lexues mund të kapë një shtresë tjetër kuptimi.
3.Realizmi magjik këtu shfaqet
qartë dhe në mënyrë të gjallë. Qielli është i ngarkuar me praninë e figurave
historike dhe shfaq veprime që nuk mund të jenë reale: ata “rrëzojnë prej qiellit të gjithë mantelet”.
Mantelët nuk janë (vetëm) rroba, por këtu janë shtresa që mbajnë histori dhe
mister. Këtu, realizmi magjik shfaqet me tre forma të dallueshme:
a. Si një fashë drite – tek Maria
dhe Maria Magdalena: “rrëzojnë prej
qiellit të gjithë mantelet”. Mantelët nuk bien thjesht fizikisht; ata janë
pengesa që fshehin dritën. Kur bien, krijohet një rrjedhje e butë drite, një
çast ndriçimi hyjnor dhe poetik që shtrihet mbi qytet.
b. Në formën e një “lule drite”-
tek Kleopatra dhe “vandaku i diellit”: “E
ngarkuar me vandakun e diellit Kleopatra…” Vandaku është një ngarkesë drunjsh, shkarpash të prera në pyll, por këtu
kjo barrë shndërrohet në një ngarkesë “vandak” rrezesh dielli, ose një copë
dielli që shkëlqen dhe ndriçon. Ky transformim nga pesha e zakonshme e drunjve,
në diell është si një “lule drite” që çel mbi relievin poetik, duke ndriçuar
figurën e Kleopatrës me vandakun e diellit ( në formën e “rrezeve”, pra
shkarpave) dhe duke i dhënë madhështinë, pse ajo mban diellin në duar.
c. “Kupole drite” duket tek
bashkimi i veprimeve të tre figurave: Kleopatra mban diellin apo rrezet e tij,
ndërsa Maria dhe Maria Magdalena rrëzojnë mantelet. Qielli shndërrohet në një
strukturë ndriçuese mbi qytet, si një kupolë hapësire dhe krijon atmosferë
poetike magjie. Drita nuk shpërndahet në pika, por mbulon gjithë qiellin, duke
përbashkuar fuqinë, sakrificën dhe shpirtin e grave në një peizazh të gjallë. Vargu
sjell realen dhe të padukshmen në të njëjtën hapësirë. Qielli bëhet i gjallë,
lëvizës dhe i ndriçuar nga një dritë e brendshme, një mënyrë e poetes për t’i
dhënë qytetit dhe hapësirës dimension tjetër ekzistence. Kjo magji ndërthuret
me modernizmin, duke i dhënë qiellit ngarkesë dhe histori, dhe me
postmodernizmin, duke krijuar një lojë ku lexuesi ndjek veprime që sfidojnë
logjikën dhe koherencën lineare. Ndërkohë
pikërisht kjo ndërthurje shndrohet në një risi poetike.
ç. Nëse deri këtu drita është
përjetuar si fenomen poetik, vargu “Maria
dhe Maria Magdalena hoqën mantelet e qiellit” pranon edhe një lexueshmëri
kulturore dhe historike, sepse poezia nuk mbyllet në një kuptim të vetëm. Ajo
hap shtigje drite, si një dritare që nuk të thotë çfarë të shohësh, por të fton
të shikosh.
Heqja e “manteleve të qiellit” mund të lexohet si
një akt zbulesor. Qielli, zakonisht i largët dhe i paarritshëm, i mbështjellë
me mister dhe autoritet hyjnor, këtu nuk qëndron më i mbuluar. Ai hapet. Maria
dhe Maria Magdalena nuk shfaqen si figura të ngrira ikonash, por si qenie
vepruese. Ato heqin, zhveshin, hapin. Në këtë gjest të thjeshtë poetik fshihet
një domethënie e thellë njerëzore: hapja e dritës, e shikimit, e vetëdijes. Nuk
është një qiell që bie mbi njerëzit, por një qiell që u jepet atyre.
Në këtë lexim,
krishtërimi ( e përfaqsuar nga Maria dhe Maria Magdalena) nuk shfaqet vetëm si
doktrinë fetare, por si një kthesë qytetëruese, ardhur pas politeizmit. Drita
që hyn nuk është vetëm shpirtërore. Ajo është edhe kulturore e shoqërore dhe shfaqet
si një dritë që, në rrjedhë historike, ka shoqëruar njerëzimin drejt shkrimit,
arsimit e ndërtimit të qyteteve dhe një organizimi më të qëndrueshëm shoqëror.
Poezia e Lakos nuk e thotë këtë hapur. Ajo nuk predikon, ajo sugjeron. Dhe
pikërisht përmes figurës femërore, Marisë dhe Maria Magdalenës, drita vjen jo
si pushtet, por si përkujdesje, si mëshirë, si hapje e butë e perdeve të
errësirës.
Ky interpretim
merr peshë të veçantë kur lexohet nga këndvështrimi shqiptar. Duke perifrazuar
Nolin, mund të thuhet se krishtërimi për shqiptarët ka qenë jo vetëm besim, por
edhe mbrojtje identitare, një spirancë e hedhur në Europë në kohët më të
stuhishme të historisë. Në këtë kuptim, “mantelet
e qiellit” mund të jenë edhe mbulesat kulturore, gjuhësore, dhe identitare.
Mjafton të kujtojmë priftërinjtë katolikë të veriut, klerikët ortodoksë të
jugut dhe ndihmën e Propaganda Fide nga Vatikani në mbrojtjen dhe zhvillimin e
shkrimit shqip. Heqja e manteleve të qiellit nuk është zhveshje nga identiteti,
por përkundrazi, heqja e mbulesave identitare, një dalje në dritë, një shfaqje
e vetvetes përballë botës.
Natasha Lako arrin ta përmbledhë
gjithë këtë me një varg të vetëm, sepse poezia e saj nuk kërkon të bindë, por
të ndriçojë. Ajo e sheh historinë, fenë dhe njeriun jo në përplasje, por në një
dialog të heshtur. Figura biblike bëhen ura mes qiellit dhe tokës, mes së
shenjtës dhe njerëzores. Në këtë dialog, krishtërimi nuk është një peshë mbi
shpatullat e njerëzimit, por një dritë që e ka ndihmuar të shohë më larg, të
ndërtojë më qëndrueshëm dhe të kuptojë veten si pjesë e një historie më të
madhe.
Kjo lexueshmëri nuk është një
shtresë e imponuar mbi vargun, por një frymëmarrje e natyrshme e tij. Ajo ruan
ngrohtësinë njerëzore të poezisë dhe respekton heshtjen e saj. Na kujton se
vargjet e vërteta nuk mbarojnë aty ku shkruhen, por vazhdojnë të jetojnë në
ndërgjegjen dhe përvojën e atyre që i lexojnë. Në këtë kuptim, kemi edhe një
shfaqje të heshtur të realizmit magjik në poezinë e Natasha Lakos, ku historia,
besimi dhe poezia bashkëjetojnë pa e humbur kurrë dritën njerëzore.
4.Tek këto dy vargje, “E ngarkuar me vandakun e diellit Kleopatra,
pastaj Maria,/pastaj Maria Magdalena, rrëzonin prej qiellit të gjithë mantelet”,figurat
historike dhe biblike nuk janë të rastësishme. Të tria janë femra, dhe prania e
tyre hap një dimension të qartë feminist. Kleopatra, e fuqishme dhe e pavarur,
përfaqëson pushtetin dhe ndikimin, ndërsa Maria dhe Maria Magdalena lidhen me
figurën e gruas si nënë dhe si e njohur e Krishtit. Në këtë mënyrë, poezia i
sjell gratë në qendër, jo vetëm si simbol, por si aktore me fuqi: ato veprojnë,
ndërhyjnë në qiell dhe në histori, rrëzojnë mantelet dhe mbajnë vandakun e
diellit. Ky është një trajtim që i jep grave një autonomi magjike dhe poetike,
një qasje që lidhet me feminizmin. Kjo është një risi në poetikën shqipe
sepse veprimet e tyree nuk janë vetëm
narrative; ato i japin hapësirës një dimension magjik dhe poetik, duke e bërë
lexuesin të perceptojë një botë ku fuqia dhe drita shfaqen përmes figurave
femërore.
5. “Vandaku i diellit” është një shprehje që Natasha Lako hedh në poezi
si një gur në një pellg uji; sapo prek vargun, krijon rrathë interpretimi me
dritën e tij. Nuk është më thjesht një vandak drunjsh, as një barrë e zakonshme;
është një vandak rrezesh, një ngarkesë dielli që asnjë qenie njerëzore nuk mund
ta mbante në realitet. Pikërisht këtu lind realizmi magjik, i cili lejon
Kleopatrën të mbajë në duar atë që në jetën e përditshme s’mund të mbahet: një
copëz nga vetë dielli. Kleopatra shfaqet e para me këtë dritë në duar, sepse
është figura më tokësore e tre grave. Ajo vjen nga historia, jo nga shenjtëria.
Mbretëresha mbante jo vetëm pushtet, por dhe hijen e tij, ndaj poetja i jep “vandakun e diellit”: një dritë e rëndë,
një barrë që verbëron, simbol i fuqisë që e përvëlon atë që e mban.
Në këtë varg ndodh një nga
shndërrimet më të buta të realizmit magjik Vandaku, që në jetën shqiptare është
një barrë drunjsh, një ngarkesë që gratë e fshatit e mbajnë mbi shpinë, papritur
shkëlqen, jo nga druri, por nga dielli. Në vend të druve të zakonshëm,
Kleopatra mban një barrë rrezesh. Kjo është fasha e parë e realizmit magjik,
drita që ndez gjithë poezinë dhe e bën të tingëllojë si një mit që ecën mes
nesh. Ky shndërrim e sjell Kleopatrën pranë lexuesit, e ul nga froni, pa humbur
madhështinë. Rubinet e arta, skeptri, rrobat që vezullojnë si ari i pastër,
pikturat egjiptiane- të gjitha shkrihen në këtë imazh të ri. Ajo që dikur
mbante ar, tani mban diellin (dritën) vetë.
Ndërrimi i barrës së rëndë me një
barrë drite lind qetësisht realizmin magjik. Në duart e mbretëreshës, një
ngarkesë drunjsh, simbol i punës dhe sakrificës së grave shqiptare, shndërrohet
në ngarkesë drite. Kjo dritë nuk bie nga qielli; ajo ngrihet në shpinë si një
vandak që vjen nga pylli i lashtë i historisë. Kjo figurë e Kleopatrës me “vandak dielli” është një lule e artë
magjike, ndërthurje e së lashtës me të sotmen, e mbretëreshës me gruan e
thjeshtë, e arit me drurët.
Në këtë bashkim del qartazi risia
poetike: ajo që duket barrë mund të jetë dritë; ajo që vjen nga hija mund të
shndërrohet në ngarkesë diellore. Poezia e Lakos i sjell kulturat në një trup
të vetëm - Egjiptin e Kleopatrës dhe Shqipërinë e gruas me vandakun në shpinë -
dhe tregon se drita ecën nga koha në kohë, nga krahët e mbretëreshës në krahët
e njeriut të thjeshtë.
6. Dy Maritë - Maria dhe Maria
Magdalena- nuk mbajnë dritë. Ato rrëzojnë mantelet. Nuk mbajnë barrë;
përkundrazi, çlirohen prej saj. Nuk mbajnë vandakun e diellit, sepse nuk janë
figura të peshës së botës, por të shpirtit. Ato vijnë nga Bibla, nga një vend
ku drita buron nga Qielli. Nuk marrin atë që mbante Kleopatra; ato heqin diçka
prej vetes - një çast pranimi, dorëzimi, përunjësie.
Në këtë lojë imazhesh, realizmi
magjik merr frymë. Ai duket kur dielli bëhet objekt që mbahet në duar dhe kur
manteli bie prej qiellit; si zhveshje e padukshmërisë njerëzore. Te vargu “rrëzonin prej qiellit të gjithë mantelet”
poetja krijon një çast të butë dhe të çuditshëm ndriçimi. Maria dhe Maria
Magdalena nuk heqin thjesht një mantel; ato prekin vetë qiellin, sikur të hapin
një vel apo perde të rëndë që pengonte shikimin drejt dritës. Ka qetësi
hyjnore, por dhe thjeshtësi njerëzore. Poetja i shfaq ato si misionare të
dritës së re: nuk flasin, nuk shpjegojnë. Thjesht rrëzojnë atë që mbante
qiellin të mbyllur , duke lejuar njeriun të shohë lart pa pengesa. Ky gjest
është magjik, por duket natyral. Kjo i jep poezisë realizmin magjik - një fashë
drite që ndriçon një çast të vogël. Vargu duket i qetë, por brenda tij ndodh
një shndërrim i heshtur i botës.
Njëkohësisht, vargu prek dhe
modernizmin. Ai tregon një epokë të lodhur nga mjegullat, nga mbulesat e
historisë. Heqja e manteve bëhet një thirrje për të parë më qartë. Leximi
postmodernist e sheh këtë si një lojë me figurat biblike, një zhvendosje që
tregon se drita mund të vijë edhe në qytetin e sotëm, në “Tiranën e kafshuar
dhe të ëmbël”.
Në fund mbetet një ide e butë: dy
gra, të njohura prej mijëra vitesh, heqin pengesën e qiellit për njeriun e
sotëm. Vargu shkëlqen si një rreze e vogël, vendosur me kujdes në relievin
modern të poezisë. Këtu realizmi magjik është drita që vë në lëvizje figurat, u
jep trup, detyrë dhe peshë. Kleopatra merr dritën si barrë; dy Maritë e lënë të
shfaqet. Poezia bëhet vendtakimi i tri botëve: fuqisë, sakrificës dhe ankthit
të heroinës së sotme. E parë në kontekstin poetik këto gra nuk janë figura të
largëta, por prani që kalon mbi qytet, si engjëj me forma njerëzore që sjellin
një mësim të heshtur.
7. Nga këndvështrimi biblik, dy
Maritë mbartin dy pole të misterit të Krishtit: njëra me lindjen, tjetra me
ringjalljen. Poeti i sjell jo si figura të largëta, por si prani që hap një
dritë të re mbi botën- kjo është dhe risi poetike. Kur shkruhet: “Maria dhe Maria Magdalena duke hequr
mantelet nga qielli…”, nuk është tregim legjendar. Ajo hap një portë
magjie. Heqja e manteleve nuk është gjest i zakonshëm - është sikur dy gra t’i
heqin qiellit një mbulesë, pra krijojnë një çlirim nga një pengim i padukshëm.
Figurat mbeten reale, por lëvizin
në hapësirë që nuk i bindet ligjeve të zakonshme. Këtu hyn realizmi magjik: në
poezinë e zakonshme, një mantel bie nga supet; këtu bie nga qielli. Lexuesi nuk
çuditet; beson poeten. Qielli bëhet i afërt. Dy gra ndërveprojnë me të, ta
prekin, ta ndryshojnë. Prania e tyre e bën qiellin një hapësirë që ngroh dhe
përthith dritë.
Realizmi magjik ndërthuret me
referencat biblike, sepse veprimet e figurave- heqja e manteleve- lidhen me
lindjen dhe ringjalljen e Krishtit, duke i dhënë kuptim të thellë historisë së
shenjtë dhe një dimension të mrekullueshëm poetik. Akti i heqjes së manteleve e
kthen hapësirën në skenë ku ndërthuren feminiteti, shenjtëria dhe e
pabesueshmja që bëhet e natyrshme. Kjo është risi poetike, sepse poeti sjell
figurat biblike në hapësirën e përditshme, duke i bërë të prekshme dhe pjesë të
qytetit
Këto dy gra bartin një fuqi të
heshtur, ato hapin dritën dhe qartësojnë shikimin e njeriut . I japin qiellit
një transparencë të re. Poetja e bën këtë me një gjest të thjeshtë, të butë,
por ngarkuar me kuptim. Strofa ku ato shfaqen bëhet vendi ku historia dhe
magjia, realja dhe e pabesueshmja, bashkëjetojnë. Qielli nuk është më i
paprekshëm; ai mund të çlirohet prej “manteleve”.
Kjo është drita që sjell poezia: e thjeshtë, por e thellë, që vjen nga duart e
dy grave dhe ndriçon vargun dhe mënyrën si e shohim qiellin. Figurave u jepet
fuqi vizuale dhe simbolike- rrëzimi i manteleve, lëvizja mes qiellit dhe tokës
- duke i dhënë vargut një gjallëri dhe një magji të prekshme.
Në këtë hapësirë, fuqia femërore,
simbolika biblike dhe realizmi magjik ndërthuren. Vargjet bëhen skenë ku gratë
veprojnë dhe ndriçojnë hapësirën poetike. Ky ndriçim është vizual e shpirtëror,
dhe e bën lexuesin të ndiejë fuqinë e brendshme të figurave. Te strofa e dytë,
realizmi magjik, fuqia femërore dhe referenca biblike bashkohen, duke krijuar
një hapësirë ku historia, miti dhe risia poetike bashkëjetojnë, dhe fuqia
femërore bëhet qendrore dhe e ndriçuar.
IV- Pas figurave që zbresin nga
historia dhe miti, poezia e kthen vështrimin nga qielli te trupi, nga kujtesa e
përbashkët te përjetimi intim i njeriut të vetëm. Vargjet që vijojnë e vendosin
lexuesin në një hapësirë ku njeriu, qyteti dhe kujtesa ndërthuren si shtresa
drite mbi një reliev të brendshëm poetik. Në këtë botë, Tirana e përditshme
merr ngjyrime simbolike; blu-ja e së djeshmes bëhet dritë që shkon thellë në
zemër, ndërsa figura e “nudo burrit”
shfaqet si një qenie e brishtë, e zhveshur nga çdo maskë. Në këtë shtrat poetik
takohen modernizmi, postmodernizmi dhe realizmi magjik: një triadë që e
shndërron vargun në hapësirë të lirë për emocion, interpretim dhe shndritje
imagjinative. Poezia nuk jep vetëm imazhe- ajo krijon forma, lule drite, kupola
që hapen në qiellin e fjalës, duke e bërë përjetimin njerëzor të prekshëm dhe
të gjallë.
Kjo i hap rrugë leximit të
vargjeve dhe analizës që vjen, ku drita, ndjenja dhe mendimi përthuren në një
tis të hollë poetik. Kështu vargjet
“Nudo burri e fshehur në zemër,
kaltërsia më mundon
në Tiranën e kafshuar dhe të ëmbël.”
1.Në leximin modernist, vargjet
sjellin një brishtësi njerëzore. “Nudo
burri” nuk është një figurë e zhveshur fizike, por një qenie e çliruar nga
maskat e botës, e vendosur përballë vetmisë e mallëngjimit. Mund ta lexojmë
vargun “Nudo burri e fshehur në zemër,
kaltërsia më mundon” edhe nga
këndvështrim i brendshëm dhe emocional, duke menduar se figura e “nudo burri” mund të jetë një pasqyrim i
ëndrrës ose dashurisë së fshehtë të heroinës.
Në këtë varg, “nudo burri” nuk
është vetëm një njeri fizik; ai mund të përfaqësojë figurat e ëndrrave të
heroinës, një prani që ajo përjeton brenda vetes. Fjala “nudo” tregon zbulimin, një afrim të pa mbuluar ndaj ndjesive të
saj. Kur poetja thotë “e fshehur në
zemër”, kjo na çon drejt interpretimit se ky burrë është i përjetuar vetëm
në botën intime të heroinës, një dashuri e fshehtë ose një ndjenjë që nuk ka
gjetur rrugë për tu shprehur në realitet.
“Kaltërsia më mundon” lidhet
me blu-në e së djeshmes, që u shfaq edhe në vargjet e para. Ajo është një hije
e kujtesës dhe e nostalgjisë, ndjenja që peshon mbi shpirtin e heroinës,
ndoshta si reflektim i dashurisë të paplotësuar ose i një ëndrre që ka mbetur e
fshehur. Ky “blu” është një prani e
heshtur që ndriçon në fshehtësi dhe, njëkohësisht, dhemb dhe lodh.
2.Postmodernizmi e lejon këtë
figurë të mbetet e hapur për lexime të ndryshme: “nudo burri” mund të jetë gjithashtu një simbol i çdo dashurie të
mundshme, çdo pranie që nuk mund të kapet plotësisht, ose një imazh që ndryshon
me përjetimin e subjektit. Nuk ka kufij të qartë midis ëndrrës, kujtesës dhe
realitetit; vargu krijon një hapësirë të lirë për interpretim dhe ndjesi.
3.Në këtë kuptim, realizmi magjik
shfaqet te vargu “kaltërsia më mundon”
jo vetëm si ndjenjë, por si një fashë drite e
tejdukshme, një brez i ngushtë emocional që përshkon figurën e “nudo burrit” dhe e lidh me kujtesën. Kjo
fashë dritë krijon një shteg mes së djeshmes dhe së tashmes, duke bërë që
dhimbja të marrë formë të dukshme, si një vijë drite që pulson mbi relievin
modernist.
Po ashtu shfaqet si një “lule
drite” tek shfaqja e figurës së “nudo
burrit” në zemër, pse figura e burrit nudo e fshehur në zemër, shfaqet jo
si trup, por si një lule e brendshme drite që çel në botën intime të heroinës.
Është një shfaqje magjike: një prani që nuk ekziston në realitet, por ka aromë,
formë dhe dridhje brenda shpirtit – si një “lule blu” që ndriçon brendinë e
poemës.
Shfaqet si një “kupolë drite” në
hapësirën e Tiranës “së kafshuar dhe të
ëmbël” pse qyteti nuk jepet thjesht si peizazh urban, por si një hapësirë e
mbuluar nga një kupolë drite blu, që vendoset mbi të. Kjo kupolë e bën qytetin
të marrë frymë me ndjenjat e personazhit – ëmbëlsinë, kafshimin, mallin – dhe e
shndërron në një hapësirë gjysmë reale, gjysmë të magjishme.
Kjo ndërthurje e elementit real
me të magjishmen i jep vargut një gjallëri të veçantë: drita jo vetëm ndriçon,
por edhe krijon formë, aromë, dhe lëvizje; ajo e bën të prekshme blu-në e së
djeshmes dhe ëndrrën e paplotësuar que dridhet brenda figurës.
Në modernizëm, ky varg është një
shpërthim i brendshëm i subjektivitetit: heroina përjeton në thellësi, në një
intimitet pa dëshmitarë. Burri shndërrohet në simbol të dëshirës, të kujtesës
ose të pasionit të përbrendshëm.
Në postmodernizëm, figura mbetet
e hapur: “burri nudo” mund të jetë
një ide, një hije e mundshme, një ëndërr që ndryshon sipas syrit që e lexon.
Nuk ka kufij të prerë mes reales, kujtimeve dhe imagjinatës.
Në realizmin magjik, ky “burrë nudo” merr jetë si një “lule drite”
që çel në brendësinë emocionale të heroinës. Ai nuk ekziston në botën reale,
por në hapësirën e shndritshme të ndjenjës - aty ku e shkuara, ëndrra dhe e
tashmja përzihen. Eshtë pikërisht kjo dritë magjike i jep vargut dridhjen e
brendshme poetike, duke e bërë blu-në e së djeshmes të pulsojë në çdo fjalë. Është
pikërisht ky ndërveprim mes rrymave që e sjell këtë poezi si një risi të re në
poetikën shqipe.
V-Në tërësinë e poezisë, realizmi
magjik shfaqet si një dritë e imtë që e ndjek heroinën nëpër vargje, herë duke
u bashkuar me tonin modernist të brendësisë së trazuar, herë duke u ngjitur mbi
gjuhën postmoderniste si një shkëlqim i papritur mbi një sipërfaqe të thyer.
Modernizmi në poezi është si trualli ku mbijnë ndjesitë- ankthi, kujtesa, blu-ja
e humbur e djeshme-ndërsa postmodernizmi e jep mënyrën e të folurit: të
fragmentuar, të lirë, të përzier me histori e simbole që shndërrohen sapo
preken nga fjala. Por realizmi magjik është ai që i jep poezisë aromën e
pazakontë, dhe atë dritë të butë që nuk ngjan me asgjë tjetër.
Ai shfaqet kur Kleopatra sjell “vandakun e diellit”, kur dy Maritë, larg
rrëfimit biblik heqin mantelin e qiellit
gri, kur bluja e djeshme endet si një qenie e gjallë që fshihet thellë e më
thellë. Shfaqet edhe te figura e “nudo
burrit”, që nuk është mish e kocka, por një prani e ëndërruar, një fantazmë
dashurie që rri e mbledhur në zemër. Realizmi magjik e bën këtë poezi të marrë
frymë e të ndrijë si një qytet që nuk ndryshon, por vezullon herë pas here, si
një dritë që çan retë për një çast e pastaj tretet, por lë gjurmë.
Në këtë mënyrë, poezia nuk është
thjesht moderne as thjesht postmoderne-është një hapësirë ku e brendshmja
moderne, loja postmoderne dhe shkëlqimi magjik takohen si tri degë të një lumi
të vetëm. Realizmi magjik nuk sundon, por as nuk ikën; ai është fasha e dritës
që herë ndriçon një figurë, herë një kujtim, herë një plagë të heshtur. Si një
lule që çel papritur në mes të një toke urbane, ai i jep poezisë dritën dhe frymën
e saj më të hollë e më të ndjeshme-atë ndjesi se përtej ngjyrave, nën fjalë,
diçka vezullon për një çast dhe pastaj mbetet në shpirt si një kujtim që nuk harrohet.
VI-Poezia e Lakos ka ndjesi
europiane të thellë, sidomos në mënyrën se si ndërthuren realizmi magjik me
imazhet historike dhe biblike. Emra si Kleopatra, Maria e Maria Magdalena nuk
janë thjesht referenca; ata lidhen me traditën e madhe të kulturës europiane,
ku figura historike dhe mitologjike bashkëjetojnë me subjektivitetin poetik dhe
ndjesinë intime të heroinës. Në këtë frymë, poezia e Lakos i afrohet edhe
poezisë europiane bashkëkohore: Paul Éluard dhe André Breton për përdorimin e
ëndrrës dhe të imazheve magjike, Federico García Lorca për ndërthurjen e
figurave mitike me emocionet e brendshme.
Kjo ndërthurje krijon një univers
të hapur, ku historia, miti dhe ndjesia personale bashkëjetojnë në një poezi të
gjallë dhe të ndjeshme. Kjo poezi e Lakos i jep një lartësi poetikës shqipe,
prej nga mund të shohim krahasimisht edhe poetikën europiane, dhe ku vargjet
marrin një dimension universal, pa humbur asnjëherë ngrohtësinë, përjetimin dhe
brendësinë e tyre shqiptare, duke i dhënë lexuesit një përvojë poetike që shkon
përtej kufijve dhe kohës.
Sarandë, më shtator
2024- dhjetor 2025
NË TIRANËN E KAFSHUAR DHE TË ËMBËL
I
mbeshtjellë rri qielli me një mantel gri,
thellë e më
thellë fshihet bluja e së djeshmes
të mendosh
për qiellin është më mirë
E ngarkuar
me vandakun e diellit Kleopatra, pastaj Maria,
pastaj Maria
Magdalena, rrëzonin prej qiellit të gjithë mantelet.
Nudo burri e
fshehur në zemer kaltërsia më mundon
në Tiranën e
kafshuar dhe të ëmbël.
No comments:
Post a Comment