Timo Merkuri

 

KRYQËZIMI I JEZU KRISHTIT SIPAS SADIK BEJKOS

 

Nga Timo Mërkuri

Në poezinë “Krishti kryqëzohet vetëm në tokë” të Sadik Bejkos bie në sy një dritë e imët që qëndron sipër vargjeve, një dritë që nuk e largon ashpërsinë e tokës, por e bën më të dukshme. Ajo lloj drite nuk shndrit si një premtim ajo qëndron butë, si një fije që çel ngadalë mes ngjyrave gri të peizazhit poetik. Në këtë ndriçim të zbehtë zbulohet një ndjesi që të çon drejt realizmit magjik: mrekullia s’vjen për të fshirë dhembjen, por për ta nxjerrë më qartë në sipërfaqe.

Magjia në këtë poezi nuk është zbukurim. Ajo del nga imazhet e thjeshta që lidhen me njeriun dhe fatin e tij. Çdo rreze apo shenjë e qiellit merr kuptim vetëm pasi prek tokën, dhe vetëm kështu kuptojmë se Bejko e sheh botën me një sy ku lartësia dhe rënia ecin bashkë. Toka është vendi i të gjitha përjetimeve: i dhimbjes, i ngjitjeve të kota, i shpresave që nuk marrin fluturim, por edhe i çasteve të vogla që e mbajnë njeriun në këmbë.

Poezia ka edhe një shtresë filozofike që i jep zë përvojës njerëzore në tërësi. Bejko nuk flet vetëm për një dhimbje personale; ai prek një gjendje që njeriu e njeh prej kohësh. Çdo lëkundje e shpirtit, çdo frikë apo humbje shfaqen si pjesë e pashmangshme e jetës. Kjo e bën poezinë një vend ku lexuesi jo vetëm prek emocionin, por edhe ndalet për të menduar mbi peshën e jetës, mbi kufijtë dhe brishtësinë e njeriut.

Në vijim të analizës do të shihet se si realizmi magjik, modernizmi, ekspresionizmi, simbolizmi dhe ekzistencializmi ndërthuren natyrshëm në këtë poezi, duke krijuar një prej teksteve më të veçanta të letrave shqipe.

I- Hapësira poetike mes tokës dhe magjisë

Tek poezia “Krishti kryqëzohet vetëm në tokë” Bejko ndërton një hapësirë poetike ku ëndrra, shpresa, zhgënjimi dhe fati njerëzor gërshetohen natyrshëm. Këto përplasje të brendshme nuk qëndrojnë pranë njëra-tjetrës, por hyjnë në dialog të vazhdueshëm, duke i dhënë poezisë një ton të thellë dhe njerëzor. Tek ai, e zakonshmja takohet me të jashtëzakonshmen dhe kjo përzierje krijon atë frymë të butë të realizmit magjik, ku kufijtë mes botëve nuk janë mure, por perde të holla që lëvizin lehtë. Ky lloj hapësire na kujton se jeta është një vend ku çasti dhe përjetimi shpesh fluturojnë përtej logjikës dhe shpjegimit, duke lënë vend për ndjesinë dhe reflektimin. Në këtë vend poetik njeriu gjithmonë përkulet për të parë më tej, por çdo herë e kupton se gjithçka që kërkon- drita, shpresa, kuptimi -nuk ndodhen lart, por pikërisht këtu në tokë, te plagët e tij, te ringritjet dhe rëniet e përditshme. Poezia merr një qetësi të brendshme, si një vend ku edhe gjërat që duken të paarritshme nuk të frikësojnë më, sepse njeriu i pranon si pjesë të natyrshme të jetës. Poezia e sheh tokën si vendin ku shpirti rëndohet e çlirohet njëkohësisht, ku dhimbja dhe gëzimi preken me bërryla si dy fqinj të vjetër.

1. Qysh në hyrje, poezia na fut në një hapësirë ku realiteti dhe e magjikja fërkohen si dy shtresa ajri. Në në fillim, poeti na çon në një prag të hollë, ku njeriu duket sikur prek për një sekondë atë që zakonisht i rrëshqet nga duart. Vargjet:

“Prekëm

në kufirin e dritës,

në fërfëllimën që ndan hemisferat…”

shënojnë pikërisht këtë hapësirë të ndërmjetme, ku njeriu nuk është më thjesht i tokës, por as i qiellit. Ai është diku mes tyre, duke shtrirë dorën që të kapë një dritë që nuk është simbol, por gjendje-një çast i rrallë kur realja hapet dhe shfaqet e pamundura. Ky çast i mesëm të sjell ndër mend se jeta gjithmonë lëkunden mes etjes për të fluturuar dhe detyrimit për të qëndruar fort mbi to.

Ky kufi i ndritshëm, i tejdukshëm, nuk paraqitet si diçka e frikshme, por si një prag ku njeriu mund të afrohet me qetësi, i shtyrë nga kureshtja dhe dëshira për të ditur më shumë mbi veten. Kjo pranueshmëri e së jashtëzakonshmes, pa habi e pa tronditje, është një nga tiparet më të bukura të realizmit magjik në poezi. Madje dhe në jetë njeriu ëndërron  një realitet qiellor, mbase një Parajsë tokësore, Edenin, dy gisht nën hënë, të cilën poeti e sheh si një afërsi të qetë, thuajse familjare, dhe e përshkruan me një qetësi prekëse: “Vendin diku, pak sa një gisht nën Hënë…”

Është një vend i mundshëm, por i pakapshëm; një hapësirë që “nuk zbret kurrë tek ne të gjallët”, por që gjithsesi rri aty-si një dritë që nuk shuhet, si një prani e heshtur që njeriu mund ta ndjejë, edhe kur nuk e prek dot. Në këtë mënyrë, poezia bëhet reflektim mbi kufijtë e jetës dhe të asaj që mbetet përtej saj. Çdo çast merr thellësi, çdo plagë merr peshë, dhe çdo gëzim, edhe kur është i vogël, mbetet i gjallë në kujtesën e shpirtit.

 Edhe kur shikimi ngrihet drejt Hënës, poeti e di se rrënjët janë në tokë-në dhimbjen, në përvojën, në të përditshmen që ndërton njeriun. Në këtë vend poetik njeriu kërkon të shohë më tej, por kupton se drita që kërkon, nuk e gjen në lartësi,  por e gjen këtu poshtë, te ajo që e lëndon, e ngre dhe e shtyn përpara. Vija mes dy botëve zbutet, dhe e jashtëzakonshmja bëhet e mundur të jetojë brenda ditëve të zakonshme.

Ky realizëm njerëzor tregon se transcendenca nuk është gjithmonë në lartësi; shpesh fshihet në gjërat më të thjeshta, në dhimbje, në rikthim, në çastet që njeriu i kap me vështirësi, në momentet më të thjeshta të jetës.

Tek Bejko, e zakonshmja takohet me magjiken pa u ndeshur; ato thjesht rrëshqasin njëra mbi tjetrën dhe e zgjerojnë realitetin, pa e copëzuar. Kjo rrëshqitje e lehtë mes botëve të ndryshme na tregon se arti i tij nuk është vetëm reflektim i botës, por edhe një përpjekje për të kapur atë çka shpesh fshihet nën sipërfaqen e dukshme të jetës.

2. Elementët e realizmit magjik në këtë poezi nuk shfaqen si shpërthime fantazie. Ata vijnë qetë, si një dritë e zbehtë që hyn në dhomë nga një çarje e murit. Bejko nuk e shtyn lexuesin me forcë drejt së pazakontes; ai e afron ngadalë, në një hapësirë ku e zakonshmja prek të jashtëzakonshmen pa bërë zhurmë. Prandaj vargjet:

“Çasti u ndal, ra si

karroca me flatra te këmbët tona:”

duken si diçka që mund të kishte ndodhur vërtet pranë nesh. Karroca me flatra nuk vjen nga një botë e turbullt fantazie. Ajo zbret në tokë për një çast të shkurtër, e brishtë sa një kujtim që lind dhe shuhet brenda një fryme.

Kjo hyrje e butë e së pazakonshmes e ndriçon realitetin vetëm në një pikë të vogël, si drita e një elektrik dore në gjysmëerrësirë. Drita nuk përhapet kudo, por aty ku bie, gjërat marrin gjallëri, thellësi, një kuptim tjetër. Ky është funksioni i magjisë tek Bejko: jo të tronditë, por të zbulojë atë që zakonisht i shpëton syrit.

Në këtë atmosferë, magjia merr frymë si pjesë e jetës. Nuk është arratisje nga ajo, por një mënyrë e re për ta parë. Një kënd i vogël drite që ndryshon pamjen e gjërave. E jashtëzakonshmja bëhet një shqisë më shumë, një mënyrë për të prekur atë që syri vetë nuk e kap dot.

Dhe menjëherë pas këtij çasti të hollë, poeti e sjell përsëri tokën në skenë, me një ironi të lehtë dhe të ngrohtë:

“(Barëra të shpresës sonë kaq të forta

ende lopët s’u patën ngrënë!?)”

Këtu takohen dy botë, pa u përplasur: flatrat e karrocës dhe lopët e fshatit; një shpresë që kërkon të ngrihet lart dhe bari i përditshëm që këputet poshtë. Ky afrim i bën të dyja më të vërteta. Magjia nuk humb kur vjen në tokë-përkundrazi, fiton peshë, bëhet më njerëzore. Në këtë bashkëjetesë të së zakonshmes me të jashtëzakonshmen, poezia lëviz ngadalë: herë ngrihet drejt dritës, herë zbret në baltën e tokës. Kjo lëvizje i jep asaj frymën e pastër të realizmit magjik, ku mrekullia nuk rri në qiell, por ecën afër njeriut.

Bejko nuk e përdor magjinë si strehë për t’i shpëtuar jetës. Ai e përdor si dritë për t’ia parë fytyrën më qartë. Dhe në çdo varg të tij, kjo dritë qëndron e ulët, e qetë, por gjithmonë e pranishme-si kujtimi se edhe momentet më të thjeshta mund të mbajnë në vete një shkëndijë mrekullie, nëse njeriu ka syrin dhe zemrën të hapura për ta parë.

3. Ndërthurja e së zakonshmes me të pamundurën sjell në poezi shndërrime të befta, që duken si rregulla të fshehta të një bote të padukshme. Kur poeti shkruan:

“me një të puthur fluture helmuese

prek në kufirin fërfëllues…”

ai na vendos në një çast ku butësia dhe rreziku prekin njëra-tjetrën, ku një lëvizje e imët, gati e pashquar, mjafton të trazojë gjithçka. Është ajo dridhja e vogël që të kujton se bota mbahet mbi ekuilibra të brishtë, dhe mjafton një frymëmarrje e hutuar që gjithçka të lëvizë nga vendi. Flutura që prek kufirin e botëve nuk mbetet teksa një trill fantastik; ajo bëhet pjesë e natyrshme e ligjeve të brendshme të poezisë, e një energjie të heshtur që vepron thellë brenda saj. Kjo na kujton thënien e një matematikani e meteorologu amerikan, i cili u shpreh se “një flutur që rreh krahët në veri, mund të shkaktojë një cunam në jug”. Ashtu si në poezi, edhe në jetë, shpesh është e padukshmja që merr përsipër peshën e së vërtetës. Edhe në jetë, shpesh janë imtësitë që prishin ose rindërtojnë gjithësinë tonë të vogël. Në këtë vijim, poezia sjell një pamje të çuditshme, gati groteske: “Ndodh: dhe në ujë perlash mund të zhgërryhen derrat.”

Figura befasuese shfaqet si një dritë e ftohtë që vjen nga absurditeti. Përmbysja e zakonshme që ndeshim këtu të kujton se bota ka mënyra të tjera të shfaqjes, mënyra që s’i mësojmë me arsyetime, por i ndiejmë me një tronditje të lehtë. Në këtë vorbull kthesash, poeti duket sikur pëshpërit se e larta zbret në tokë dhe e ulëta merr fluturim, qoftë edhe për një çast kohe. Ky kontrast i jep poezisë një ton filozofik: bukuria rrezikon përherë të njolloset nga balta, por edhe balta, në çaste të rralla, mund të marrë një shkëlqim që s’e pret.

Kjo përmbysje, e lexuar në dritën e realizmit magjik, bëhet krejt e natyrshme- si një rregull i heshtur i botës. Shndërrimet, çastet e çuditshme dhe e pamundura që troket papritur nuk shihen si ikje nga jeta, por si mënyra më e saktë për të treguar thellësinë e saj të padukshme. Poeti na kujton se realiteti është më i gjerë se çdo përfytyrim, dhe se e jashtëzakonshmja nuk vjen nga largësitë- ajo lind prej heshtjes së sendeve përreth.

4. Rënia e menjëhershme në tokë e afron lexuesin me peshën e vërtetë të jetës. Pas ngjitjeve, dritave që dridhen dhe çarjeve të botës, Bejko na kthen aty ku njeriu e ka këmbën: në tokë. “Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë.” Ky varg ndan magjinë me një gjest të thjeshtë, njerëzor. Rënia nuk është vetëm rrëzim; është pjesë e fatit njerëzor dhe rikujton se çdo lartësi përfundon në tokë.

Magjia nuk largohet; ajo ulet pranë nesh si një dritë e vogël që ndriçon gjërat e përditshme. Edhe vendi “sa një gisht nën Hënë” nuk premton shpëtim, por ofron një çast shprese që prek realitetin pa e shmangur atë. Kumti i Bejkos merr një ton të pjekur dhe të dhimbshëm:

“Të fitojmë, pra, Tokën,

të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tonë…”

Mirëpo të fitosh tokën do të thotë të pranosh edhe barrën e saj: dhimbjet, rëniet dhe ankthin që njeriu mban që nga rënia e parë, ajo nga barku i nënës. Janë të zakonshme, por poeti u jep një dridhje të lehtë misteri, sikur çdo vuajtje të ketë një shkëlqim të padukshëm që na ndjek nga larg.

Në këtë udhëtim shfaqet edhe figura e Krishtit -jo si zbulesë hyjnore, jo si Biri i Atit qiellor, por si shenjë që ndan fatin me njeriun: “(Krishti prapë mund të vihet në kryq e mund).” Ai nuk ngrihet në qiell; qëndron mes nesh, i prekshëm dhe i mundshëm. Është një Krisht tokësor, që afron të shenjtën me tokën, duke treguar se sakrifica dhe përditshmëria ulen në të njëjtën tryezë.

Kjo i jep poezisë një frymë të qetë dhe të butë. Njeriu guxon të preki të pamundurën pa u trembur, sepse ajo është pjesë e jetës së tij. Edhe rënia më e thjeshtë nuk është boshësi. Ajo mban brenda një fije drite që nuk shuhet. Lexuesi ndjen se magjia nuk erdhi për të larguar nga toka, por për t’i treguar se edhe dheu është i mbushur me mrekulli të vogla, të fshehura në çdo hap që hedh.

5. Poezia mbyllet duke e rikthyer njeriun në vendin e tij: në tokë, tek vetvetja. Vendi nën Hënë- ajo copëz e bukur e imagjinatës ku gjithçka dukej e lehtë - zhduket po aq qetë sa u shfaq:

“s’është më, nuk është

ai vendi sa një gisht nën Hënë,

dikund…”

Kjo zhdukje nuk fshin magjinë; ajo shndërrohet në një kujtim të butë, si dritë që mbetet pas një dere të hapur. Poeti nuk e mohon vendin imagjinar; thjesht e heq çastin dhe e shndërron në një dëshmi se njeriu mund të ngrihet për pak, por gjithmonë kthehet tek dheu, aty ku ndodhin kryqëzimet reale të jetës. Këtu, realizmi magjik merr një formë të qetë. E jashtëzakonshmja nuk shuhet; ajo qëndron pranë të zakonshmes si një shenjë e heshtur. Ajo na kujton se lartësitë dhe ëndrrat nuk janë kundërshti e tokës- ato e ndriçojnë atë dhe e bëjnë më të dukshme. Pas çdo ngritjeje, tokën e shohim më qartë; pas çdo rënieje, e ndjejmë më thellë.

Në fund, kjo poezi moderniste krijon një hapësirë ku e jashtëzakonshmja shfaqet për të na udhëhequr, përmes dritës, iluzionit dhe ngjitjeve të buta, për të na kthyer tek e vetmja sipërfaqe ku mund të vendosim këmbët: toka.

Bejko nuk jep mësime; ai hap një dritare. Dhe përmes saj na tregon se magjia është çast, ndërsa jeta ndërtohet mbi tokë. Tokësorja na mban, na formon dhe i jep peshë çdo ngritjeje, ëndrre dhe rënieje që përjetojmë.

II – Krishti tokësor dhe përvoja njerëzore.

Sadik Bejko në këtë poezi mund të quhet poeti që prek kufijtë mes dritës dhe tokës. Ai na fton të hyjmë në një botë ku realja dhe magjika ndërthuren në çdo hap të jetës së përditshme. Poeti nuk synon të shpëtojë njeriun nga dhimbja; ai tregon se ajo është pjesë e jetës dhe mund të ndriçohet nga çaste të vogla magjike. Magjia nuk është ikje; është një dritë e hollë që ndriçon brishtësinë e përvojës njerëzore, duke e bërë të prekshme atë që zakonisht mbetet e padukshme. Nëse pyetim se çfarë ndodh me njeriun, Krishtin dhe vendin e shenjtë “një gisht nën Hënë”, mund ta themi kështu:

1.Njeriu nuk ngrihet në shenjtëri; Krishti zbret në njerëzore. Poezia nis me një çast ku fluturimi dhe drita ndërthuren në një hapësirë magjike: “Prekëm / në kufirin e dritës / në fërfëllimën që ndan hemisferat, hapësirat - / në të fluturimit teh të paprekshëm.”

Poeti e vendos njeriun mes mundësisë dhe pamundësisë. Fluturimi këtu nuk është thjesht ëndërr; është një çast kur realja dridhet, kur e zakonshmja merr shkëlqim të veçantë dhe prek imagjinatën. Por sapo ky çast kalon, rikthehet tokësorja: “Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë.”

Në këtë mënyrë, Bejko tregon se Krishti, simbol i sakrificës dhe vuajtjes, nuk qëndron lart në qiell, por zbret mes njerëzve, në jetën e përditshme. Çdo kryqëzim është tokësor, çdo dhimbje e prekshme, dhe çdo moment magjik i shkurtër i shërben këtij qëllimi. Lexuesi kupton se e jashtëzakonshmja nuk është lart; ajo ndodhet mes hapave dhe përvojave tona, ndriçon çastet e zakonshme dhe u jep kuptim jetës që përjetojmë çdo ditë.

2. Realizmi magjik në këtë poezi nuk shfaqet me bujë; ai ndriçon errësirën me thjeshtësi, si një elektrik dore që fut dritë në një dhomë të gjysmëerrët. Me këtë ndriçim, çdo çast merr një fuqi të papritur:

“Por ndodhi. Çasti u ndal, ra si karroca me flatra te këmbët tona:

Ejani, ejani të fluturojmë, tha.

(Barëra të shpresës sonë kaq të forta ende lopët s’u patën ngrënë!?)

Le të ngjitemi, tha, pak, fare pak gjer aty… nën Hënë.”

Këtu, realizmi magjik i jep hapësirës reale një dimension të gjallë. Karroca me flatra dhe vendi nën Hënë nuk e largojnë njeriun nga toka; përkundrazi, e bëjnë tokën më të dukshme dhe më të prekshme, duke nxjerrë në pah çdo brishtësi, shpresë dhe zhgënjim. Lexuesi ndjen se bota është e mundshme, ndriçuar nga një shkëndijë magjie, edhe kur dhimbja dhe kufizimet janë aty. Çdo çast i tillë është një dritë e vogël që e bën realitetin më të kuptueshëm.

3. Në këtë kontekst,mesazhi bëhet i qartë: njeriu duhet të përballet me jetën, hallin dhe vuajtjen e tij. Bejko thekson se nuk ka ikje nga tokësorja: “Të fitojmë, pra, Tokën, / Të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tonë, atë rënien në truallin e fillimit, rënien që nga barku i nënës.”

Çdo vend magjik, çdo çast i jashtëzakonshëm, nuk e shpëton njeriun nga realja; përkundrazi, ai e forcon kuptimin e përballjes me tokën dhe brishtësinë e jetës. Realizmi magjik nuk e zëvendëson jetën; ai e thellon dhe e bën të prekshme. Çdo fluturim i shkurtër, çdo karrocë me flatra, çdo dritë mbi tokë rikujton se njeriu mëson dhe rritet aty ku ecën mbi dhe, mes mundësive dhe kufizimeve të tij. Çdo çast i tillë është si një shkëndijë në terr, që ndriçon një moment realitetin dhe e bën më të kuptueshëm.

4. Simboli i Krishtit shfaqet si një pasqyrë e përvojës njerëzore. Titulli i poezisë dhe figura e Krishtit bashkojnë simbolin me realitetin: “Në tokë… të fitojmë tokën. (Krishti prapë mund të vihet në kryq e mund). Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë…”

Krishti nuk është vetëm figurë hyjnore; ai përfaqëson sakrificën, vuajtjen dhe pranimin e jetës tokësore. Ai bëhet pasqyrë për çdo njeri, për çdo brishtësi dhe mundësi të përballimit të dhimbjes. Realizmi magjik i jep trup këtij imazhi, simboli i Krishtit i jep shpirt, ndërsa fluturimi dhe vendi nën Hënë e ftojnë lexuesin të ndjejë, të reflektojë dhe të kuptojë më thellë jetën e tij.

5. Mesazhi i poezisë është i thjeshtë dhe i fuqishëm: jeta është tokësore, vuajtja njerëzore është reale, dhe çdo çast i shkurtër magjik i jep kuptim kësaj jete. Realizmi magjik nuk e largon njeriun nga realiteti; ai është një dritë e hollë që zbardh brishtësinë dhe thellësinë e ekzistencës. Çdo fluturim, çdo vend i paprekshëm nën Hënë, çdo puthje fluture helmuese tregon se njeriu dhe Krishti bashkëjetojnë në tokësore, duke ndarë brishtësinë, dhimbjen dhe bukurinë e jetës. Çdo çast magjik nuk e heq njeriun nga toka; përkundrazi, e ndriçon atë, dhe çdo shkëndijë befasie e bën jetën më të prekshme dhe më të kuptueshme në përditshmërinë tonë.

III- Rrymat letrare të ndërthurura: realizmi magjik, ekspresionizmi, ekzistencializmi, simbolizmi dhe postmodernizmi

Poezia “Krishti kryqëzohet vetëm në tokë” hap një botë mes tokës dhe një magjie të brishtë, që zgjas vetëm për një çast të shenjtë. Në të ndërthuren rryma të ndryshme letrare si realizmi magjik, simbolizmi, ekspresionizmi, ekzistencializmi, postmodernizmi-që e bëjnë poezinë emocionuese, të ndritshme dhe thelbësisht njerëzore.

1.Në këtë poezi, e magjikja dhe realja rrjedhin pa ndalim, duke u përzier si drita kur depërton mes hijes dhe ndriçimit. Pikërisht këtu shfaqet ekspresionizmi: tensioni i brendshëm, dridhja e ndjenjave dhe ngarkesa emocionale që i jep ngjyra ekstreme imazheve. Magjikja hap skenën që në vargun e parë, ku bota nuk paraqitet vetëm siç është, por rrëshqet mbi kufijtë e mundësisë: “Prekëm në kufirin e dritës, në fërfëllimën që ndan hemisferat…”

Ky imazh nuk është thjesht fizik; ai është një perde e dridhur që ndan dy botë. Realizmi magjik i jep prekshmëri realitetit, duke e bërë dritën dhe errësirën të ndjeshme dhe të prekshme. Kur imazhi formohet, ekspresionizmi bëhet i dukshëm në ndjesinë e brendshme që ai ngjall. Fërfëllima nuk është meteorologjike, por shpreh dridhjen e ankthit njerëzor, atë që është gati të shpërthejë. Ky tension intensifikohet te momenti i jashtëzakonshëm:“kur me një të puthur fluture helmuese prek në kufirin fërfëllues…”

Këtu bashkohen dy rryma: realizmi magjik e bën të besueshme idenë se një puthje fluture mund të ndikojë në fat, ndërsa ekspresionizmi i jep asaj fluture helm, ngrohtësi dhe tension shpirtëror. Transformimi grotesk që pason: “Ndodh: dhe në ujë perlash mund të zhgërryhen derrat.”

Realizmi magjik i jep trup dhe jetë imazhit, ndërsa ekspresionizmi i injekton tensionin dhe pasigurinë e brendshme. Ky kontrast e bën secilin imazh të ndjeshëm, të gjallë, duke reflektuar dridhjet e fshehura të shpirtit.

Në këtë mënyrë, çdo gjë bëhet e mundur: realizmi magjik hap hapësirën, ekspresionizmi i jep ngarkesë emocionale dhe tension. Pa ton ekspresionist, bota e Bejkos do të dukej e qetë; me të, ajo dridhet, rrezikon dhe thyhet. Edhe ngjitja më e butë:“pak, fare pak gjer aty… nën Hënë”shfaq rrezik shpirtëror dhe tension, jo triumf magjik. Rrëzimi i mëpasëm:

“Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë”transformon ëmbëlsinë e realizmit magjik në një dridhje ekzistenciale të brendshme.

2.Postmodernizmi shfaqet me delikatesë, me një zhgënjim të heshtur ndaj mitit, qëndrueshmërisë dhe transcendencës. Ai bashkëjeton me realizmin magjik, duke krijuar një hapësirë ku e pamundura duket e zakonshme, por gjithçka çmitizohet. Qysh në fillim hapet një shteg magjik: vendi “nën Hënë”, pothuaj biblik dhe i tejbukur:

“Vendin diku, pak sa një gisht nën Hënë, vend që nuk zbret kurrë tek ne të gjallët.”

Realizmi magjik ndërton skenën; postmodernizmi heq solemnitetin. Premtimi metafizik rrëzohet me ironi: “S’qenkësh gjë, s’paskësh qenë gjë ai vendi i një gisht nën-Hënës.” Kthimi pas:“Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë” tregon zhgënjimin e vazhdueshëm, pa shpëtim, vetëm një çast i shuar. Magjikja përdoret për të treguar se asgjë nuk mund të tejkalojë tokën, duke lidhur postmodernizmin me idenë kryesore të poezisë: Krishti kryqëzohet vetëm në tokë.

3. Ekzistencializmi nuk është thjesht një ide; ai ndjehet në çdo varg, i lidhur ngushtë me realizmin magjik dhe simbolizmin. Çdo varg pasqyron vuajtjen, sakrificën dhe kufizimet e jetës. Në vargun: “Krishti prapë mund të vihet në kryq e mund” ndjehet cikli i pashma-ngshëm i vuajtjes, tema qendrore e ekzistencializmit. Realizmi magjik e bën këtë të prekshme: kryqëzimi ndodh, edhe kur duket i pamundur, duke tejkaluar kohën. Vargu: “Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë” shpreh pranimin e kufizimeve njerëzore dhe ngrohtësinë e pranisë së tyre. Tensioni i brendshëm e bën hapësirën të gjallë, të ndjeshme. Vargjet: “Të fitojmë, pra, Tokën, / Të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tonë” shprehin pranimin e plotë të jetës tokësore. Realizmi magjik e pasuron me imazhe të papritura: derrat zhgërryhen në ujë perlash, një puthje fluture mund të ndryshojë fatin. Kjo bën që lexuesi të ndiejë brishtësinë dhe forcën e çdo çasti.

4. Simbolizmi ndriçon tek Krishti, jo si shpëtimtar hyjnor, por si shenjë e vuajtjes universale: “Krishti kryqëzohet vetëm në tokë.” Ai bashkëjeton me elemente magjike: fluturimi, vendi nën Hënë, zhgërryera e derrave. Këto elemente e bëjnë përvojën njerëzore të thellë, ngrohtë dhe të prekshme. Vargu: “Në tokë… të fitojmë tokën” tregon ndërthurjen e tre rrymave: realizmi magjik hap mundësi, ekzistencializmi nxjerr pranimin e vuajtjes, dhe simbolizmi i jep Krishtit kuptim të thellë.

Në këtë botë poetike, realizmi magjik dhe rrymat moderniste ndërthuren natyrshëm. Lexuesi ndjen jo vetëm çudinë e botës, por dhe peshën e ngrohtësinë e përditshmërisë, ku çdo çast i vogël merr dritë dhe kuptim.

IV – Magjia dhe tokësorja nw një dialog i brishtë.

Poezia e Bejkos na fton të ndalojmë në heshtjen e saj, të ndjejmë dridhjen e jetës dhe të vëzhgojmë sesi magjia dhe tokësorja ndërthuren si dy hemisfera që përplasen në një çast dritëhije. Nuk ka këtu fluturime utopike, por ndjesinë e brendshme të njeriut që përjeton dhimbjen, sakrificën dhe pakësinë e shpresës. Realizmi magjik nuk udhëheq rrëfimin, ai shërben si një dritëz mbi modernizmin, duke krijuar një hapësirë ku jeta ndriçohet pa u shpëtuar nga tokësorja.

1.Realizmi magjik nuk është ikje nga realiteti. Ai është një aromë e lehtë, një qetësi që hap dritën e brendshme të përjetimeve njerëzore. Elementet magjike -fluturimi, karroca me flatra, kufiri i dritës, puthja fluture helmuese -nuk ndërtojnë një univers tjetër, por i japin realitetit një shkëlqim vezullues:

“Prekëm në kufirin e dritës / në fërfëllimën që ndan hemisferat…” Ky është fillimi i udhëtimit poetik: jeta nuk zëvendësohet nga magjia, por shihet më thellë. Çdo figurë magjike lind nga dëshira për lehtësim mes barrave:

“Ndodh: dhe në ujë perlash mund të zhgërryhen derrat.”

Fluturimi dhe karroca me flatra nuk janë ikje, por reflektim i shpirtit që kërkon pak lehtësim. Realja dhe magjika ndërthuren, duke krijuar një ekuilibër të hollë midis brishtësisë dhe mundësisë.

2.Modernizmi i Bejkos i jep poezisë trup dhe dridhje të ndjeshme. Ai bën të prekshme dhimbjen dhe përjetimin e jetës tokësore:

a. Ekspresionizmi tregon plagën e hapur të njeriut:

“Të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tonë.” Këto fjalë nuk janë thjesht metaforë, por përfaqësojnë përvojat universale të jetës, lexuesi i kupton si thirrje për të fituar jetën në çdo hall dhe sfidë.

b. Ekzistencializmi i kthen sytë tek vetja:

 Vargu: “atë rënien në truallin e fillimit, rënien që nga barku i nënës.”nuk është thjesht figurë poetike, por një reflektim mbi ciklin e jetës dhe përballjen me kufizimet njerëzore.

c. Simbolizmi hap horizontin e së paarritshmes:

“Vendin diku, pak sa një gisht nën Hënë, vend që nuk zbret kurrë tek ne të gjallët.” Ky vend nën Hënë është shpresa e pamundur, që gjithsesi mban shpirtin gjallë. Krishti këtu nuk është vetëm shpëtimtar qiellor, por simbol i sakrificës dhe vuajtjes universale, duke e lidhur tokësoren me të shenjtën në një përvojë të prekshme.

3.Poezia tregon njeriun që ëndërron fluturimin, por gjithmonë rikthehet në tokë. Kjo tregon se shenjtëria nuk është ngritje mbi realen, por të qëndrosh mes njerëzve, mes sakrificës dhe vuajtjes së përditshme:“Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë” dhe “Në tokë… të fitojmë tokën.” Përsëritja e tokës nuk është rastësi; ajo thërret lexuesin të kuptojë se nuk ka vend tjetër ku mund të bjerë. Krishti nuk zbret në qiell, por në tokë, te njerëzorja. Poezia lë një të vërtetë të madhe: “Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë…”

4.Realizmi magjik dhe modernizmi bashkohen: modernizmi ndërton zemrën e poezisë, ndërsa realizmi magjik i vendos mbi të një qendër drite, që tingëllon si ëndërr, por dhemb si jeta.

Mesazhi thellohet përmes ndërthurjes së tokësores dhe magjisë. Çdo element magjik -fluturimi, karroca me flatra, puthja fluture helmuese - nuk e largon njeriun nga jeta e përditshme, por i jep kuptim dhe ndjeshmëri vuajtjes, sakrificës dhe lumturisë së vogël. Realja bëhet e çmuar sepse magjia e ndriçon, dhe magjia bëhet e prekshme sepse lidhet me tokën.

Në fund, Bejko nuk jep mësim; ai hap një dritare për të kuptuar jetën. Magjia nuk është arratisje, por një mënyrë për të ndjerë brishtësinë dhe bukurinë e përditshmërisë. Tokësorja është ajo që na mban, na formon dhe i jep peshë çdo ëndrre, çdo ngritjeje dhe çdo rënieje që përjetojmë.

V- Risitw dhe vlera poetike e Sadik Bejkos.

Poezia e Sadik Bejkos sjell një freski të veçantë në letërsinë shqipe. Ajo nuk mbush me fjalë të largëta ose metafora të stërholluara; risi qëndron te mënyra se si Bejko bashkon magjinë me të përditshmen, duke e bërë ndjesinë e jetës më të prekshme. Realizmi magjik kthen vuajtjen njerëzore në një dritë të lehtë mbi hapësirën poetike, ndërsa elementet e modernizmit i japin poezisë trup dhe tingull të gjallë. Figura si fluturimi, karroca me flatra dhe vendi nën Hënë shprehin dhimbjen, shpresën dhe përplasjen e njeriut me kufijtë e jetës, duke ruajtur lidhjen me tokën

1.Risia fillon me zhvendosjen e Krishtit nga qielli në tokë. Bejko e rikthen figurën hyjnore në truallin e njeriut, aty ku dhimbja është konkrete. Nuk ka solemnitet fetar, as ironi; Krishti bëhet simbol i përvojës njerëzore, jo objekt debati apo metaforë e largët. Kjo është risi, sepse në poetikën shqipe figura hyjnore zakonisht trajtohej si simbol i largët ose metaforik, ndërsa këtu bëhet pjesë e përditshmërisë njerëzore: “Krishti kryqëzohet vetëm në tokë.”

2. Magjika e përdorur nga Bejko nuk është fantazi, por një fashë drite mbi realitetin e rëndë. Qysh në fillim: “Prekëm në kufirin e dritës/ në fërfëllimën që ndan hemisferat …” Ky çast nuk zëvendëson jetën, por e thellon perceptimin e saj. Fluturimi dhe karroca me flatra janë reflektim i shpirtit që kërkon lehtësim, ndërsa realja dhe magjika ndërthuren si dy kënde të së njëjtës hapësirë. Risia qëndron tek forma dhe funksioni i realizmit magjik: nuk krijohet një botë tjetër, por magjika shërben si dritë që ndriçon relievin e hapësirës poetike, duke bërë të prekshme tensionet dhe dhimbjen e brendshme të njeriut.

3. Poezia lëviz mes çudirës dhe zhgënjimit, mes dritës dhe tokës. ‘Karroca me flatra te këmbët tona’ ndiqet nga rënia: ‘Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë.’ Ky ritëm pasqyron frymëmarrjen e njeriut, duke bashkuar realizmin magjik me ndjeshmërinë njerëzore. Risia qëndron tek kombinimi i realizmit magjik me ritmin e ndjeshmërisë njerëzore, duke e bërë poezinë të natyrshme dhe të prekshme.

4. Risia qëndron te thjeshtësia me të cilën shpreh të vërtetën. Në këtë poezi ku qarkullojnë hemisfera, drita, rënie, Krisht, tokë dhe fluturime, Bejko përmbledh gjithçka me një ton të qetë: ‘Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë…’ Kjo është risi, sepse vjen pa patetizëm, pa artific, por me një gjuhë që prek direkt lexuesin. Një gjuhë që nuk kërkon madhështinë - ndonëse saktësisht kështu e arrin atë.

Poezia “Krishti kryqëzohet vetëm në tokë” përfaqëson një vlerë të veçantë në krijimtarinë e Sadik Bejkos dhe një pasuri të rëndësishme në poetikën shqipe. Ajo ndërthur magjinë dhe tokësoren, ku realizmi magjik si një “fashe drite” ndriçon relievin e hapësirës poetike, ndërsa modernizmi, ekzistencializmi, ekspresionizmi  dhe simbolizmi i japin trup dhe ndjeshmëri emocionale. Kjo poezi tregon përvojën njerëzore në të gjitha dimensionet e saj: dhimbjen, sakrificën, përballjen me kufijtë e jetës tokësore dhe pranimin e saj. Në këtë mënyrë, Bejko ndërton një ekosistem poetik ku lexuesi ndjen jo vetëm magjinë e botës, por edhe peshën e përditshme të jetës, duke e bërë këtë krijim një vlerë të re dhe të qëndrueshme në poezinë shqipe.

Sarandë, prill 2024-dhjetor 2025

 

 

Krishti kryqëzohet vetëm në tokë

 

Prekëm

në kufirin e dritës,

në fërfëllimën që ndan hemnisferat, hapësirat -

në të fluturimit teh të paprekshëm.

 

Ëndrash e kishim ditur, turbull  pandehur, këtë çast

fare, fare të largët :

Vendin diku, pak sa një gisht nën Hënë,

vend që nuk zbret kurrë tek ne të gjallët.

 

Por ndodhi. Çasti u ndal, ra si

karroca me flatra te këmbët tona :

- Ejani, ejani të fluturojmë, tha.

(Barëra të shpresës sonë kaq të forta

ende lopët s’u patën ngrënë!?)

Le të ngjitemi, tha,

pak, fare pak gjer aty… nën Hënë.

 

Ç’ mund të ndodhë

e mund të mos ndodhë

kur me një të puthur fluture helmuese

prek në kufirin fërfëllues

që i ndan më dysh hemisferat?

Bota bëhet tjetër,

Ndodh: dhe në ujë perlash mund të zhgërryhen derrat.

 

Por… hap-mbyll sytë, prapë ramë në tokë.

S’qenkësh gjë,

s’paskësh qenë gjë ai vendi i një gisht nën-Hënës.

Të fitojmë, pra, Tokën,

Të fitojmë prapë hallin, vuajtjen, ankthin tonë,

atë rënien në truallin e fillimit,

rënien që nga barku i nënës.

 

Në tokë… të fitojmë tokën.

(Krishti prapë mund të vihet në kryq e mund).

Njerëzorë jemi, tepër njerëzorë…

…s’është më, nuk është

ai vendi sa një gisht nën Hënë,

dikund...

 

Nga libri “Letër Hamurabit”