NJË KËMBANË QË BIE PËR LIBRIN
Nga Timo Mërkuri
Një shkrim i Fatmir Terziut, me
titullin “Kush po e ridjeg librin”, botuar më 4 nëntor 2025 në Albanian Post,
ka trazuar ndjeshëm ujërat e qeta të mjediseve letrare e intelektuale
shqiptare. Ai është bërë biseda e ditës mes krijuesve, kritikëve dhe lexuesve
të ndjeshëm ndaj fatit të fjalës së shkruar. Nuk është hera e parë që preken
çështjet që ngre Terziu, por është hera e parë që ato marrin trajtën e një
kumti të plotë, të ndërgjegjshëm dhe të dhimbshëm njëkohësisht. Në mënyrë të
rrallë, autori i ka mbledhur e renditur plagët që prej kohësh prekin letërsinë
shqiptare, duke treguar se ndikimi i tyre është aq i thellë, sa mund të
krahasohet me tronditjen që solli dikur famëkeqi Plenum i Katërt.
Por ndryshe nga toni i ashpër polemist, fjala e Terziut vjen e qetë
dhe dashamirëse, si një këmbanë që bie
për të zgjuar, jo për të trembur. Ai na fton të kthejmë sytë drejt asaj që po
humbasim ngadalë: drejt ndershmërisë krijuese, drejt meritës së vërtetë, drejt
respektit për fjalën e mirë. Sepse fjala është si uji që gdhend gurin, e butë
në dukje, por e fortë në përjetësi.
Ndaj krijuesit duhet të
ndërgjegjësohen e të njohin meritat e kolegut më të mirë; institucionet duhet
të lënë mënjanë partitë në krijimtari e të mbështesin atë që çon përpara, artin
e lirë, progresiv, që ndriçon shoqërinë. Sepse lexuesi e njeh dhe e do
krijimtarinë e arrirë: kemi parë madje edhe në ditët e monizmit se si një libër
i mirë, i botuar në tirazh maksimal, shitej më shpejt se buka në dyqane. Kjo
është arsyeja pse fjala e Terziut duhet dëgjuar si një thirrje për zgjim
shpirtëror- një ftesë për të mos lejuar që mediokriteti të marrë vendin e
talentit, dhe që libri i vërtetë të mos digjet më as me zjarr, as me heshtje.
I. Problemet që ngre Terziu
Në shkrimin e tij, Fatmir Terziu
flet me dhimbjen e një njeriu që sheh si heshtja po bëhet armë kundër fjalës së
lirë. Ai ngre probleme të thella, që prekin vetë zemrën e kulturës shqiptare,
dhe secili prej tyre ka peshë që shkon përtej botës së librit, në ndërgjegjen e
një kombi. Kur shoqëria nuk e dëgjon më zërin e librit, ajo fillon të humbasë
kujtesën e vet shpirtërore dhe atëherë harrimi bëhet forma më e re e vdekjes.
1. Terziu vëren e thotë se
letërsia po mbytet nën një frymë autocensure dhe përzgje-dhjeje të kontrolluar.
Librat nuk zgjidhen më për vlerën që mbartin, por për përputhjen e tyre me
mendësitë apo bindjet e një grupi të caktuar, duke dëmtuar lirinë e fjalës dhe
pavarësinë e mendimit. Por liria e mendimit është themeli i çdo kulture të
gjallë. Kur ajo cungohet, humbet edhe e drejta për të kërkuar, për të pyetur,
për të menduar ndryshe. Pa këtë liri, letërsia kthehet në një jehonë boshe, jo
në zë të shpirtit njerëzor.
2. Një nga plagët më të dhimbshme
që prek Terziu është ngritja e autorëve mediokër në piedestal, ndërsa zërat e
talentuar heshten. Botuesit, mediat dhe institucionet shpesh përkrahin ata që
janë afër pushtetit, jo ata që i afrohen së vërtetës. Kështu shkatërrohet
ekuilibri shpirtëror i kulturës. Kur letërsia nuk udhëhiqet më nga drita e
talentit, ajo humbet forcën ndriçuese që ka për njeriun dhe për shoqërinë.
Ngjallja e vlerave të rreme është një djegie e heshtur e librit të vërtetë.
Sepse kur e pavërteta ngrihet në fron, e vërteta bëhet mërgimtare në vendin e
vet.
3. Terziu me kurajo denoncon
mënyrën si politika dhe ideologjitë kanë hyrë në thelbin e botimeve dhe
përzgjedhjeve kulturore. Jemi dëshmitarë të faktit se librat shpërndahen dhe
promovohen në bazë të ngjyrave politike, duke krijuar një ndarje që i ngjan
shumë asaj të kohëve të monizmit. Por kur letërsia përdoret për qëllime
politike, ajo humbet misionin e saj fisnik, të jetë ura mes njerëzve, jo muri
që i ndan. Kultura nuk mund të jetë shërbëtore e pushtetit, sepse atëherë ajo
nuk frymon më për liri, por për bindje.
4. Në vend të debatit dhe leximit
të lirë, Terziu sfidon klimën ku librat, idetë dhe autorët që “nuk përshtaten”
thjesht harrohen. Heshtja është bërë forma e re e censurës. Por heshtja është
më e rrezikshme se ndalimi. Ajo zhduk autorin pa zhurmë, pa gjurmë, dhe krijon
iluzionin e një harmonie të rreme. Një shoqëri që hesht ndaj ideve ndryshe, në
të vërtetë, po e varros shpirtin e saj krijues.
5. Edhe faktin se sistem mbyll rrugën e lexuesit të pavarur nuk
I ka shpëtuar shikimit të Terziut. Librat e vërtetë nuk arrijnë në duart e njerëzve, për shumë arsye
ndërsa propaganda mbush hapësirat publike me zhurmë për disa libra pa vlerë.
Por pa një lexues të lire që të zgjedhë vetë librat, letërsia mbetet vetëm
zbukurim. Lexuesi është zemra e librit; kur ai humbet aftësinë për të zgjedhur
vetë, humbet edhe drita që libri ka për ta ndryshuar.
II. Rëndësia e problemit që
shtron Terziu
Letërsia është fryma që e mban
shpirtin njerëzor në lëvizje; pa të, njeriu mbetet trup që ecën, por nuk
mendon. Ka çaste kur letërsia, ndjen ethet e një sëmundjeje të padu-kshme. Jo
më flakët që dikur përpinin librat nëpër sheshe, por një zjarr i heshtur që
djeg nga brenda, përmes shpërfilljes, interesave dhe përzgjedhjeve të fshehta.
Pikërisht këtë rrezik e ngre Fatmir Terziu me ndjeshmëri dhe guxim: ai flet për
një djegie pa tym, për një shuarje që nuk shihet, por që e ndien çdo njeri që
beson te fjala e lirë.
Rëndësia e këtij problemi nuk
qëndron vetëm në fatin e një libri apo të një autori, por në frymën që rrezikon
të humbasë një kulturë e tërë. Sepse kur mediokriteti ngrihet në piedestal dhe
vlera e vërtetë mbetet në hije, nuk dëmtohet vetëm letërsia, dëmtohet vetë
ndërgjegjja e kombit. Aty ku ndalet zëri i lirë, fillon heshtja e rrezikshme e
turmës.
Terziu na fton të shohim përtej
politikës, përtej kampeve dhe bindjeve, drejt një të vërtete më të madhe: libri
është pasqyra e shpirtit njerëzor. Dhe kur ajo pasqyrë thyhet, humbasim jo
vetëm autorin, por edhe veten. Prandaj problemi që ai ngre nuk është një debat
për pushtet, por një thirrje për dritë, për të mos lejuar që fjala e vërtetë të
shuhet në pluhurin e harresës. E parë në këtë kuptim, shkrimi i Terziut është
më shumë se kritikë: është ndërgjegje. Është një ftesë për t’u zgjuar, për të
mos lejuar që letërsia të bëhet pre e interesit apo e servilizmit. Sepse nëse
lejojmë që të digjet libri në heshtje, në fund digjemi vetë bashkë me të.
Djegia e librit është vetëm hapi i parë; hapi i dytë është djegia e ndërgjegjes.
III. Ç’duhet të bëjmë për të
shpëtuar librat nga djegia?
Në pjesën e tretë të shkrimit të
tij, Fatmir Terziu nuk flet drejtpërdrejt për mënyrën se si mund të shpëtohen
librat nga “djegia”, por në nëntekstin e tij lexohet një thirrje e qartë për
ringjalljen e ndërgjegjes krijuese dhe morale të shkrimtarëve e lexuesve. Kjo
pjesë e shkrimit tim është pra një reflektim mbi idetë që Terziu i lë të
kuptohen midis rreshtave , një përpjekje për t’i përkthyer ato në mesazhe që
tingëllojnë si jehona të mendimit të tij.
Ka kohë që librat nuk digjen më
me flakë, por me heshtje. Librat e mirë nuk ndalohen, por thjesht nuk lexohen,
nuk përmenden, nuk promovohen. Dhe kjo është një djegie më e dhimbshme, sepse
nuk shkatërron vetëm letrën, por edhe kujtesën. Përballë këtij realiteti të
zymtë, Terziu na shtyn të mendojmë: çfarë mund të bëjnë vetë shkrimtarët,
poetët e njerëzit e fjalës që fjala e tyre të mos shuhet në pluhurin e
harresës?
Lexuar në këtë frymë, mund të
dallohen disa drejtime themelore që lindin si fryt i mendimit të Terziut.
Së pari, shkrimtari duhet të
mbrojë fjalën e lirë jo vetëm në teori, por në çdo varg, në çdo rresht, në çdo
heshtje të ndërgjegjshme. Ai nuk duhet të pranojë autocensurën, as t’i
përshtatë mendimet sipas frymës së ditës. Shkrimtari i vërtetë, siç duket të na
kujtojë Terziu, nuk shkruan për të kënaqur, por për të tronditur në emër të së
vërtetës. Duhet të kujtojmë fjalët e Victor Hugo: “Mund t’i rezistosh pushtimit
të ushtrive, por jo pushtimit të ideve.” Një ide e ndershme, një varg i shkruar
me shpirt, ka më shumë fuqi se çdo pushtet kalimtar. Shkrimtari që beson te e
vërteta e fjalës nuk mund të digjet, edhe kur libri i tij harrohet; ideja që ai
mbart vazhdon të jetojë.
Së dyti, Terziu duket të na
kujtojë se krijuesi duhet të mbetet lexues i zjarrtë. Leximi nuk është vetëm
ushqim shpirtëror, por mënyra më e mirë për të mbajtur gjallë flakën e
kulturës. Umberto Eco thoshte: “Ai që nuk lexon, në moshën shtatëdhjetë vjeç,
do të ketë jetuar vetëm një jetë. Ai që lexon, do të ketë jetuar pesë mijë
vjet. Leximi është pavdekësi mbrapsht.” Kështu, duke lexuar, shkrimtari bëhet
urë mes brezave, njoh veten dhe botën, mëson të dallojë dritën nga hija, dhe
shkruan jo për të pëlqyer, por për të zgjuar. Një krijues që nuk lexon, pushon
së qeni krijues.
Së treti, në rreshtat e Terziut
lexohet një frymë qëndrese përballë zhgënjimit. Në një kohë kur vlerat shpesh
përmbysen dhe talenti mbetet në hije, është e lehtë të ndihesh i mundur. Por,
siç na mëson Albert Camus në fund të Mitit të Sizifit, “Duhet ta përfytyrojmë
Sizifin të lumtur.” Ky është simboli i qëndresës së brendshme: të ngjitesh çdo
ditë drejt majës me barrën e gurit të rëndë — me vargun, me mendimin, me
shpresën — dhe ta bësh këtë jo nga detyrimi, por nga dashuria për jetën dhe për
fjalën.
Së katërti, Terziu përmes tonit
të nënkuptuar, na fton të ruajmë kujtesën dhe të mbrojmë njëri-tjetrin me
ndershmëri. Krijuesit duhet të vlerësojnë kolegun për meritë dhe të mos lejojnë
që vlerat e vërteta të mbulohen nga zhurma. Sepse harrimi është një formë
tjetër djegieje. Këtë e ka ndjerë bukur Ismail Kadare kur shkruante në Kamarja
e turpit: “Kujtimet e ngjarjeve dhe të njerëzve zbehen me kalimin e viteve.
Pluhuri i mbulon, balta i njollos, derisa fshihen fare, sikur të mos kenë
ekzistuar kurrë.” Nën goditjen e Plenumit të IV, shkrimtarët e mëdhenj mbrojtën
të rinjtë me guxim e dashuri, madje edhe me kosto personale. Ky solidaritet i
dikurshëm duhet të rikthehet, sepse libri nuk mbrohet vetëm me letër, por me
zemër.
Dhe, më në fund, leximi i Terziut
na çon te një e vërtetë e thjeshtë, por thelbësore: shkrimtari duhet të besojë
te lexuesi. Lexuesi i ndershëm është gjykatësi më i drejtë. Ai nuk ka nevojë
për propagandë apo për reklama boshe; ai e ndien fjalën e vërtetë dhe e ndjek.
Mjafton që ajo fjalë të shkruhet me shpirt, jo për përfitim.
Sepse, në fund të fundit, libri i
mirë nuk mund të digjet. Ai mund të vonojë, mund të mbetet në raft, mund të
kalojë në duar të pakta, por një ditë ai do të zgjohet sërish, si fara që pret
shiun. Dhe atëherë do të dëshmojë se fjala e vërtetë nuk vdes. Siç mund të
thuhet me frymë hugoiane: mund të digjesh librin, por jo dritën që ai ndez në
shpirtin e njeriut.
Drita e librit nuk shuhet me
shekuj; ajo vetëm ndërron duar, derisa të gjejë shpirtin që di ta lexojë.
Sarandë, Nëntor 2025
No comments:
Post a Comment