Trinia njerëzore e
hyjnores në poemën “Qielli im”
Nga Timo Mërkuri
Në kohën tonë, kur ritmi i jetës
është përshpejtuar dhe poezia shpesh është kthyer në një frymëmarrje të çastit,
poema është bërë pothuajse specie e rrallë. Koha kërkon fjalë të shpejta dhe
përjetim të menjëhershwm. Nuk kërkon ndërtimin e atij universi poetik që lyp
durim, përqendrim dhe frymë të gjatë. Poezia e shkurtër i përshtatet nxitimit
të ditës, por jo gjithmonë thellësisë së shpirtit.
Në këtë sfond, poema “Qielli im”
e Ilirian Zhupës (1997–2015) shfaqet si një dukuri e veçantë në poetikën shqipe
bashkëkohore. Kohëzgjatja e krijimit tregon meditimin, përkushtimin dhe durimin
e poetit. Ai shndërron shkrimin në një udhëtim shpirtëror, ku fjala gatuan
vetveten ‘në një magje të rrallë dritë,
terr e rrufe’.” Në poemë Zhupa ndërton një univers të plotë poetik që
përfshin Atin, Birin e Shpirtin, duke i përfytyruar si përmasa të jetës
njerëzore, e jo vetëm si figura hyjnore. Kjo mënyrë e prurjes së tyre është një
risi e thellë poetike: poeti nuk i vështron si qenie të paarritshme, por si
prani që jetojnë në njeriun, në dashurinë, në frymën dhe në kujtesën e
përditshme.
“Qielli im” bashkon besimin dhe dyshimin,
shpirtin dhe materien, kohën e përjetësinë. Ajo ngrihet si një urë midis
teologjisë dhe përditshmërisë, duke e bërë qiellin një hapësirë njerëzore dhe
njeriun një qenie qiellore. Kjo poemë është
krijim i rëndësishëm në poetikën shqipe për nga përmasat e mendimit filozofik,
gjuha e pasur me simbole dhe metafora të papërsëritshme, si dhe ndërtimi i saj
në tri shtylla: Ati, Biri dhe Shpirti që përbëjnë një trini poetike e njerëzore
të rrallë. Ajo është një testament i frymës krijuese që kërkon të kapë të
pamundurën me fjalë, duke e kthyer meditimin në poezi dhe poezinë në formë të
lartë të jetës shpirtërore.
I-Prurjet e reja të kësaj poeme
në poetikën shqipe
Poema ‘Qielli im’ e Ilirian
Zhupës hapet me një përfytyrim të ri të qiellit. Ai nuk është më vetëm një
hapësirë kozmike, por një dimension shpirtëror dhe personal, që poeti e zbret
në vetvete, duke e bërë pjesë të qenies. Kështu ai përmbys konceptin klasik të
ndarjes mes qiellit hyjnor dhe tokës njerëzore: në universin e tij, qielli
është frymëmarrje, është vetë ekzistenca që gjen kuptim në brendësi të njeriut.
Kjo zhvendosje poetike është një
akt i ri krijimi, që rikthen njeriun në qendër të kozmosit, si një mikrokozmos
që përmban të plotin. Risi e tillë poetike i jep “qiellit” përmasën e shpirtit,
dhe poezisë – përmasën e meditimt. Poema “Qielli im” e Zhupës është një risi e
thellë në poezinë shqipe, një risi që nuk matet me forma të jashtme, por me
mënyrën si poeti përthyen të zakonshmen, për ta shenjtëruar jetën njerëzore.
Ajo nuk është thjesht një himn për qiellin, por një rikrijim poetik i Trinisë
së Shenjtë, ku Ati, Biri dhe Shpirti nuk janë më figura të largëta biblike, por
përmasa të qenies njerëzore që jeton, dashuron dhe përpiqet për dritë. Në këtë
kuptim, “Qielli im” është një udhëtim drejt vetvetes, ku dashuria është frymë,
dhe fryma është dritë.
1. Zhupa e ndërton poemën mbi tri
shtylla – Atin, Birin dhe Shpirtin – që në doktrinën e krishterë përfaqësojnë
Trininë e Shenjtë. Këtu ai krijon një risi teologjiko-poetike: Trinia nuk
qëndron më në qiell, por zbret në tokë dhe merr trajta njerëzore.
Në pjesën e parë, “Në emër të Atit”, poeti
kërkon Atin që “e kërkoj dhe s’e shoh
asgjëkund / po thonë se banon diku në qiejt e lartë, të pafund”. Ati,
Strofa 1: Ky varg zbulon dyshimin modern të njeriut bashkëkohor, që kërkon
Zotin jo në qiell, por në brendësinë e vet. Në poemë, Ati nuk është vetëm Hyu
biblik, por edhe ati biologjik, kujtesa e brezit, rrënja njerëzore dhe pikërisht
kjo është një risi në poetikën shqipe. Kjo është një risi në vetë mënyrën se si
poezia shqipe e sheh aktin e krijimit: jo si një përshkrim të jashtëm, por si
lindje të brendshme të fjalës. Drita bëhet fjala, dhe fjala bëhet jetë. Zhupa e
përmbys konceptin e zakonshëm të krijimit biblik duke e sjellë Atin në brendësi
të njeriut, jo në qiellin e paarritshëm.
Në pjesën e dytë, “Në emër të
Birit”, poeti e sheh birin si “shëmbëllimi
i përtejmë edhe i imi” Biri, Strofa 1 duke e shndruar Krishtin në simbol të
vetvetes, të çdo njeriu që kryqëzohet në fat, në dhimbje e në dashuri. Në këtë
varg, Zoti zbret në tokë përmes njeriut, një përmbysje e butë, por e thellë, në
raportin midis tokësores dhe hyjnores. Këtu qëndron risia e madhe: Trinia e
Shenjtë përthyhet në përmasë njerëzore,.
Në pjesën e tretë, dashuria shfaqet si kulmi i
gjithçkaje, si vetë fryma e shenjtë që lidh Atin me Birin, njeriun me hyjnoren.
Në strofën e dytë, poeti shkruan:
”Të gjitha kanë frymë dhe
shpirt, janë bashkëudhëtaret e mia
Por unë kam një të fshehtë të magjishme që është dashuria”
(“Shpirti”, strofa 9-10)
Ky varg është thelbi i gjithë
poemës: dashuria nuk është ndjenjë, por substancë shpirtërore, dritë që i jep
kuptim ekzistencës. Këtu poeti përmbys hierarkinë tradicionale të shenjtërisë:
shpirti nuk zbret vetëm nga qielli, por rritet nga njeriu, nga dashuria, nga
fryma, nga përvoja. Ndaj themi se kjo është poetika e shenjtërimit të
përditshmërisë, një mënyrë për ta rikthyer hyjnoren në jetën njerëzore.
2. Kjo poezi bart një veçanti të
ndjeshme, ndërsa flitet për Atin, Birin dhe Shpirtin në vargje përzien qiellorët
më tokësorët. P.sh. në një kohë kur marrëdhëniet familjare moderne po ndahen
nga modeli tradicional, Zhupa i rikthen ato në shenjtëri. Në vargjet:
“Në malet e Çorrajt kam fjetur
në shtëpinë e atit të nënës dhe atit të atit,
Nën qiejt e hapur, në një shtrat të sajuar me trungje, fije sanë...”
Ati, Strofa 9
poeti ngre një tempull kujtese
për gjyshërit, për fëmijërinë, për lidhjen gjenealogjike, ku edhe mëkati i Jezu
Krishtit merr trajta njerëzore:
“Por nuk e dinte se do të
kryqëzohesha dhe unë dikur si Jezuja,
Në vise të tjera dhe nën një qiell tjetër.” Ati, Strofa 9
Në këtë mënyrë, kryqëzimi bëhet
metaforë e trashëgimisë, një mënyrë për të treguar se çdo brez e përjeton
sakrificën në mënyrën e vet. Këtu poeti shenjtëron marrëdhëniet njerëzore
përmes gjuhës së fesë, duke përmbysur raportin mes hyjnores dhe tokësores, një
kthesë poetike e rrallë në poezinë bashkëkohore.
3. Zhupa krijon një kozmogoni poetike, ku
qielli është “mitra e butë delikate / që
i mban brenda të gjitha, të gjallë dhe të vdekur”Ati, Strofa 6, ku , poeti
e sheh gjithësinë si një organizëm të gjallë, ku çdo element- toka, uji, ajri,
drita- është pjesë e trupit të njeriut.
“Qielli që më gatuan mua, duke
përzier pak ujë dhe baltë,
Dhe bën të mpiksem në trajtën që kam me errësirë dhe dritë...”Ati,
strofa 10
Kjo ndërthurje mes trupit dhe
kozmosit e afron Zhupën me poetikën simboliste dhe moderniste të frymës
ekzistenciale, ku gjithësia nuk qëndron jashtë njeriut, por gjallon brenda tij.
Në këtë kuptim, qielli nuk është më hapësira e Zotit, por pasqyra e shpirtit
njerëzor.
4. Një tjetër veçanti qëndron në
përdorimin modern të leksikut biblik. Zhupa nuk e trajton terminologjinë fetare
si predikim, por si materie poetike, si substancë që merr frymë në varg.. Në vargje
si:
“Në shtyllën e trupit tënd u
kryqëzova unë,
Në shtyllën e trupit tim u kryqëzove ti...” Biri. Strofa 7
kryqëzimi nuk është akt ndëshkimi,
por bashkim dashurie njerëzore, ndërlidhje e fatit dhe trupit. Në këtë mënyrë,
poeti e trasformon fjalën e shenjtë në gjuhë dashurie, në një liturgji poetike
që flet për njeriun bashkëkohor.
5. Fakti që poezia është shkruar
ndër vite, nga prilli 1997 deri në gusht 2015, përbën vetvetiu një veçanti
poetike. Kjo kohëzgjatje pasqyron rrugëtimin shpirtëror të poetit – nga kërkimi
i Atit, te gjetja e Birit, e më në fund te qetësia e Shpirtit. Në thelb,
“Qielli im” është rruga e shpirtrimit të poetit vetë. Çdo pjesë është një fazë
e jetës, një stacion i brendshëm në udhëtimin e gjatë drejt kuptimit. ‘Qielli
im’ i Ilirian Zhupës është një nga kulmet e poezisë shqipe bashkëkohore, sepse
arrin të ndërthurë mitin biblik me përvojën njerëzore, të shenjtërojë
marrëdhëniet familjare, të bashkojë tokën me qiellin, dhe të rikthejë poezinë
në një akt meditimi shpirtëror. Në këtë poemë, njeriu bëhet qendër e gjithësisë,
ndërsa qielli -dikur simbol i largët i Zotit shndrohet në pasqyrë të shpirtit njerëzor, siç përmblidhet
në vargjet e fundit:
“Shpirti im,
Që e ndiej po s’e shoh e s’e
prek kurrsesi,
Fillim dhe fund e fillim përsëri.
Mosha jote... është dhe do të mbetet një moshë dashurie.” Shpirti
.Strofa 33
Në këto vargje, poeti gjen
qetësinë e shpirtrimit, por njëkohësisht lë të hapur një pyetje të madhe mbi
kufirin mes hyjnores dhe njerëzores. Kjo pyetje është thelbi nga ku nis edhe
udhëtimi i dytë i leximit të poemës;
ai i domethënieve dhe risive të saj.
6. Poema ‘Qielli im’ ka 33 këngë,
aq sa vite jetoi Krishti në tokë. Kjo nuk është rastësi, por një shenjtërim
poetik i kohës njerëzore. Kjo është një nga risitë më të fshehta dhe më të
bukura të poemës: jeta e Krishtit kthehet në një matës poetik të jetës
njerëzore. Sigurisht që Zhupa, me këtë zgjedhje, nuk kërkon të ndërtojë një
paralelizëm fetar, por një strukturë të sakrificës dhe ngjalljes, një udhëtim
shpirtëror që njeriu ndjek përmes fjalës, ashtu si Krishti e ndjek përmes
kryqit. Çdo këngë është një hap drejt dritës, ësshtë një vit shpirtëror që
njeriu jeton për të gjetur kuptimin e vet.
a. Numri 33 e kthen kohën e
zakonshme në kohë të shenjtë. Në vend që ta masë jetën me vite kalendarike,
poeti e mat me këngë me frymëmarrje të shpirtit. Kështu, jeta e Krishtit, që në
traditën fetare përfaqëson udhëtimin nga lindja në flijim e deri në ngjallje,
bëhet model poetik i jetës njerëzore, ku çdo këngë është një përjetim, një
ndalesë e brendshme. Në këtë kuptim, struktura e poemës është si një Ungjill
poetik, jo për të predikuar fenë, por për ta bërë njeriun të ndiejë praninë e
hyjnores në jetën e tij të përditshme.
b.Duke e ndërtuar veprën mbi
numrin 33, Zhupa krijon figurën e Krishtit poetik: njeriut që lind përmes
fjalës, vuan përmes fjalës dhe shpëton përmes dritës së saj. Jo më kot në
pjesën “Biri”, në strofën e dytë, poeti shkruan: “Një jetë të tërë jam endur mes botës që u bë dhe u zhbë/I veshur me
avujt e frymës tënde”. Ky varg bart në vetvete frymën e mishërimit, një
metaforë e poetit që ndien peshën e jetës dhe kërkon shpengimin përmes
krijimit, ashtu si Krishti përmes vuajtjes.
c. Së fundi numri 33 shndërrohet
në një rrugëtim të plotësisë njerëzore, nga krijimi (Ati), te përjetimi (Biri),
dhe deri te dritëzimi (Shpirti). Kur në strofën e katërt te “Shpirti” , poeti
thotë:
“Në netët sterrë të zeza, u
ënjta dhe u mpaka,
Fustanin tënd të zi e kishte
veshur nata.
Në thellësi të syve, imazhi yt
përbrenda,
Fytyrë prej parafine, në qiell shfaqet hëna.”
vargu tregon shfaqjen e plotësisë së shpirtit,
simbolikisht pas një rrugëtimi të gjatë dhe të thellë, dhe përputhet me temën e
numrit 33 si metaforë e përjetimeve dhe ngjalljes së brendshme.
7.Një nga prurjet më të veçanta
të poezisë moderne shqipe është pikërisht poema “Qielli im” e Zhupës, vepër që
shtrihet në kufijtë e ekspresionizmit, ekzistencializmit poetik, simbolizmit
dhe spiritualizmit modernist, mbart një veçanti të rrallë: ajo ndërtohet mbi
thjeshtësinë. Në një kohë kur shumë poetë të rinj kërkojnë modernitetin përmes
fjalorit hermetik e figurave të ndërlikuara, Zhupa ndjek një rrugë tjetër, ai e
arrin modernitetin përmes kthjelltësisë. Thjeshtësia e tij nuk është varfëri gjuhësore,
por thellësi e ndjeshme dhe përvojë shpirtërore. Kjo përbën një risi estetike e
filozofike në poezinë tonë bashkëkohore.
a.Në “Qielli im”, Ilirian Zhupa
zgjedh një gjuhë të përditshme, që flet si njeriu kur përpiqet të kuptojë veten
dhe botën. Nuk ka zbukurime të tepërta, as figura të lodhura nga retorika; çdo
fjalë është e ndriçuar nga brendia. Në pjesën “Ati”, strofa e katërt, poeti
thotë:“Bëhu tejqyrë të shoh larg dhe
jashtë / Mos më verbo me dritën tënde...” Në këto dy vargje të thjeshta, ai
përmbledh fillimin e gjithësisë, lindjen e fjalës dhe të vetë vetëdijes
njerëzore. Thjeshtësia këtu bëhet mënyrë për të hyrë në thellësi: aty ku
mungesa e emrit dhe prania e dritës mbajnë të gjallë misterin e ekzistencës.
Kështu, poeti e gjen modernitetin jo në errësirën e kuptimeve, por në
kthjelltësinë e dritës.
b.Moderniteti i Zhupës nuk
qëndron vetëm në gjuhë; ai qëndron në mënyrën se si poeti rikthen të shenjtën
te njeriu. Në pjesën “Biri”, strofa e pestë, ai shkruan: “Unë jam një skulpturë me ajër, ujë dhe baltë...” Në këtë varg të
qetë dhe të përkorë, fshihet një ide e madhe: bashkimi i materies dhe shpirtit,
i tokës dhe dritës, i njeriut dhe hyjnores. Zhupa nuk përdor retorikë as dogmë;
fjala e tij rrjedh si fryma e jetës, me thjeshtësi që ngroh dhe me qetësi që
ndriçon. Kështu, poeti e sheh njeriun si qenie që mishëron dritën, që e mbart
shenjtërinë në përditshmëri — një modernitet që lind nga natyrshmëria.
c.Në pjesën e fundit, “Shpirti”,
poeti mbërrin në qetësinë e dritës së brendshme. Ai nuk përpiqet më ta
përkufizojë dashurinë, por e jeton atë si frymë, si ndriçim që vjen nga vetë
njeriu: “Dashuria ime / Që vishet e
mbulohet përditë / Për të mu shfaqur veç natën e lakuriqtë...” (Shpirti,
kënga 10)Këtu, dashuria shfaqet si substanca e shpirtit, si dritë që ringjallet
në errësirën njerëzore. Fjala është pastruar nga çdo peshë, mbetur e kthjellët
si ajri, si vetë fryma. Kështu, Zhupa e mbyll poemën në një hapësirë të qetë
dhe të ndritur, ku fjala e pastër bëhet shenjë e pjekurisë së shpirtit, një
minimalizëm shpirtëror që e ngre përditshmërinë në shkallën e shenjtërisë.
II- Në këtë hapësirë poetike,
qielli nuk është më vend i perëndive, por i shpirtit njerëzor që kërkon dritë.
Zhupa e përfytyron njeriun si një qiell që përfshin gjithçka – dhimbjen,
dashurinë, vetminë, dritën. Kështu, poeti i afrohet filozofisë së një panteizmi
poetik, ku hyjnorja dhe njerëzorja shkrijnë kufijtë.Ai e sheh Zotin jo si prani
të lartë, por si frymë të brendshme që ngjizet në vetëdijen njerëzore. Qielli
është “unë”, “ti”, “ne”, është
përbashkësia që lind nga vetmia. Poema kështu merr një ton meditiv dhe
introspektiv, ku çdo varg është një hap më pranë njohjes së vetvetes. Risitë e
Zhupës te kjo poemë qëndrojnë në humanizimin e hyjnorës, ndërthurjen e gjendjes
shpirtërore të njeriut me konceptet fetare, dhe përcjelljen e filozofisë së
ekzistencës në trajta të prekshme dhe të ndieshme.
1. Në pjesën “Ati”, Zhupa e ngre
pyetjen e përjetshme të njeriut ndaj Krijuesit, por e vesh me ndjenjën
njerëzore të kërkimit, mungesës dhe dyshimit. Poeti e nis me një formulë të
shenjtë “Në emër të Atit” por menjëherë pas saj e shpërbën me një ton që vjen
nga përvoja e njeriut:“Që e kërkoj dhe
s’e shoh asgjëkund,/Po thonë se banon diku në qiejt e lartë...” (Ati. Strofa 1)Ati
qiellor shfaqet si prania që mungon, një dritë që “shfaqet një çast e prapë fshihet”. Zhupa nuk e mohon Zotin, por e
ndien si energji shpirtërore që përzihet me jetën “sipër
nesh, brenda nesh, përbrenda” (Ati. Strofa 1).Ky “At” nuk është Zot
dogmatik, por forca krijuese që përzien dritë, terr, dashuri dhe urrejtje. Ai
është i njëjtë me natyrën, me ankthin, me frymën njerëzore që kërkon kuptim.
Në anën tjetër, ati tokësor
shfaqet si kujtim, si rrënjë e brendshme, si qenie e dashur që ndien dhe lutet.
Te strofa 9, poeti rikthehet në fëmijëri, në malet e Çorrajt, te “shtëpia e atit të nënës dhe atit të atit”,
ku shfaqet figura e gjyshes që lutet për të:
“Nëna e atit, Maria, i lutej
Zotit çdo mbrëmje për mua,
birin e birit të saj të vetëm.” (Ati. Strofa 9)
Këtu ndodh bashkimi poetik i dy
Etërve: “Ati” qiellor që ruan njeriun “në
enën e qiellit të qelqtë” dhe ati tokësor që përmes dashurisë e mbron e e
mëson jetën. Në këtë mënyrë Zhupa e shndërron konceptin teologjik të Atit në
një sintezë ekzistenciale, ku Zoti dhe njeriu janë dy anë të së njëjtës dritë
që e përshkon universin. Ai e sheh Atin jo në qiellin e largët, por në çdo
gjurmë jete, në tokë, në dashuri, në krijim.
2. Në pjesën “Biri”, poeti e
vazhdon udhëtimin nga qielli në tokë, nga drita në baltë dhe na shfaq “Biri”-n
e “Ati”-t qiellor dhe biri i atit tokësor.
“Në emër të Birit,
Që thonë se është shëmbëllimi i
përtejmë
Edhe i imi.” (Biri. Strofa 1)
Këtu është bashkimi i hyjnores me
njerëzoren. Biri biblik, Jezusi, zbret “në
tokë fshehtas”, por Zhupa e risjell këtë zbritje në mënyrë njerëzore, si
lindje, si dashuri, si pasion dhe si kryqëzim jetësor.
Në vargjet: “Kryqëzuar siç
kryqëzohemi të gjithë
Me gozhdët e ndryshkura
të fatit”, (Biri. Strofa 1)
ai e zhvesh
figurën e Krishtit nga mitologjia fetare dhe e vesh me tragjedinë e përditshme
të njeriut që kryqëzohet nga vetë jeta, nga koha, nga fati. Ndërsa biri i atit
tokësor është njeriu që kërkon qiellin, që e do, por s’mundet ta arrijë
plotësisht. Ai i drejtohet qiellit si një dashurie të paarritshme:
“Një jetë të tërë më ke tërhequr
lart...
Po asnjëherë s’më dhe krahë dhe pendë.” (Biri.Strofa 5)
Ky është biri njerëzor, që nuk
fluturon si engjëjt, por ëndërron fluturimin, që ngrihet “majë gishtave drejt kupolës blu” (Biri.Strofa 5), duke jetuar mes
dritës dhe errësirës. Në këtë kontrast midis birit qiellor që ngjallet dhe birit
tokësor që mbetet i gozhduar, Zhupa shpall barazi-në e vuajtjes si formë
shpëtimi. Të dy janë kryqëzuar, por në mënyra të ndryshme: njëri për
njerëzimin, tjetri në vetvete, nga vetë jeta. Kështu, ai krijon një mit të ri
poetik ku hyjnorja dhe njerëzorja nuk përjashtojnë njëra-tjetrën, por
ndërthuren si dritë dhe baltë.
3. Në pjesën e tretë “Shpirti”, Zhupa e sjell misterin e frymës që
bashkon të dy botët.
“Në emër të Shpirtit,
Që është ajër i lehtë, dritë dhe
frymë,
I zbritur në mënyrë të mistertë
Te trupi dhe gjaku ynë.” (Shpirti. Strofa 1)
Këtu shpirti hyjnor nuk qëndron
lart në qiell, por zbret brenda njeriut, në frymën dhe në pasionet e tij. Ai
bëhet “fëshfërimë gjethi”, “mërmërimë që
s’bëhet dot fjalë”, “dashuri dhe passion I njomë” (Shpirti. Strofa 1). Pra,
shpirti hyjnor është një frymëmarrje e heshtur që rron në çdo njeri, që e shtyn
drejt së bukurës, por edhe drejt gabimit.
Ndërsa shpirti njerëzor, në trajtën e shpendit, vuan, lodhet dhe digjet:
“Shpesh më të mpakur se një
shami e nderë,
Nga pesha e qiejve që mbajnë sipër tyre.” (Shpirti. Strofa 2)
Këtu poeti prek një dhimbje
bashkëkohore: zhurmën e qytetërimit që ka trembur shpirtrat. Ai pyet me ankth:
“Mos vallë shpirti struket
poshtë guvave e honeve
I trembur nga zhurma e avionëve?”(Shpirti. Strofa 2)
Në këtë përballje mes frymës së
dritës dhe shpirtit të turbulluar nga koha moderne, Zhupa vendos një vijë të
hollë ndarëse, dashurinë: “Po unë kam një
të fshehtë të magjishme që është dashuria.”(Shpirti. Strofa 9) Dashuria,
për poetin, është forma më e pastër e shenjtërisë, ku shpirti njerëzor përqafon
hyjnoren. Ajo është ura që lidh krijesën me Krijuesin, frymën me materien,
tokën me qiellin.
4. Ilirian Zhupa, me poemën
“Qielli im”, sjell një ritual poetik të ri, një liturgji moderne ku përfundojnë
bashkë: poezia, filozofia dhe përsiatja shpirtërore. Risia e tij qëndron në:
a.Demokratizimin e së shenjtës:
Zoti, Biri dhe Shpirti nuk janë figura të largëta, por forca që jetojnë brenda
njeriut, në çdo gjest dashurie, në çdo ankth, në çdo varg.
b.Thjeshtëzimi njerëzor i mitit
biblik; Zhupa e kthen kryqëzimin, lindjen dhe ngjalljen në metafora të
përditshme të jetës njerëzore.
c.Lirizmin filozofik, çdo varg
është një pyetje për ekzistencën, por e shprehur me gjuhën e ndjenjës dhe
imazhit.
ç.Rrënjët shqiptare të
shpirtërores, në vargje si ato për malet e Çorrajt, për gjyshen që lutet, për “shtëpinë e atit të nënës”, poeti i lidh
qiellin me truallin shqiptar, duke krijuar një mit poetik kombëtar brenda një
vizioni universal.
Zhupa nuk shkruan për Zotin që
sundon nga lart, por për Zotin që “gatuan në magjen e rrallë dritë, terr e
rrufe”; jo për birin që shpëton, por për birin që vuan; jo për shpirtin që
ikën, por për shpirtin që digjet në dashuri. Në këtë mënyrë, poezia e tij
kthehet në një ungjill poetik të njerëzimit, ku qielli nuk është më i
paarritshëm , është “rroba e vjetër” që s’mund ta heqim dot.
Në fund, Zhupa e mbyll me një
dritë të butë, pothuaj të përjetshme:
“Shpirti im,
Që e ndiej po s’e shoh e s’e
prek kurrsesi,
Fillim dhe fund e fillim
përsëri...
Mosha jote... është dhe do të mbetet një moshë dashurie.”
(Shpirti.Strofa 11)
Kështu përfundon ky triptik
poetik; Ati, Biri dhe Shpirti, jo me terma fetare, por me dashurinë si kuptim i
fundit i jetës. Në këtë qëndron e veçanta më e madhe e Zhupës në poetikën shqipe: ai e ringjall
hyjnoren përmes njerëzores, dhe njerëzoren përmes dashurisë.
III- Lexim estetik e filozofik i
pjesës “Ati” në poemën “Qielli im”
Në hyrje të poemës “Qielli im”,
pjesa “Ati” vjen si një fillim i ri i krijimit, si një zë që ngrihet nga
heshtja për të pyetur dhe për t’u përulur njëkohësisht. Poeti e nis udhëtimin e
tij me një formulë liturgjike, të njohur për çdo shpirt që ka kërkuar dritën:
“Në emër të Atit.” Por te Zhupa kjo nuk është thirrje fetare, ajo është një
përsiatje njerëzore, një kërkim i ndjeshëm për ekzistencën e forcës së
padukshme që mban gjithçka gjallë. “Ati” nuk është më Zoti i doktrinës, por një
prani që kërkohet përmes ndjenjës, dyshimit, përmes frymës që endet mes njeriut
dhe universit.
1.Qysh në strofat e para, Ati
shfaqet si një enigmë e ndritshme, që poeti e kërkon e nuk e gjen:
“Që e kërkoj dhe s’e shoh
asgjëkund,
Po thonë se banon diku në qiejt e lartë.” (Ati. strofa 1)
Ky është Zoti i kërkimit, jo i
shpalljes. Drita e Tij shfaqet e fshihet, ashtu si kuptimi i vetë ekzistencës.
Në këtë lëvizje të përhershme mes pranisë dhe mungesës, mes shfaqjes dhe
zhdukjes, qëndron thelbi filozofik i poezisë: Zoti nuk është për t’u parë, por
për t’u ndjerë. Kështu, udhëtimi poetik bëhet një metaforë e përhershme e
kërkimit të njeriut për kuptim, për dritë, për prekje shpirtërore. Në plan
estetik, kjo krijon një poezi të dritës dhe të errësirës, ku metaforat ndizen e
shuhen dhe përvoja mistike shndërrohet në përvojë estetike, Ati ndjehet më
shumë sesa kuptohet.
2.Në vargjet: “…gatuan në magjen e rrallë/Dritë, terr e
rrufe.” (Ati. Strofa 1) Zhupa sjell një risi të dukshme në poezinë shqipe:
Zoti si krijues i përzierjeve, jo vetëm i dritës, por edhe i errësirës. Folja
“gatuan” e zbret hyjnoren në gjuhën e jetës së përditshme, në magjen e bukës.
Kështu, hyjnia nuk qëndron më në fronin e qiellit, por në shtëpinë e thjeshtë.
Zhupa e zhvendos Atin nga tempulli në kuzhinë, nga lartësia në intimitetin e
krijesës. Kjo metaforë tokësore e bën krijimin një proces njerëzor, një akt
dashurie, një përzierje dritë-terri, ku hyjnia dhe njeriu ndajnë të njëjtin
frymëmarrje.
Zhupa e jep përkufizimin më të
bukur e më filozofik të Atit: është “sipër
nesh, brenda nesh, përbrenda.”(Ati.Strofa 1) Ky varg është thelbi i një vizioni panteist
dhe modern: Ati nuk është jashtë njeriut, por i shkrirë me qenien. Poeti nuk e
pranon ndarjen mes qiellit dhe trupit, mes shpirtit dhe materies; përkundrazi,
i sheh si dy anë të së njëjtës ekzistencë. Në këtë mënyrë, poezia fiton një
dimension filozofik të qartë: Ati është vetë energjia e jetës, prania e dritës
në çdo frymë, në çdo qelizë, në çdo dashuri. Ky përfytyrim nuk është i
zakonshëm në poezinë shqiptare, ku Zoti shpesh është i lartë, ndëshkues apo i
paarritshëm. Zhupa, përkundrazi, e bën Atin shpirt të përbashkët, dhe ky është
një nga risitë më të bukura që sjell në poetikën tonë bashko-hore.
3.Në vargjet që pasojnë, poeti e
prek Atin përmes kujtesës dhe përmes dashurisë së nënës:
“Nëna e atit, Maria, i lutej
Zotit çdo mbrëmje për mua,
birin e birit të saj të vetëm.
Por nuk e dinte se do të
kryqëzohesha dhe unë dikur si jezuja,
në vise të tjera dhe nën një qiell tjetër.” (Strofa 9)
Këtu poezia merr frymë njerëzore,
bëhet lutje dhe vaj njëkohësisht. Maria, figura e mëmës së shenjtë shndrohet në
çdo nënë që lutet në heshtje për djalin e saj. Ajo është simbol i dashurisë që
nuk kërkon shpjegim, i besimit që lind nga frika dhe dhimbja. Lutja e saj është
dritë që ngrihet në qiell, por edhe heshtje që mbetet në prag. Në atë dritë të
qetë mbrëmjeje, Maria nuk e di se për çfarë lutet vërtet: ajo kërkon mbrojtje
për të birin , por fjala e saj përhapet si një parandjenjë e kryqëzimit të
ardhshëm.
Në këtë ndërthurje të dy pamjeve;
lutjes dhe kryqëzimit Zhupa krijon një tension të thellë poetik: përmes
dashurisë që bekon, fshihet dhimbja që pret. Nëna lutet për shpëtimin, por
poeti e di se fjala e saj nuk ndalon fatin. Kështu, poezia bëhet një dialog mes
nënës që beson dhe birit që e di se duhet të vuajë. Dhe ky bir nuk është më
vetëm Jezu Krishti, por çdo njeri që bart mbi supe peshën e vet të kryqëzimit,
peshën e jetës, të dhimbjes, të përpjekjes për të mbetur njeri në një botë që
shpesh e gozhdon dashurinë në kryq. “Viset
e tjera” dhe “qielli tjetër” ku
do të kryqëzohet poeti nuk janë vetëm vende gjeografike; ato janë metafora të
kohëve moderne, të botës ku sakrificat ndodhin në heshtje, pa dëshmi, pa shenjë
të shenjtë. Zhupa e risjell kryqëzimin në përditshmëri, e zhvesh nga aureola
biblike dhe e vesh me veshjen e njeriut të zakonshëm. Në çdo bir që vuan
padrejtësinë, në çdo njeri që përballet me heshtjen e Zotit, ai sheh pasqyrimin
e Krishtit dhe ndoshta të vetvetes.
E parë në këtë mënyrë vargjet e lutjes së Marisë dhe të kryqëzimit
krijojnë një nyje shpirtërore në poemë: dashuria që lutet dhe dhimbja që
s’parandalohet. Ato përbëjnë thelbin e marrëdhënies mes hyjnores dhe
njerëzores, një dashuri që nuk shpëton nga dhimbja, por e ngre atë në dritë. Në
këtë përthyerje, poeti gjen përmasën më të vërtetë të Atit: jo Zotin që
shpëton, por Aotin që rri pranë, që ndan lotin me njeriun.
4. Poeti ecën përtej kufijve të
besimit tradicional. Ai e sheh njeriun si pikën e takimit mes dritës dhe
baltës, mes frymës hyjnore dhe lëndës së tokës:
“Qielli që më gatuan mua, duke
përzier pak ujë dhe baltë,
Dhe bën të mpiksem në trajtën që kam me errësirë dhe dritë.”
(strofa 10, Ati)
Ky varg është një figurë
madhështore poetike: krijimi i njeriut përfytyrohet si një gatim i butë, ku
Zoti përzien baltën me ujin, dritën me hijen, për të bërë një qenie që është
njëkohësisht trup dhe frymë, terr dhe ndriçim. Në këtë mënyrë, Zhupa e zhduk
ndarjen mes shpirtërores dhe materiales, duke e parë njeriun si mishërim të
përjetësisë në kohë. Në këtë akt krijimi, poeti dhe Zoti janë bashkëpunëtorë të
heshtur në artin e qenies, një poezi që gatuan dritën në baltë.
5. Në disa vargje, poeti nënvizon
se rruga drejt dritës kalon nën dhe, përmes vdekjes, mungesës, përuljes:
“Qielli që më thotë se rruga për
tek ai kalon përherë nën dhé,
Me një varkëz sa trupi, ndërtuar nga drurët e pyllit.” (strofa 10,
Ati)
Këtu filozofia poetike e Zhupës
merr trajtë ekzistenciale: jeta nuk është ndarje nga vdekja, por udhëtim përmes
saj; qielli nuk arrihet duke u ngritur, por duke u përulur. Thelbi i poetikës
së tij qëndron në këtë përmbysje: drita fitohet përmes errësirës. Hyjnia,
përmes përulësisë, vjen në ne. Kështu, qielli nuk është lartësi, por thellësi;
është vendi ku shpirti përkulet për të parë veten në pasqyrën e baltës Poezia
kthehet kështu në një udhëtim brenda qenies njerëzore, ku çdo dhimbje është një
përpjekje për të njohur vetveten.
6. Në strofat e fundit të pjesës
“Ati”, poeti kthehet sërish te ideja e pasqyrimit:
“Gjithë jetën,
Si një barrë të rëndë,
Qiellin e mbajmë mbi shpinë,
Po nuk e dimë.” (strofa 10, Ati)
Kjo është një nga figurat më
njerëzore dhe më të përjetshme të poemës., pse Zhupa e sheh njeriun si Atlasin
mitik, që mban mbi supe qiellin, por pa vetëdije.Në plan filozofik, kjo është
metafora e përgjegjësisë njerëzore për ekzistencën: secili nga ne mban pjesën e
tij të qiellit, domethënë të shpirtit, të dashurisë, të kujtesës. Në këtë
figurë, qielli dhe njeriu bëhen një trup i vetëm: pesha e përjetësisë qëndron
mbi supe njerëzore.
Në fund, njeriu, Biri, është vetë
qielli që ecën mbi tokë: “Natën të shoh,
ditën s’të njoh.” (strofa 11, Ati) një varg që ngërthen tërë filozofinë e
jetës njerëzore, kërkimi i dritës në errësirë, përpjekja për ta njohur Zotin në
fytyrën e vetvetes. Dhe ndoshta ky është sekreti i dritës: ajo nuk zbret nga
lart, por lind nga brenda njeriut që e kërkon Atin në vetvete.
Në këtë mënyrë, pjesa “Ati” bëhet
jo vetëm një poezi mbi Zotin, por një meditim mbi qenien, mbi marrëdhënien e
njeriut me përjetësinë, mbi dashurinë që lidh tokën me qiellin. Zhupa e
shndërron fjalën biblike në imazh njerëzor, hyjnoren në ndjenjë, dhe lutjen në
dialog. Ai nuk kërkon shpëtim, por kuptim; dhe ky është thelbi i poetikës së
tij , një poezi e ndjesës dhe ndërgjegjes, ku drita dhe terri, qielli dhe
balta, janë një trup i vetëm: vetë njeriu.
Në fund, duket se poeti e barazon
Atin qiellor me atin njerëzor: të dy janë burim drite dhe dhembjeje, të dy janë
prani që ndan dashurinë, por edhe heshtjen. Në këtë bashkim, Zhupa e shndërron
Zotin në një pasqyrë të njeriut dhe njeriun në frymë të Zotit, një akt i rrallë
poetik, ku qielli zbret në zemrën e baltës.
IV- Lexim poetik i pjesës “Biri”
nga poema “Qielli im” e Ilirian Zhupës
Në pjesën “Biri” Zhupa ngre një
urë të fortë midis njeriut dhe kozmosit. Në këtë poezi, Zoti nuk qëndron lart,
por është i përfshirë në jetën tokësore, në mishin dhe frymën e njeriut. Kjo
pjesë është meditim poetik për origjinën, për bashkimin e hyjnores me
njerëzoren dhe për fatin e shpirtit. Në këtë kuptim Zhupa sjell këtu një risí të thellë në
poezinë bashkëkohore shqipe: një metafizikë poetike të trupëzuar, ku qiellori e
tokësori janë një trup i vetëm.
1. Zhupa e nis këtë pjesë pikërisht
me zbritja e së shenjtës në tokë nëpërmjet vargjeve:
“Në emër të Birit,
që thonë se është shëmbëllimi i përtejmë
edhe i imi,
dhe i Atit që ndiejmë.”
(strofa 1)
Në këtë hapje, që i qaset formulës kishtare Biri nuk është
thjesht figura e Krishtit, por njeriu vetë si shëmbëllim i hyjnores. Poeti e
sheh zbritjen e Birit si një akt të fshehtë, “andej nga zbresin dita dhe nata”, pra, në vendin ku takohen
ndriçimi dhe terri, jeta dhe vdekja. Këtu qëndron një nga risitë e para të
poezisë: shenjtëria nuk ngjitet, por zbret. Hyjnorja nuk qëndron më përtej
botës, por hyn në të përmes trupit dhe frymës.
Te vargjet: “Gatuar me mish e me gjak
e mbarsur,
e mpiksur me frymë.” (Strofa 1)
Zhupa vendos themelin e poetikës
së vet: unitetin e materies dhe shpirtit, një qasje që e dallon nga çdo trajtim
tradicional fetar.
2. Qielli te Zhupa shfaqet si
pasqyrë e kujtesës dhe ëndrrës e
shprehur kjo te vargjet:
“Pasqyrë ku shikohen të gjitha
dhe s’mbetet asgjë,
Qielli im, fanepsje kujtese dhe
ëndrre.” (strofa 2)
Këtu qielli nuk shfaqet si një
hapësirë e largët hyjnore, por një pasqyrë që ruan kujtesën njerëzore. Në të “përkunden” të gjallët dhe të vdekurit,
deti, shpendët e bari, pra të gjitha pjesët e botës që qarkullojnë në një
ambient të përbashkët. E veçanta e Zhupës këtu është panteizmi poetik, një
përqafim i gjithësisë si trup i njëjtë, ku njeriu është vetëm një valë brenda
oqeanit të jetës.
3. Te vargjet: “Qysh kur linda kam dashur të të shoh, të të
prek,
të të mbart mbi shpinë si udhëtari bohçen e
vet.” (strofa 3)
duke shfaqur te njeriu formën e
një dashurie mistike ndaj qiellit, kultivuar qysh në
fëmini . Ai ëndërron të vishet “me
retë, me borën e shiun”, të bëhet pjesë e vetë
krijimit, por ndërkohë kërkon
edhe çlirimin nga morali njerëzor:
“Të më veshësh siç di ti, jo si
morali dhe nëna,
të lakuriqtë nga jashtë,
të mbrojtur nga brenda.”(Strofa
3.)
Ky është një varg që të shkakton
një buzëqeshje të pafajshme, por ndërkohë ai mbart një peshë risie për poezinë
shqipe, një kërkesë për të qenë të zhveshur nga hipokrizia morale, por të mbrojtur
me dritën e brendshme. Interesant se Zhupa e vendos moralin dhe shenjtërinë në
anë të kundërta të të njëjtit dimension njerëzor.
4. Cikli i ringjalljes është aspect kozmik I jetëss dhe Zhupa e
shpreh bukur te vargjet:
“Çdo pranverë pemët lidhin fruta,
çdo natë qielli lidh yje.” (strofa 4)
duke shfaqur një harmoni të plotë
mes qiellit dhe tokës. Nëpërmjet këtij paralelizmi, poeti fshin kufirin midis
biologjisë dhe kozmosit.Risia që sjell Zhupa është interesantë pasi është
ndjesia se Zoti është ritmi i jetës vetë, jo një figurë jashtë saj. Kështu që,
në çdo frut që piqet dhe çdo yll që lind, ringjallet përjetësia.
5. Njeriu rezulton në poezi si
krijesë e mungesës së diçkaje që ti mundësonte ngjitjen në qiell, ose mos rrëzimin,
duke u shfaqur si fatkeq :
“Po asnjëherë s’më dhe krahë dhe
pendë, që të nis fluturimet... /
S’më dhe as rrënjë që të mbahem
diku.
Më le një përzierje midis
prushit që digjet dhe bimëve, që
mund të të prekë vetëm me tymrat e mi të mendimeve.” (strofa 5)
Sipas poezisë së Zhupës njëriu
është “skulpturë me ajër, ujë dhe baltë”,
pra një krijesë e brishtë, që digjet për dritën dhe jeton me mendimin.Kjo
ndjesi midis prushit dhe bimësisë është metafora e ekzistencës moderne, një
gjendje që nuk gjen më as tokën, as qiellin si strehë. E veçanta që sjell Zhupa
këtu qëndron në përshkrimin e njeriut si qenie e ndërmjetm, digjet dhe ndriçon
njëkohësisht, një figurë moderne që pasuron poezinë tonë me përmasë
ekzistenciale.
6. Një përmbysje e konceptit të
dritës vjen me vargjet:
“Në errësirë m’i tregon të
gjitha të fshehtat me dritë, /
si puthja e etshme kur mbyllim
sytë.” (strofa 6)
Realisht këtu Zhupa përmbys nocionin
klasik të dritës, sepse sipas tij: nuk është drita që zbulon, por errësira që
ndriçon. Në fakt kjo është një risi estetike që e afron poetin me mistikët
europianë: njohja e së shenjtës vjen përmes mbylljes së syve, përmes ndjenjës,
jo shikimit, pse drita konsiderohet e brendshme, jo qiellore.
7. Është interesant koncepti i Kryqëzimit
si bashkim dhe përqafim shprehur te
vargjet:
“Në shtyllën e trupit tënd u
kryqëzova unë,
në shtyllën e trupit tim u kryqëzove ti.” (strofa 7)
Në këtë varg, poeti përmbys traditën
biblike të kryqëzimit, pasi te Zhupa Kryqëzimi nuk është më akt i dhimbjes, por
akt i bashkimit, i njeriut me njeriun, i krijesës me krijuesin.
“U bëmë Ati dhe Nëna... dhe Ponc Pilati.”(strofa 7)
Kjo përfshirje e shumë roleve në
një vetmi njerëzore është një risi e jashtëzakonshme poetike: Zhupa shpall se
brenda çdo njeriu jeton Zoti dhe tradhtari edhe gjykatësi. Në këtë mënyrë poezia
shndërrohet në një drame shpirtërore universale.
8. Është një prurje e re dhe e
veçantë iluzioni i ngjitjes dhe humbja e rrënjës që shfaqet te vargjet:
“I kemi çuar të gjitha në qiell
për mos i humbur në tokë?
Pasi ndihemi kalimtarë në këto
dhera dhe ujëra.” (strofa 8)
Poeti na tregon një ndjenjë të
thellë njerëzore: gjërat që duam i çojmë në qiell jo për t’i shpëtuar
fizikisht, por për t’i ruajtur përjetësisht, si kujtim dhe shenjë dashurie. Ai
ndjen përkohshmërinë tonë në tokë, ndërsa qielli bëhet çerdhe e gjërave të
shtrenjta, vend ku ato jetojnë më gjatë se ne vetë. Kjo është një nga risitë e
poemës: për herë të parë qielli shihet si arkiv i humbjeve njerëzore, jo si
shpëtim.
9. Edhe Krishti shihet si udhëtar
midis botëve te kjo poezi, pasi te
vargjet thuhet:
“I pari vizitor që u nis nga
toka për të arritur në qiell,
thonë ishte jezuja.
Që shkon dhe kthen si korrier
midis nesh dhe Atit të madh,
me shumë plagë në trup...” (strofa 9)
Figura e Krishtit këtu është
simbol i ndërlidhjes së pafund midis qiellit dhe tokës, midis dhimbjes dhe
dritës. Poeti nuk e sheh si shpëtimtar që ngjitet, por si udhëtar që kthehet
për të na mësuar se plagët janë ura drejt përjetësisë. Ndërsa vargu“Qysh kur kuptuam këtë braktisje të shenjtë,
deshëm të shkojmë dhe ne.” është një nga kulmet e reflektimit njerëzor:
malli për përtejmen lind nga vetmia e njeriut.
10. Fryma është udhëtimi i fundit i njeriut, varg që ka
qasje me shprehjet tradicionale mortore shprehur si thënie:
“Atje ku s’shkon syri, shkon
mendja,
atje ku s’shkon mendja, shkon
fryma.” (strofa 11)
dhe poeti arrin në përfundimin se
fryma është udhëtimi i fundit i njeriut. Pra,nëse qielli
është kufiri i syrit, dhe mendja
kufiri i njohjes, fryma është përtej të dyjave. Kjo vjen si risi e tonit të
poezisë së Zhupës, një kthim në spiritualitet pa dogmë, ku hyjnorja jeton
brenda njeriut, jo përmbi të.
Ndaj themi se në pjesën “Biri” të
poemës “Qielli im”, Zhupa ndërton një poezi thellësisht njerëzore, ku qielli
është pasqyrë e shpirtit dhe drita lind nga errësira. Poeti nuk kërkon Zotin në
lartësi, por në “gozhdët e ndryshkura të
fatit”, në çdo plagë dhe në çdo dashuri që ringjall jetën. Në këtë kuptim,
Zhupa është poet i bashkimit, i tokësores me kozmosin, i trupit me frymën, i
dhimbjes me dritën. E parë në tërësi pjesa “Biri” e kësaj poeme mbetet një nga
faqet më të thella të poetikës moderne shqipe, një poezi ku njeriu e qielli
janë një frymëmarrje e vetme.
V- SHPIRTI
(Lexim estetik dhe filozofik)
Në pjesën e tretë të poemës
“Qielli im”, Ilirian Zhupa arrin kulmin e triptikut poetik. Pas dialogut me
Atin dhe Birin, ai shkon drejt një qendre më të thellë; Shpirtit, si frymë që
lidh qiellin me njeriun, përjetësinë me të përkohshmen. Kjo pjesë është më
intime, më përflakur dhe më përshpirtshme, sepse këtu poeti nuk i flet më Zotit
nga jashtë, por bashkëjeton me frymën hyjnore brenda vetes. Ai e ndien thelbin
e ekzistencës si frymë që kalon përmes dashurisë. Në këtë pjesë, Zhupa sjell
një risi të fuqishme në poetikën shqipe: ai nuk flet për shpirtin si nocion
fetar apo abstrakt, por si një energji krijuese, njerëzore e universale, që
ndien, dashuron, përvëlohet e ringjallet. Kështu, fryma hyjnore zbret në trupin
e njeriut, dhe njeriu ngrihet në shenjtëri ,
jo përmes dogmës, por përmes dashurisë që është vetë frymë.
1. Në strofën e parë, poeti hap
një dritare për të parën herë drejt frymës:
“Në emër të Shpirtit,
Që është ajër i lehtë, dritë dhe
frymë,
I zbritur në mënyrë të mistertë
Te trupi dhe gjaku ynë.” (strofa 1)
Këtu kemi një bashkim mistik të
dritës me trupin. Shpirti nuk qëndron më lart, si diçka e paarritshme, por ka zbritur
në gjak, në frymëmarrje. Poeti e sheh si një “shpend” që rri pezull mes tokës e qiellit, që ushqehet
“nga buka dhe ëndrra”, pra nga
materia dhe nga ideali. Këtu, shpirti shfaqet si një qenie e dridhshme, një
fëshfërimë që i përket njëkohësisht tokës dhe dritës.Kështu, fryma bëhet urë e
padukshme mes qiellit dhe mishit, një kujtim dritash që endet nëpër trup si
këngë e harruar e amshimit.
2.Në strofat 2–3, poeti i sheh
shpirtrat si “shpendë të vegjël që
fluturojnë nëpër erë”, shpesh “më të
mpakur se një shami e nderë”.
“Mos vallë shpirti struket
poshtë guvave e honeve
I trembur nga zhurma e avionëve?” (strofa 2)
Kjo pyetje nuk është vetëm ankth
modern, por thirrje për kthim te vetvetja, një kujtesë se shpirti nuk humbet,
vetëm hesht në stuhitë e kohës. Ky është një nga momentet më të fuqishme
filozofike të pjesës: poeti pyet me ankth nëse njeriu modern e ka humbur
kontaktin me shpirtin, nëse ai ende ekziston mes teknologjisë, zhurmave dhe
mekanizmit të kohës. Zhupa këtu prek dramën e njeriut bashkëkohor , shpirtin e
humbur mes civilizimit. Në këtë pyetje poetike fshihet një filozofi
ekzistenciale: njeriu i sotëm, në përpjekje për të zotëruar botën, ka humbur
veten, frymën që e lidhte me përjetësinë. Kështu, poeti e fut shpirtin në udhën
e ankthit modern — mes zhurmës së qyteteve dhe heshtjes së vetmisë.
3. Në strofat 3, 4 dhe 9, dashuria shfaqet si
energji që mban shpirtin gjallë, si frymë e shenjtë dhe si urë mes botëve. Ajo
nuk është ndjesi sentimentale, por thelb i ekziste-ncës:
“Dashuria,
Kurdiset përditë nga pak,
Si ora.
Dhe shpirti.” (strofa 3)
Këtu dashuria bëhet akt krijues,
forca që e rrotullon universin dhe e bën çdo frymë një rit të shenjtë të
përjetësisë. Kjo është një nga figurat më origjinale të poezisë: dashuria është
kohëmatëse e shpirtit, ritëm që e bën atë të rrahë, të frymojë. Në vargjet e
mëvonshme dashuria merr trajta konkrete, njerëzore, me “fustanin e zi të natës”, me “sy
që presin”, me “trup të gdhe-ndur si
brilant magjish” (strofa 4).Kështu, dashuria shndërrohet në manifestim të
frymës hyjnore në trupin e njeriut. Përmes saj, poeti arrin të ndërthurë lëndën
dhe dritën, mishin dhe shpirtin, duke e bërë ndjesinë një formë të shenjtërisë.
Madje në strofën 9, ai e pohon këtë në mënyrë të qartë:
“Të gjitha kanë frymë dhe
shpirt, janë bashkudhëtaret e mia,
Po unë kam një të fshehtë të magjishme që është dashuria.” (strofa
9)
Ky varg është një nga kulmet
poetike të të gjithë poemës: dashuria është ajo që e veçon njeriun nga çdo
gjallese tjetër, ajo është shpirti i shpirtit, forca që e ngre në dritë dhe e
bashkon me hyjnoren.
4. Në strofat 5–8, Zhupa përpiqet
ta përfshijë shpirtin në hapësirën kozmike. Ai kërkon “një çelës prej shpirti që nuk thyhet më” për të hapur “dyert e trupit dhe të kozmosit pa masë”
(strofa 5). Ky imazh është thellësisht filozofik: trupi dhe universi janë dy
forma të njëjtës shtëpie. Poeti e sheh njeriun si mik të gjithësisë, si qenie që
mban brenda një pjesë qielli. Po të lexojmë strofën 8, kjo ndjesi arrin përmasën
e një miti të ri të krijimit:
“Në botën që zgjohej
U rritën bashkë të tria
Fryma, shpirti dhe pastaj
dashuria.” (strofa 8)
Poeti përmend “frymën, shpirtin dhe pastaj dashurinë”
si tri faza të lindjes së jetës, duke kryer një riformulim poetik të aktit të
Krijimit, ku dashuria është faza përfundimtare dhe më e lartë, mrekullia që bashkon
hyjnoren me njerëzoren.
5. Në vargjet përmbyllëse, poeti
i drejtohet shpirtit me një përulësi të ndjerë:
“Shpirti im,
Që e ndiej po s’e shoh e s’e
prek kurrsesi,
Fillim dhe fund e fillim përsëri.” (strofa 11)
Kjo ndjenjë ciklike e shpirtit
është filozofia e jetës së përjetshme, një frymë që lind, shuhet dhe ringjallet
në dashuri. Poeti e përcakton përfundimisht natyrën e saj me vargun që është
një përmbyllje madhështore e poemës:
“Mosha jote,
Në këtë pafundësi gjithësie,
Është dhe do të mbetet një moshë dashurie.” (strofa 11)
Në fund të udhës, Ati mbetet
dritë që nuk shuhet, Biri-frymë që s’pushon së kërkuari, dhe Shpirti-
frymëmarrja që i bashkon. Në këtë trekëndësh poetik, njeriu gjen shenjtërinë e
vet të përditshme. Sepse shenjtëria, për Zhupën, nuk është privilegj qiellor,
por mënyra si njeriu përballon errësirën me dritën që ka brenda vetes. Një
krijesë që digjet për të ndriçuar, që vuajtjen e kthen në fjalë dhe fjalën në
dashuri.
Kështu, triptiku i Zhupës nuk
mbyllet, por rrotullohet, si një dritë që lind përherë nga e njëjta errësirë.
Sarandë, Qershor-
Tetor 2025
No comments:
Post a Comment