Thomai që mbolli kripë

Thomai që mbolli kripë

Triptik

Plutarku, Pani, Pelodi dhe Piluri

Sprovë

1-‘’Një mbrëmje, gjatë lundrimit, kur era kishte pushuar dhe shumë udhëtarë, që sapo kishin ngrënë bukë, po pinin, nga ishulli i Paksosit u dëgjua papritur një zë që thëriste; ’’Thamos’’. Zëri ishte aqë i fortë, sa që u habitën të gjithë. Ky Thamosi qe një pilot që pakkush në anije ja dinte emrin. Ai nuk ju përgjigj as thirjes së parë dhe as thirjes së dytë, por vetëm të tretës. Atëherë zëri u bë edhe më i fortë e tha;

-Sa të mbërish te liqeni Pelod, lajmëro se Pani i Madh ka vdekur.

Të gjithë ata që dëgjuan atë zë, mbetën të tmeruar dhe pastaj zunë të diskutonin, në se duhej që Thamosi të bënte sa i qe urdhëruar, apo më mirë të mos e përfillte atë porosi. Thamosi vendosi që, po ta kishte erën të mbarë, të mos e përfillte fare.

Mirpo kur arriti barka te liqeni  Pelod, pushoi era dhe deti ra në fashë.                        Atëherë Thamosi, duke u drejtuar nga toka, thirri me zë të lartë se Pani i Madh kishte vdekur.  Sakaq u dëgjua jo një, por shumë rënkime të thëlla, sikur shumë qënie vajtonin së bashku.

Meqë shumë njerëz qenë dëshmitarë të kësaj ngjarjeje, lajmi mori dhenë dhe ariti gjer në Romë. Tiberi, perandori i asaj kohe, thirri Thamosin. Aqë përshtypje i bëri tregimi i tij, sa që urdhëroi ta gjenin se kush ishte  ai Pani. Letrarët ,  që nuk ishin të pakët reth tij, thanë se do të ishte ai që kishte lindur nga Penelopa (bija e nimfës Driopë-shën.im T.M.) e Hermesi’’.

Këtë tregim të bukur për Panin e Madh e lexon te Luigji Ugolini, në  librin e  tij ‘’Butrinti’’ v 1936,  ku  ai thekson se e ka marrë nga Plutarku. Dhe po nuk e gjetët dot librin e mësipërm  të  Kont Ugolinit,  këtë tregim, pak më të shkurtër do ta gjeni edhe te ‘’Fjalori Mitologjik’’ i vitit 1987 i T.Dhamos ose edhe te libri i I.Gjonit ‘’Mardhënie të miteve dhe kulteve të Bregdetit Jonian’’ fq 73-74 Botim i Milosao Sarandë.

Te Ovidi mund ta gjeni Panin duke ndjekur Siringën, po për këtë do flasim më von.

Të gjithë  këta autorë i referohen  vetëm Plutarkun, dhe mjafton ky emër për të  besuar  absolutisht në seriozitetin e burimit të legjendës.

2-Por gjithsesi, disa pyetje na lindin gjatë  leximit të kësaj legjende dhe pikërisht;

-Pse u dha lajmi në liqenin Pelod për vdekjen e Panit të Madh? Ç’ishte ky liqen dhe  ç’lidhje kishte Pani vetë ose vdekja e tij me këtë vënd?

-Kujt i interesonte dhënia e këtij lajmi  këtu  dhe kush e priti ?

-Kush vajtoi dhe pse vajtoi për Panin e Madh,  i cili  as kishte lindur, as kishte banuar dhe as kishte vdekur pranë liqenit Pelod.?

 Sipas kësaj legjende, në një vend të panjohur dhe të painteresuar (liqeni Pelod) nga dikush  (Thamosi) që, gjithsesi  s’do ta kumtojë  njoftimin e marë prej disa banorë të një ishulli rastësor (ishulli Paksos),  jipet lajmi i një vdekjeje të dikujt, që dhe ai vetë nuk e njeh,  dhe kjo vdekje paska ndodhur diku larg,  ku as ai vetë nuk e di.

Normalisht ky lajm duhej të pritej me indiferentizëm nga vendasit, por kjo nuk ndodh.

3-Dhënien e lajmit të kobshëm e favorizojnë edhe forcat e natyrës, siç është ndalimi i erës pranë liqenit dhe krijimi i një qetësie të frikëshme,  për t’u dëgjuar qartë dhe larg kumti i mortshëm. Ky favorizimi i forcave të natyrës, është ndoshta sinjali i pare, se kemi të bëjmë me një kob dhe jo me një vdekje dosido, të ndonjë plaku të shkuar në moshë.

Në qoftë se gjer tani epitetin ‘’I Madh’’ e kemi interpretuar  si moshë e madhe,  tani, në këtë qetësi absolute kuptojme se kemi të bëjmë me një  ‘’person të Madh’’ të rëndësishëm,  me një hyjni. Mosnjohja e tij prej  njerëzve,  s’ka lidhje me vlerat e tij,  por me njohuritë  dhe dijet e udhëtarëve, të cilat paskishin qënë me mungesa.

-Hipotezën se, ndoshta  jipej njoftimi për t’u pregatitur vendasit për  kryerjen e varrimit të Panit  pranë këtij liqeni, nuk e mbështet asnjë e dhënë, në daç te kjo legjendë apo dhe  te legjenda të tjera. Nuk jipet gjëkundi dhe arsyeja se pse duhej të bëhej këtu, te liqeni Pelod varimi i këtij Pani të Madh, si dhe asgjëkundi nuk thuhet që Pani u varos këtu .

Këtu vetëm u vajtua për Panin e Madh dhe ..asgjë tjetër.

4-Pra, lajmi, jo vetëm që nuk u prit me indiferentizëm, por përkundrazi, provokoi një gjëmë kolektive në brigjet e këtij liqeni, një vajtim  kolektiv, një ‘’të qarë me  bot’’,

siç  ndodh rëndom në vdekje të rënda, nëpër gjëma.

Kjo tregon se  ky Pani i Madh që paska vdekur diku larg, qënka tepër i njohur dhe tepër i dashur në brigjet e këtij liqeni. Aqë i dashur, sa që nimfat bukuroshe  të liqenit, të mbidhen kokë më kokë e të zënë vajin me ligje e rënkime, me të çjerura të faqeve e të shkulura të flokëve. Tamam siç vajtojnë  gratë e fshatit tim nëpër morte.

Pse ka ndodhur kjo?  Ç’është ky vënd  ku vajtohet kësisoj për një Pan që, nuk e njohin fare as udhëtarët dhe as ai që kumtoi mortin.

Duke qënë se shumë emra perëndish të Olimpit shpjegohen me gjuhën shqipe, le të përpiqemi të  shpjegojmë pak emrat e përdorur nga Plutarku, me mendimin  se ndoshta gjejmë ndonjë dritare nga ku të shohim misterin e legjendës.

5,1-Ishulli i Paksosit  ishte emri i një ishulli të vogël në jug të ishullit të Korfuzit. Po të duam ta shpjegojmë edhe në lidhje me këtë tregim, është tepër i  pranueshëm kuptimi ‘’sos, arij, mbrij për pak, për një kohë të shkurtër’’ te objektivi,  te liqeni Pelod.

Dhe vërtet, distance nga  Liqeni Pelod (Butrinti i sotëm) tek ishulli në fjalë, është e ‘’pakët’’, po të kemi parasysh miljet e shumta  detare të lundrimeve të zakonëshme.

5.2-Piloti quhej ‘’Thamos’’ ose po ta ndajmë në rokje na del ‘’Tha-mos’’. Domethënë është ai që tha Mos.  Pra mos  e thuaj  atë fjalë,  mos e jep atë kob, mos e thuaj që ai vdiq etj etj.

Le të rikujtojmë hezitimin e tij të parë për tju përgjigjur thirjes që ju bë në emër  nga të panjohurit e ishullit Paksos  si dhe hezitimin e tij për të kumtuar porosinë e dhënë.

Shpesh herë dhe sot,  kur na jipet befas ndonjë lajm i rëndë ose kur shohim ndonjë veprim të papranueshëm,vetvetiu na del  thirja ‘’mos’’.  Mos e bën atë veprim, atë gjest. Mos e thuaj atë fjalë.

5.3-Liqeni Pelod është pranuar  nga të tërë që është Liqeni i Butrintit, në Jug të vendit. Por ama fjala Pelod, e ndarë në rokje na jep Pe-lod. Po të shohim rokjen e parë ‘’Pe’’ është artikulim i   ‘’Prej’’, qe përdoret edhe sot në  krahinën e Konispolit. Psh , në vend që të  thuhet ‘’Poçe prej balte’’,  shqiptohet ‘’Poçe pe balte’’ etj etj. Vetkuptohet që bëhet fjalë për banorë pa arsim të mjaftueshëm. Por ama është e folme e përditëshme dhe e përgjithëshme e një komuniteti të madh e trashëguar  ndër shekuj.

Rrokja e dytë e emrit Pelod që është “lod” mendoj se ka kuptimin e lotit dhe në këtë mënyrë emri “Pelod” i liqenit të Butrintit do të thotë “Liqeni prej loti”.

Kjo nuk është figurë artistike, sado e bukur që të  jetë.  Ky është realiteti i këtij liqeni dhe jo më kot këtë legjendë të bukur të vdekjes së Panit të Madh e kanë vendosur këtu.

Liqeni i Butrintit është krijuar kryesisht nga derdhjet e lumit Bistrica.

Por lumi Bistrica, si burim të tijin ka  Syrin e Kaltër. Dhe dihet që nga sytë apo nga syri (pavarësisht nga ngjyra e tij apo e tyre) derdhen vetëm lotë.  Pra, liqeni Pelod është krijuar nga lotët e derdhur nga Syri i Kaltër.

Këtë ndjesi ta përforcon edhe fakti se uji i Liqenit të Butrintit (Pelod),  ka një shije të athët, si e ujit pakëz të kripur.

Kjo shije nuk i vjen,  nga që lumi i Bistricës kalon sot  dhe kalonte edhe dje nëpër zona  kripore,  si në afërsi  të Dhrovjanit,   ku është ndërtuar  në vitet ‘70   miniera e kripës së gurit  dhe ujëmbajtësi i Hidrocentralit  të Bistricës. Miniera është ndërtim i kohëve moderne, por ama  kripa ka qënë  në tokë dhe në kohën e Plutarkut apo të Panit.

Por  shija e athët e kripës, ujit të liqenit  i vjen më shumë nga dy faktorë;

a-Nga burimet  me ujë të kripur  të detit, brenda dhe në periferi të liqenit

b-Liqeni i Butrintit është në një nivel me detin dhe ujët e tij lëviz sipas baticave dhe zbaticave, gjashtë orë nga liqeni në det dhe gjashtë orë nga deti brenda në liqen.

Pra,  dhe po të mos jenë burimet me ujë të kripur që ja japin ujit të liqenit shijen e kripës, është vetë uji i detit  që futet në liqen në  kohën e baticës. Baticat dhe zbaticat në këtë liqen, si pasoje e nivelit të tij të ulët ose të barabartë me detin, kanë qënë edhe shkaku i egzistencës së kënetës së Vurgut, bonifikimi i të cilës u bë në vitet ’60.

Jam dakort që këto shpjegime janë  tepër prozaike për një legjendë me përmbajtje poetike si kjo e dhënë nga Plutarku, por ama në asnjë vënd tjetër nuk mund ti gjesh  bashkë të gjithë elementët jetësorë të një legjende, si kjo e Panit.

-Kaqë shumë kanë qarë   nimfat e Liqenit (ose gratë e Pilurit),  për vdekjen e Panit të Madh, sa që uji i Liqenit  mori shijen e athët të lotëve. Po nuk më besoni mua, shkoni dhe provojeni  vetë në Butrint, ose më mirë  në Liqenin Prej Loti.

-Teritori reth Liqenit Prej Loti është i mbushur me kallamishte.  Por kallami nuk është gjë tjetër veçse  bukuroshja Siringë, pas së cilës qe dashuruar Pani i Madh. Nimfa e bukur, e ndjekur nga Pani i Madh i dashuruar me të, u tmerua nga pamja e tij e përbindëshme..

6-Këmbët si të  cjapit, brirët po ashtu, sokëllimat e tij lemeritëse, nuk të afronin as hijen më të vogël të një  djaloshi të dashuruar. Ndaj dhe  hyjneshat e prekura nga tmeri i vajzës së bukur,  për ta shpëtuar atë,  e shndruan në një kallam.

Përgjithësisht Pani trajtohet si hyjnia e fundit e Olimpit.  Unë mendoj se trajtohet si i tillë, për vetë faktin se vetëm për këtë hyjni kemi një legjendë vdekjeje, ndërsa për hyjnitë e tjera kemi plot legjenda lindjeje, dashurie e dashuriçkash, martesash e tradhëtish bashkëshortore, trimërish e marrëzish. Për vdekje, vetëm Pani paska vdekur. Por po të shohësh portretin e tij gjysëm njeri e gjysëm cjap,  me gjenitalet  të ngritura,  atributin e tij si hyjni i bagëtisë e kullotave dhe i pjellorisë, atëherë atij i bie të jetë ndër hyjnitë më të herëshme të Olimpit. Siç duket e kanë spostuar në radhën e fundit se mos u prish bukurinë e spektaktlit të Mis Olimpit.

Por ne le të vazhdojmë me Panin që ndjekj Siringën e shndruar në kallam.  Pani i dashuruar,  në dëshpërimin që shkakton humbja e dashurisë, preu kallamat  në gjatësi të ndryshme, i  bashkoi ato  me njeri tjetrin, i pastroi nga brenda, vrimat e shpirtit të tij i rihapi te kallamat duke bërë kështu një fyell. Ca thonë që bashkoi vetëm dy kallama, duke bërë kështu fyellin dyjare. Ca thonë bashkoi katër kallama. Po ç’rëndësi ka kjo. Rëndësi ka fakti që ai i binte fyellit ‘’me të qarë’’ për Siringën e tij të bukur,  që aqë shumë e donte. I binte fyellit dhe nuk kishte të pushuar. Dhe do dëshironte t’i binte përjetësisht.

Të mos e hiqte nga buzët   fyellin (Siringën)  e tij të  dashur.

Prandaj dhe skulptorët e kanë  përjetësuar Panin këmbëcjap, duke i rënë fyellit.

Dhe me që përmëndëm  fjalën ‘’këmbëcjap’’, këtu le të ndalojmë pak.

7-Qysh në fëmini, nga gjyshja ime kam dëgjuar se ne,  pilurjotëve, na quajnë ‘’bij të këmbëcjapit’’, domethënë bij të Panit të Madh.

Në fillim, s’di se si më dukej ky  epitet, si një tallje për jetën baritore apo për shtegëtimet e shumta, shpesh duke mbartur gjithë familjen me vete. Më dukej si një ofendim për banorët e fshatit tim. Por më von, duhet të pranoj se  nisa të mendoj seriozisht për të.

‘’Pilurjotët i dallon gjallëria,shkathtësia dhe shpejtësia e lëvizjeve në ecje. Ata ngjajnë sikur kërcejnë mbi gur, sikur vallëzojnë nën një ritëm vetëtime, sikur nuk duan të rëndojnë mbi dhe ‘’ shkruan  historiani Minella Gjoni.

Homeri shkruan për Panin;-Ky hyjni, dashamirës i zhurmës, i pëlqen të vrapojë mbi gurrë…

Edhe pilurjotët s’janë aqë të urtë xhanëm, sa të mos i vëshë re ku janë e ç’farë bëjnë, shto këtu edhe cilësimet e mësipërme të historianit.

Pani është perëndia e  bagëtive, kopeve, kullotave, muzikës etj etj.

Pilurjotët janë blegtorë  të mirë, barinj të sprovuar, mirëmbajtës të kullotave etj.  

Sa për këngë e muzikë, shok kemi vetëm veten.

Ndoshta këtu duhet të shtojmë  faktin se,  Piluri u bë i njohur brenda një dite  falë këngës së bukur ‘’Bejkë e bardhë’’ të kënduar nga grupi  i fshatit në një festival folklorik.(Bejkë i thonë qingjit  femër  që porsa ka kaluar periudhën  e ushqimit me qumësht të deles, pra të porsakëputur nga nëna). Dhe që nga ajo ditë, ky grup u bë i pa aritshëm në suksese, dhe emri i fshatit automatikisht u bë i paharueshëm..

Por vazhdojmë më tejë.

Pani i Madh i bie fyellit ‘’me të qarrë’’ për Siringën e tij të bukur.

Fyelli dhe dyjaria janë pjesë e pamunguar e inventarit të shtëpive e familjeve pilurjote.                 

Pani i Madh,  me një të bërtitur, i fut  tmerin, panikun, (Pan-ikun) një ushtrie të tërë.

Edhe Pilurjotët, s’kanë mësuar akoma edhe sot të flasin me zë të ulët, mandje as nëpër biseda tavoline e jo më në  pazar. Lere kur janë në mal që i sokëllijnë njëri tjetrit sa që dëgjohen gjer në Himarë. Po të mos e dishë, mund të kujtosh se janë bubullima.

Babai i Panit, Hermesi na paskësh qënë edhe perëndia e hajdutëve.

E, po tani sikur e tepëruat. Kur shejtani flë,  ti  ç’ke që  e zgjon.

Se, gjynah mos paça, por edhe ne pilurjotët s’mbetemi mbrapa në  zanatin e hajdutit.

Po deshët hollësira, keni plot te sprova ime ‘’Hajdutët e Pilurit’’ botuar te  libri‘’Vesa mbi këngë’’ botim i Neraida  Tiranë,2009.

Unë mendoj se ka të drejtë dhe I.Gjoni kur shkruan;-Në se do shihnim karakteristikat kryesore të mitit, karakteristikat tipike të Pilurjotëve, duke i shtuar edhe  karakteristikat gjeografike të  vendit, arijmë në konkluzionin se Piluri është vendi më adapt ku Pani mund të kishte vendkultet e tij. (Shih I.Gjoni,Mardhëniet e miteve… fq 71).

Veçse unë do të ndërhyja  e do shtoja;- se Piluri dhe pilurjotët janë vendi dhe njerëzit më adapt ku Pani mund të kishte  vendkultet e tij.

Por duhet parë problemi dhe në një  këndvështrim tjetër. Dhe pikërisht në atë të lashtësisë së pilurjotëve dhe vendbanimit të tyre.

8-Që t’u  ngjitej pilurjotëve epiteti ‘’bij të këmbëcjapit’’ do të thotë që  ata janë banorë të hershëm në ato treva.   Në mos bashkëkohës të krijimit të legjendës së Panit të Madh, jo dhe shumë të largët nga ajo. Aqë më tepër që kjo legjendë nuk është dhe aqë e vjetër. ‘’Sipas priftërinjve të krishterë,vdekja e Panit ishte fundi i paganizmit që u zvëndësua nga krishtërimi’’ thekson  Dr Vaso Tole. Pra nënkuptohet diçka te shekulli i parë i erës sonë. Kjo është koha kur perandor në Romë ka qënë Tiberi, hollësi që e përmënd legjenda.

E po, pretendimet tona,  për  jetë ne Pilur, shkojnë diçka më thellë.

Homeri te Odisea përmënd Himarën dhe burrat trima të saj. Piluri, ndonëse është fshati më i afërt me Himarën, vërtet nuk përmëndet,  por ama, qyngat qeramikë të ujësjellësit romak, tavolina dhe  sargofagë mermeri të zbuluara në fushën e Vanovës, varret e jelimëve të vëndi i quajtur Trapi i Jelimëve, dhe antikat e gjetura ne Vumlo, në mos janë pasaporta diplomatike, janë domosdo çertifikata e lashtësisë së etnisë sonë.

Shtojmë këtu faktin se  të gjithë historianët pranojnë pa ekuivok, që në Pilur nuk ka të ardhur, veçse ç’janë larguar prej  fshatit për arsye të ndryshme, kudo nëpër botë.

-Por le të kthehemi te Pani i Madh dhe vajtimi për të në Liqenin Prej Loti nga grupi i nimfave..

9- Mjafton ky fakt, vajtimi në grup, që nënkupton vajtimin me bot, me ligje e ligjërime, sipas disa regullave e regullsive të vajtimeve me grup. Vetkuptohet nuk pretendohet për ligjërime me nivel të lartë artistik, por ama për vajtime me gjithë shpirt as që diskutohet.

Ku e ka burimin ky vajtim? Pani nuk dallohej për bukuri, mandje ishte i shëmtuar.

Nuk përmëndet gjëkundi ndonjë trimëri e tij, veçse lihet të nënkuptohen ca të ‘’sokëllitura’’   e ca të ’’ulëritura’’ për ti futurë ‘’panikun’’ armikut, diku në betejën e Maratonës.

Ama, Maratona është ku e ku larg nga ishulli Pelod dhe banorët e rethinave të tij.

Shto këtu që  nuk harohet të përmëndet fakti se  ky,  Pani, na qënkish edhe një çikë si sahrosh, sepse kur pinte, shoqëronte nimfat në kortezhin e dehur të Dionisit.

Domosdo edhe duke sokëllitur, për ti dhënë një çikë ‘’shije’’ të pirit.

Jetën, përgjithësisht e kalonte në vetmi në kullota e pyje.

Flitet se  ju shtuan atributet si në mjekësi, në pjellori, në gjueti etj etj, por këto duken më shumë si  dekorata të dhëna pas vdekjes  sesa si atribute të patura për së gjalli.

Po pse duhej të vajtohej në  Liqenin prej Loti, xhanëm?

Që të themi se ishte bir i këtyre trevave dhe do vajtohej si për një bir të vendit, asnjë legjendë s’na e vërteton këtë.

10-Por në qoftë se nuk na ndihmon asnjë fakt për arsyen pse duhet të vajtohej në  Butrint Pani i lindur s’di se ku  dhe i vdekur gjithashtu, s’dimë se ku, duke  kujtuar cilësimin e pilurjotëve si ‘’bij të këmbëcjapit’’, befas duket se gjejmë portën e arsyes së vërtetë të gjithë kësaj ndodhie.

Pani vërtet nuk lindi dhe as që vdiq këtu, por ama këtu kishte ‘’bijtë e tij’’,  pilurjotët.

Dhe është normale që bijtë, kudo ku banojnë, në vëndlindjen e babait apo të ‘’emigruar’’  diku larg, të hapin mortin në shtëpinë e tyre, kudo e sido që ta kenë atë, të vjetër apo të re,  për babain e vdekur (larg apo afër),  pavarësisht se ku është varosur. Sa e sa morte janë hapur kështu në gjithë Bregdetin, jo vetëm në Pilur, për djemtë  dhe burrat  kurbetllinj të   vdekur  dhe varosur diku larg, në ‘’frëngji’’ apo në ’’të zezën Amerikë’’.

Por ama, morti është bërë në shtëpitë e tyre, dhe është  hapur kur ka ardhur  lajmi, pavarësisht se kur ka ndodhur gjëma,vdekja.

Dhe morti pilurjot bëhet sipas traditave të lashta edhe sot, në kohët moderne.

S’ka rëndësi kush e sjell lajmin e vdekjes në fshat. Me të mbritur lajmi, shtëpia e mortit hap dyert pas të trokiturit të tretë ose të thirurit të tretë.

Në mos gabohem edhe Thamosi pas thirjes së tretë u përgjigj.

Por le të vazhdojmë në Pilur pas dhënies se lajmit dhe hapjes së mortit.

Të tërë dynden te kjo shtëpi. Burrat në odën e burrave dhe gratë në dhomën e grave.

Ajo që është karakteristike në Pilur, është fakti se të  gjithë  vijnë te shtëpia e mortit me ‘’vaj në buzë’’, dmth vijnë duke vajtuar. Të gjithë vajtojnë  gjatë ardhjes, pavarësisht moshës  dhe afërisë me të ndjerin. Vajtojnë burra dhe gra, djem e vajza, pleq e plaka. Morti mer një karakter  kolektiv, fshatçe. Kush ka një festë familjare, e ndërpret, kush ka një rrugë për të bërë për një hall a për një dert, detyrimisht e shtyn për më pas. Shtyhen  mblesëritë e fejesat, hasmëritë e tregëtitë. Duket sikur jeta ( jo vetëm era) ka ndalur në vend dhe është  grumbulluar  çdo gjë te shtëpia e mortit.

Aty vajtoret  ndihmojnë e ‘’vigjëlojnë’’ mbi ligjërimet e njera tjetrës, mos thotë ndonjëra diçka gabim, të tepërt, që ta korigjojnë edhe me sherr, po të jetë nevoja. Ato shoqërojnë vajtoren e radhës me rënkime, me gjeste çjerafaqe gjer në përgjakje e shkulje flokësh, pavarësisht se jashtë  kësaj shtëpie edhe mund të kenë ndonjë qejfmbetje me njera tjetrën ose mund të mos flasin fare. Ama, ligjërimet e tyre, oh, ato ligjërime që të dredhin trupin e ta çojnë gjakun në fund të këmbëve, ato s’ja uroj asnjë lexuesi ti përjetojë.

Dhe në qoftë se ndodheni në një mort të tillë, ose u bie për hise një vajtim i tillë, që do t’ju bjerë të fikët, unë as që e diskutoj, por uroj që t’ju bjerë të fikët sa më shpejt, që të shpëtoni nga trysnia e një vajtimi të tillë. Kur u ka rënë të fikët burrave të Pilurit gjatë vajtimeve të grave pilurjote, atyre burrave të argasur e të sprovuar nëpër morte e nëpër gjëma, për ju s’ngelet gjë për të thënë.

Por ndryshe nga fshatrat e tjera të Bregut, edhe burrat e Pilurit shkojnë nëpër morte  me ‘’vaj në buzë’’. Bile bile, në varësi edhe nga mosha e të ndjerit, e zënë vajin  50 apo 100 metra larg shtëpisë së mortit.  Dhe për ta bërë këtë distancë, u duhet  tre herë më shumë kohë se në ecje të zakonëshme, të ngadaltë. Por jo vetëm kaqë.

Ata nuk e kanë për ‘’turp’’ të vajtojnë me ligje edhe brenda shtëpisë së mortit, të hyjnë me  ‘’vaj në buzë’’ në dhomën ku vajtojnë gratë dhe gjithashtu të dalin prej asaj dhome  dhe të kthehen në odën e burrave duke vajtuar me  ligje. Qoftë në shtëpinë e tyre apo edhe  nëpër mortet e miqve.

Por  për këtë temë kam shkruar disa herë, por ajo që dua të shtoj sot është fakti se ‘’vajtimi i burrave’’ është një ritual mortor shumë i lashtë. Gjurmën e fundit të tij e kemi te Barleti, kur përshkruan Lekë Dukagjinin duke vajtuar vdekjen e Skënderbeut në Lezhë.

Por kjo dëshmon se rituali i  vajtimit të burrave dhe i vajtimit kolektiv ka qënë  ritual i zakonshëm mortor, kudo nëpër trevat  e banuara  nga paraardhësit e shqiptarëve.

Arsyeja se pse egziston vetëm në Pilur të Himarës rituali i vajtimit të burrave, ndërsa ka mbetur gati në gjysmën e Shqipërisë, kryesisht në Shqipërinë Jugore, rituali i vajtimit kolektiv është  një temë për studime të tjera dhe nga specialistë të tjerë.

Pra, në gjithë Himarën  ishte zakoni të vajtohej në mënyrë kolektive si dhe të vajtonin edhe burrat. Dhe kur them Himara, kam parasysh 52 fshatrat e saj .

11-Legjenda e Panit të Madh nuk na flet për vajtim të burrave në veçanti, por as nuk i përjashton ata. Legjenda thotë;…Menjëherë u përhapën në të gjitha anët rënkime të dhimbëshme, sikur tërë toka të ishte në zi. Kjo në një variant. Ndërsa në variantin tjetër thuhet…Sakaq u dëgjua jo një, po shumë rënkime të thella, sikur shumë qënie  të vajtonin së bashku…

Pra nuk përjashtohet fakti që vajtimi  kolektiv të jetë i përbashkët, burra e gra.

Por gjithsesi është një vajtim kolektiv. Dhe vajtimi  kolektiv është ngritur gjer në nivelin e artit pikërisht në Himarë, në atë trevë me 52 fshatra, në mes të  të cilave ndodhen edhe Piluri im, i banuar nga ‘’bijtë e këmbëcjapit’’ por edhe Butrinti, ku u vajtua për vdekjen e ‘’këmbëcjapit’’.

Pra vajtimi  i Panit të Madh është bërë në ‘’zonën’’ e Himarës, me zakonet e Himarës dhe normalisht,  edhe pilurjotët ‘’bij’’, bashkë me të tjerë kanë vajtuar ‘’babanë’’ e tyre sipas zakonit. Them që ‘’pilurjotët bij vajtuan bashkë me të tjerët’’vdekjen e babait të tyre, Panit të Madh, sepse;

a-Vajtimi është bërë në Butrint, i cili ndodhet në zonën e Himarës, i banuar nga Kaonët, paraardhës të Himarjotëve (dhe të pilurjotëve) sipas zakoneve të Himarës (Kaonëve).

b-Në Himarë, si dhe në Pilur, në shtëpinë e mortit shkojnë për ngushëllim e për vajtim jo vetëm bashkëfshtarët, por edhe banorët e fshatrave të afërta dhe miqtë nga fshatrat e largëta. Kjo nuk është dëshirë, ky është një detyrim zakonor i gjithë trevës. Dhe ata nuk shkojnë për të bërë ‘’sehir’’, por janë pjestarë aktivë të ceremonisë mortore, në ngushëllim, biseda mortore, vajtim e përcjellje të të ndjerit në banesën e fundit.

c-Për rjedhojë llogjike, vajtimin mortor te Liqeni Prej Loti  e kanë bërë të gjithë  banorët e trevës së Kaonisë, pavarësisht se ai qe ‘’babai vetëm i pilurjotëve’’.

Këtë ndoshta ka dashur të evidentojë edhe legjenda e Plutarkut, qënien e bijve të Panit pranë këtij Liqeni prej Loti  dhe ‘’artin’’ e të vajtuarit kolektiv të tyre.

Unë,  edhe këtë  evidentim e shoh  te kjo legjendë, dhe do dëshiroja ta shihnit edhe ju.

‘’Me këto lloj rënkimesh, me këto lloj zërash të përvajshëm, me këto të qara kolektive mijravjeçare, është e lidhur  origjina e iso-polifonisë së Pilurit, që konsiderohet  si më e lashta  në gjithë  zhvillimin e polifonisë shqiptare’’ thekson me të drejtë Dr Vaso Tole në parathënien e librit ‘’Madhëria e saj-Kënga iso-polifonike’’.(T.Mërkuri, Sarandë 2005)

Emri i Liqenit prej Loti, kallamishtet si sinonim i Siringës etj, janë elementë ndihmës dhe plotësues për poetizimin e kësaj legjende.

Hipoteza e hedhur nga dikush, se gjoja Plutarku me këtë legjendë jep një dëshmi të këngës iso-polifonike në hershmërinë e saj, mendoj se nuk qëndron për një arsye të thjeshtë;

 -Plutarku nuk flet gjëkundi te kjo legjendë për ndonjë lloj kënge apo të kënduari. Ai flet vetëm për vajtim dhe sidomos për vajtim kolektiv.

Është tjetër gjë pse kënga iso-polifonike e  ka origjinën  nga vaji dhe  vajtimi.

                              Thomai që mbolli kripë

                                             Novelë

     

Këndon bilbili në lis

Sillo,mos u sillois*

Do  bëç  siç e ke në fis

Këngë e vjetër e kënduar në

fshatin Senicë të Delvinës

                                                                 

Shënimet e defterit të parë

Thonë, se mbreti i një vëndi që quhet evgjitëri, andejë larg, edhe vetë  emrin e paskësh një çikë si me dhjavoli. Në vend që ti thonë mbret a imzot, si në tërë dynjatë me mbretër, atij i thonë,  a faraon, a rufjan, këtë nuk e di dhe aqë mirë. Po kjo s’ka rëndësi.

Rëndësi ka fakti që kur vetë mbreti e ka emrin  me rufjanllëk, ç’pret nga të tjerët. Domosdo që çdo gjë në atë vend do jetë me rufjanëllëk a  faraonllëk, ndajë dhe perëndia, kur pa gjithë këto rufjanllëqe, për ti dënuar mbretërit dhe rufjanët e këtij vëndi, hodhi nga qielli rrërë në vend të shiut a të breshërit dhe kësisoj i bëri të gjitha fushatë rranishte.

Te ajo  historia e perëndive, thuhet se njëherë motit ranë në këtë vënd nga qielli bretkoca për të dënuar mbretin, që mbante rob një të zgjedhur të zotit. Po të bjerë rrërë është seç është.  Dhe atje rrëra ra e ra tre mot e dy stinë, aqë sa ariti në lartësine pesë a gjashtë  metra, dhe hajde mbill grurë e pemë atje, po deshe.

Asgje nuk jeshilon atje, jo për një stinë, po për gjithë motin. Ti mbjell grurë, po të quhet mbjellje,  hedhja e farës në rrërë,  e kësisojë,  pret të vijë korriku,  ta korrësh e ta shpiesh në hambar, kur ç’të shohësh? Në vënd që të mbijë gruri që pret zotrote, të mbijnë në mes të ditës një tufë me gjarpërinj e akrepë që, o lele,  ikë të ikim. Kështu i dënon perëndia dhjavolitë.  Por prapë mbretërit atje nuk zënë mënd. Po se mos vetëm mbretërit.

* Sillo-emër njeriu,Sillois-mendohet,këtu mos u mendo

Pashallarët janë më të ligj se  mbretërit. Spahinjtë më të ligj se pashallarët. Shpatëtarët më të ligj se spahinjtë, a si u thonë atyre dreqërve. Me një llaf, çdo gjë është kokëposhtë.

Sa më poshtë të jeshë, aqë më i lig je. Dhe në s’je vetë, domosdo që do bëhesh, a do të bëjnë, ndryshe do të të çbëjnë me fis e me farë.

Thonë se mot-motit, mbreti  faraon  thiri të parin e pashallarëve a gjeneralëve dhe i dha urdhër të prerë që të ngrinte në këmbë gjithë ushtrinë e vendit dhe të nisej përpjetë lumit të madh, rrëzë piramidave, të vente afër vendit ku buron ky lumë dhe të luftonte me  ata vendasit që qenë atje dhe që,  siç qe informuar mirë vetë mbreti faraon,  s’donin t’ja dinin fare  për të. Kjo dukej sheshit edhe te fakti se nuk i kishin dërguar asnjëhere dhurata apo të dhjetën e prodhimeve të tyre, që thuhej se ishin me bollëk. Dhe mbi të gjitha  prodhimet  atje ishin me jeshillëk, aqë të kërkuara në kryeqitetin mbretëror.

Të vente atje pra, të luftonte e të fitonte. Domosdo që do fitonte luftën se ata, vendasit pra, luftonin me shpata të bëra nga degët e një peme. Me një fjalë me shpata druri. Pak a shumë si ato shpata që loznin fëmijët te obori i pallatit faraonor. Dhe mburojat i kishin të bëra me thupra shelgu, ashtu siç prodhonin skllevërit e pallatit shportat e kanistrat. Nuk po them gjë për shigjetat me  majë  me kockë. Këto zëje se i di edhe ti vetë.

-Po ajo që dua të theksoj-tha mbreti rufjano-faraon- është fakti se duhet të mos hutoheni nga gjithë ai jeshillëk i pemëve dhe bimëve që do gjeni aty. Do ju lbyren sytë nga jeshillëku si nga një dritë e fortë. Do jua bëjnë me sy frutat më majë të degëve. Mos u hutoni.   Fito luftën më parë, pa do keshë kohë të shijosh gjithë këtë pasuri. Domosdo që do fitosh luftën. Nisu tani dhe ardhsh me fitore.

Këtë urdhër dha mbreti faraon dhe u tërhoq në fron, ku dhe ja nisi bisedës me zotin e tij.

I pari i pashallarëve e dëgjoi urdhërin  turivarur. Ndajë kish luftuar vite e vite  për faraonin  rufjan, që ta degdiste sot të luftonte me ca të egër andejë larg e larg, në mollë të kuqe. Kështu ja shpërblente mbreti  të gjitha sakrificat e tij, netët pa gjumë nëpër fushime,  tensionin dhe stresin që kishte nëpër çadrat në shkretëtirë, ku nuk i hidhte sytë as skllaves që rinte gjysën e zhveshur dhe e trëmbur për vdekje në nje cep.

Të gjitha paskëshin qënë kot.

Dhe tani këtë gjeneral mbi gjeneralë e dërgon te ato fise të egra. Si i tha, luftojnë me shpata druri.   Mirë që nuk i tha të luftojë me kalamanj. Mirë që nuk i tha ashiqare, të vente ti mblidhte ca banane apo hurma, se i kishte vajtur mëndja për jeshillëqe dhe thartira dhe se na qënkish velur nga  mishi i të imtave e shpendëve dhe nga ëmbëlsirat.

-Mirë o mbret, do ta zbatoj urdhërin. Po këtë here, do ta zbatoj si di dhe si dua unë-tha me vete pashai mbi pashallarë apo gjenerali mbi gjeneralë.

Dhe filloi pregatitjen shpejt e shpejt, se koha qe e shkurtër. Dhe u nis në afatin e caktuar. Domosdo që në afat do nisej se, ndryshe mund të mos nisej më fare.

Dhe ditën që u nis, doli dhe mbreti në ballkon të pallatit, a si quhet ajo verandë a tribunë. Doli që ta vështronte gjeneralin pasha të tij. Të vështronte shpatat e jataganët, karrot e luftës  e topat gjëmimligj, kuajt që shkrofëtinin e tërfëllinin e trimat që dridheshin nga padurimi për të treguar trimërinë. Doli mbreti të shihte, po u pataks nga ajo që pa.

Në vënd të jataganëve, në rugë shkëlqenin shalët e lavireve të kryeqitetit që pashai general i kishte mbëledhur ku qenë e ku s’qenë dhe i kish vënë në krye të ushtrisë, apo më mirë të themi, i kish vënë t’i prinin ushtrisë. S’dihej ku qenë topat gjëmimshumë, po ja ku tundeshin në rrugën mbretërore, ato që vetë mbreti si kish menduar se do ti shihte ndonjëherë aty, gjinjtë e vithet e prostitutave. Flamujtë mbretërorë mezi dukeshin në atë mori breçkash, gjimbajtësesh e fustankash që valviteshin hareshëm mbi kokat e luftëtarëve.

Mbreti faraon u lemeris. E kuptoi që atë luftë e kishte të humbur sa pa nisur, por s’mund ta ndalte e ta kthente ushtrinë. Nuk mund ta kthente, se gjithë dynjaja e mori vesh që mbreti faraon do niste luftën  me ata të egrit. Po ta kthente tani, do thoshnin që u trëmb. E po të doli nami si frikacak, dëfto trimëri sa të duash pastajë, asnjë s’ti llogarit. Si frikacak do kujtohesh dhe në atë jetë, paçka se lëftove si trim e si trim vdiqe. Pastaj pse ta kthente, xhanëm.

Ata s’qenë më ushtarët e ushtrisë së tij.

Këtë rugë zgjodhën vetë. Ata s’do ti vlenin më si ushtarë asnjëherë. Zëje se si kish fare.

Duke menduar kësisoj, tundi dhe një herë dorën , më shumë si një lamtumirë mortore se sa si një urim ‘’ardhi faqebardhë’’.I përshëndeti heshtazi, dhe po i heshtur u fut ne dhomën e tij dhe nuk e hapi gojën e s’foli me njeri gjer ditën  që e njoftuan se  erdhi korieri mbretëror nga fushëbeteja.

U ngrit në heshtje, dhe po në heshtje eci nëpër koridorin e pallatit për të shkuar te salla e mbledhjeve të këshillit mbretëror. Me shumë se një ecje mbretërore, ajo ngjante si një ecje  kortezhi,  rrugës për në vareza. Këtë ndjesi ja shtoi më shumë dhe zymtësia e pazakontë e rojeve të pallatit, që i aratiseshin shikimit të tij.

E dëgjoi në heshtje, në prani të këshillit mbretëror lajmin e përfundimit të betejës.

Qe motamo siç e kishte parashikuar. Gjenerali pasha, në vënd që të inspektonte trupat luftarake, inspektonte gjinjtë e lavireve që i kish marë me shumicë, aqë sa në kryeqytet qe  tridhjetë fishuar çmimi i qejfit të një nate. Në vënd që të ndante  frontet e luftës, ndante rospitë nëpër çadra luftëtarësh. Dhe luftëtarët, në vënd që të luftonin me armikun, nisën sheret me njeri tjetrin. Dhe për se. Për kurvat që kish marë me vete general pashai dhe që nuk i ndante mirë. Po ç’të ndante xhanëm. Sos qenë fasule, që ti jipte njërit gjysëm garuxhe e tjetrit  një garuxhe e çerek. Ato o jipen të plota o s’jipen fare. Dhe ti jipte për çdo dy ushtarë një rospi, prapë s’qe hesap i qëruar, se njëri e donte  një gjysëm dite e tjetri e donte një ditë e një natë. Sipas takatit kjo punë..Kështu  niste sheri domosdo.

Valonte jatagani e topuzi që ç’ke me të. Po luftën kush do e fitojë atëherë?

Korieri, në fakt nuk tregonte asgjë nga këto. Ai fliste për mizëri të armikut, për sulme të tij të rufeshme e të paparashikuara, për krahmarje e shpinëmarje, por mbreti faraon nuk e dëgjonte fare. E ç’të dëgjonte vallë? Të dëgjonte sesi ushtarët e tij trima  vriteshin e priteshin nga shpatat e drunjta dhe çpoheshin me shigjetat me majë kocke të kundërshtarit.  Hapu dhe të futem.

O zoti im-rënkoi mbreti-pse më le të ja arij kësaj dite.

Tundi kërcënueshëm  përkrenaren e tij, me pamjen e një kokë shqiponje dhe dha urdhërin e prerë;

-Pritmëni këtu të tërë. Asnjë të mos lëvizë vendit, sado që  të vonoj.

E kush do guxonte të lëvizte. Frika qe qindfishuar nga disfata e paparashikuar. Kur e humbi luftën ai gjeneral mbi gjeneralë e pasha mbi pashallarë, kush vallë do fitonte.

Po sikur armiku, i dehur nga fitorja të sulmomte kryeqitetin dhe pallatin mbretëror, kush do ta ndalte.  Të gjithë kishin ngrirë nga frika. Ose më saktë nga të dyja frikët. Nga frika e mbretit  faraon dhe nga frika e armikut. S’ka rëndësi kush qe më e afërt dhe as kush qe më e  tmerëshme.

Të dyja ishin rrezik.

Të nesërmen, aty nga mesdita mbreti faraon hyri në sallën mbretërore, ku këshilli i ngrirë priste. U ul në fronin faraonalo-mbretëror dhe i dha urdhërin  sekretarit a shkruesit të lexonte në prani të të gjithëve, dekretin që i dërgohej pashait apo gjeneralit të mundur. Dekreti qe i derdhur në bakër dhe zintë katër tabakë. E sollën në sallë  rojet personale të mbretit, të cilët, në vend që të largoheshin pas kësaj, zunë me trupat e tyre të gjitha portat e dritaret e sallës. Atëherë dikush u kujtua se këto trupa  të rojës personale të faraonit nuk dëgjonin nga veshët,  pasi u ishte derdhur dyll i shkrirë në moshë të re, pa e lënë që të arinte në atë thellësi që t’u rezikonte jetën, por vetëm tu hiqte dëgjimin. Dhe për të folur  nuk flisnin fare, se u ishte prerë gjuha, dhe ajo në moshë të re. Këto trupa shurdhmemece, qenë më të tmerëshmet në mbretëri. Ato mund të vrisnin dhe babanë e nënë e tyre për mbretin, ose më saktë, po tu bënte shënjën e duhur mbreti. Ama, pa parë atë shënjë, nuk lëviznin as gishtin. Të gjithë u trëmbeshin këtyre forcave dhe asnjë s’kishte dëshirë të kishte punë me ta. Ndonëse duhet të pranojmë se asnjë këshilltar mbretëror s’kishte patur probleme me ta. Prandajë, dhe ai që e kujtoi detyrën dhe funksionin e këtyre forcave, se shtyu më tejë mendimin. Ata qenë këshilltarë mbretërorë dhe mbreti faraon kishte nevojë për mëndjen e tyre. Sekretari a shkruesi si i thonë nisi me zë të  dridhur të lexojë.

-Unë  faraoni shqiponjë, bir i diellit dhe i hënës, të urdhëroj tij o gjeneral i mundur të ndërtosh te vëndi i betejës që ti humbe, një lapidar të madh ku të gdhëndësh këto fjalë; -’’Në këtë vënd, ushtria e faraonit shqiponjë, Bir i Diellit dhe i Hënës, pas një beteje të përgjakëshme që zgjati tri ditë e tri net, korri një fitore të madhe mbi armikun.

Në nderim të kësaj fitoreje, këtu u ndërtua dhe begatoi, nënë kujdesin e vetë  faraonit qyteti ‘’Unfitova’’.

Jetë të gjatë faraonit mbret’’.

Këshilltarët hapën sytë nga habia. Beteja qe e humbur, ndërsa mbreti faraon urdhëronte të ngrihej lapidar si për një fitore të madhe. Kaqë shumë e ka tronditur kjo humbje, sa e la mëndja fare. Si do ja bëjmë tani dhe kush do e drejtojë mbretërinë,xhanëm.

Por  sekretari a shkruesi  vazhdonte leximin e dekretit të shkruar mbi bakër;

-Ky lapidar do ruhet ditë e natë me roje dhe mbishkrimi do lexohet  çdo ditë, në mëngjes, nga banorët e qytetit.  Sakëm se mungon ndonjë banor në këtë lexim ditor, se do e puthë gjarpëri në buzë. As gjysëm ore më shumë s’do rrojë.

Rreth e qark këtij lapidari do ngrihet qyteti. Banorët e parë të  këtij qyteti do jenë ushtarët e tu dhe ti o general i mundur.

Të urdhëroj ti vrasësh të gjitha laviret  që more me vete dhe që janë shkaku i vërtetë i disfatës.  Për bashkëshorte,  për ushtarët e tu,  që do jenë edhe banorët e parë  të qytetit të ri,  do të dërgoj të gjitha  skllavet e haremeve te kryeqitetit. Të gjitha ato që do vijnë aty, do jenë shtatëzënë dhe fëmijët që do lindin do jenë fëmijët tuaj. Fëmijët vajza do ti dërgosh në kryeqitet kur të arijnë moshën  për tu bërë gra. Të jenë të virgjëra, se i ziu ti pastaj. Të jenë dhe të kolme që të të kënaqinë në krevat. Këtu do bëhen me barë dhe do ti dërgojmë përsëri te ju, që të lindin dhe t’u gjeshë baballarë fëmijëve të porsalindur. Paskësaj mund të bëni edhe ju nga një fëmijë me to dhe me skllavet që ju dërgova. Fëmijët tuaj, që do lindin djem, të vriten menjëherë. Djem kemi ne, dhe do t’jua dërgojmë.  Fara juaj mashkullore do të zhduket nga faqia e dheut. Ju do lini pasardhëse femëra, si toka të buta ku do mbillet fara e mirë që kemi ne këtu,në kryeqitet..

Këta do jenë banorët fatlumë të qytetit të ri ‘’Unfitova’’.Për ty  personalisht, po të dërgoj skllaven time  të vjetër, e cila është shtatzënë në muajin e tretë. Fëmija që do lindë ajo, do ma dërgosh mua. Ti do bësh një fëmijë  tjetër me atë, dhe fëmija yt,  po qe djalë të vritet, po qe vajzë,rite dhe ma dërgo kur të jetë në moshë. Mos mendo të fshihesh duke vrarë veten, mos mendo të mos bindesh duke u aratisur..Në këtë botë për ty dhe ushtarët e tu ka vetëm një vënd ku të jetoni dhe të vdisni dhe ky është qyteti që po themeloni aty.

Gratë dhe fëmijët e prindërit e tu dhe të ushtarëve të tu, që i latë në kryeqitet kur u nise, janë nën kujdesin tim personal. Këtë dekret, pasi ta lexosh vetëm ti, do ta futësh në  sënduk floriri dhe do ta groposësh në shtatë metra thellësi dhe pikërisht mbi atë do ngrësh lapidarin. Nga të gjallët që janë mbi dhe, vetëm unë dhe ti e dimë përmbajtjen e këtij dekreti,  dhe asnjë i tretë s’do e mësojë dot.

Gjeneral i mundur.

Ti bindesh.

Unë, faraoni urdhëroj.

Më këtë formulë të zakonëshme për dekretet mbretërore mbyllej ky gjëmëdekret.

Askush s’guxoi të flasë. Ç’do gjë e kishin menduar këshilltarët, por për këtë gjë , tre jetë të mendoheshin, mezalla se u vente mëndja. Më mirë ti vriste të gjithë se sa ti ndëshkonte kësisoj. Një ndëshkim i tillë qe përtejë vdekjes.

Askush nuk guxoi te çonte kokën e të shikonte faraonin që u dha shënjën e duhur rojeve të gardës personale,  të cilët, sa hap e mbyll syte u sulën mbi këshilltarët e faraonit dhe mbi sekretarin lexues dhe u prenë fytin. Nuk i vranë duke i çpuar me shpatë a duke u ngulur thikën në shpinë a në zemër. Jo jo. Vetëm duke u prerë fytin. Ndoshta, ndoshta, që as në pragvdekje të mos flisnin për atë dekret gjëmëmadh.

Dekreti u nis drejt vendit të largët me eskortë mbretërorë dhe me roje të shumta.

Më shumë se roje shoqëruese, ajo dukej si një ushtri. Duhej vërtet një ushtri, që ta vinte në zbatim dekretin. Ushtarët e eskortës vetëm sa ja dorzuan pashait të mundur dekretin dhe e lanë të vetëm në çadër, që ta lexonte. Pasi u bëri shënjë gjenerali pasha, ata hynë brenda në çadër dhe e kyçën përsëri në sënduk dekretin, të cilën e groposën me kujdesim më të madh në gropën e thellë.

Eskorta shoqëruese u kthye në kryeqitet duke sjellur  me vete prodhime jeshile të asaj zonë.  Eskortat venin e vinin nga kryeqiteti në qytetin e ri,  për të ndjekur punimet  e ndërtimit dhe zgjerimit të qytetit  dhe për të sjellur prodhimet jeshile të zonës.

Banorët vendas ribënë disa sulme, të cilat përfunduan, jo me disfatë për ta, por me masakër mbi ta. Masakroheshin burra, fëmijë,pleq e plaka dhe trupat e tyre liheshin të thaheshin në diell, duke u bërë ushqim i egërsirave. Liheshin të gjalla vetëm vajzat e reja, të cilat pashai general ja dërgonte si dhuratë mbretit faraon.

Qyteti ritej. Banorët lexonin çdo ditë shkrimin mbi lapidar, dhe nga dita në ditë bindeshin se vërtet beteja në atë vend qënkish fituar. Atëherë filluan ta festonin atë ditë  si një festë  madhështore. U ngritën edhe këngë e u shkruan edhe poezi për atë ditë të shënuar dhe të bekuar.  Bile pas ca vjetësh,  ju dërgua edhe faraonit një ftesë,  që të mirte pjesë në festën e asaj dite, por ai ju dërgoi një përshëndetje mbretërore, por  vetë s’pati mundësi të vinte se nuk e linin hallet e mëdha të kombit, të cilat duhet ti zgjidhte .

Përshëndetja u lexua tri ditë resht , nga tri herë në ditë, nga tre tellallë çdo herë.

U ngrit dhe një hymn për këtë përshëndetje dhe u shkruan edhe  shumë poezi..

Qyteti zgjerohej  e zbukurohej çdo ditë. Brezi i luftëtarëve të mundur, u shua. Brezi që erdhi s’dinte gjë për të vërtetën,  por festonte festat që gjeti. Brezi tjetër e uli entusiazmin e festimeve, por çuditërisht, ai  u ringrit përsëri në dy brezat e ardhshëm.

Por një ditë, një tërmet rafshoi qytetin. Shumë u vranë nënë gërmadha, shumë humbën prindërit, fëmijët a të dashurit, sepse shtëpitë i humbën të gjithë. Banorët që shpëtuan nuk kishin dëshirë të ringrinin jetën  mbi gërmadhat e qytetit të vjetër. U dukej sikur rinin mbi varre,  ndajë  u larguan e ngritën një fshat aty pranë dhe nisën të  flisnin për qytetin e lavdishëm, i ngritur ditën e fitores së betejës nga faraoni.

Shkuan mote e mote shumë.  Faraonët u shuan nga defteri qiellor dhe jo më nga ai  tokësor.  Po dhe në qytetin ‘’Unfitova’’ shtresa e pluhurit dhe e baltës ariti një metër e gjysëm.  Mezi mbante mënd ndonjë plak vendndodhjen e tij. Ama, që aty faraoni kishte fituar një betejë të madhe kundër gjithë armiqve të tij, kjo dihej se e thotë edhe kënga e vjetër. Bile fitorja ishte vendimtare për fatet e mbretërisë,  se ushtria armike, e ardhur që nga shumë larg, ishte shumë herë më e madhe në numër dhe shumë herë më e armatosur se ajo e faraonit dhe  …legjenda vijonte…

…Në fshat erdhën një ditë ca njerëz që gërmonin mbi qytete të mbuluara nga dheu.

Quheshin arkeologë dhe kishin ardhur nga shumë larg. Nga jermania a nga galia thoshnin.  Gërmonin edhe vare dhe në eshtrat që gjenin,  lexonin atë që kishte ndodhur. Vetëm ta mendosh të dridhen leqet e këmbëve e jo më ti shikosh tek lexojnë, psh te kafka e gjeturë se si e qysh  i janë prerë këmbëtë këtij  apo atij të gjorit.

Lemeri,lemeri.

Po ja që ata e lexojnë. Ashtu siç lexon dhjaku Spiro i kishës të fshatit tonë fatin e njerëzve,  te shpatulla e kecit a e qingjit.

Ata nisën të gërmonin në shumë vënde. Ç’ne gërmonin. Pse të gërmuar qe ai. Ata e përkëdhelnin  tokën. Siç përkëdhelet fëmëra në krevat, avash avash, që të ngrohet një çikë.  Ngrohet dhe pastaj të jep vetë atë që i kërkon .Ta jep dhe në mos e daç më ti. Kështu dhe toka u jipte ca gjëra që ata u gëzoheshin si fëmijë. Ca statujëza, ca figurina, ca shtiza e shpata.  Hekurishte pa vlerë xhanëm, por ata hidheshin përpjetë nga gëzimi.

 Një ditë gjetën lapidarin të përmbysur e të copëtuar dhe  shkrimin e bronxtë që qe  mbi të.  Tre ditë bënë festë. Ha e pi e këndo.

Erdhën edhe nga kryeqiteti i Republikës(vëndi tani është  bërë Republikë dhe nuk është më mbretëri apo faraonëri).

U dhanë dhe ca dekorata të vendit të evgjitëve atyre jermanëve e galëve.

Ata i lanë dekoratat mënjanë e vazhduan të gërmojnë te lapidari. Gërmo një e gërmo dy, gërmo tre e mos ndalo as në katër metra. Vate pesë a gjashtë metra kur kazmaja goditi në metal. Sokëllima gëzimi. Avash avash u nxor një sënduk floriri.

Qeveria dërgoi menjëherë ushtarët ta ruanin.

U hap sënduku, por në vend që të qe plot me flori, gjetën vetëm katër tabakë bakri.

Kjo qe si një dush i ftohtë për të tërë. Mendo vetë, katër tabakë bakri në vend të floririr. Dhe gjashtë a shtatë metra thellë groposur. .

Mbi to seç ishte shkruar.

Jermanët i pastruan e i bënë të feksnin dhe pastaj i fotografuan dhe ato, siç bënin me të gjitha gjërat që gjenin. Ushtria e mori dhe sëndukun e florinjtë me tabakët e bakërtë dhe kjo punë sikur u harua.

Domosdo që te ato tabakë do qe shkruar për lavdinë e fituar nga faraoni në atë betejë.  Domosdo që atë betejë e ka drejtuar vetë faraoni

Domosado për këto fliste.

Domosdo.

Historia sikur u harua. Po ja që një gazetë jermane apo  nga galia, pas nja dhjetë apo njëzetë vjetësh shkruajti se,  qe përkthyer ai shkrimi i  tabakëve të bakërtë dhe atje qe shkruar e vërteta që kish ndodhur e qe  groposur dhe gënjeshtra që qe ngritur mbi këtë të vërtetë .

U bë një zallamahi  nga vendi i faraonit, evgjitëria, dhe   për pak filloi një luftë tjetër me vendin e  lexuesit të tabakëve të bakërtë.

Dhe do kish filluar vërtet lufta sikur vendi i faraonit të qe pranë jermanisë apo galisë. Shyqyr zotit që s’u bë ajo luftë, se do qe vrarë e grirë njerëzia e tërë..

Po kjo jo për meritë të zotit, por se ai jermani apo gali, tani burrë plak e i zbardhur, nga djalë i ri që qe kur  i zbuloi, i këreu në gazetë fotografitë e tabakëve të bakërtë me shkrime sipër to, gërmatë si qenë atëherë dhe si janë sot, dhe si kthehen llafet nga e folura dhe e shkruara e asaj kohe në të folurën dhe të shkruarën e sotme. Sikur të mos mjaftonte kjo, të tëra këto i boton në një vivlio, libër kthenet në shqip kjo fjalë, pra i boton në një libërë që u shit në tërë botën.

Tërë pashallarët e morën këtë vivlio, dhe vunë kënduesa që t’ua këndonin .

Pas shënimet e defterit të parë

Kështu ka ndodhur  mashtrimi në evgjitërinë e lashtë e të stërlashtë dhe që mbeti mashtrimi  pa u zbuluar shekuj e shekuj me radhë. Po unë se kam hallin te faraoni mbret i evgjitërisë. Unë e kam hallin se dhe në fshatin tonë S., po thuret edhe sot e kësaj dite një tjetër mashtrim i madh. Ndajë duhetë shkruar e vërteta, dhe të nxiretë në dritë atëherë kur duhetë..Tani sa s’është von të shkruhetë, dhe këtë duhet ta bëj  unë, sepse në këtë fshat, pas priftitë plak e kusureshumë,  vetëm unë di gramë, unë që brodha kurbeteve, që u nisa nga fshati djalë dhe u ktheva plak e i sëmurë.

Do nis ta shkruaj në këta defterë të zverdhurë nga koha  për të pasmitë, që ta dinë të vërtetënë e të mësojnë nga bëmatë e të parëve.

Se, edhe bëmatë  more xhan, kanë edhe anën e tyre të pasme, që nuk është aqë e ndriturë.

Si kjo puna e kripës që desh na e kriposi tërë jetënë,  të tërëve.

Dhe duhet të shkruaj,  se kripën për të  mashtruar Pashain e lig të Janinës,  nuk e mbolli Thomai por e mbolli Miçua. Jo vetëm kaqë, por dhe mëndja për të gënjyer Pashanë me mbjelljen e kripësë apo me kripën e mbjellur,  qe vetëm e Miços. Se atij, more xhan i priste mëndja për këto të holla. Të tjerët, vetëm kërcuj kërrenin nga koka. Ndaj e kishim edhe Kapedan të fshatit. U printe trimave në luftë, u printe dhe burrave në kuvend. Ndërsa Thomai,  mori meritat nga budallallëku dhe jo nga zgjuarsia. Ose më shkoqur muhabeti, Thomai mori kripën që i dha fshati për ta shitur në kasaba të Delvinës, si kripë të mbjellur e të  korrur  në fshatin tonë. I taksëm atij dreqi, që edhe ato që do fitonte nga shitja e kripës, t’i mbante për vete. Po kur pa që qenë shumë e ca më tepër që qenë qyl, i hipi oreksi shejtanit. Se për të lig e qylexhi të tërë e njohim Thomain. Ama,  për trim e për të zgjuar,  as e kemi parë e as e kemi dëgjuar.

Ç’i duhet budallait trimëria e zgjuarsia.

Ç’i do qëni brekët xhanëm.

Dhe unë pra, duke e njohur forcën e të shkruarit, që ja kalon  forcës së jataganit,  vendosa të shkruaj për të pasmit, historinë e mortit të Thomait.

Shkruaj për historinë e mortit të Thomait, se në këtë mort, më mirë se në vendime të vilajetit a në kuvende të burrave të dheut, a në biseda te rrapi i ndonjë  fshatit apo te Shpella e Besës të fshatit tonë, pra, në këtë mort u mbulua realisht e vërteta dhe mori jetë e forcë mashtrimi.

Ai mashtrim, që aqë shumë i duhej fshatit në ato kohë të turbullta.

Në tërë dynjanë, njerëzit përpiqen të zbulojnë mashtrimet, ne në fshatin tënë përpiqemi ti japim jetë e ta forcojmë pikërisht atë, mashtrimin.

Dikush do thotë që mashtrimi i ngjan një ferre ku strehoen shumë gjarpërinj, ose i ngjan një rjete merimange e ku ta di unë.

Jam dakort me ju, por pa mendoni se sa do vlejë një ferrë e madhe,  që ka mbirë në hyrjen e një shpelle, duke e mbuluar gjithë hyrjen, dhe pikërsiht te shpella ku ju kini fshehur një thesar të madh, që të tërë do kërkojnë t’ua marin.

Mendo sa shumë do vlente që,  pikërisht te kjo ferrë të gjallonin sa më shumë gjarpërinj, të cilët me fërshëllimat e tyre dhe me shikimin e ngjethës të syve të ftohtë, do ja hiqnin çdo kureshtari dëshirën për të eksploruar  në brendësi të saj apo matanë ferrës.

Sa e bukur do qe dhe një rjetë merimange, sa më e dëndur bile, që të zinte fill mu te degët e ferrës dhe të zgjatej sa ti donte qefi.

Ju siguroj unë që thesari i fshehur në këtë shpellë është i shpëtuar, pikërisht falë ferrës dhe  rrjetës së merimangës. Domosdo dhe ca gjarpërinjve.

Ashtu si shpëtoi fshati ynë falë mashtrimit.

Mos u habitni, fshati ynë ka shpëtuar pa u myslimanizuar  e pa u shkatëruar nga ai dreq pashai i Janinës, vetëm falë  mashtrimit të propoganduar, apo kapardisjes si autor i mashtrimit, të Thomait.

Hakçe hakçe, i ziu Thoma, as që e mori vesh ndonjëherë se mashtronte nga që qe i mashtruarë, ose më saktë e propogandonte si të vërtetë mashtrimin që ju bë atij vetë në fillim, dhe pas atij, Pashait të madh e të lig të Janinës.

Budalla, budalla Thomai, por ama budalla i sinqertë dhe dihetë se, budallallëku i një budallai të sinqertë, bën punë më shumë se trimëria e zgjuarsia e një kapedani.

Shahitë për këtë jemi ne, banorët e fshatit S. mbi Delvinë.

Defteri i dytë.

Lajmi i vdekjes së Thomait, ose më saktë, lajmi se Thomai u gjet i vdekur te Përroi i Thatë, e tronditi tërrë fshatin S. njësojë sikur të kishte rënë një tërmet. Jo nga ata tërmetet verdhacukë,që fëshfërijnë si pordhë plakash, por një tërmet si ai që ra para  tetë vjetësh, i cili bëri që dhe  burimi i Bistricës të  ndërojë vend.

Nuk buronte më Bistrica në tri vënde larg e larg, por më e shumta e ujit dilte nga një burim i vetëm. Apo s’qe dhe i bukur ky burim, tamam si një sy i kaltër nuseje. Kështu filloi ta quajë njerëzia, Syri i Kaltër. Kërrente ujë ky Sy i Kaltër, të pastër kristal, si lot vajzërishte.

Dhe rinte hapur ky sy, jo vetëm që të  buronte ujët por edhe që të shikonte se mos vinte ndonjë që ta vidhte këtë ujë.

Frika qe nga Pashai i Janinës, kjo dihet. 

Se ky dreq pashai, çdo gjë të bukur e donte për vete njëherë.

Pa le të qe, vajzë a djalë, para a rrobë, kal a jatagan.

Me një fjalë, çdo gjë që ka bërë perëndia mbi dhe, do e provonte i pari vetë.

Te ky tahmaqarllëk i tij  e patën burimin shumë të liga që kanë ndodhur në këtë  vilajet, po ç’ti bësh. Më i forti, më i zoti.

Por ne e kishim llafin te vdekja e Thomait, aqë shumë e uruar dhe e dëshiruar nga plakat e fshatit S. për një mot e ca dhe po aqë e pabesueshme tani që ndodhi.

Që Thomai kishte vdekur, kjo dukej ashiqare nga ulërimat e të shoqes dhe të bijës, që vinin nga shtëpia e tij poshtë te burimi.

 Por  nga që ja kishin ndjellur shumë këtë vdekje, e kishin parë nëpër filxhanë dhe ëndëra, dhe, për pasojë e prisnin të ndodhte a sot a nesër.  Prit e prit vdekje e vdekje s’ka, aqë sa doli dhe fjala e urtë se mortja nuk është qën që të hajë m.t, qoftë ky i njomë apo i thatë.

Pa u bë kjo puna e dëshirës së plakave, si puna e dhelpërës, që vraponte pas topeve të dashit, hë do ti bien këtu e hë do ti bien atje,  dashi ikë e dhelpëra pas tij.

Kështu i gjeti dhe plakat e S.me  mallëkimet e tyre. Mallëko sot e ndill vdekjen nesër, por Thomai gjallë e më të gjallë. Jo vetëm kaqë, por u trokiste dhe më portë serbez serbez e u kërkonte paçen e kokës të taksur fshatçe për të.

-Hëngërsh e mos u frifsh – e mallëkonin plakat duke i dhënë te porta e oborit tasin me paçe.

Qe bërë zakon në fshat, që racionin me paçe, apo më mirë ta quajmë  taksën e paçes, Thomai t’ja jipnin vetëm plakat dhe jashtë gardhit të oborit. Si nje bestyni për mospasje jetëgjatësi, në daç Thomai, në daç kushti i Thomait vënë fshatit.

Por Thomai s’e vriste shumë mëndjen, as për mallëkime dhe as për parashikime e paragjykime.  Të tëra ua falte, por vetëm racionin e paçes t’i jipnin. Ndajë nuk ua varte shumë plakave, nuk u fliste fare,  por vetëm sa u zgërdhihej ndonjëherë  në surrat. Ndonjërën edhe e pyeste si me të qeshur në qe bërë paçia me kokë qëngji a me kokë keci, se po të qe me kokë lepuri, nuk e donte.

-Hajde duro dhe pordhë Thomai tani, qaheshin plakat te djemtë mbrëmjeve..

Sa për mallëkimin që të mos frihej, domethënë që të mos ngopej, edhe ky bënte të kundërtën. Sa më shumë e mallëkonin, aqë më shumë shëndoshej i mallëkuari, domethënë Thomai. Pa i dolën dhe nja dy a tri çibanë që e shëmtuan më shumë nga ç’qe  vetvetiu.

Pikërisht, këto ditë, që çibanët i riteshin e i dukeshin që përtejë, shejtani vajti e i friu në vesh Thomait,  që të ngacmonte me romuze plakat e fshatit dhe pikërisht në kohën që ato i jipnin  taksën e paçes.

S’ke ç’i bën.

Nuk thonë kot ,që shejtani , kur s’ka ç’bën,zë e ja bën të birit nga prapa.

Qëlloi që atë ditë ta kishte radhën Frosina, ose më saktë shtëpia e Frosinës. Por ja që   ajo  kishte qënë zaif  në mbrëmje, ndajë  u vonua pakëz në mëngjez të dilte te porta.

Mirë ajo u vonua, por Thomait filluan ti këndonin zorrët në bark e nuk priste dot rehat rehat, ndajë filloi te vejë  e vinte te porta e oborit, duke mërmëritur me vete.

Pa filloi të kruajë kokën që mbi festen e leshtë dhe një e dy hidhte vështrimet te porta, ku më në fund, u dha Frosina.

S’duroi orëziu sa të ja jipte urtë e butë racionin e taksur të paçes, qoftë dhe me ndonjë mallëkim të zakonshëm a duke i bërë munxët në ikje, por si një triumfator, kur e pa që po vinte  qetë qetë me tenxheren në dorë ja hodhi me bejte;

                                  Ngrehu moj  tenxherebardha

                                  Ngrehu se të erdhi radha

                                  Mer kusinë e bën përpara.

E këndonte bejten shtruar e shtruar, si të qe këngë dasme kënduar nga  plakat, që e ftonin nusen, a të dilte në krye të valles a të futej në gjerdhek se do vinte dhëndëri, ja tani për pak.

Po Frosina, sido  që qe nuse e re, vetëmë tre vjet  martuarë,  s’qe nga ato nuse  që të nusëronte me këngën e Thomait. Si  nga ai deli fis që qe, e kish aqë përvojë sa ti përgjigjej talljes së këtij delenxhiu.

Menjëfjalë, gjeti kishë ku të falej Thomai. Me Frosinën, që kishin frikë ti mprihinin brirët dhe  burrat më të mënçur të fshatit e të krahinës. Po Frosina, që kur erdhi nuse në fshat, i pataksi të tërë me xhevapin që u jepte fët e fët.

Të tërë e kujtojnë Nasho perifanin, atë deli djalë, trim po,  i bukur po e po, që, po  ti shikonte drejt e në dritën e syrit nuset e fshatit, ato binin në jatak të tij,  siç bienë pulat nga pema,  kur i zë flama. E kështu një ditë, kish nja tre muaj që kish ardhë nuse në fshat Frosina,  duke shkuarë rrugës u poqën ballë për ballë.

-Aman moj nuse- i thotë Nashua duke dredhur mustaqet spic që kish -thuajmë  ç’farë ha, moj të keqenë, që më je bërë  kaqë e mirë.

Ç’do vajzë e nuse e fshatit do ikte e skuqur dhe e përvëluar nga turpi, po Frosina ju kthye hazërxhevap;

-Pse, mos  do që ta hashë edhe ti atë që ha unë kathe natë.  Aman,  vetëm tim shoqi mos ja kërko,  se më përgjysmon mua racionin mbrëmësor.

Nashua mbeti gojëhapur nga serbesllëku i nuses së re, se përgjigjen e saj e kuptoi vetëm pas nja dy orësh. E vërteta është, se ai priste që nusja e re e turpëruar, ti fliste për ndonjë përvëlak me qull të misërt, për ndonjë  pulë të zier a për ca fruta , si shegë,  psh që i kish me shumicë fshati. Po se do ja thoshte troç e në mes të ditës nusja e re,  që mos kërkonte  ta hante dhe ai, atë që hante ajo në dhomën e gjumit nga burri, këtë s’ja priste mëndia.

Kjo do të thotë, që kjo nuse e deli nuse e quajti fare fare ashtu, si u thonë atyre burave, që janë gra e që kërkojnë burra. Medemek Nasho perifani nuk është burrë, por është grua dhe kërkon të marrë racionin mbrëmësor të Frosinës.

Dhe kjo na duhej.

Në vënd që të zëmërohej, ja nisi një të qeshure si budalla në mes të fshatit, sa që u pataks dynjaja.Ua tha përgjigjen e nuses së re nja tri a katër vetave, me amanet që të mos ja thoshnin të shoqit të Frosinës. Fjala rodhi ku duhej dhe gjithë burrat e gratë e fshatit e shihnin me respekt nusen e re.

Do ti që një ditë, donte  dhe mëmë Kalina të molloiste me këtë nuse që ju dëgjuaka llafi, ndaje një ditë, atje tek qenë në krua, i thotë Frosinës,  e cila rinte pak si mënjanë, medemek si nuse e re dhe e turpëshme;

-Eja më pranë moj bijë, të molloisim bashkë o xhan. Pse ri mënjanë a të keqenë?

Po Frosina,pa e vrarë shumë mëndjen ja ktheu hazërxhevap;

-E ç’të rimë bashkë, nëne. Ti je klloçkë e unë jam zoçkë. Dhe për leshin  po të molloisim, ti do tregosh si e tjer me furkë, ndërsa unë, si e fërkoj me dorë butë butë.

Gazi  shpërtheu te graria në krua. Pa nisi gjithë fshati të molloisë për zoçkat e për klloçkat e për leshin, që njëra e tirte e tjetra e fërkonte, e qesh e bot njerëzia, por ama duke i dhënë  vendin e nderit kësaj nuseje gjuhëbrisk.

Molloisej nga graria dhe përgjegjia që i dha Frosina të shoqit,si larg e larg, ditën e Shën Kollit.

Siç duket, do kishin bërë llafe burrë e grua në shtëpi, ndajë dhe i shoqi u thosh shokëve të tij,  po në një mënyrë që ta dëgjonin dhe graria pak më tejë, në mes të të cilave qe Frosina;

-E që ua kam llafin more vëllezër, ta dini ju se ç’supë e mirë bëhetë me pulën e komshiut. Të kënaq xhanin, more të kënaq xhanin. Jo vetëmë barkun.

Me ç’po dukej, një natë më parë paskësh fjetur vetëm në krevat dhe këtë llaf e hidh për të shoqenë, medemek,  të mblidhte mëndjenë se ai kishte ku shkonte të flinte vetë i dytë.

Mirë ja hodhi  me  thumb, po Frosina ja ktheu me plumb kur, si me  shaka, sikur po tregonte ndonjë histori, u tha grave që kish pranë,po me zë të lartë,  që ta dëgjonte dhe i shoqi e shokët e tij atje tejë;

-Supë e mirë bëhet me pulën e fqinjit, moj motrani, po s’kini parë ju se ç’byrek bëhet me gjelin e tij. Të hashë e të ngopesh e mos të të vejë mëndja për një javë resht.  Për të ngrënë e kam llafin,për të ngrënë.

-Mos dreq, se më fëlliqe-u hodh i shoqi dhe duke ju afruar me të qeshur,  pasi i hodhi dorën  mbi sup, i tha që të dëgjohej mirë  e larg;

-Eja moj xhane, eja. E ç’e do gjelin kur ke demin.

E kur e fitoi këtë  autoritet në grari e në burrë të saj,t ani do e humbiste  me Thomanë, që donte ta tallte.

Që tallej Thomai, kjo dukej që përtejë, se, sido që të qe, vetëm të bardha s’qenë tenxheret e Frosinës. Mase kishin qënë të bardha kur i  kish bërë ustai në Delvinë, po tani, me çekiç  ti godisje, dy gisht zgjyrë kërrenin. E ku ta mbante të bardhën e zeza kusi, mbi pirostinë e vatrës a e varur te çengeli i oxhakut. Sado që i lante e i fërkonte me rrërë e me finjë e varfëra grua, ato vetëm të zbardheshin s’dinin, ndajë dhe kjo ja kish hequr fillin kësaj pune. Po që të ja përmëndte këtë ky qylexhiu i mallëkuar, kjo s’durohej.

Ndajë,  pasi e pa njëherë nga  këmbëtë te koka, e ndali vështrimin tek ato dy çibanët që i kishin dalur Thomait  ato ditë dhe fët e fët ja ngriti bejten;

                                    O moj hunda me tri kate

                                     Moj e shkreta ç’surrat pate

                                     Çibanët, koqe patate  

                                     Një në tëmth e një në faqe

                                     Sup më sup tri ok’ mustaqe.

                                     Mustaqet zgjatur tri kut

                                     Si  të  lyera me m..t

-Ç’pata që trazova nepërkën në fole – tha me vete Thomai. Uli kokën dhe iku si me vrap, ndoshta duke menduarë se po të ikte, duke qënë se ai vetë nuk e dëgjonte, nuk do ta dëgjonte dhe njeri tjetër bejten e Frosinës. Por bejtja mori dhenë se Frosina  ja  tha kunatës,  Hajdhosë e cila kishte borxh, që për një orë ta përcillte në gjithë fshatit.

Të nesërmen haberi, me siguri  do vente në Janinë, te Pashai, i cili, kur ta dëgjonte do gajasej dhe do pyeste se cila është kjo Hajdho që e solli  këtë sherbetlajm.

Pa do e thëriste në kala, pa do e ulte në gjunjë, pa do i blente fustane, fustanë avrope, jo çitjane muslimane, e… e ëndëronte kjo Hajdhua e fshatit S.

Por ne e kishim fjalën te bejtja e Frosinës që mori dhenë. Kaqë u desh, dhe plakat e fshatit e gjetën armën e duhur për ta prapsur Thomanë nga qylllëku i tij dhe tërë ditën jipnin e mirnin  e ngrinin bejte për të. Vetkuptohet që në krye të  plakave ishte Frosina, edhe për shkak se ajo u bë sebep për këtë betejë bejtesh, por edhe për faktin se ajo qe një bejtexheshë  që sja hante qëni shkopin. Në hallin më të madh të qe, po ta cingrisje me romuze, ta ngriti këngën e të bëri bolori  aty për aty. Thonë se ajo ja dha edhe Xhixho Malisë bejtenë që i këndoi Thomait,  atë të mërkurë që kish radhën e që i thosh si duke qarë hallin e fshatit tënë;-

                                   -Të prishi o S. të prishi

                                     Seç të prishi Thoma Niçi

                                    Që na kërkon paçe viçi

                                    Mu tek porta,mu tek mëni

                                    Sot i  dhashë paçe qëni  

                                    Në ardhtë prap orëziu

                                    Do frihet me paçe miu.

Pa nisi gara e plakave të fshatit kush do kërente bejten më të bukur për Thomanë.

Pa nisën të stiseshin vargjet  nga më të paparët e të padëgjuarat dhe plakat  pasi ja dëftonin njëra tjetrës, pasi ndreqnin ndonjë resht a ndonjë varg,mezi prisnin tu vinte radha t’u trokiste Thomai në portë. Mere me mënd vetë se çqyfyr ishte;-

-Vinte Thomai serbez të mirte qylin e përditshëm, kur vap, plakat ja feksnin surratit një bejte, sa  që i ziu burrë s’dinte nga të ja mbathte.

Po duke qënë se radha u vinte në krie të muajit, se çdo ditë kishte radhën një shtëpi e fshatit dhe s’bënte të harohej asnjëra, shto këtu kishën  e cila kishte dy ditë resht detyrim, se në fund të fundit, gjithë lufta bëhej që të mos ndërohej feja, pra të mos ulej hoxha në vënd të priftit, siç e argumentoi Thomai atë ditë në  mbledhjen e burrave të Shpella e Besës, pra duke qënë se radha vononte të vinte e padurimi i plakave ritej, atëherë ato filluan  të spostonin vetë radhën, sidomos te shtëpitë që s’qenë dhe aqë mirë me bagëti.

Protestës së Thomait për prishjen e marveshjes,  ato ju përgjigjën se thelbi i marveshjes ishte që Thomai të mirte  kathe ditë nga një tas me paçe koke dhe s’kish shumë rëndësi se nga kush e mirte. Po qe se ai kishte frikë mos i humbte radha e fshatit, të mos merakosej shumë se s’do ti humbte asnjë ditë tasi me paçe. Me një fjalë, ai s’kishte ç’të humbiste, po të vente ku i thoshnin. Dhe Thomai vente, dëgjonte, mirte e ikte.

Rëndësi për të kishte   të mirte, pa seç dëgjonte, zëje se se dëgjoi fare.

E bejtet gjëmonin në të tëra portat e fshatit, ku qe dita e pagimit të taksës dhe ku si rastësisht mblidheshin disa plaka që bënin muhabet e që si rastësisht ja mirnin këngës. Kënga më e famëshme qe ajo që kishte si refren ato tri vargjet                                                             

                                                      

                                                        -Këndon bilbili në lis

                                                          Sillo mos u sillois

                                                          Do bëç siç e ke në fis

Ama duhet të themi se vargun e dytë plakat e ndryshonin në; ‘’Thoma,mos u sillois’’ dhe dukej se u pëlqente më shumë kështu, sesa në vargun original, për një farë Sillo apo Stillo që askush se mbante mënd se cili qe e ç’kishte bërë.

Sikur të mos mjaftonin plakat, ose më mirë, duke  imituar plakat, edhe fëmijët ngritën këngët e tyre për Thomain. E vërteta është se fëmijët nuk dinin fare se si qe puna e kripës së mbjellë nga Thomai dhe nuk e mirnin fare vesh se si qe kjo punë, por meqënëse gjyshet  e tyre këndonin, edhe ata, duke u zvarisur pas fustaneve të zeza e të gjata të plakave, befas e gjenin veten në një grup fëmijësh, që mblidheshin e loznin pak më larg Me qënëse gjyshet e tyre këndonin, edhe ato imitonin këngët, ose më saktë këngët e tyre fëminore ja përshtatnin kripës dhe Thomait. Kështu u këndua ajo kënga e fëmijëve atë të shtunë te porta e shtëpisë së Petros.

Pra, atë ditë e kishte radhën shtëpia e Petros të jepte qylin për Thomanë, paçen doja të thoshja, dhe aty, fëmijët,  posa panë Thomain që të afrohej, u ngritën në këmbë dhe duke u sjellë në formë rethi, zënur dorë për dore kënduan duke vallzuar;  

                                           

-Re re gogore

Hidh o zot pak shi mbi dhe

Hidhe shiun pikë pikë

Se Thomai mbolli kripë

O Thoma të kripsha trutë

Kështu i do mushka drutë.

Te kjo këngë, fëmijët, që gjer te vargu i fundit  kapardiseshin me kokën lart, pikërisht aty ku përmëndej emri i Thomait, hapi befas ndalej, për tu ulur fëmijët në gjunjë te reshti i fundit, si për ti vënë vulën kësaj kënge e kësaj ndodhie.

Por plakat nuk bënë komente, por u duk që  u shastisën fare.

Pa u turën me vrap drejt fëmijëve e nisën ti puthnin pllaq e plluq, në faqe e në kokë, i mirnin e i hidhnin  hopa, pa përmëndur këtu Agathinë e Mitros, e cila, kaqë shumë u gajas, sa nisi të rrokullisej në barin e tharë, bashkë me nja dy a tri fëmijë.

Plakat e tjera nisën të bënin kryqin e të bekonin fëmijët, ndërsa Agathia, pasi nxori nga xhepi i xhaketës së saj të zezë nja dy  copë llokume, nisi t’i fshijë me dorën e reshkurë nga thërimet që u qenë ngjitur në xhep, i ndau në disa copa e nisi t’ua japë fëmijëve drejt e në gojë, siç jep prifti naforën në kishë, ditën e ringjalljes.

 Kënga që s’u la të këndohej

 e shkruarë te defteri i dytë, në fletët e pasme.

Dëshira për të ngritur këngë për Thomanë dhë kripën e tij paskësh aritur kulmin.

Nisën dhe pleqtë të cingriseshin me njëri tjetrin e duke  thënë, jo,më je bërë si Thomai, jo po do keshë ndonjë damar nga fisi i Thomait, për të përfunduar te Nashua i Kokajve që ngriti atë këngën që s’ja pranoi fshati.

Fshati nuk ja pranoi dhe e quajti ‘’palo këngë’’.

Pa u mblodhën burrat e fshatit te ‘’Shpella e Besës’’për ta pleqëruar këtë punë urtë e butë.

Ndryshe nga gjithë fshatrat e tjerë që,  për të marë vendime të rëndësishme, mblidheshin te ‘’rrapi i fshatit’’, i cili detyrimisht ishte  gjithmon në qëndër të fshatit, pranë ndonjë burimi apo pranë mejhanes, ose më saktë mejhania ishte ndërtuar pranë rrapit dhe burimi, po të mos qe pranë rrapit, ja sillnin ujin te rrapi me ca sulina qeramike, si qëmoti xhanëm.

Ky fshat pra , ndryshe nga fshatrat e tjerë, për të marë vendimet  kishte të quajturin ‘’Shpella e Besës’’. Quhej ‘’e besës’’ se gjithmon , pasi mirej vendimi përkatës, pjesmarësit jipnin besën që do punonin e do luftonin për të zbatuar vendimet e mara në këtë mbledhje. Por ajo që të  hutonte qe pikërisht emërtimi ‘’Shpella’’ që për këdo, nënkuptonte një guvë të gërryer në mal, ose nga njeriu por zakonisht dhe përgjithësisht nga forcat  erozive të natyrës. Madhësia e kësaj shpelle në vënde të ndryshme varionte  në disa metra  kub hapërsirë, por gjithsesi, brenda në të mund të futeshin një ose më shumë njerëz. Por në këtë fshat, shpellë quhej jo një guvë dosido, por pikërisht ajo që s’ta mirte mëndja kurrë;        

 -Një gurr i madh në mes të fshatit, me një sipërfaqë  dy a tri metra katrorë, në të cilin hipnin ata që mbanin fjalën në beslidhje dhe ata që betoheshin .

Vetkuptohet që hipnin një nga një, qoftë kur flisnin, qoftë kur betoheshin, se dy nga dy e tri nga tri s’kishin si të rinin.

Këtë gur pra, banorët e fshatit e quanin shpellë. Bile fëmijët kur ziheshin, i hakëreheshin njeri tjetrit ne fjalët;-Do të të vërvit ndonjë shpellë në kokë, që të mos ngrihesh më.

Ky gur apo shpellë qe shënjtëruar ose trajtohej si i shënjtë, gjer aty, sa që vendimet e mara në të ishin  të detyrueshme për tu zbatuar,  pavarësisht nga kostua që do kishin dhe se asnjë  vendim apo betim i marë dhe i bërë larg këtij guri, s’kishte asnjë vlerë dhe detyrim për tu zbatuar dhe mbajtur.

Ti mund të betoheshe edhe në vende të tjera, si psh te mejhania e fshatit, por mosmbajtja e këtij betimi, nuk të vinte para përgjegjësisë për shkelje bese dhe betimi, sepse besa dhe betimi i dhënë dhe i bërë larg kësaj shpelle, quhej si besë dhe betim e dhënë dhe e bërë në kushtet e një kërcënimi a të ndonjë frikësimi, pra quhej besë a betim i dhënë dhe i bërë nga halli. Psh,të zuri Pashai në Janinë dhe të thotë;

-Betohu dhe nëmë besën që do bëhesh mysliman sa të vesh në fshat, ndryshe të preva kokënë.

Që Pashai ta pret kokën pa një e pa dy, këtë e dinë të tërë.

Atëherë t’i i betohesh Pashait para litarit dhe i thua;

-O Pasha, betonem për kokën e Muhametit që, sa të vete në fshat do bënem synet e do mar shtatë gra.

Pashai të lëshon se të beson, nga që  kujton se hieja e tij arin dhe në fshatin S., ku në fakt s’ja var njeri teneqenë. Ama, ti s’je i detyruar ta mbashë besën dhe benë për arsye se, e para, e ke dhënë nën  kushtet e shtrëngesës dhe të frikës së litarit, pra e ke përdorur si shteg shpëtimi nga vdekja dhe e dyta dhe  ajo që ka më shumë rëndësi është fakti se këtë besë dhe këtë betim ti e ke dhënë dhe e ke bërë larg ‘’Shpellës së Besës’’. Pra larg këtij vëndi të shënjtëruar për besë dhe betime.

Është njësojë, more xhan, si të veshë në xhami dhe të bësh kryqin e ti lutesh Jezu Krishtit apo Shën Mërisë.

Domosdo që nuk quhet dhe s’ta pranon perëndia këtë lutje.

Tani, këtu ta themi e këtu ta lënë, te kjo shpellë, pra te ky gur, në muajin gusht , kur  vapa ‘’ndez dhe gurin’’,në kohën që kopeja niset për kullotë, qëllon që hipën edhe  cjapi përçor dhe që nga lartësia e tij ‘’shpellore’’ u mer erë dhive, në ‘’i ka zënë vapa’’ apo jo.

Se vapa e gushtit ndez edhe gjënë e gjallë, e sidomos dhinë që është me ‘’trastë’’ jashtë. Pa kutërbon vëndi nga afshi i dhive, që të vjen të marësh malin përpjetë. Ti po deshë mer dhe malin apo fushën, s’të ndalon njeri, por cjapi nuk tundet nga istikami.

Pasi pikas dhinë që është ndezur më shumë, nuk e zgjat më, por që nga shkëmbi i vërvitet sipër dhe ‘’e freskon që t’i ikë vapa’’.

Do thuash ti, pse nuk ikin me vrap dhitë të shpëtojnë nga ai ‘’palo cjap’’. 

Por ja që  dhitë kanë vetë dëshirë që t’i mirisë cjapi i shpellës, ndajë kalojnë plot dëshirë në radhë një nga një aty te ‘’Shpella e Besës’’ apo te guri i cjapit, dhe kështu plot, regull e radhë  dallin nga fshati për në kullota.

Belaja ndodhi një ditë gushti që bëhej festa e Shën Mërisë. Si zakonisht, graria grupe grupe, kish marë rrugën për në kishë, dhitë po në resht bënin ‘’paradën e bukurisë’’, kur ç’të shikoje;

-Në majë të shpellës, në krahun e djathtë të cjapit qëndronte Nasho perifani, dhe me dorë si strehë mbi sy, vështronte atje tejë te rruga. Le ti japim hakun, Nashua kishte hipur para cjapit te shpella, por i përqëndruar siç qe, duke vështruar rrugën, medemek, pse po vononin ata të shtëpisë së tij, nuk e vuri re cjapin që erdhi te ‘’vendroja’’e tij dhe vështronte paradën e dhive.

Nuk e pa Nashua, po e pa  Frosina që vinte  me një tufë nusesh të reja.

Kish ca kohë që Frosinës  i kish mbetur një çikë hatri nga Nashua, se ai s’po i dilte më në rrugë apo te kroi, po vështronte nga shkonte nusja e Kolës, një thatuqe, firifiu nga mëndja.

-Ç’ti bësh, ata që kanë vaktin, zgjedhin dhe thelat, thosh me vete Frosina.

Po kur e pa aty në majë të shpellës , me cjapin përkrah, ose më saktë me cjapin që i rinte  në krah, u tha shoqeve;-Vështroni, vështroni.

E më pas, ju kthye cjapit, sikur të mos qe fare Nashua aty dhe i ngriti bejten në vënd ;

                                                       Më të lumtë more cjap

                                                       Që i bëre dhitë zap.

Graria ja dha të qeshurit me bot, dhe nusja e Leksit ndali në vënd nga të qeshurit se për pak këputi mish. Dhanë e muarnë graria dhe mezi e shpëtuan nga e liga.

I shkreti Nasho, që e dëgjoi mirë Frosinën,ktheu kokën dhe mbeti i pataksur kur pa  ‘’shoqëruesin’’  e tij të shpella.  E zuri lemeria kur  hodhi sytë e pa edhe ‘’paradën serioze trastajashtë’’ të dhive poshtë shpellës.

Pa një tu hedhur nga shpella, dhe desh theu kërcirin, more xhan.

Pa një të ja dhënë vrapit e u fut në kishë  dhe zuri radhën e fundit e nuk bëzante fare.

Jo vetëm gjatë meshës, por dhe kur mbaroi ajo, priste brënda e pyeste priftin për bëmat e shënjtorëve.

-Mbase i erdhën mëntë dhe këtij rrufjani dhe shënjtërohet-mendoi prifti dhe vër e vër  me histori shënjtorësh.

Graria, duke kukurisur e bëri gjithë rrugën nga kisha  te rrepet i fshatit, ku do bëhej festa.   Plakatë, filluan ti vështrojnë një çikë shtrëmbër këto nuse që vetëm kakarisnin..

-Po këto lanete. Mo i zuri zangali. Në kishë vihet serioz, moj xhane. Tjetër gjë  që ja nisim këngës e valles më pas. Po kështu, me dhëmbë jashtë, ruajna o zot, mos i zuri vapa.

U prishën këto nuset e sivjeme, u prishën. Pa le që na prishën  djemtë, po u tërbuan edhe pleqtë. O shën Mëri, dhe ti o Shën Spiridhon i kasës së Korfuzit, mbrona mënt e kokës.

Mere me mënd zallamahinë në kishë. Prifti folë e ndalo e vështro rason , sepse mendonte se graria qeshnin me të, si atëherë që mezi e pikasi në mes të meshës se mbi raso i kishte rënë një gocile zogu.

E po meshë më gazmore s’ishte bërë në këtë fshat ndonjëherë.

Ama dhe Nashua  kurrë më nuk hipi në majë të shpellës, as në ditë  vilajeti dhe as në kohë ziafeti.

Jo vetëm kaqë, por kjo datë shërbente si datë kalendari e shënuar për grarinë, të cilat e saktësonin  me shprehjen;-‘’Atë mot që  zbriti Nashua nga shpella’’.

Bëmat me shpellë e te shpella s’kanë të sosur në këtë fshat, por ne s’kemi kohë ti molloisim  të tëra.

 Pra, te kjo ‘’Shpellë e Besës’’.. a më mirë te ky Gurr i Besës u mblodhën burrat e fshatit atë të dielë  dhe pas një sherri e shamataje  që s’qe parë e s’qe dëgjuarë më parë, vendosi që ;

a-‘’kënga të mos këndohej sepse qe palo këngë’’ dhe kush do e këndonte, në daç brënda fshatit në daç jashtë fshatit, do dënohej në një  kuvend tjetër te Shpella e Besës.

Parimi se çdo këngë që del këndohej, nuk shkelej pasi ajo palo këngë u këndua, dhe me që s’u pëlqye, do harohej duke mos u marë më me të.

b-Nashua i Kokajve të dënohej  të  punonte tokën e kishës, jashtë radhe këtë vjeshtë. Tokën do ta punonte, jo me qetë e tij, kishte a s’kishte, kjo s’ka rëndësi, por do ta punonte tokën me qetë e Niçajve, të marra me qera. Qetë do mireshin me qera nga shtëpia e Thomait  dhe jo nga i vëllai i tij, kështu që dhe familja  e ofenduar rëndë, çdëmtohej gjithsesi.

Arsyeja e këtij qëndrimi  ishte shumë e  thjeshtë;

-Fshati kish inat Thomanë, po me të jatin dhe me të jëmën e tij, s’kishte punë, ndajë s’kishte pse tu cingriste rehatin atje tek qenë, te varret e kishës së Shën Kollit.

S’mund të pranohej të këndohej në shesh të fshatit ajo palo këngë që thoshte(amani mos e mbani mënd,po harojeni menjëherë);

Thomai  që mbolli kripë

Ç’i q.. t’ëmënë në b..thë.

Këto fjalë qenë ulërimë, se  fshati, vërtet i varfërë dhe ca më tepër në shinjestër të dyfekut të Pashait, por ca norma e respekte kishte ditur ti ruante. Bile bile qenë pikërisht këto norma e respekte që ndikuanë, që fshati të mos pranonte e të mos ja dilte as Pashai që ta   myslimanizonte.

Mendoje vetë ti këtë punë, të kish yt atë shtatë gra e t’u bënte ismetin të tërave. Qysh do ua dilte xhanëm. Tani, ata nga  një kanë dhe asaj mezi ja dalinë, po gjashtë të tjera ç’do bëhenë. Thonë se Pashai në Janinë, për të dënuarë Koçon, Kapedan Koçonë e fshatit P.,  i cili i  trazoi hazinetë,  pra për të dënuarë këtë deli Koço, i lëshoi  në bodrum skllavet e tija zezake, që i kish lënë nja dy muaj pa i prekur me dorë. Pa mo, qenë ndezur e përvëluar ato të zeshkëtat, sa që tym lëshonin nga çdo anë. E kështu, të përvëluara siç qenë, ju hodhën sipër Koços, dhe për tri ditë  e bënë të zinë burrë, që të mos kish fuqi as të fshinte  hundët e jo më të rëmbente jataganin.

Që ta kam llafin, burri do bëjë dhe punë të tjera, jo vetëm atë punë.

Kush do e punojë tokën, kush do i kullosë bagëtitë, kush do e ngrejë shtëpinë a muret e  oborit .Domosdo burri.

Po ç’do bëjë më përpara burrëziu me shtatë gra, ja më thuaj ti.

Pastajë,dy kunata e djegin një shtëpi,jo më shtatë gra të një burri që përvëlojnë fshatin dhe kasabanë bashkë.Kush do e paguajë zararin e zjarrit paskësaj?

Po ja,  supozojmë se  e zgjidhëm dhe atë punë, medemek siç e ka zgjidhur Pashai në Janinë, domethënë mba radhënë si në mulli. Mirë, po ajo puna e të bërit synet është seç është.  Ja i shkau pak dora heqimit a hoxhës dhe .. e kupton vetë ti përfundimin.

Thonë se, ata burrat që mba Pashai të ruajnë haremin e t’u shërbejnë atyre të haremit, janë si ca burra që s’janë tamam burra. Ata janë bërë synet gjer më rrëzë dhe s’kanë gjë. Medemek, le ti shohin ato skllavet fare gollomesh, as një nerv nuk u lëviz këtyre,  more xhan. Se ndryshe, do qe bërë hataja në haremin e Pashait sa që s’do mirej vesh  as rradhë e as  hyzmet.

Po nejse, le të vazhdojmë me këngënë ne.

Ama duhet të themi se  këngëtarët, atë ditë ziafeti në fshatin S.,  nuk e lanë në mes këngënë,  pa ç’ka se nuk u pëlqeu fare.  I shtrëmbëruan më tepër  buzëtë te vargjet e mëposhtëme që thoshnin;

-Thoma Niçi mustaqegjati

M.t e jëma e m.t i jati

Këtu u ngre më këmbë i vëllai i Thomait dhe tha me zë të lartë, që ta dëgjonin të tërë;

-Mos haroni se ata janë edhe  im atë dhe ime më. Vazhdoni  se dhe unë do e vazhdoj.

Po kënga nuk mund të ndalej  dhe te vargjet e tjera, shumë veta nisën të kolliteshin a të teshtinin, se nuk qe gjë e mbarë për fshatin të dëgjonte ato llafe që thoshnin;

                O m.ti nga palo b.thë

                Që qelbe fshatin  të gjithë.

Që mos ta zgjasim shumë këtë mesele, të nesërmen u mblodh pleqësia te Shpella e Besës dhe dëgjoi ankesën e vëllait të Thomait, i cili, tha që fshati kish punë me Thomanë, po pse në këngë Nashua i Kokajve  shau babanë dhe nënën e tij. Unë kërkoj gjykimin e fshatit, në mos të vilajetit, ndryshe do prishë marveshjen e burrave për të lënë mënjanë hasmëritë sa  të çitim punën me Pashanë e Janinës, që na kërkon të kthejmë fenë dhe të shtatë kishat e fshatit ti bëjmë xhamira.

-Marrëveshja është bërë midis burrave të  fshatrave tanë, të Himarës, Tepelenës  e s’do dalësh ti të na e shkelësh, ju shkreh prifti i fshatit -se ndryshe, kaqë sa jemi vetëmë këtu, të vëmë hunë fshatshe, që të mos kujtohesh se je këtejë. More vesh. Po për ato që thua për pleqtë e tu, të dëgjojmë edhe Nashonë njëherë.

Nashua, turivarur kish ardhur në atë pleqësi. Këngën e ngriti çakërqef, se  dhe ato pesë cangadhe që kish paturë, i kishte therurë për  ti dhënë Thomait  racionin e tij të paçes së taksurë.  Po fëmijët me se do ti riste. Apo me mustaqet e Thomait të lyera me dhjamë, apo  siç thoshte Frosina në atë bejten e saj, të lyera me.. tjetër gjë.

Tani për të jëmën e të jatin e Thomait, jo se kish ndonjë gjë me ta, po ja,ashtu sikur shkonte më mirë kënga. Këto argumentoi në fjalënë e tij thënë me zë të ulët si një fajtor i zënë në faj. Fliste dhe në realitet mendonte për gjobën që do i vinte fshati, ku do i gjente paratë a drithin dhe si do ja bënte me fëmijët e tij.

-Pastajë, ata e prunë në këtë botë këtë dreq Thoma-tha me zë të lartë ta dëgjonin të tërë. Pse s’e menduanë mirë kur e prunë dhe e ritënë. Ata bënë qejfin e tyre dhe ne paguajmë taksiratet tani.

Asnjëri nuk qeshi. Por në realitet asnjëri nuk u gëzua dhe kur u dëgjua vendimi që dënonte Nashonë. Po të qe ndryshe vendimi, jo gjobë me para a me drithë, mase dhe e ndihmonin fshehurazi, por ky vendim të nxirte ashiqare në dritë të diellit. Kënga s’u dëgjua më, dhe pas kësaj ngjarjeje sikur ra  pak vrulli i ngritjes së këngëve, ndoshta nga frika se mos gabonin a ndoshta që me këtë heshtje të lanin ndonjë tepërim që kishin bërë me këngët e para.

Po Thomai ç’bënte –do thuashë ti.

Siç thotë ajo fjala e vjetër;-Sado ta lashë qënin me sapun, prapë era qën do të bjerë e qën do mbetet.

Thomai i dëgjonte të tëra këngët e vendimet, qeshte e gëzohej me dënimin e Nashos, zëmërohej e shante tërë ditën plakat gërmuqe e të lëna  nga zoti e nga mëntë,  por ama, të nesërmen  nuk haronte të dilte e të kërkonte racionin ditor.

Veçse këtë herë e kontrollonte më mirë tasin dhe atë që kish tasi, se i kish ardhur në vesh që, plakat kishin vendosur ti jipnin paçe të bëra me bagëti të sëmura e të ngordhura. Kështu që nisi t’u thoshte  plakave të shtëpive që ta provonin ato vetë në fillim, se mos e kishin helmuar paçen e tij dhe kishin vendosur t’ja linin gruan të ve, që tja jipnin Barba Jorgos grua, pas vdekjes së tij.

Plakat u pataksën fare. Ato, vërtet që ja ndillnin kathe ditë vdekjen Thomait, por këtë punë do e bënte zoti dhe  jo ato, që së shpejti do venin ti jipnin llogaritë e fundit atje lart.

Po si thotë ajo fjala;-Kur shejtani fle,ti pse vete e zgjuan.

Se plakat nisën të pëshpërisin si rastësisht edhe këtë punën e gatimit të bagëtive të sëmura dhë të ngordhura, por problemi qe se duhej gatuar në kusi të tjera, jo aty ku gatuhej për shtëpinë… e halle halle mëndja e dynjasë.

-Ku i vete mëndja shejtanit. Po ku kemi ne kusi më vete për këto punë. Pastajë..mo na shtini në ngasje, se na vështron ai atje lart. Dhe kemi për të vajturë shpejt, që të çitim hesapet e kësaj bote.

 Defteri i tretë

Unë ju them, se  banorët e fshatit S., ishin betuar se nuk do ti shkelnin në shtëpi Thomait, sido që të qe puna. Nuk do t’i shkelnin as për lindje fëmijësh e as për pagëzim, as për sëmundje e as për…mor po për asgjë. Betimi vetkuptohet që ishte bërë  te mejhania, apo kafeneja e  Panajotit, pas dopios se tretë, por që çuditërisht mbahej mënd edhe pasi u dilte rakia. Përsëritej e përsëritej, por ama duhet të themi se, asnjëri s’qe betuar që nuk do t’i shkelte në shtëpi Thomait as në vdekjen e tij. Gjer këtu s’u kish vajtur mëndja.

Tërë ditën vrisnin mëndjen si të shpëtonin nga detyrimi a kushti, apo më mirë nga  taksa që Thomai i kish vënë fshatit. Po, që burrat të mendonin vdekjen e tij si rrugë shpëtimi, kjo jo, nuk kish bërë vaki.

Burrat mendonin si të vrisnin Pashanë, suvarinë a  spahinë, hasmin a hajdutin, po për Thomanë, jooo, kurrë.

Për mik asnjë nuk e donte, ndajë thoshnin si rastësisht atë fjalën e urtë;

-M.ti s’bëhet byrek, po dhe po të bëhet, vetëm qëntë do e hanë.

Por ama dhe të ndynin duartë me të e ta vrisnin, edhe kjo s’ishte burrërishte.

Ndryshe nga plakat, që tërë ditën i luteshin herë Shën Spiridhonit e herë Shën Kollit.

Po këto qenë muhabete plakash e burrat s’kishin punë me to. Edhe ato llafet që pëshpëriteshin, se plakat do t’ja gatuanin paçen e taksur nga bagëtitë e ngordhura a të sëmura, që ta sëmurnin njëherë e mirë  atë,  edhe ato s’paskëshin qënë gjë.

Zoti Jezu Krisht, që e kish në zëmër fshatin, i vështronte që nga lart jo vetëm ç’bënin e ç’thoshnin, por edhe ç’mendonin. Ndajë banorët mendohëshin mirë edhe për llafet që lëshonin nga goja e jo më për punërat që bënin. Se,  është thënë dhe te ai libri që ka prifti në kishë, që zoti ynë Jezu Krisht nuk kërkon kurban, por po të dhanë ndonjë   pëllëmbë në faqen e majtë, ti kthe dhe të djathtën të të qëllojnë prapë. Dhe ktheje vërtet, jo të bësh sikur e kthen.

Kjo qe arsyeja që, me tu hapur lajmi se u gjet i vdekur Thomai te Përroi i Thatë, burrat shkuan në shtëpitë e tyre, u lanë e u veshën si për mort dhe morën rrugën tatëpjetë bregut. Takoheshin rrugës me njëri tjetrin, përshëndosheshin, bëheshin grupe nga dy e tri vetë dhe vijonin të ecnin të qetë. Bënin ca muhabete koti, që s’kishin lidhje as me ndodhinë dhe as me shtëpinë ku venin. Gratë po ecnin në grupe të vogëla, jo larg grupeve të burrave, dhe ndryshe nga mortet e tjera, që nxitonin kush e kush të vente përpara e tja niste vajit, këtë radhë e kishin zënë si me nge këtë rrugë.

Rininë pak larg grupit të burrave, kuvendonin me shoqja shoqen, po dhe ‘’me majë të veshit’’  dëgjonin muhabetin e grupit të burrave.

Ama , si burrave ashtu dhe grave në sy u lexohej kureshtja, në se qe i vërtetë lajmi apo qe i rremë. Se nga Thomai ç’do gjë pritej. Ai jo vetëm që mund të  bënte si i vdekur, po mund të pranonte të futej edhe në gropë, vetëm që të siguronte një  vakt qyl. Dhe dihet se nëpër morte, drekën e shtronintë afërmit e  të ndjerit dhe bashkëfshatarët më të afërt  me banim, jo vetëm një e dy ditë, por gjer në të shtatat e të nëntat. Dhe s’bëhej fjalë për ndonjë pjatë fasule me lëng a pa lëng. Do qenë thelat e mishit  sipër pilafit sa pëllëmba e dorës, ndryshe pleqësia të dënonte të shtroje drekë gjer më të dyzetat. Po kishe bagëti të tepërta, le ta bëje një shaka të tillë.

Pra, nuk dilte i humbur  Thoma qyli, në rast se bënte një shaka të tillë.

-Ç’janë këto mendime o xhan, i tha Barba Spirua me zë të ulët Kiços të Stavrullës, kur ky ja shprehu këtë dyshim, ç’janë këto mejtime. Gjynah se të dëgjon ai atje lart. Po qysh do rijë  bërna në gropë i ziu njeri, dy a tri ditë, vetëm që të sigurojë ca  tenxhere me qull e me mish. Pa mo do desë, do i zinetë frima atje bërna.

-Po sikur të ketë vënë ndonjë kallam të pastruarë mirë nga bërna e të marë frimë me të.

Barba Spirua ndali hapin dhe ktheu sytë me lemeri nga Kiçua. Edhe këto shejtanëzira i mendojnë këta të rinjtë e sotëm. Ruajna e falna o zot, se po bëjmë mëkat.

Kjo ti vente në vesh Pashait, jo që do ti bënte myslimanë o me hir o me pahir, por edhe synet do ti bënte gjer më rrëzë. Dhe me hakë këtë herë.

-Mo më vështro ashtu, Barba. I bën Thomai të tëra, i bën. Ndajë  të hapimë mirë sytë, se mos na del ndryshe kjo punë. Se s’dihetë. Ja, sa të ikim ne nëpër shtëpirat tona, na ngrihetë  Thomai, na del përpara si lugati qoftëlarg dhe na thotë;

-Ju më varosët të gjallë, por zoti më shpëtoi dhe më tha t’ju kërkoj kathe ditë kukureca dashi.  Në mos, këtë dava e çit Pashai në Janinë. Ç’do bëjmë atëherë na. Sos paçe koke që na kërkon kathe saba, do i japim kathe drekë kukureca dashi. Po na u firasën bagëtitë more Barba, për këtë rrufjan, na u firasën.

Barba Spirua hoqi festen nga koka dhe  shkoi dorën te flokët e zbardhur nga vitet.

Pastaj filloi ta kruajë me nxitim dhe me forcë, sa dukej se e bënte me inat.

-Do i lëshë këto llafe apo jo-ju kthye me inat Kiçosë-Ki pak respekt për të vdekurin. Dhe mos haro se do dalë të na presë atje lart, kur të na vijë dita.

-Ç’thua more Barba,  luaj vëndit. Pse dhe atje do e kemi këtë rufjan. Epo, dëgjomë këtu mua, dëgjomë mirë. Po të jetë Thomai atje ku do vemi të tërrë, ta dishë o Barba se unë nuk do vij. O do ndëroj rrugë, o do kthehem prapa. Morpo do të vete thellë e  më thellë, atje tek katrani që valon. Kush rri e i jep qyle Thomait  dhe në atë botë.

Mirë këtu, po dhe atje do na i firasë bagëtitë ky delenxhi.

Të qeshurit qe shpërtheu në grupin e burrave dhe të shkrehurit në gaz e grave, e bënë edhe Kiçon të buzëqeshte, por nuk e ngau më muhabetin se qenë afruar të shtëpia e mortit, dhe vetëkuptohet që nuk mund të hynin atje duke qeshur, si dasmorë të bërë çakërqef.

Tek hynin në obor të shtëpisë, i priti vaji i të shoqes së Thomait që të këpuste shpirtin tek thoshte në ligje;

                               -Qani male plot me gurrë  U’  e zeza u’

                                Qaj Bistrica ujëshumë      U’ e zeza  u’

                                Qaj o det e qaj o lumë       U’ e zeza u’

                                Me mua të zinë burrë        U’ e zeza u’

                                Që iku e s’kthenet kurrë   U’ e zeza u’

                                Ai kapedan me vulë          U’ e zeza u’

Barba Spirua hapi veshët mirë. Të qarë me ligje, quhej vajtimi që bëhej me vargje të renditura si më sipër .Dhe kishin një regullsi këto vargje, nuk qenë kot, ashtu si të të vijnë Fillojnë me një fjalë,  psh  siç qante  e shoqja e Thomai‘’Qani male plot me gurrë’’,vargu ndërpritej nga ngashërimet e vajtores, por jo gjer atje sa të mos i dallohej kuptimi.

Ama te refreni ‘’U’ e zeza u’ ‘’ që do të thotë; Unë e zeza, unë, pra te ky refren  zëri ngrihej në një oktavë më të lartë që të dëgjohej nga të tërrë dhe qartazi. Kjo sepse, mirë ai që iku, i lau borxhet e tij me këtë jetë, por e zeza grua që ngeli pa burrë, qysh do ja dilte matanë jetës.  Kështu që  ikja qe për të ndjerin, vuajtja e dhimbja qe për të gjallët. Shpesh familjet e  rëna në mort mbanin të gjallë me vaje e  logatje meritat e të ndjerit, dhe ky ekspozimi i meritave, jo vetëm që qe një ngushëllim për humbjen, por qe edhe një çertifikatë  krenarie në fshat e në krahinë.

-Po kapedan nga na doli Thomai xhanëm-mendoi i trishtuar Barba Spirua.

Hakë kish e shoqja të qante me llogori burrin e saj, ti numëronte të mirat e të ligat, ca t’ja shtonte e ca t’ja shumonte sipas qefit, po që ta bënte kapedan me vulë, atë që s’kish prekur shpatë me dorë, pra ta qaje si kapedan  këtë merhum, dhe këtë ta bëje në mes të fshatit, e po kjo qe e ç’na qe.

Të  shkulje mjekrën, qe më e pakta.

Po si për inat të Barba Spiros, nga shtëpia vinte vajtimi, që vërtet të therte në shpirt

zëri që dridhej i vajtores, po të ngrinte nervat vargu i vajit që thoshte;

                                Ai trimi ezhdërha             U’ e zeza u’

                                Që shokë as kish as ka     U’ e zeza u’

-Të kthehem, tha me vete Barba Spirua, po që të kthenem është turp. Po dhe të vete e të dëgjoj këto llafe edhe kjo s’bënetë.

-Çish i thotë,-pyeti Katera e Dhrosos, shoqen që kish në krahë,-çish i thotë në vaj të shoqit, se s’para e dëgjoj mirë unë?

Barba Spirua ktheu kokën nga Katera dhe çuditërisht u qetësua.

E po kjo është fushëbeteja e  vajtoreve dhe jo e burrave, mendoi i lehtësuar shpirtërisht. Që do ketë betejë në mort, kjo duket që nga pëshpërima e grave që  kishin afruar kokat e çuçurisnin me njëra tjetrën.

-Të rimë e të dëgjojmë, të rimë e të shikojmë- mendoi Barba Spirua, ndonëse, nisur nga përvoja e tij e gjatë  e dinte më së miri përfundimin e kësaj beteje.

Ose më mirë të themi që e dinte se si duhej të mbaronte kjo betejë.

-Se te Thomai dhe nga Thomai ç’do gjë bën vaki,arsyetoi pa dashje me llogjikën e Kiços.

Ca fletë të shtuara te defteri i tretë

Një ditë pas varimit të të ziut Thoma, fshati vazhdonte të pëshpëriste për vdekjen e tij të beftë  dhe varimin pak si shpejt e shpejt. Ky varim pak si shpejt e shpejt e vuri në mendime  të thella  Kiçon e Stavrullës, sa që  dhe kur të tjerrët nisën të largoheshin nga varezat, ai u kujtua se tërvit i kish vdekë gjyshi, të cilin e kishin varrosur afër vendit ku e shpunë Thomanë.

-Kam kaqë kohë pa i ardhur të ziut gjysh. Jam që jam, le ti mollois  ca e ti ndez një qiri-i tha Barba Spiros kur po ndahej nga ai te dalja e varezave.

Barba Spirua e pa një çikë si shtrëmbër, shkoi dorën mbi mustaqe dhe si të fliste me vete i tha;

-Mirë mo mirë, të veç, pse të mo veç. Po te Thomai, me që ra llafi, sikur s’më zunë sytë ndonjë kallam a gjësendi. Me që ra llafi ta them, jo për gjë.

-Po pse e vunë  shpejt e shpejt, pa u mbushë një ditë e një natë, ë, pse? Di të ma thuaç ti?

-Po nuk e pe more njeri, nuk e pe. Ai kish një ditë e gjysëm që kish  dekë atje te përroi. S’mbahej më në shtëpi i ziu njeri.

Po Kiçua, do vente që do vente te i ziu gjysh i tij,  për të cilin tani u kujtua.

Ky muhabet bëhej pikërisht në  momentin, kur e bija e Thomait vajtonte të jatin me ligjet;

          -Një koburre e rëndë ra, baba o baba

           Në sarajet e mëdha, baba o baba

           Vallë ç’ kapedan u vra, baba o baba

           Që i trëmbej një pasha, baba o baba

Nja dy a tri gra e mbanin nga krahu, për ta shoqëruar te dalja e varrezave, aty ku pjestarët e familjes prisnin ngushëllimet e rastit nga pjesmarësit në ceremoninë mortore.

Pas kësaj, natyrshëm do venin të hanin drekën e mortit të tërë siç qenë.

Zakonisht në  drekë mirnin pjesë të gjithë ata që morën pjesë në  varim, me ndonjë përjashtim të vogël dhe të rastit. Pas kësaj, te shtëpia e mortit do venin vetëm pak veta, kryesisht më të afërtit, për tu lënë mundësinë  pjestarëve të familjes që të qetësoheshin  pak, se të nesërmen,  që me të dalur dielli, familja dhe të afërmit, te shtëpia e të ndjerit do  ja nisnin përsëri  vajit.

Ceremonia e Thomait qe vërtet pak e shpejtë, sepse ai kishte një ditë e ca që kishte dhënë frymën e fundit, dhe domosdo që toka e kërkonte me axhele. Kjo ndoshta i pengoi  pjestarët e familjes që t’ja bënin të gjitha nderet. Kjo pengoi dhe  fshatin që ti bënte të gjitha përcjelljet dhe t’i jipte të gjitha përgjigjet vajeve të së shoqes dhe të së bijës. Po tani që mbaroi ceremonia, e bija të cingriste nervat e ato sarajet e mëdha që s’dihej ku qenë dhe atë kapedanin nga i cili  trëmbej pashai.

Po Pashai nuk u trëmb nga Sulltani, po ja nisi luftës dhe me të, ndonëse i vetëm, atje në Janinë.

-Të mbarojmë një herë pa kemi kohë t’u përgjigjemi mendonin  plakat e fshatit  duke ecur për nga  dalja.

Pikërisht në këtë kohë, nga varri i të ziut Thoma, erdhën  ca rënkime e pëshpërima. Njerëzia s’do ja vinin  veshin kësaj gjëje aqë të zakonëshme nëpër morte. Është gjë e zakonëshme, dikush që si ka thënë ca amanete a ca porosi të  ndjerit për ndonjë djalë a burrë a vajzë që ka në atë parcelë toke, nën hien e qiparisave të kishës, ja jep ato porosi apo amanete edhe tani.

Jo vetëm kaqë, por mund të vejë dhe të varri  i familjes e të vajtojë të vetët.

Familjes që ka mortin nuk i mbetet hatri fare, sepse nderi ju bë.

Tani, le të bëjnë dhe detyrën ndaj të vetëve.

Se s’ka kuptim të vejë aqë afër vendit ku është burri, djali, vjera e të mos u molloisë a të mos vajtojë sadopak. Pra, këto rënkime e psherëtima nuk do tërhiqnin vëmëndjen fare, sikur dikush të mos pëshpëriste;

-Është Kania e Vangjelit, është Kania e Vangjelit.

Të tërë si me komandë ndaluan dhe kthyen kokën.

Qe vërtet Kania e Vangjelit, vajtoria me nam e fshatit të tyre. Jo vetëm në fshat por në gjithë krahinën, kur vente nëpër vdekje  dhe zinte vajin, ndalonin të gjitha gratë vajin dhe nisnin e dëgjonin atë. Dhe burrat nga oda tjetër, pasi linin muhabetin, zgjateshin të dëgjonin vajtimin e kësaj plake.Jo vetëm në dhomën e grave, por Kania kishte fituar të drejtën të futej edhe në dhomën e burrave, të ulej në mes të tyre, të pinte duhan si burrat e të bënte muhabet mes tyre. Këtë të drejtë të rallë e kishte fituar pikërisht me  objektivitetin e saj nëpër vajtime. Të tërë e dëgjonin me respekt dhe e dinin se ja, pas pak do  ja niste vajtimit, të cilin duhet ta dëgjonin burrat. Ata vetëm do ta dëgjonin, se s’kishin të drejtë ta kundërshtonin edhe sikur ti shante të tërë sa qenë aty.

Molloisej gojë më gojë qortim vajtimi apo vajtimqortimi i saj te Gjokëgjinajt të cilëve u qe vrarë djali dhe, për arsye  që s’u bënë dot të qarta, nuk e morën hakun sipas zakonit brenda njëzetekatër orëve.

Ndajë u tha në vaj dhe pikërisht në odën e burrave;

                               -O Gjokëgjinaj sa jini

                                 Ç’bëni vall akoma flini

                                 Gjumë dit’ e gjumë natë

                                 Duke lozurë me gratë                                      

                                 Gratë këtu do i kini

                                 Po ti mbani,vallë dini

                                Se gratë duanë burra

                                Jo pleq  që u shpëton shurra 

                                Se gratë burra kërkojnë

                                Jo  meshkuj që vetëm çpojnë.

Sa e rreptë  aqë e drejtë qe  në vajtime, thua se e dinte se vajtimi i saj qe përmendoria e vogël apo e madhe , sipas rastit që i ngrihej të ndjerit dhe do i mbetej sa të qe jeta.

Kishte mbetur gojdhënë dhe molloisej në çdo mort edhe vajtimi që i bëri të mbesës, që vdiq e pickuar nga gjarpëri, atje tejë, në shullë të Ninajve,  kur i thoshte mbi varr, në përfundim të  ceremonisë  të varimit;

                             Hapni varrin të hyj brënda

                             Do të ri si mbi velënxa 

                             Veç  të dal’  lesh ergjënda

                             Që kur shkon venitet hëna

                             Djemuris u ikën  mëndja.

Dhe ja, tani e ulur në anë të varrit të të ndjerit Thoma ja nisi vajit.

Njerëzia nisën të afrohen dalëngadalë, po jo dhe aqë shumë, se nuk bën të kthehesh te varri i porsambyllur, kur je nisur për të ikur.

Vaji i Kanisë dëgjohej qartë e shkoqur kur thoshte;

             -O ti që diqe nashinë

              T’ të  djegim me flakërimë   

               Eshtrat si duhan t’t’i grijmë

               Në Bistric’ të t’i vërvijmë

               Mos u trëmb e mos  ki frikë

               S’të harojmë as një çikë 

               Sepse emrin nat’ e ditë

               Do ta kujtojmë në kripë.

Ky qe sinjali, borria, çanga që jep kushtrimin për luftë.

Gjer më tani plakat e respektuanë mortin dhe të ndjerin.

E respektuanë atë që kurrë s’do e respektoninë.

Por vetë familja ja nisi sherrit me ato mburjet, që vetëm sa të cingrisnin nervat.

Ndajë sot, burra e gra, më shumë se në çdo mort tjetër, u nisën e vanë në shtëpinë e Thomait,  ku do zhvillohej beteja, domethënë, vajtimi, ksodhi sipas zakonit.

Njerëzit ecnin tatëpjetë shtegut grupe grupe sikur ta kishin bërë me fjalë.

Realisht asnjë  fjalë nuk qe lënë, por gratë instiktivisht u pregatitën .

Do venin ti bënin nderimet të ndjerit dhe ngushëllimet familjes së tij, si gjithënjë e si te kushdo që e zë halli.

Se ç’do ndodhte atje, s’dihej, po një gjë qe e sigurtë;-atë që e kishin mbajtur në shpirt një mot e ca, do e kërrenin në vajtim dhe pas kësaj do harohej Thomai, paçet e tij dhe kripa e mbjellur për të gënjyer Pashanë .

Defteri i katërt

Vajtoret qenë reshtuar si ushtritë në sheshbeteja. Nga njëra anë qenë  ulur e shoqja, e bija, kunata , vajza e kunatës dhe ca kushërira dhe nga ana tjetër graria e fshatit që kishin vajtur për mortbetejën apo për betejën mort. Dallohej  Kania e Vangjelit që qe në mes të grupit të grave të fshatit. Më shumë dallohej, jo aqë  nga pozicioni tejet i dukshëm që i kishin rezervuar plot respekt graria, sesa nga fakti që qe plot inat. Kishin një orë e ca që vajtonin me hidh e prit dhe e bija e të ndjerit as që donte tu lëshonte rrugë grave të fshatit, por ngrij la e më la të jatin.

Tani, baba e kish, dhe kish hakë ta ngrinte lart e më lart, sidomos tani pas vdekjes, po ja që fshati kish ca hesape me Thomanë dhe, meqënëse këto hesape nuk i çiti sa qe gjallë, do t’ja molloisim  tani në vaje. Po e bija prape s’lëshonte  pë e s’hapte rrugë, po  ja nisi  vajit;

                                          Të kesh-o të kesh-o

                                          Lotët e Bistricës-o

                                          Të qajë babain-o

                                          Atë kapedanin-o

Do kish vazhduarë më tejë me kapedanatin e të jatit, por e zuri ngashërimi keq e ja prishi vajin.

Të vajtosh babanë, ti ngreshë lëvdata në mes të një morie plakash tërë inat, që mezi rinin e mbanin radhën e vajit, sepse të tëra donin  të nxirnin dufin e mbledhur një mot e  gjysëm, pra të vajtosh qetësisht babanë në një situatë të tillë, është si të ecish zbathur mbi driza të thara e të shtrira në rrugë.

Këtë situatë  parafytyroi e bija ndërsa vajtonte dhe ju duk padrejtësi.

Ju duk padrejtësi e madhe e fshatit ndaj babait të saj të porsavdekur.

Me babanë dhe ajo kishte ca hesape vajzërore për të molloisur, si  ai rasti që nuk ja solli fustanin e premtuar nga Delvina, por ama këto harohen të tëra  kur vdes njeriu.

Këto kujtime dhe parandjenja e sherit që do niste, ja shtuan ngashërimin sa që e ndërpreu vajtimin.

Këtu gjeti rastin  Kania e Vangjelit e cila, për të mos e lënë  pauzën të zgjatej shumë, ja nisi vajit duke ju drejtuar të bijës së Thomait;

                                         Qaje mir’ moj gushëbardhë, moj bij-o

                                          Molloisia me radhë

                                          Molloisja me sirra

                                          Po thuaj ato që ka

Gratë u zgjatën për ta dëgjuar më mirë se çdo i thoshte në vaj Kania e famëshme, vajtoria e mirëkërkuar në  tri krahina. Burrat kishin ndërprerë muhabetin nga oda e burrave dhe si rastësisht qenë tendosur për të dëgjuar vajin  te dhoma e grave.

Porositë për të bijën qenë shumë njerëzore, ndaj i drejtohej në çdo varg me  fjalën ‘’moj bij-o’’, zëri i dridhur i vajtores tregonte se asaj i sëmbonte në shpirt kjo vajzë, që thoshnin se kish marë zgjuarsinë e gjithë fisit. Qe e vogël për këtë betejë të madhe, as gjashtëmbëdhjetë  vjet nuk kishte mbushur, por luftonte si luaneshë për të mbrojtur emrin e të jatit.

Por ç’e do, se Kanisë nuk ja dilnin dot një  lukuni me plaka të reshkura nga jeta e jo më kjo vajzurinë, që akoma nuk qe puthur për herë të parë. Ndajë Kania  qante me ligje si donte e si dinte;                                                                               

-Nuk qe kapedan me thikë

Po mori famë me kripë

Qylexhiu i kësaj jete

As për fshat e as për vete.

Në fakt,fjalën ‘’qylexhi’’ Kania e përtypi nëpër dhëmbë, në një mënyrë që nuk u kuptua fare.  Kjo qe më se normale, sepse, nuk kishte të drejtë  ta shante të vdekurin në mortin e tij dhe aqë më tepër në shtëpinë e tij.Të bënte këtë, gjithë gratë e fshatit do i suleshin e do e nxirnin nga shtëpia e mortit. Dhe jo vetëm kaqë,  por do ja nisnin vajit vetë ato duke e ngritur lart e më lart  të ndjerin, vetëm e vetëm që  faji i bërë nga vajtoria e mëparëshme të mos i zinte dhe ato, dhe se i vdekuri kurrë nuk shahet,  aqë më tepër në mortin e tij. Kishin dhe ato përgjegjësi për çdo vajtim  që bëhej në atë mort.

Sepse dihet që vajtimi nuk është  vepër e një njeriu, vajtimi është vepër kolektive e grave vajtore që janë mbledhur në mort. Teksti është vepër individuale, por jo vajtimi.

Kania vajtonte me fjalët e mësipërme, të tëra gratë e shoqëronin me rënkimet e tyre, bile dhe e bija dhe e shoqja, kunata a kushërirat e të ndjerit. E shoqëronin  ashtu si dhe Kania i shoqëroi ato në vajtimet e tyre, pavarësisht se nuk i pëlqeu përpjekia e  së bijës për ta ngritur la e më la të jatin.

E shoqëruan edhe kunatën e të ndjerit në atë vajtim, ku ajo  i akuzonte  gratë e plakat e fshatit për gatim të paçes me mish të ngordhur a të sëmurë a ku ta di unë,kur vajtoi me fjalët;                                            

-Të hëngrën kunat me tënjë  Kunat o vëlla

Paçet që të kishin dhënë     Kunat o vëlla

Ta dha në kok’ e në këmbë Kunat o vëlla

Dot jatrua nuk të bënë.       Kunat o vëlla

Gratë vështruanë njëra tjetrën, sikur prisnin kush do jipte  shënjën që ti hidheshin sipër e ta zinin për flokësh kunatën e të ndjerit.

Akuza e saj qe e rëndë. Qe pikërisht ajo akuzë që kishte kohë që qarkullonte nëpër fshat për helmimin e Thomait nga gratë e plakat , duke i hedhur helmin në paçen e taksur.

Gjer dje kjo qe një thashethem dhe si i tillë trajtohej.

Si çdo thashethem i fshatit edhe ky, ose përgënjeshtrohej me argumenta si ai i plakave, që asnjë shtëpi në fshat nuk kish ndonjë tenxhere a kusi tepër ku të gatuante paçen vdekjeprurëse dhe pastaj vetkuptohet, që kusinë a tenxheren ta groposte diku, sepse ajo tenxhere është njësojë si arkivoli që mba brenda meitin. Domosdo që dhe arkivoli futej në gropë bashkë me të ndjerin. Kush qe ai që do e mbante arkivolin, ruajna e zot nga mejtimet e liga, pra kush qe ai që do e mbante në shtëpi arkivolin, ndërsa meitin do e fuste gollomesh në dhe.

Vetëm vdekje ndillte edhe mendimi, pale më që ta mbaje vërtet.

Po ku kuptonte Thomai nga  mejtimet e holla të plakave.

Ai vetëm paçe kishte  në bark e në tru.

E me që ra llafi, argumenti tjetër i plakave ishte fakti se Thomai qe gjallë e më të gjallë e sa vente e trashej , aqë sa i dilnin dhe çibanë nga dhjami i paçeve që kullufiste. Pra për ç’helm e ç’helmim  mund të flitej.

Këto pra qenë argumentet e holla të plakave të fshatit S. që mbronin vetveten nga thashethemet mbi helmin a helmimin e Thomait.

Ama qenë argumete të djeshme, sepse sot ndryshon puna.

Thomai iku te të shumtët, ndajë u mbetej të paktëve të bënin davanë e tij.

Thashethemi kishte bazë pikërisht vetë personin, i cili nuk ronte më.

Vdekja e dyshimtë e tij, larg shtëpisë e larg njerëzisë, natën a ditën, kjo s’dihet mirë, por gjithsesi një vdekje pa asnjë sëmundje paraprake, pa asnjë plagë plumbi a thike, pra pa asnjë shënjë të jashtëme, domosdo që burimin e kishte nga brënda trupit të njeriut.

Atëherë pse të mos mendojmë se  e kishte nga barku, domethënë nga paçet që hëngëri, më saktë duhet thënë’’nga paçet që mori radhën e fundit te shtëpia e Stavrullës.

Që Stavrulla e kishte inat, kjo dihej nga të tërë. Jo për gjë, por se shtëpia e Stavrullës qe  ndër me të varfërat ne fshat. Dhe si çdo shtëpie të varfër, dhe një kokër patate ti heqësh nga sofra, duket sikur i ke hequr gjithë pasurinë.

Po se mos e kishte inat vetëm Stavrulla, do thuash ti. Mirë dhe të tjerët e kishin, por gjëma erdhi pas rradhës së Stavrullës. Dhe e dinte gjithë fshati që, vjehra e Stavrullës, atëherë motit, kur qe gjallë, dinte të bënte ca ilaçera e ca gjëra të tjera me barishte e ferra e kërpudha…e plot gjëra.

Tani, mase kish mësuar dhe Stavrulla ca nga këto marifete se helbete, nuse qe te ajo shtëpi.

Stavrulla e ndjente që i vinte rrotull akuza. Dhe po ti ngjitej, prit ti shqitej  pastaj.

Kjo akuzë e bërë gjysëm publike në vaj, kishte fuqinë të ngrihej si gjëmë e të gjëmonte mbi shtëpinë e saj dhe, pas nja dy a tri bisedave s’dihej se ku, do ti trokiste në derë lajmësi që do ti thoshte  se shtëpia e Thomait kërkonte gjakun e tij te shtëpia e Stavrullës.

S’bënte fajde asnjë argument më, as fakti që Thomai s’qe vrarë me armë që shkakton gjakderdhje. Bile kjo e rëndonte më tepër  akuzën, sepse kjo vrasje qe bërë në mënyrë jo burrërore, jo zakonore dhe ca më tepër qe bërë në një kohë që burrat kishin dhënë besën e ndërprerjes së hasmërive, pikërisht te Shpella e Besës.

S’duhej lënë të trashej ky muhabet, ndaje Stavrulla, pasi pa njëherë gratë, sikur t’u kërkonte ndihmë që ta mbështesnin, ja nisi vajit;

                               Po qan kunata kunanë

                                                              Vardha lotët-o

                                                               Korba kunat-o

Nja dy gra nisën të pëshpërisnin te qoshja e dhomës. Po domosdo që do pëshpërisnin se Stavrulla e nisi allosoj vajin.

As më thua more xhan, ç’bënte te vaji i saj ai vargu gjysëm ironik e gjysëm sarkastik ‘’vardha lotët-o’’. Po futet në vajtim  fjala ‘’vardha’’ qoftë edhe për  të treguar numërin e shumtë të pikave të lotit. Këtu mund të përdorej me lezet fjala ‘’lumë lotët-o’’ ose ‘’përrua lotët-o’’ dhe kjo do shtonte dhimbjen  te dëgjuesit, se do tregonte që vajtoria kaqë shumë vuante nga  dhimbja sa i venin lotët çurg, përrua, lumë.

Po ‘’vardha’’ mund të thuashë për dasmorët kur shkojnë në dasëm, varg, njëri pas tjetrit. Varg do të thotë diçka në këmbë.

Po si mund të thuash  lotët ecin varg njeri pas tjetrit, si zabitët e pashait.

Kjo domosdo që nuk shkon fare.

Po le ta dëgjojme Stavrullënë që vajton.

                               I thotë që e kan’ vrarë

                                                               Korba kunat-o

                                                               Vardha lotët-o

Hëm!

Kjo po, që dëftonte taman sheshit akuzën që u bëhej plakave të fshatit dhe larg e larg Stavrullës. Me demek;-Ja sheshi ja mejdani.

Pa të shomë si do e japë xhevapin Stavrulla tani.

                              As me plumb e as me pallë

                                                                Korba kunat-o

                                                                Vardha lotët-o 

                              Po me një çanak me dhallë

                                                                Korba kunat-o

                                                                Vardha lotët-o

Epo, kjo i vuri kapakun vajit të saj. E vranë me një çanak me dhallë.

Ngado që ta shohësh këtë muhabet, duket sheshit që Stavrulla tallej me kunatën e të ndjerit, ose më mirë me vajin, apo akuzën e saj në vajtim për vrasjen e Thomait me çanak me paçe a me çanak me dhallë.

Jo që s’kishte më vënd akuza për vrasje, po tregohej sheshit që Thomai gjezdiste derë me derë, si prifti me kanaçe dhe kërkonte qylin e paçes.

Kunata e të ndjerit  do bëjë më mirë që ta mbyllë këtë muhabet, se filloi të marë erë.

Stavrulla e ndjeu instiktivisht që e fitoi davanë. Dalja hapur në vajtim, përballë akuzës dhe akuzueses, dhe ca më tepër ironizimi i akuzës  dhe akuzueses pikërisht në shtëpinë e tyre, ishte rruga e vetme për të dalur e larë nga akuza.

Por ama akuzueses nuk i pëlqeu fare  ky vajtim, ndonëse për hir të së vërtetës duhet të pranojmë se e shoqëroi vajin e Stavrullës.

Sheri dukej sheshit  që po afrohej, ashtu siç dallohej afrimi i shtrëngatës nga vrapi i reve të zeza mbi mal. Ato vaje e kundravaje, akuza e kundraakuza e ca më tepër, përbuzje për akuzat  e bëra, nuk tregonin gjë tjetër veç furtunën që afrohej.

 Kunata e Thomait e vështroi njëherë, si një bishë e zënë në çark, Stavrullën dhe pastaj me një zë sikur te fliste me shoqen përbri, por duke u kujdesur që ta dëgjonin të tëra tha;

-Epo ç’ti bësh o xhan. Do dëgjojmë dhe plakën e Kostandinit nashtinë. Po dihetë moj motrani që plakave ,fjalën dëgjojua. Ato që lëshojnë nga prapa mos ua dëgjo dhe sidomos,  mos u rri afër se kanë erë të rëndë.

 Dhe pastaj sikur u mendua për  vlerësimi shtoi;

-Po moj, po. Një lirë u kushton një fjalë këtyre plakave. Po sa u kushtojnë ato që lëshojnë nga prapa xhanëm, kush e di?

Stavrulla  e dëgjoi dhe u prek në sedër.E vrau, sidomos fjala ‘’plakë’’, se sa për të tjerat,varua teneqenë.

S’qe plakë, por hallet e kishin bërë të thinjej e të rudhej para kohe, se dhe burrin e kishte të sëmurë dhe gjithë bara e shtëpisë i kish rënë asaj në shpinë.

S’është kollaj të ritësh katër fëmijë, me burrë të sëmurë e vjehrë grindavece në shtëpi.

U bë gati ti përgjigjej ashtu siç dinte, por nuk ariti as të hapë gojën, se vjehra e saj që kish ardhë dhe ajo, më shumë për të dalë nga shtëpia se sa për mort, sikur këtë të priste , ju sul kunatës së Thomait me ulërima e sokëllima.

-Ti moj do më shashë mua nusen e djalit, që e kam si floririn. Dhe për kë se, për këtë kapedan kripe. Qe kush qe kapedan, moj kripëreshë e Niçajve. Po ti, ti moj që s’ke lënë  ferë e gëmushë pa u shtrirë në mal të Gjikës. Ti moj që s’ke lënë hu pa thyer e gisht pa lyerë.

 -Më març të keqen, moj  plakë e rjedhur, se për mua mollois tërë fshati. U’ dhe kur shkoj rrugës, kokëulur shkoj, moj zgërbonjë që mba vetëm dhelpëra. U’ që vete tri herë në javë në kishë moj palo plakë.

-E a të keqenë, e. E dime, si se dimë. Tërë rrugësë shkon më kokën ulur, tërë malin ri me këmbë përpjetë. E dimë moj xhane që vete gjithënjë në kishë, e dimë. Se dhe prifti i sojmë dhe i fortë është. Po pse harove moj,  që tërvit të zunë  me priftinë te vreshti i Tores. U bë   zhurmë e shamata sa u bë kallame vëndi. Shpejt haron moj xhane, shpejt.

Siç duket që të ja nisësh prapë.

-Ç’thua kështu moj plakë e rjedhur, ç’thua moj, ta thëntë zoti ynë Jezu Krisht prapa veshit. Pa mo do vete ti ndez dhe një qiri për tij, moj lugate dyqintvjeçare.

-Ikë të keqenë e ndizi qirinjtë. Po pse s’të kemi parë ne si e vështron  edhe Krishtin edhe priftin zotrote. Tërë dynjaja i puth priftit dorënë, zotrote e vështron në mes të rasosë. Të dimë moj të dimë. Të dimë e të njomë se cila je.

-Mbylle plakë-ndërhyri një grua. Ç’janë këto hatara që thoni, moj korbani.

Po ka dhe vashëza  këtu dhe dëgjojnë. Dhe tija,plakë ki mëndjen se me këto që thua do të shkishërojë prifti.

-E cili prift do më xhvirgjërojë mua nashtinë-tha plaka, që qe dhe pak qibare nga veshët-Pa mo u’ e kam haruar atë punë si bëhetë. Pa mo më xhvirgjëroi ai imi,  që është atje tejë, në vasilikua, që gjettë rehat..S’do qe keq të më  bënej dhë njëherë ajo punë, pa jo prifti të qe, po dhe hoxha të vinte, nuk ankohesha. Po kjo që na mollois këtu, tani e tre sahat, e virgjërë është akoma? Po qish i bëri ata fëmijë? Apo i këreu nga sqetulla.

Grave u erdhi gazi në buzë, po s’bënte të qeshnin në mort. Këto shere qenë të zakonëshme nëpër morte. Familja përpiqej ta ngrinte lart e më lart të ndjerin dhe meritat e tij, gratë e tjera rinin roje që të mos e kalonin sinorin. Ky sher bëhej me vaje, por kishte dhe raste që kalohej në grindje grarishte..Dhe kush do i ndante se…

Dihet që burrat,  as ndër mënd se shpinin që të shkelnin zakonet e të futeshin në dhomën e grave e të ndanin sherrin e plakave. Le që kush i qaste aty brënda.

Më trimi ndër ta, po të guxonte të hynte e të thoshte ndonjë fjalë , do hante ndonjë shkop të thantë pas koke nga ndonjë plakë e do dilte me bisht ndër shalë. Pa do ja ngrinin dhe bejten   aty për aty e s’do e qaste në krevat as gruaja e tij,  për një muaj resht.

Vështrimet e egërsuara kryqëzoheshin me njëra tjetrën, si rretë e ngarkuara me elektricitet, dhe pikërisht në kohën që  do nisnin vetëtimat, domethënë sharjet me ulërimë e sokëllimë e do ngriheshin shkopinjtë e thantë  të plakave, si furtunë u fut në dhomë një vajzë e vogël  dhjetë a dymbëdhjetë vjeçe dhe duke dihatur nga vrapi, më shumë bërtiti se sa foli;

-Erdhi,erdhi.

Graria panë njëra tjetrën. Mos erdhi xhebraili ti marë të tëra, aman o zot. Kemi dhe kalamaj për të riturë. Lerna dhe ca. Sos kemi bërë aqë shumë mëkate.Gratë e botës, në Delvinë, s’kanë lënë kusur pa bërë dhe ja tek janë, tundin vithet  rrugëve të kasabasë.

Hutimi qe i plotë ndër gra e plaka. Të hutuara qenë dhe  e shoqja, e bija dhe kunata e të ndjerit dhe s’po mirnin vesh se kush erdhi, ku erdhi, nga erdhi e pse erdhi.

Po mbi të tëra  ku është xhanëm ai që erdhi.

Dhe burrat kishin prerë muhabetin e prisnin të mirnin xhevap nga dhoma e grave, ose më saktë të dëgjohej nga ajo dhomë se kush erdhi, si erdhi e pse erdhi.

Çokush pëshpëriti emrin e të ndjerit, dhe s’dihetë mirë pse e  përmëndi, kur keqkuptimi i tmeroi  njerëzit.

-E dija unë që është lojë këjo-u dëgjua në odën e burave zëri i Kiçosë,-e dija. Na e punoi prapë Thomai. Prite ç’do na kërkojë nashtinë, se ja më të ardhurë është.

-Qysh na e punoi more, e kush po vjen, ç’thua ti kështu? Je në terezi apo je bërë për Janinë.                     

 Hutimi mbretëronte në të dy dhomat, si te ajo e grave ku kish hyrë si furtunë vajza e vogël, ashtu dhe te oda e burrave.

Një plakë e mori për dore vajzën që dihaste nga vrapi dhe duke i përkëdhelur kokën e pyeti larg e larg;

-U lodhe a të keqenë mëma tija. Po atë, e pe vetë moj bijë që erdhi? Apo mos e dëgjove rrugës dhe u trëmbe kot? Hë të keqen mëma, dëftoma dhe mua, se do të të jap tri llokume me arra që i kam në xhep.

Me këtë pyetje, plaka plot përvojë  jete, qe në regull. S’dihet ç’kish parë a ç’kish dëgjuar vajza, qe trëmbur kot, a nga një lepur në ferë a nga një qën në rrugë dhe ja, ashtu e trëmbur siç qe vetë, lemeriste dhe gratë e fshatit të mbledhura në ksodh.

-E pashë vetë moj mëmë, e pashë vetë. Edhe më pëjeti për shtëpinë e xhaxhi Thomait. Është duke ardhë vetë rrugës duke qarë me ligje?

-Kush moj bijë,vjen?

-Po vëllami i Thomait moj mëmë. Vjen nga Piluri të qajë xhaxhi Thomanë që ka vdekur.

Të tërë ngrinë në vënd.

Të thoshte që vjen Pashai i Janinës, bile është lakuriq, dhe sjell dhe Vasiliqinë për dore, që t’ua shpjerë në krevat vetë burrave të fshatit, kjo s’do i kishte habitur dhe aqë të pranishmit  në mort.

Kjo puna e Vasiliqisë  së Pashait në krevat të burrave të fshatit S.,qe një e thënë e Miços. E kish thënë Miçua, kapardisur majë shkëmbit, me dyfek në dorë e jatagan në brez , pikërisht  në kohën që Pashai nuk e mori dot fshatin as me tri sulme që bëri.

Se hakçe hakçe, Pashai ja kishte bërë benë fshatit S.

Duan e thonë, se qe betuar në xhami që, o do e bënte mysliman dhe këtë fshat, o do bëhej edhe njëherë synet.

Po këtë herë do bëhej synet gjer më rëzë.

Ndaje i niste ushtritë njera pas tjetrës mbi S.dhe dilte në bedena në Janinë dhe priste haberin që s’po vinte kurrë.

Për t’i lodhur e dobësuar dhe për t’ua neveritur dhe ushqimin, u preu dhe rrugën e Sajadhës,  nga ku e mernin kripën. Dhe dihetë që gjella pa kripë të  pështiroset.

Prerjen e rrugës së Sajadhës e kishte kollaj, tani që kish marë dhe Sulin.

Me një fjalë, i kish rethuar nga të tri anët.

Ama, vetëm nga tri anë, se anën e katërt, atë të Himarës nuk kish bërë dot çap.

Kallauzët e Tahir Abazit i dëftonin  se qenë shtuar ecejaket nga fshati S. gjer më Himarë. Fliteshin për shtim krushqirash, vëllamërirash e miqësirash, po për çudi dasmat në fshatin S., jo vetëm që nuk shtoheshin, por sikur qenë pakësuar ca. I ra ilesë Pashai, se nga Himara fshatarët e S.nuk mirnin as nuse dhe as dhëndurë, por venin e mirnin kripë.

Dërgoi kallauzë të posaçëm për ta shkoqitur këtë punë, por ata në vënd që ta  sqaronin e ngatëruan edhe më keq. O qenë çmëndur kallauzët e Tahirit o qenë çmëndur fshatarët e S. Ç’do gjë e priste Pashai, po që ti raportohej se  atë,  kapedanin e fshatit S. me emrin  Miço,  ta gjenin  kallauzët duke mbjellë kripë në arrën e tij, këtë nuk ja priste mëndja.

Sikur të mos mjaftonte kjo, pas nja dy javësh, nga Delvina i erdhi haberi se,  një tjetër fshatar  nga S. që quhej Thoma dhe që qënkish një çikë delino nga mëndja, kishte zbritur në pazarin e kasabasë me një thes me kripë, që e shiste si frëngu pulën. Kur e pyetën se pse e shiste aqë shtrënjtë, ai u gjegj se ishte kripë e prodhuar në fshatin e tij, në S. dhe pikërisht te arra e tij,atje matanë lumit.

Kallauzi i Tahir Abazit, që u hoq si mik i këtij Thomait dhe i dha një drekë me paçe koke u bind, që ky Thomai merej në fshatin S. vetëm me mbjelljen,  ritjen e shitjen e kripës.

Pasi e mendoi dhe njëherë punën, kallauzi ja bleu Thomait nga S. të gjithë kripën me çmimin që e shiste ky dhe menjëherë mori rrugën për në Janinë.

Pashai, posa e pa kripën e njohu që s’qe nga e Sajadhës.

E njihte Pashai kripën e Sajadhës, se i kish dhënë gjithëato të ardhura në doganë.

E njihte se qe pak kokërmadhe, e ashpër, ndryshe nga kjo kripë që i solli kallauzi, e cila qe e hollë, si miell i bluar imët.

-Ah, moj Himarë, rënkoi me shpirt Pashai, pritëm se do të të vij. Dhe me këto fjalë nisi ushtrinë mbi fshatin S. për herë të tretë.

E treta e vërteta thonë, po ja që për të tretën herë Pashait  i mbeti ushtria harcave.

Atëherë ndodhi që, i dehur  nga fitorja, Miçua sokëlliti mbi atë pjesë të ushtrisë që ikte;

-I thoni Pashait se do ti vijmë në Janinë dhe do ti lërojmë Vasiliqinë,  më shumë se ç’ja lëruan të jëmën dhë të motrën Kardhiqotët dhe Hormovitët. U’ do jem i pari, u’,ndajë të bëjë gati pishën. Ta mbajë ndezur se ja,  ariva.

Dhe Pashai e mbante të zinë Miço mbyllur në shtatë kyçe, thellë në bodrume, me ujë gjer në brez. Pa kalbej i ziu burrë që në mes e poshtë. Thonë që Pashai donte ta ç’burrëronte, duke ja kalbur në ujë aletet, se kishte frikë mos i shpëtonte ndonjëherë dhe e mbante llafin  për Vasiliqinë. Po llafet qenë llafe e për Miçon s’dinte njeri gjë te saktë.

Pra, që të vinte Pashai e ta sillte vetë Vasiliqinë, sipas llafit të Miçosë, s’do habitej njeri në fshatin S.  Se ky fshat kish parë e dëgjuar shumë dhe s’kishte mbetur ndonjë gjë që ta habiste.

Që do vinte një ditë Krishti mbi dhe, kjo dihej, se ua thoshte prifti  çdo të dielë në kishë.

Që kjo ditë mund të qe dita e sotme,  s’ke pse habitesh fare.

Që Krishti mund të vinte edhe  te fshati i tyre e ti bekonte e t’i ndihmonte  fshatarët, se kish vuajtur shumë ky fshat nga ai dreq Pashai i bërë synet, këtë dhe e dinin dhe e prisnin fshatarët e S.

Po që kish në këtë botë një njeri, që ishte vëllam me Thomanë, që ky njeri  të qe nga Piluri, që ky pilurjot të qe nisur nga Piluri, që të qante Thomanë në të dytën ditë të varimit të tij, epo kjo është për tu molloisë fshat më fshat e ditë për ditë për shtatë muaj rresht.

Shënime të shtuara te defteri i katërt.

Grupi i vogël i vajzave më shumë lozte me ujë te burimi ndënë udhën që të shpinte apo të binte nga Delvina, sesa mbante radhën për të mbushur bucelat e vogëla dhe paguret që kishin marë nga shtëpitë. Hakë kishin, se këtë ditë ishin më të lira se kurdoherë, ndajë e shtynë lojën  gjer në orët e pasdrekës. S’kishte qortime , jo po ‘’futu bërna’’, jo po ‘’mbushu të mbushësh ujë dhe ktheu sa të thahet pështyma në vatër se ndryshe,  e zeza ti’’ e te tjera kërcënime të tilla, që më shumë të trëmbnin me kuptimin e tyre se sa  ndonjëra ta kish pësuar realisht. Kështu që vajzat e vogëla, nja katër a pesë çupëlina, të lira nga  hieja e rëndë e prindërve, loznin e qeshnin që ç’ke me të. Pa lagnin njera tjetrën me ujë, duke thënë që ‘’dale moj të të potis, që të ritesh dhe njëçik’’ e të tjera lodra vajzërishte.

Kaqë shumë qenë dhënë pas lojës,  sa që nuk e vunë re kalorësin që ndaloi pranë tyre. Vetëm kur shtati i tij dhe i kalit u zunë diellin e  pasdites, ato ngritën kokën për të parë këtë katana hipur mbi kal. Apo s’të trëmbte ashtu siç qe. Flokët e gjatë i dilnin mbi jakën e tallaganit dhe valëviteshin nga era, mustaqet e gjata të zeza, e në mes  të verdha nga tymi i duhanit që pinte, do kish nja një muaj pa i krehur. Poturet qenë  gjer në gju, e më poshtë vinin ca çorape të gjata, që në fshatin S. i mbanin gratë e plakat, po jo burrat.

Vajzat  u trëmbën e u mblodhën kokë më kokë, ato më të vogëlat dhe duke ngashëruar.

Po ai katanai i madh, apo ciklopi, apo bajlozi çuditërisht u buzëqeshi dhe u foli;

-Vashëzo, a të keqen. Sa të potis kalin me ujë, do më thoni o xhan,  ku e ka shtëpinë Thomai vëllami im, se më thanë që ka dekë.

Vajzat panë njera tjetrën  dhe pastaj kalorësin me habi. Ç’ne ky me Thoma Kripën xhanëm, apo mos është ndonjë i atij Pashait të keq të Janinës.

Si ti përgjigjesh dhe ashtu dhe kështu, prapë me bela është kjo punë.

Pra, këto punë më mirë i dinë të mëdhenjtë ndajë duhenë lajmëruar ata.

-Unë moj vashëzo-vazhdoi kalorësi katallan- jam nga një fshat që quhet Pilur dhe është larg a të keqen. Von e mora vesh që më diq  vëllami dhe më duhet të vete ta vajtoj të ziunë.  Po dëftomëni shtëpinë o xhan dhe më thoni që nuk ka dekë.

-U u u, po Thomai vdiq mo, dhe ja ku e ka shtëpinë. Ajo atje poshtë me atë hardhinë e madhe përpara dhe me portën me llamarina. Ja vetëm ajo shtëpi është.

Vajza që u përgjigj e shikonte me çudi këtë njeri të huaj.

Çuditej jo aqë nga veshja dhe fjalët e tij se sa nga fakti që qënkish vëllami i Thomait.

Por befas ajo që pa e lemerisi fare.

Burri katallan, filloi të qëllojë gjoksin me grushte e të ngashërehej e të rënkonte sikur çoç e zuri.  Dhe befas ajo pa që burri filloi të vajtojë me fjalë të thjeshta po që kuptoheshin mes ngashërimit;-O vëllai im, O Thomai im, Xhan o zëmëro, Ike e më le, o vëlla. O zëmër-o,I ziu u’ more Thoma xhani.

As kish parë ndonjëherë burrë që të qante ashtu siç qante gjyshja e saj të dielave.

Ajo dinte që qanin gratë , po që të vajtonin burrat me ligje, vetëm tani e pa dhe e dëgjoi.

Pasi pa që  kalorësi mori rrugën e shtëpisë së Thomait, duke mbajtur kalin për dore e duke vajtuar, befas vajza e kuptoi se duhej të lajmëronte te shtëpia ku vente i huaji.

Ajo qe më e ritura ndër vajzat që loznin te burimi, ndajë ja dha vrapit teposhtë, duke i kaluar pranë të huajit dhe duke e kaluar atë. Ai vazhdonte të vajtonte e të ecte ngadalë, thua se  e bënte enkas që t’ja kalonte kjo çupëlina koriere a lajmëtare.

Vajza , duke dihatur e kaloi me një hap  portën e hapur të oborit dhe pa marë frymë hyri në shtëpinë e Thomait, drejt e në dhomën e grave dhe sokëlliti;

-Erdhi, erdhi!

Defteri i pestë

Disa gra e vajza dolën te dera dhe zgjatën kokat të vështronin nga rruga,ku vërtet po vinte një njeri me kalin të mbajtur për dore e me vaj në buzë. Fjalët e vajit nuk dëgjoheshin, po kjo s’ka rëndësi. Domethënë po vinte vërtet një njeri i huaj te shtëpia e Thomait dhe ky burrë po vinte me vaj.

E shoqja dhe e bija dolën në obor ta prisnin vëllamin, se duhet ngushëlluar veçmas ai, pasi konsiderohet tepër i afërt me të ndjerin, bile  i afërt si djali a vajza. Pjestarët e familjes e kishin për detyrë ta prisnin vëllamin, ta ngushëllonin, ta ulnin ne qoshe të odës  së burrave dhe t’i bënin të gjitha nderet që i bëhen një të gjalli, si të ishte i  shënjtë.

Sepse vëllami është  si një shënjt a si një zot,dhe jo vetëm kur të vjen në shtëpi .

Kur e nderon kësisoj në kasabanë e Delvinës,  psh apo të Janinës, mendo si do ta nderosh kur të vjen në shtëpi. Por tani ai erdhi në mort të vëllamit të tij dhe ajo që ka më shumë rëndësi, është se erdhi me vaj në buzë.

Me vaj erdhi dhe me vaj do pritet.

Ndajë e shoqia dhe e bija e Thomait dolën në obor dhe zunë vajin me ulërima;

                          Ngrehu o baba nga varri/I ziu baba.Korba o baba

                          Se të ka ardhur vëllami/I ziu baba.Korba o baba.

Instiktivisht, gratë e tjera i qenë shtuar grupit të vajtoreve duke u mbajtur vajin me rënkimet e tyre. U haruan rromuzet e qefmbetjet.

Po vinte një i huaj nga larg të nderonte të vdekurin e shtëpisë në fshat të tyre.

Dhe, o çudi për tu çuditur, ai ecte e vajtonte duke i rënë gjoksit me grusht.

Ariti te porta e hapur e oborit dhe në vënd që të ecte përpara, ndaloi pak hapin, e pa njëherë mirë e mirë portën, e qëlloi nja dy herë më grusht dhe ja nisi vajtimit të improvizuar aty për aty;

                          Moj  porta me zavëza./O i ziu im vëlla

Zërin e kish të lartë dhe fjalët dëgjoheshin qartë. Po në qoftë se te fjalët që i drejtohej portës, godiste atë me grusht, butësisht vetëkuptohet, te vargu i dytë qëllonte gjoksin me të dy grushtat dy herë.

Në herën e tretë godiste kokën pak mbi tëmtha.

Kështu me dy reshta, në tre goditje bëri vetëm dy hapa përpara.

Ndaloi pak, sikur po mendohej dhe hodhi sytë mbi grupin e grave që kish ngelur e shastisur në vënd,si një grup statujash gojëhapur.

I pa si shkarazi, sikur nuk shikonte fare ato dhe ja nisi vargut tjetër të vajit;

                          Ç’ka Minusheja që qa/O i ziu  im vëlla.

Gruaja e Thomait nuk quhej Minushe, por kjo s’ka rëndësi fare. Emrin Minushe e përdornin  me përkëdheli, kryesish nëpër këngë dashurie për vajzën që dashuron, për nusen e bukur, për gruan nikoqire që nderon burrin etj etj. Njësojë siç përdorej emri Vitë, apo Lule.

Gruaja e Thomait u shkreh në vaj.

Një fjalë të ëmbël s’ja kishte thënë Thomai këto vitet e fundit, po dhe në mortin e tij, asnjë grua s’ja qau hallin. Si kishte kaluar jetën me të ziun e si do ja bënte tani pa të. Asnjë llaf, zëje se s’qe fare. Ti lëmë mënjanë romuzet e thëna e gatitjet për sher e shamata. Ajo kish qëndruar  aty, në mes të dhomës dhe s’pushonte së vajtuari vetë apo duke shpoqëruar vajtoret e tjera, dhe me disa ndërhyrje të vogëla që bënte nëpër vajtime aty këtu, përpiqej të largonte vëmëndjen nga inati  i fshatit me të ndjerin, burrin e saj.

Edhe të bijës i ndërhyri nja dy herë në vaj, që tja zbuste zemërimin vajzëror për nja dy vajtime me hidh e prit. Mirë i ziu  që iku, po të paktën,  fshati të mos u mbante  inatin fëmijëve. Vajza qe për tu martuar, dhe një llaf  koti të kërrenin gratë e fshatit, dhëndurët ndëronin udhë. Të tëra ua fali grave të fshatit, po të dëgjojmë vëllamin që qan e qaset te grupi i grave, që qenë më pranë, sepse burrat që kishin dalur nga dhoma, kishin mbetur si të hutuar në shkallë të shtëpisë.

Po si thotë në vaj,si thotë për të Thomaitë;

                            Qan e lotët dot s’i mba/O i ziu im vëlla

                            Se trimin  këtu s’e ka/O i ziu im vëlla

                            Kush do mbaj’ këtë kala/O i ziu im vëlla

                            Se një djal të vetëm ka/O i ziu im vëlla

Gruaja dhe e bija e Thomait nuk duruan më po u sulën te i huaji dhe me ngashërime mbështetën kokën në gjoksin e tij. Ai u përkëdheli  shaminë mbi kokë dhe, duke mbajtur duartë mbi supet e tyre, ja nisi vajtimit prapë duke ecur drejt shkallëve dhe duke i ngjitur ato, i shoqëruar nga grupi i grave e plakave robazeza;

Motër me kokën mënjanë/Aman motëro/Korba motëro/E zeza motër

Thuamë ku kam vëllamnë/Aman motëro/Korba motëro/E zeza motër

Nuk kishte më grua e plakë që të mbante  ngashërimin, po dhe burrat që rinin në shkallë, duke parë këtë skenë, e sidomos duke dëgjuar këto fjalë, nisën të fshinin lotët që u ridhnin mbi mustaqe.

Po dhe mënyra sesi ligjëronte ky burrë ishte e pa parë ndonjëherë në këtë fshat.

Nuk i binte më gjoksit, se duart i kish mbi supet e  të bijës dhe të shoqes së Thomait, duke krijuarë kështu padashje një kompleks njerëzor që rezatonte dhimshuri.

Lëkundtte kokën sa majtas djathtas dhe i zvariste  rokjet, që të thuash se fjalët i nxirte nga thellësia e shpirtit, ashtu siç nxiret uji  me çikrik nga thellësia e pusit.

Kur nxiret uji e kini vënë re që rjedh nga të carat e kovës.

Ashtu ridhnin rokjet vajtimtarë nga fjalët e vajtorit të largët.

E thoshte të plotë e të saktë, që të dëgjohej mirë vargu ‘’Motër me kokën mënjanë’’. Ama,aty te ato vargjet që përsëriten gjithënjë,aty është shpirti o xhan.

Vërja veshin si i ligjëron pjesën ‘’Aman motëro.Korba motëro’’. E bën dot ti  o xhan këtë vaj? E si të rishë pa t’u dredhur  shpirti aty tek dridhen  fjalët me një;

-Aman motërooo,o aman motëroooo.E zeza motër.E korba motër.Korba motërooo,e motër  zeza,e motër  zeza.O korba motërooooo.E zeza motër.

Dhe të mendosh se vetëm një varg i këtij vaji donte  gati dy minuta, pa mendoni vetë kohën që mbante një vajtim. E të vështrosh një burrë që qan në mes të burrave apo grave, qoftë edhe në mort, kjo nuk ndodh gjithënjë dhe sidomos në këtë fshat të mbyllur në mes të maleve dhe të ushtrive të Pashait, ndajë le ta dëgjojmë të ziun vëllam nga Piluri, tek qan Thoma vëllamin e i thotë të shoqes së tij;

Lajmi që dëgjova vetë/Aman motëro/Korba motëro/E zeza motër

Thuajm që s’ësht’ i vërtetë/Aman motëro/Korba motëro./E zeza motër

Vëllai i Thomait dhe i biri sikur u zgjuan nga gjumi kur panë që miku po ngjiste shkallët me vaj në buzë, duke mbajtur   të shoqen e të bijën e Thomait  nga supet, apo më mirë duke u mbajtur në supet e tyre.

Nuk dihej kush e mbante njeri tjetrin, por nderi dhe detyra e kërkonte që i biri dhe i vëllai të dilnin e ta prisnin mikun që te porta e oborit.

Nuk e bënë këtë, nga hutimi e jo nga tjetër gjë, dhe siç u pa, asnjë nuk ua mori për ters. Asnjë bashkëfshatar po e po, po ajo që ka rëndësi është fakti  se edhe miku nuk ua llogariti  për keq, se ndryshe nuk do i kishte ngjitur shkallët.

Po ç’ne, ai qënkish vëllami, pra ishte i shtëpisë.

Ndajë vëllai dhe i biri i Thomait, pasi  miku mbaroi vajin që kish në buzë e morën lehtë lehtë nga supet,duke larguar me marifet  të shoqen dhe të bijën  dhe u drejtuan për  në odën e burrave.

Po aty në mes të shkallëve, miku ndaloi, hoqi duart nga supet e  vëllait dhe të birit të Thomait,dhe duke ngritur dorën e mbledhur grusht drejt strehës së shtëpisë, ja nisi vajit përsëri;

                        O moj kalaja e lartë/O vëllam o zëmëro

                        Të daltë flaka të daltë/O vëllam o zëmëro

Tani, se e shndronte në kala këtë shtëpi, ku kati i parë  qe ndërtuar me gurë dhe kati i dytë qe me lëndë druri, pra këtë shtëpi që asgjë se afronte me kalanë, këtë e pranuan të tërë. Miku lartëson mikun, dhe kështu lartëson dhe veten.

E dyta është, se kalanë nuk e përbëjnë gurrët e muret, por burrat që luftojnë nëpër to.

Kala mund të jetë edhe një shkrep a një majë mali që i dëfton gjoksin dovletit, e sidomos pashait të Janinës. Pra miku kish të drejtë, dhe po ta shohësh hollë hollë, kur quante kala shtëpinë e Thomait, që bashfshatarët nuk e quanin as shtëpi, mendo si do i quante shtëpitë e tyre, me gurrë të latuar e ngritur tre kate, si saraje pashai.

Po dale ta dëgjojmë, more aman, si i kërren kështu këto llafe ky burrë;

                          Të daltë flaka në majë/O vëllam  o zëmëro

                          Që nuk më mbajte vëllamnë/O vëllam o zëmëro

Miku u ul ku i thanë dhe nisi të fshijë lotët me një shami që e nxori nga xhepi i pantallonave të leshta. Ata që e pane, e ulën shikimin gjer te kupa e gjurit, se gjer aty zgjateshin pantallonat e leshta të  mikut . Më poshtë gjer te opingat me xhufka, qenë ca çorrape të leshta, me ca lulka e bulka të lezetëshme. Xhufkat mbi opinga tregonin  shkallën e lartë të  tij në fis, si të themi, ose kryebari ose i parë i fisit. Ai që ka të drejtë të marë vendime e të flasë në emër të fisit. Tani, kjo veshje pak a shumë si e tyrja ishte, vetëm se në kokë nuk kish qeleshe, por një kapele si me majë para e prapa, feste kishin dëgjuar se i thoshnin, dhe nuk qe prej leshi dhie apo dele, siç qenë  pantallonat dhe xhamadani, po prej një robe allafrënga, që i thoshnin kadife.

Përballë mikut, rastësisht ndodhej Barba Spirua.

Po dhe të mos qe, do e ngrinin e do ta vinin  në krye të vëndit.

Kush do e priste dhe sajdiste  mikun veçse më i moshuari  i pranishëm.

Ndajë, dhe Barba Spirua, pasi e la të qetësohet pakëz miku, kur i sollën gotën e rakisë, ju drejtua me fjalët e zakonëshme në këto raste;

-Mirëse na urdhërove o mik dhe të faleminderit për nderin që na bëre duke ardhur në këtë mort.  Ta shpërblefshim në gëzime në shtëpinë tënde e ndër miq e dashamirë.

Miku, për çudi e mbajti gotën në dorë dhe vështroi njëherë të pranishmit reth e qark dhe e përqëndroi shikim te Barba Spirua, e..pastaj pyeti;

-Zotrote, në mos gabohem je Barba Spirua i Xuxe.

-Më njeh zotrote o mik, se po njihemi, mos më le të turpërohem tani në pleqëri.

-Nuk jemi njohur Barba Spiro, mos ki merak. Po unë të njoh nga  të thënat e vëllamit tim të ndjerë. Këtu ta themi, se ai s’na dëgjon, ai të çmonte shumë. Është burrë me katërqint derhem-më thosh kur binte llafi.

Miku pa që këto fjalë bënë shumë përshtypje te të pranishmit, ndajë vazhdoi qetësisht;

-E di që s’më njihni, se nuk e ka prurë rasti të vija  te vëllami sipas zakonit e sipas adetit, po edhe ne na gjeti belaja me atë dreq Kara Pashanë e Janinës. Na kërkon dhe ne taksa dhe kërkon që ti bëjmë xhami ato kishat tona, ndajë na sulmoi, na dogji e na përvëloi.

Vuri veshin vetë bëmave të të ligut, vetëm në një fshat varri në degë të ullirit  tetëmbëdhjetë  kapedanë. Ja kemi këtë borxh Jusuf Arapit, dobiçit të arrapkës, ja kemi.

Po ne, s’i kemi dhënë taksa Sulltanit të Qabesë e jo t’i japim nashtinë të birit të Hanko Kapesë.

Mjaftoi kjo fjalë që miku të fitonte simpatinë totale të të gjithë të pranishmëve.

Si tha, si tha;-i biri i Hanko Kapesë. Domethënë i biri i Hanko lavires.

Tamam ashtu është.

Ja tha dhe Miçua atëherë,ja tha.

Ja ku e thotë dhe një tjetër tani.

Po Jusufin e Zi apo si i thonë, Arapi, se arap i zi  është dhe nga surrati dhe nga shpirti, si e quajti?

Dobiçi i arrapkësë, ë?

Se llafi kishte ardhur edhe në fshatin S. që Jusufi i Zi, që të lemeriste  vetëm emrin ti dëgjoje, pa le më që ta shikoje, pra ky Jusuf na qënkish  vëlla nga babai me Pashanë e Janinës, bërë me një zezake , që s’dihej nga erdhi.

-Unë more miq, quhem Nono-vazhdoi vëllami-Andon si i thoni ju dhe jam nga Piluri i Himarës, në e kini dëgjuar. Jam bërë një mot e ca vëllam me Thomanë, në kasabanë e Delvinës, do jua mollois më pas si e qysh.

Po duke qënë se jam vëllam, më takon bashkë më të birin e Thomait dhe vëllanë e tij këtu, t’ju mirëpresim o miq për ngushëllimet që na  bëni dhe ua shpërblefshim në gëzime. Në shtëpitë tuaja dhe të dashamirësve tuaj, o miq, dhe vetëm për të mira.

-Na e vuri kufirin te thana ky vëllami i panjohur i Thomait, por i jep hakë zakoni, mendoi Kiçua dhe me bisht të syrit vështroi Barba Spiron i cili e miratoi në heshtje fjalën e mikut.

-Po qysh erdhe rrugës o vëllam-ndërhyri në bisedë vëllai i Thomait, i cili detyrimisht do ta mbante e do ta respektonte si vëllamin e tij tani që vdiq Thomai dhe domosdo që në këtë mort do t’i jipte edhe fjalën,-a u lodhe,a pate pengesa.  Se dhe koha…

Nuk ariti të mbaronte fjalën kur Nono pilurjoti u ngre në këmbë e filloi vajin;

                Ç’u gremisa bregut-o/Turbull lumi turbullo

Këtë herë nuk godiste kokën e as shkulte mjekrën, po i kishte kryqëzuar duart në gjoks dhe lëkundej sa majtas djathtas. Lëkundjet qenë sipas ritmit të vajit.

Burrat mbetën të habitur. Në fshatin S. nuk qe zakon të vajtonin burrat, dhe ca më tepër me ligje. Bile bile, ata nuk dinin të vajtonin fare kësisoj.

Më të moçmit, dinin ca histori shumë të moçme, për ca burra që vajtonin për miqtë e bijtë e vrarë, që mallëkonin hënën e diellin e porositnin zogjtë e malit të mos bënin zhurmë kur të shkonin andejë se i zgjonin nga gjumi, porositnin lisat e malit të mbanin  në degët e tyre shpatat e mburojat e trimave etj etj.

Po këto qenë histori të moçme.

Shumë ujë kishte rjedhur që nga vajtimi i fundit i burrit të fundit të fshatit të tyre.

Ecejaket në Delvinë e në Janinë i kishin zbutur  burrat aqë  sa  të haronin disa zakone. Ndër to edhe vajtimin.

Dhe ja ku vjen tani nga legjendat apo nga përrallat ky Nono Pilurjoti e zë e qan me ligjet e haruara, vëllamin e tij të porsavdekur.

Dhe si e tha;-U gremisa tha apo jo.Nuk tha eca bregut e as shkova bregut.

Allosoj të folur kanë këta pilurjotët more vëlla.

Po si u bëkan vargjet te këto vajtime të burrave, le ti dëgjojmë;

             

                Pëjes zogjt’ e malit-o/Turbull lumi turbullo

                Mo’  ma pat’ vëllamin-o/Turbull lumi turbullo

Duke vajtuar eci drejt dhomës së grave të cilat qenë mbledhur reth gruas së Thomait, si  të qe Pashesha e Pashait. Kur panë që vinte drejt dhomës vëllami i Thomait duke vajtuar ,ato u çuan në shënjë respekti, duke menduar se ai do ulej mes tyre të vajtonte.

S’kishin faj të varfërat, ku ta dinin ato se burrat nuk ulen në dhomën e grave, bile  edhe kur venë të vajtojnë, por vajtojnë në këmbë siç vajton Nonua nga Piluri kur thotë;

                   

                    Më thonë ka ikur-o/Turbull lumi turbullo

                    Larg e larg gjesdisur-o/Turbull lumi turbullo

                    Edhe më kurr’ s’do ta sho/Turbull lumi turbullo

E bija e Thomait ja dha  ulërimës me kuje pas këtij vargut të fundit.

E pa që babanë e futën në gropë, po nuk e besoi se s’do ta shihte prapë.

I dukej sikur sa të vente në shtëpi, ja do ti dilte përpara babai dhe do ti thoshte me atë të folurën e rrëndë të tij;   

-Shko e mbushëm një kotruve ujë të ftohtë. Dhe ajo do vraponte të burimi aty afër  menjëherë, por këtë radhë më me gëzim. Do qe e gëzuar se e gjithë ajo që hoqi, gjithë dhimbja  e saj prej bije, gjithe lotët e derdhur, vajtja në varreza dhe varimi i …, obobo, mos e thuaj, pra dhe varimi paskëshin qënë një ëndër e keqe.

Por ja që u kthye në shtëpi dhe asnjë s’doli siç e mendonte. Dhe ja tani, në vajin e tij të çuditshëm, ky vëllami pilurjot i babait të saj i thoshte se ai s’kishte për ta parë më vëllamin e tij. Vetkuptohet as ajo babanë e saj. E po kjo nuk durohej. Të kishte pritur së paku sa të martohej ajo njëherë, pastaj tjetër muhabet.

Ndajë ja dha ulërimës me një dhimbje të dyfishtë, për babanë e vdekur dhe për fatin e saj të zi, që s’dihej se ç’rrokullimë do të mirte.

Alivania i vinte rrotull.

Tamam siç rrotullohej tavani i shtëpisë mbi kokën e saj.

E zverdhur u këput e ra mbi prehërin e grave vajtore, të cilat ja dhanë ulërimës.

U hodhën mbi të nja dy gra e nisën ti bëjnë fresk me duar.

Njëra bërtiti;

-Po sillni ujë moj, se na iku vajza.

S’u pa kush e pruri kanën e lamarintë, të cilën ja derdhen të tërë mbi kokë vajzës dhe filluan ti përkëdhelin kokën.

Plakat e gratë  shoqëronin vajtimin e  Nonos, i cili nisi të kthehej për te oda e burrave me vaj në buzë;

                            Do mbetem i vetëm-o/Turbull lumi turbullo

                             Gurr i rrokullisuro/Turbull lumi turbullo

                             Honeve gremisur-o/Turbull lumi turbullo

Ky është vëllam mbi vëllamër.

Si tha,si e tha këtë herë?

Do mbetem si gurr i rrokullisur e honeve gremisur.

Të gjithë parafytyruan gurin që bie honeve dhe askush se sheh se ku ndalon rrokullimën. Shtoi kësaj faktin që gjatë rrokullisjes guri thyhet e shkërmoqet. Dhe mendo tani të kam rixha, se ai që rrokulliset nuk është një gur  mali, po është një burrë zakoni, dhe sidomos një burrë nga Piluri.

E parafytyron dot përfundimin.

Dhe të gjithë këtë skenë ai e dha me  dy vargje ose me katër fjalë.

Këto vetëm një dhimshuri e dashuri e madhe mund ti krijojë.

Vetëm një mik përmbi miq mund ti thotë.

Dhe sidomos në vajtim.

Dhe sidomos te ky vajtim që i rënqethi të tërë në daç nga fjalët e në daç nga tingulli.

Ama duhet të themi se Kania e Vangjelit, njohëse e mirë e vajtimit, e dëgjonte dhe e shikonte me shumë vëmëndje këtë pilurjot, që vajtonte si ai. E vërteta është që edhe Nica, vejusha e Kolës së Maçajve, ja kishte ngulur ca si shumë sytë këtij Nono Pilurjotit, po kjo dihej pse. Kish tri vjet e gjashtë muaj pa burrë, derrëzeza, ndajë do ti lutej këtij deli burri nga Piluri, ta shpinte  gjer në  Delvinë për të bërë ca psonira në Pazar.

Tani, pse do e shinte tek do e shpinte, kjo nuk qe punë e fshatit, ndajë dhe ne nuk po e zgjasim këtë muhabet.  

Po Kania e Vangjeli e shikonte pak më me vëmëndje, me një shikim ca si pjertas.Sikur po mendophej  për ato që shikonte e dëgjonte, më shumë se sa shikonte e dëgjonte vajtimin e tij. Jo se kishte gjë kundër  vajtimit të tij,  po se si i dukej moj xhane ky të vajtuarë. Ta themi p.sh, si zhurma e ujit që rjedh në përrua dhe jo si zhurma e ujit kur buron te burimi. Se një largësi nga shpirti e kishte ky vajtim. Dallohej te dridhja e zërit kjo gjë. Dukej që qe një si dridhje e jashtëme more xhan. Ama, këtu ta themi e këtu ta lëmë, fjalët e vajtimit qenë si do zoti vetë. Të zgjedhura me dorë e të vëna me sira. Dhe në kish ndonjë  dobësi te zëri a te burimi i zërit, fjalët e vajit i mbulonin të tëra mangësitë. E kini parë si i mbulon suvaja  mangësitë e murit. Ja, shih një gur të shtrëmbërë a ndonjë tullë të vënë brinjazi që ta vret synë në të parë. Hidh mbi të suvanë, fërkoje e lëmojë dhe do bëhetë muri i shtëpisë tënde  më i bukur se  sarajet e Pashait në Janinë.

Ama ai guri apo tulla e vënë shtrëmbërë, aty është, po hajde shihe ti, të kam rixha.

Ku ta gjëshë se.

Tani, që vajtimi i Nono pilurjotit do kishte ndonjë mangësi dhe që këtë mangësi e shikonte vetëm Kania e Vangjelit, si ustalleshë që qe, kjo nuk ja uli vlerat pilurjotit vajtimtar në sytë e të pranishmëve. Bile dhe në sytë e Kanisë së Vangjelit, me gjithë mangësitë që vetëm ajo i shihte, ky pilurjot ngrihej e fluturonte si ëngjëll me krahë.

Se domosdo që vajtim burrash ishte, dhe dihet që burrat, s’dinë ti bëjnë tamam ca punëra të kësaj bote.

Dhe ky pilurjot që di të qajë kaqë mirë, doemos që do dijë shumë gjëra të tjera, të taksura nga zoti. Ndajë e vështron ca si shumë edhe  vejusha Nicë.

Eh ç’na bëri të derdhim lotë për Thomanë, ky  vëllami pilurjot. Ky dreqopilurjot.

Shtrydh e shtrydh shaminë e lagur nga lotët, e lotët të pushuarë s’kanë.

Ah more Nono ç’na bëre. Ç’na bëre o Thoma.

Mirë që erdhi mbrëmja o xhan, se nuk durohet më një vajtim tjetër si këto që dëgjuam.

Dihet që,  pas perëndimit të diellit nuk vajtohet më i vdekuri, se dhe ai do pakëz qetësi atje ku është.

Jo vetëm vaje e vaje.

Defteri i gjashtë

Në odën e burrave kishte rënë një heshtje e madhe.

Dëgjohej gjerbia e kafesë e cila, në fakt , duhet të pranojmë se ishte thjeshtë elb dhe grurë i pjekur dhe i bluar. Shijen e kafesë nuk e kishte, por ama kishte ngjyrën e saj.

Dhe mbi të gjitha, e kryente më së miri misioni  e kafesë për mikpritjen.

Nga shtëpia e mortit, ndryshe nga ç’e kishte menduar ndonjëri më pare, si;-Epo hajde të vemi sa për të bërë adetin e të ikim,-pra në se kishin menduar të venin  e të iknin, tani jo vetëm që qëndruan të tërë, por filluan të vijnë edhe ata që s’e kishin në plan  të vinin atë ditë për ngushëllim. Oda e burrave nuk i nxinte dot të tërë burrat e djemtë, kështu që në heshtje, dikush komandoi që djemtë e rinj t’u lëshonin vëndin  më të moshuarve dhe zonjave të shtëpisë e plakave të moçme, që do mbanin me muhabet mikun. Më saktë duhet thënë, që prisnin që miku do t’u dëftonte edhe njëherë miqësinë e tij, siç ua tregoi me vaje.

Edhe koridori që të shpinte te dhoma e grave  ishte mbushur plot dhe njerëzit rinin në këmbë të dëgjonin.

Përballë vëllamit vijonte të qëndronte Barba Spirua, pak më tejë Kiçua, i cili hante veten me dhëmbë për atë që kishte bërë te varri i Thomait, ose më saktë, mbi varrin e Thomait.

Vërtet që asnjë nuk e pa kur shpërndau  një trastë  kripë mbi varr, me mendimin që,  me kripë na kripose sa jeshe gjallë,  kripën mer me vete dhe tani që ike, dhe sidomos që, nga kripa e hedhur mbi varr, të mos mbinte asnjë fije bari i egër, e jo më lule.

Inatin e kishte të madh Kiçua, po ja që ky inat  e kishte futur në qorsokak.

Të tëra i kish menduar, po që do kishte Thomai një vëllam nga Piluri dhe që ky vëllam  do vinte ta qante me ulërima, mu te shtëpia e tij, për këtë si kishte vajtur mëndja fare.

Po se mos vetëm atij.

Dhe priftit të fshatit, Papa Petros, i cili kruante mjekrën  i menduar, s’i kish vajtur mëndja për rjedhën që mori  morti. Dukej që qe dhe një çikë i penduar, se,këtu ta themi e mos e shpërndani llafin se e mer vesh Pashai në Janinë, edhe shërbesën e fundit ja bëri nje çikë si shpejt e shpejt Thomait.

Se mos priste gjë nga  kjo shërbesë, po kishte frikë se mos jipte nga portofoli i tij për t’ju bërë adetet të ziut që iku.

Kush do i paguante qirinjtë e shërbesës?

Po thimjamin që duhej për të larguar të ligun nga varri, kush do e paguante?

Ata të shtëpisë jo e jo, se  dihet  që qenë njësojë si Thomai.

Kështu që i mbetej priftit të hiqte harxhet.

Pastajë , ky Thomai si shumë vej e vinte nëpër kasabanë e Delvinës. Thoshnin se kishte zënë dhe mik një Çaush të Pashait, që të tërë thoshnin se qe hafije e Tahir Abazit.

Çoç molloiste me të kafeneve të Delvinës.

Domosdo për fshatin.

Nga këto varavingo nëpër Delvinë, i kishte lënë një çikë si pas dore të falurat e të luturat në kishë, se për darova kishës, as që bëhet fjalë më. Me një fjalë, ish larguar vetë ai nga kisha, ndajë dhe Papa Petrua ja bëri shpejt e shpejt  shërbesat.

Kur i thanë se ka ardhur te shtëpia e Thomait vëllami i tij nga Piluri dhe ka zënë vajin me ligje, kujtoi se donin ti punonin ndonjë reng djemtë e fshatit.

Vërtet prift me hije të rëndë ishte, po djemuria e fshatit s’ja varte shumë teneqenë.

Dhe kishin hakë. Nga njëra betejë në tjetrën  venin e vinin,dhe kur ktheheshin në fshat s’kishin shumë kohë që të mereshin me priftin dhe psalmet e tij.

Duhet të pranojmë se edhe nuk i kuptonin aqë mirë ato që psallte prifti, ndonëse në kishë venin regullisht.

Po domosdo që do venin, se atje mblidheshin gjithë vajzat e nuset e reja.

Ndajë shpesh edhe e ngacmonin  priftin me pyetje, përgjigja e të cilave e vinte atë në vështirësi, dhe këta dukeshin si levendë para vajzave .

Kështu, përshëmbull,ditën e të vdekurve, djali i Stathit  i tha priftit, që të vente dhe ai ta ndihmonte për t’u shpurë të vdekurve ato shporta e kanistra me ushqime, që familjarët i kishin sjellë në kishë. Domosdo, prifti si i moshuar që qe nuk i trasportonte dot të tëra, kështu që të mos mbeteshin rrugës një pjesë e ushqimeve, ai qe gati ta ndihmonte priftin si hamall, gjer te porta e parajsës, ku qenë të vdekurit e fshatit.

Më tejë le të vazhdonte prifti.

Ai  për vete do kthehej prapa, se në vjeshtë kishte dasmën.

Zakonisht prifti i zgjidhte kollaj këto situata, domethënë i nxirte jashtë  nga kisha djemtë.

U bërtiste e i shante, por ama duhet të pranojmë, se thellë në shpirtin e tij prifti i donte dhe i respektonte djemtë e fshatit.

E si mos ti donte ata trima që, pasi mirnin dhe bekimin e tij, bënin kryqin e i luteshin  Jezu Krishtit e Shën Mërisë  t’i ndihmonte të fitonin mbi shallvaregjërët, hidheshin gur më gur me dyfek e jatagan në dorë mbi hordhitë e Pashait.

Kjo kishte rëndësi.

Romuzet qenë të moshës.

Trimëria qe e tyre.

Dhe sedërmëdhenj siç qenë, sokëllinin nga shkëmbi në shkëmb e i ftonin në dylyftim ushtarët turq, duke u thënë dhe emrin e tyre.

Ndajë dhe prifti, si i zgjuarë që qe, po dhe që radhën e kish për të folur, ose më saktë për të nisur muhabetin në shtëpinë e mortit, pasi mori dhe leje nga miku e nga Barba Spirua,e nisi muhabetin me trimëritë e djemve të fshatit në luftën e fundit kundër ushtarëve turq të Pashait të Janinës.

-Po pse t’u themi ushtarë turq- u duk sikur pyeti të pranishmit Prifti.

Ç’kishin turçe ata djem të veshur ushtarë?

Vetëm veshjen kishin turçe, sepse  shumica e tyre qenë shqiptarë.

Qenë shqiptarë nga fshatrat e myslimanizuara, të cilët, dihet që  kishin disa favore si nga myslimanizimi i familjeve të tyre ashtu edhe nga angazhimi në ushtrinë e Pashait.

A nuk qenë nga fshatrat e Tepelenës ata dy robërit, që zunë  djemtë në luftën e fundit.

Bile njëri nga ata, a nuk ishte i biri i Çelo Priftit nga fshati N. dhe që  gjyshi i tij ishte bërë vëllam me Spiron, gjyshin  e Stavros nga lagjia përtejë luginës së fshatit S.

Miqësi e vëllamëri e shënjtëruar dhe në kishë, dhe shyqyr që nuk u vranë me djemtë e fshatit në luftë, se po të vriteshin, hapu dhe të futem pastaj.

As është parë dhe as është dëgjuar gjëmë e hata e tillë, që të vritet vëllami.

Qoftë edhe në luftë.

Qoftë edhe në ushtrinë kundërshtare.

Ndajë qenë edhe ato regullat në luftë, që trimi sokëllinte majë shkëmbit dhe thosh emrin e tij, kur ftonte kundërshtarin në dylyftim.

Që të mos i dilte vëllami përballë, more.

Që vëllami ta njihte dhe të mos e ngrinte pushkënë e të qëllonte mbi të.

Se pashallarët venë e vinë, fetë ndërohen si këmishat  që vishen,  por vëllamëria e lidhur me gjak, as ndërohet e as harohet.

Dhjetë breza mbahet me kanun vëllamëria. Më tejë, o lidhet prapë o lihet.

Po gjithsesi shkruhet te libri i kishës, kjo gjë e nuk bëhet me llafe pazari.

Shkruhet p.sh., vëllamëria e lidhur nga filani i këtij fshati me filanin e atij fshatit në vitin aqë e kaqë shkoi dhjetë breza dhe këto breza janë….

E i numëron të dhjetat një për një në libër të kishës.

Po le të kthehemi te robërit tepelenas, vëllamër lidhur me vëllamëri në fshatit S.

Domosdo që robërit i ushqyen mirë, u dhanë dhe bukë për udhë, u ushqyen e kashaisën kuajt dhe i përcollën, jo si robër që liroheshin, po si të ishin krushq që kishin ardhur  të prisnin ditën e dasmës. Dihet që u thanë  t’u bënin të falë atyre të shtëpisë.

Ndajë erdhën  pas një muaji, nga fshati N. i Tepelenës dërgata me tre burra për të ripërtërirë vëllamërinë.

Vëllamëria u rilidh te Shpella e Besës duke pirë gjak me njëri tjetrin.

U bekua dhe nga prifti, pa ç’ka se tepelenasit qënë bërë myslimanë.

Hiç punë nuk prishi kjo gjë.

Jo vetëm kaqë, po Tepelenasit e puthën edhe kryqin që ç’ke me të.

Dhe ç’të puthurë se.

Tre minuta e s’e hiqnin nga buzët.

Tregimi miqve  Tepelenas për myslimanizimin e  fshatit N.

Fletë të shtuara në defterin e gjashtë

Fshati N. është një fshat malor që ron vetëm me blegtori dhe me trimëri.

Tokë buke, s’ka fare, po të përjashtojmë këtu bahçet reth shtëpive ku mbillnin pak zarzavate e shumë pemë. Për këtë arsye bukën e siguronin ose duke tregëtuar bulmetërat që prodhonin  vetë ose me kusarira në fshatrat e fushës.

Bënin si bënin  dhe e shkonin motin.

Po ja që në fshat banonte edhe  Stefan Gjoni, i cili kishte një tufë kalamaj për të ritur dhe një sëmundje,  që se linte të vraponte a së paku , të ecte shpejt që të siguronte ushqimin për familjen.

Po ti shtosh këtyre edhe dy pleqtë që kishin zënë krevatin, atëherë e kupton vetë se dhe beharin e kishte dimër, i ziu burrë.

Jip e mir e s’po gjënte dot zgjidhje për hallin që kish. Se taksat qenë seç qenë për të.

Kur jip ato, sikur jipte shpirtin.

Një javë nuk çohej nga krevati.

Po ja që një ditë, kur vate në Tepelenë, takoi një të njohurin e tij dhe i qau hallin  e fukarallëkut që i kishte zënë çatinë e shtëpisë.

Ky e dëgjoi sa e dëgjoi, atje në shtëpinë e tij ku e priti mikun dhe më pas i tha që të priste pak sa të thëriste vëllanë e tij më të vogël e ta kuvendonin më gjërë këtë punë.

U pataks kur pa që hyri në odë një hoxhë.

Nuk e besoi kur i thanë se qënkish vëllai i mikut të tij, të cilit  i kishte zënë shtëpinë.

Atëherë u kujtua që miku thirej me një emër mysliman, a Meleq a Maliq, s’e mori vesh mire, se ai e thiri Milo, me emërin e parë.

Hoxha ja nisi urtë e butë muhabetit.

Dhe zgjati shumë ai muhabet.

Të nesërmen i vajti vëllait të mikut, domethënë hoxhës në xhami.

Tre orë muhabet edhe atje.

Kur iku, mori me vete nga hoxha një kartë defteri me ca shënja që quheshin gërma dhe që po të dije t’i lexoje, do mësoje se ai, Stefan Gjoni nuk ishte i krishterë po qe bërë mysliman dhe quhej Sabri Gjoni.

Por ajo që i duhej më shumë Stefan apo Sabri Gjonit dhe që hoxha ja kish treguar me gisht, qenë ca shkaravina që,  po të lexoheshin,  kuptoje se thoshnin që të mos i mireshin këtij Sabriu apo Stefani  kjo dhe ajo taksë që paguheshin nga kaurrët.

Ama, kjo pjesë e kartës së defterit  qe vërtet e bekuar dhe s’ka rëndësi në se qe bekuar nga Muhameti apo nga Krishti.

Një të vajtur në fshat dhe mblodhi familjen,domethënë babanë, nënën,gruan e fëmijët dhe u tha se ai qe bërë mysliman, pra dhe ata qenë bërë myslimanë.

Gruaja ja dha ulërimës.

-Dëftomi ku janë ato  gjashtë vromat e vërtomat që do i marësh gra. Pa në i lënça unë të futenë në shtëpi. Me mashan të skuqur do t’ua djeg atë përposh. Vromat e Anadollit.-ulërinte e zeza grua e vër lotët.

Për punën e synetit nuk e pyeti fare.Do e verifikonte vetë këtë gjë.

Mjerë i ziu burrë  po të kishte mungesa.

I jati u ngre në këmbë dhe duke thënë si me vete –s’ka vënd për mua këtu-ju drejtua plakës  me reptësi;

-Çohu e mer rraqet e tua dhe të shkojmë te Kosta  përposh.

Kosta qe djali tjetër, i cili kishte ndërtuar shtëpi në lagjen e poshtëme.

Ja tani, djali i madh, tek ai që kishte varurë tërë shpresat, i bën proçkën e padëgjuar, i thotë se e ka prerë atë, domethënë është bërë synet, pra dhe është bërë mysliman.

Epo ai burrë plak nuk e tradhëtonte Krishtin tani në pleqëri.

Kështu, nga ulërimat e gruas dhe nga ikja e pleqve, ndodhi që lajmi u muar vesh  që atë natë.

Asnjëri në fshat  nuk vuri gjumë në sy.

Të nesërmen, prifti i fshatit u ra këmbanave si për gjëmë dhe që nga hieroria e kishës shpalli shkishërimin  e atij që kishte braktisur Krishtin.

-Të gjithë ne  bijt e kishës dhe besnikët e zotit tonë Jezu Krisht jemi këtu.

Vetëm një dele mungon.

Delja që e braktisi vetë  rrugën e zotit,-shpalli prifti solemnisht- shpejt do jetë në dhëmbët e ujkut.

Shkoi një muaj dhe  asnjë nga fshati nuk trokiti te shtëpia besimshkelëse krishtmohuese. Fëmijët e fqinjëve shkonin anës gardhit, hidhnin ndonjë gurr në oborin e shtëpisë dhe iknin me vrap.

Por ja që një nga këto ditë ja behu në fshat taksidari me një tufë zaptijesh turq.

Filloi ceremonia e pagimit të taksave te ai shesh i fshatit që quhej Sheshi i Taksave.  Zhurmë e shamata njerëzish e blegërima bagëtish, vënie njerëzish në radhë, nën zërin monoton të taksidarit.

Të gjithë emrat u thirën.

Bile, edhe emri i Koço Balit i cili kishte vdekur para pesë ditëve.

Kryeplaku  i fshatit kishte qënë  i sëmurë nga të ftohtit, kishte zënë shtrojat dhe nuk kishte bërë fshirjet  e duhura dhe familja e të ndjerit nuk pati kohë të njoftonte në Tepelenë, që t’i hiqej emri  nga defteri i të gjallëve.

Dy sahat u morën me këtë punë.

Doli gjithë fshati shahit që Koçua kishte vdekur dhe pesë më pleqtë e fshatit vurën gishtin me mellan në një fletë defteri që kishte  qëndisur taksidari.

U hoq emri i Koços dhe u vu në vënd të tij emri i të birit, i cili dhe ai u hoq nga një fletë defteri  tjetër.

Taksat u paguan një për një.

Në rëmujën e përgjithëshme, askush nuk i kushtoi rëndësi faktit që taksidari thiri emrin e Stefan Gjonit. Sipas regullit, i thiruri në emër, do vinte bashkë me taksën, domethënë me bagëtinë, mishnin,djathin, leshin, vezët, pulat etj etj.

Taksidari hapi sytë kur pa Stefanin që shkonte serbez serbez mes zaptijeve, duke nxjerë në ecje e sipër një defter të palosur nga xhepi të cilën ja zgjati taksidarit.

Ky, e lexoi një herë atë kartë dhe nga që nuk e besonte atë që lexonte, nisi ta lexojë përsëri.

Lexo një fjalë e ngri sytë e vështro Stefanin. Lexo fjalën tjetër e vështro përsëri Stefanin.

Zaptijet qenë afruar dhe të habitur vështronin herë Stefanin e herë taksidarin.

Ky fshat u kishte nxjerrë gjithmon telashe turqve, ç’ne tani u nxirte karta defteri.

Fshatarët vetëm atëherë u kujtuan që Stefani nuk qe Stefan po qe Sabri.

Taksidari, pasi mbaroi së lexuari kartën , e palosi një herë më dysh e pastaj përsëri më dysh dhe ja zgjati fshatarit që ja dha. Pastaj, vuri dorën në zemër dhe ndërsa e çonte në ballë, bëri një përulje nga Sabriu dhe diçka i tha turqisht.

Me siguri e përshëndeti.

Se ç’përshëndetje qe, nuk u muar vesh, po të gjithë panë  Stefan Gjonin të largohej qetësisht nga sheshi i taksave.

Pa paguar asnjë kokër vezë, pa le më pulë apo gjel që jo e jo nuk dha.

Vërtet u largua qetë qetë, po thellë ne sy  i kishte mbirë, si një qiparis në vareza, pikëllimi.

Qe i vetmi që nuk paguante taksë.

Qe i vetëm në fshat.

Atë mbrëmje në shtëpinë e Sabriut trokitën fqinjët e tij. Më von erdhën edhe disa të tjerë e ja nisën bisedës nga e para.

Biseda zgjati gjer më të gdhirë dhe të dielën në kishë munguan edhe pesë familje.

Prifti, përsëri i shkishëroi si të pafe, si feshkelës etj etj.

Kur erdhën vitin tjetër zaptijet me taksidarin, kryefamiljarët e lagjes së sipërme nxorën të tërë nga xhepat kartat e mara  në Tepelenë.

Taksidari u ngrit nga vendi në heshtje dhe u nis bashkë me zaptijet për në lagjen e poshtëme.

Kështu ndodhi që lagjia e sipërme u myslimanizua në fshatin N. dhe kishën e fshatit që ishte në atë lagje e bënë xhami.

Si e qysh?

Kollaj fare.

I lyenë me gëlqere muret, ku qenë pikturuar shënjtorët. Këmbanoren e ndryshuan pakëz, duke hequr këmbanën dhe duke e bërë minare. Një djalë  i lagjes mësoi ca muaj në Tepelenë dhe kur erdhi në fshat, hipi në majë të minaresë dhe ja dha një sokëllime që, hajde e dëgjoje. Apo s’qe dhe në turçe apo arabçe, hajde kuptoje seç thoshte.

Me një fjalë, ky na u bë muezini i fshatit.

Apo i xhamisë, quaje si të duash.

Po lagjia e poshtëme vijonte të mbante  ortodoksinë me kokëfortësi. Bile prifti i kishës së lagjes së sipërme, nisi ti bëjë shërbesat intensivisht në lagjen e poshtëme, dhe kathe ditë, kur i binte këmbanës në mbrëmje, zinte e mallëkonte xhaminë në lagjen e sipërme.

I bënte thirje Jezu Krishtit që të vinte sa më shpejt, që të rimirte kishën e kthyer në xhami dhe bagëtinë e tij që po ja hante ujku mysliman.

Ama, sa për mallëkime, muezini i lagjes së sipërme nuk mbetej pas.

Pasi tallej me shënjtorët dhe sidomos me  shënjtoret,  që mbeteshin me barrë me aromen e trëndafilit,  pasi tallte dhe tri a katër  librat e tyre të shënjtë, që kaurrët i quanin bibla dhe ngrinte lart të vetmin libër të shënjtë në botë që quhej kuran, pasi shante Jezusin dhe mburte Isën, i bëntë paçet,dmth i jipte munxët lagjes së poshtëme, duke e nëmur të tërë.

Belaja në këtë punë qe se shumë familje kishin  shtëpinë e njërit vëlla në lagjen e sipërme dhe shtëpinë e vëllait tjetër në lagjen e poshtëme.

Stefani i lagjes së sipërme që  u bë Sabri dhe që që falej në xhami, siç ju thashë më sipër, kishte për vëlla Kostën e lagjes së poshtëme, i cili falej në kishë.

Mbiemrin e kishin të njëjtë,Sabri Gjoni e Kostë Gjoni.

Të njëjtë e kishin dhe babanë edhe nënën.

Ama fëmijët e tyre dolën më të fituar nga kjo gjullurdi fetare në fshat.

Mba vesh vetë;-Bëheshin pashkët e skuqeshin vezët në lagjen e poshtëme.

Suleshin fëmijët e Sabriut te shtëpia e Kostës dhe ha e çukit  vezë, kush të thyente më shumë.    Vrap edhe te prifti tu fuste në gojë atë bukën e bekuar që quhet naforë.

Vinte bajrami, ngopeshin me hallvë fëmijet e Kostës te shtëpia e Sabriut.

Vrap edhe në xhami,  kur shpërndaheshin mish falas për të varfërit apo hashure.

Ama, duhet të themi se nëna e Kostës dhe e Sabriut, u sëmur e zuri shtratin dhe pas një jave vdiq te shtëpia e Sabriut në lagjen e sipërme, ku kishte shkuar të shikonte nipërit e mbesat.

Kur po i dilte xhani, e la me amanet që të varosej me prift dhe vëllezërit të ruanin vëllazërinë dhe jo kishën e xhaminë.

Ndryshe nga sa mund të mendohej, nuk bëri  ndonjë përshtypje  vajtja e priftit në lagjen e sipërme te shtëpia e Sabriut, për shërbesat e fundit të së ndjerës, të cilën e varosën te lagjia e poshtëme.

Ai prift aty qe ritur e aty do vdiste.

Që do vdiste prifti , kjo dihej se ishte i shkuar në moshë.

Po që do vdiste nga shpata e një djali të lagjes së sipërme, kjo nuk pritej.

Kjo ndodhi atë mot, që ushtria turke sulmoi lagjen e poshtëme të fshatit N.

Qe behar ajo ditë që lagjia e poshtëme u gdhi me ushtarë turq.

As me shi e as me borë, por me zabitë turq në çdo derë shtëpie.

Nga tri e nga katër.

Duke u dhënë urdhërin e prerë që të mblidheshin te sheshi i kishës.

Me burra e gra, me pleq e fëmijë.

Edhe me foshnjat e djepit.

Te sheshi i kishës, i priti koka e priftit e ngulur në një hu  gardhi.

Trupi me raso qe shtrirë pak më tejë.

Von u muar vesh se këtë  e kishte bërë, Meleqi, djali i Petros, ose më saktë djali i Muharemit të tanishëm, nga lagjia e sipërme.

E kishte bërë për të fituar  simpatinë e spahiut , duke shpresuar se do ti jipte shpërblim e do e ngrinte në gradë.

Boll mbeti dyfekçi i vogël.

-Erdhi koha të të njohim-i kishte  thënë spahiu rrugës.

U mblodh lagjia e poshtëme, e gjitha.

E rethuar nga zaptijet nga të tëra anët.

Pastaj  spahiu,  duke dalur në mes të sheshit, i ftoi të tërë banorët që të ndiqnin shëmbullin e vëllezërve të tyre të lagjes së sipërme dhe të ndëronin fenë.

Do kishin plot favore, bile edhe më shumë se ata të sipërmit.

Në heshtjen e përgjithëshme, dëgjoheshin hapat e banorëve të lagjes së sipërme, që nxitonin të vinin e të shihnin se ç’kish bërë vaki në lagjen e poshtëme. Ç’qe ajo ushtri e pse qenë mbëledhur te sheshi i kishës së vogël. As e kremte qe dhe as ndonjë festë tjetër. Pastajë, ç’ne turqit në festat ortodokse të vëllezërve të tyre.

S’binte erë e mirë kjo punë, jo.

-Ti-tha spahiu dhe zgjati dorën drejt një vajze të re që e kish përpara-ti, moj si e ke emrin.

E bija e Panajotit, Kostandua, të cilës ju drejtua spahiu, uli kokën e nuk foli.

E kush nuk e dinte emrin e Kostandos flokëverdhë në të shtatë fshatrat e malësisë së Tepelenës. Pas saj kishin rënë në sevda të tërë djemtë, aqë sa i kishin ngritur edhe këngë.

                             

                                Kostando leshëraverdhë

                                U’  për ti do prish Qabenë

                                Do t’a vras dhe Muhamenë

këndonin djemtë myslimanë të lagjes së sipërme për Kostandon  e krishterë.

E vërteta është se këtë këngë, e ngriti dhe e këndoi i pari Hamzai, djali i Nashos që qe kthyer në Novruz, por këngën e pëlqeu gjithë djalëria.

Mbi të gjitha, këngën e pëlqeu vetë e zonja e punës, domethënë Kostandua.

Kështu, nga kënga u mësua dhe fakti, që dy të rinjtë qenë  takuar  e kishin biseduar bashkë gjërë e gjatë   te përroi i Gorricës,  një ditë vjeshte.

Atëherë u sqarua edhe fakti se kënga bënte fjalë, jo për profetin, po  për Muhametin  e Shefqetit, një djalë  çapkën  i lagjes së sipërme, që i kishte rëmbyer një ditë shaminë e kokës Kostandos,  për të shpallur kështu sevdanë  e tij.

Por Kostandua , në vënd të premtimeve, i vërviti gurrët  dhe i ziu djalë iku në shtëpi më dy xhunga pas koke.

Nuk fliste shumë Kostandua.

Flisnin sytë për të.

Dhe tani, ja ku po heshtte para spahiut, siç heshtëtë gjithmon.

 -Mirë bën që e ke haruar emrin e parë-vazhdoi spahiu majë kalit-tani e tutje do quhesh Aishe. Përsërite emrin e ri, tani, këtu para meje.

Kostandua qe mësuar që djemtë ti  bënin  lajka e ti flisnin me përkëdheli, ca nga bukuria e saj  dhe ca se qe e bija e kapedan Panajotit me famë. Kjo ndoshta qe arsyeja që nuk e llogariti shumë spahiun, ndonëse një frikë e fshehtë i përshkoi palcën e kurizit, si një mornicë.

Dhe me hakë.

Nuk e kishte aty në shesh të kishës babanë.

Po pavarësisht nga kjo, në mes të gjithë atyre fshatarëve, s’ja pati dhe shumë frikën këtij spahiu kapadai e mustaqelli.

Koka e prerë e priftit qe haruar .

Do bënte mirë ta kishte patur parasysh, kur krenare ju përgjegj spahiut;

-Unë jam Kostandua. Atë Aishen tënde nuk e njoh.

Një shënjë dha spahiu dhe tri zaptije me shpatë në dorë, u hodhën e vranë në vënd nënën e Kostandos, e cila  doli para vajzës. Mes ulërimave të grave, rrëmbyen Kostandon dhe e gjunjëzuan para spahiut.

U dëgjuan ca fjalë turçe dhe u pa një kalorës që u afrua.

Zaptijet  nxorën një litar dhe njërën anë e  lidhën   te shala e kalit dhe anën tjetër, o perëndi, e lidhën  te  gërsheti i Kostandos dhe pas një shënje të spahiut, kalorësi u nis me revan.

Në mes të ulërimave të përgjithëshme, askush nuk e dëgjoi ulërimën e kapedan Panajotit, që qe i fshehur pas murit të varezave e ndiqte zemërdridhur ngjarjen, duke pritur çastin e përshtatshëm për të dhënë kushtrimin.

Po në vend të atij çasti, erdhi lemeria për të bijën.

Me dy jataganë në dorë u sul mbi zaptijet turq dhe nuk shikonte kë vriste e kë priste.

Ulërinte, i ziu baba, mes turqve që vriste e që e ndiqnin, dhe vraponte të arinte kalin që tërhiqte zvarë të bijën.

Ashtu ra i goditur nga dy plumba në shpinë, me jataganët drejtuar nga kali që ikte e ikte me revan, duke e copëtuar gurrëve të bijën.

Burrat e tjerë dhe gratë, kishin nxjerë thikat e fshehura në rroba dhe me to kishin nisur të qëllonin mbi turqit.

Qenë malësorë, lebër, luftëtarë dhe hajdutë, ndajë dinin të qëllonin mirë me thikë.

Mirnin armët e turqve të vrarë dhe binin dhe vetë të grirë nën jataganët turq.

Djemtë e lagjes së sipërme, që qenë afruar pas  rethimit turk, posa panë rjedhën që mori ngjarja, e haruan fare Muhametin dhe Krishtin, kishën e xhaminë dhe kujtuan vetëm që atje poshtë, qenë vëllezërit e tyre që po thereshin nga turqit.

Ndajë, pa pritur urdhër e komandë, rrëmbyen jataganët e dyfeqet dhe u vërvitën mbi turqit e ja nisën labçe, ashtu siç dinin vetë, pre e gri mbi ata turq.

Dhe binin  edhe vete të vrarë.

Hamzai i këngës së Kostandos u vra me plumb në kokë te sheshi i kishës.

Pak më tejë qe shtrirë dhe Muhameti i prerë me jataganë.

Djemtë  e të dy lagjeve, myslimanë  e të krishterë, luftonin e binin përkrah njeri tjetrit.

Po dëmi qe shumë herë më i madh se të vrarët e të plagosurit.

Meleqi, jo vetëm që kishte vrarë me dorë të tij priftin dhe i kish vënë zjarrin kishëzës së vogël të ndërtuar me dru lisi, kish grirë e kish prerë burra e gra, por ajo që ka më shumë rëndësi, me këtë sulm kishte vrarë besimin e  fshatarëve ortodoksë të lagjes së poshtëme, për bashkjetesë paqësore me vëllezërit e tyre  myslimanë të lagjes së sipërme.

Sepse, ndonëse i panë  vetë djemtë e lagjes së sipërme tek vërviteshin mbi turqit, të vrarët e tyre dukeshin më shumë e më mire atje tek qenë, të mbuluar te vareza  e vogël e kishës së djegur.

Ndajë u ngrenë dhe ikën fare nga fshati, duke zbritur në fshatrat ortodokse.

Ata që mbetën në N.,sidomos ata të lagjes së sipërme, qenë bërë  si me hije.

Ecë rrugës e kthe kokën prapa, se  mos i zinte ndokush.

Flitej se natën endej në të dy lagjet kali i murmë, që tërhiqte zvarë Kostandon e bukur, të lidhur te gërsheti i saj i gjatë e i verdhë.

Te ai gërshet, që do preferonin të varnin veten djemtë  e fshatit sevda humbur.

Lagjia e poshtëme, e boshatisur, me shtëpitë gërmadha dukej si një var i hapur që gatitej ti përpinte të tërë. Fëmijët trëmbeshin të shkonin e të loznin aty, gratë padashje bënin kryqinin e haruar e të braktisur, sa herë që shikonin  në atë drejtim.

Plakat logatnin vajtime duke ecur rrugës dhe djemtë u thinjën para kohe.

Filluan të mos venin në xhami, duke përfituar nga fakti , që edhe hoxha qe larguar nga fshati. Po dhe një  inat e kishin me xhaminë dhe me  hoxhën për gjakun që u derdh te lagjia e poshtëme.

E pranuanë  ndërimin e fesë që të shpëtonin nga taksat, por jo të shpëtonin nga taksat duke vrarë vëllezërit. Pastaj hoxha u kishte thënë që nuk do derdhet gjak në fshat, as ndër myslimanë as ndër kaurrë. Kështu thotë feja e re. Këtë e mbanin mënd mirë fshatarët.

Tani na del që  hoxha i kish gënjyer,  pra duhej sikterisur  nga fshati hoxha dhe xhamia bashkë. Domethënë duhej   të ktheheshin në kaurrë prapë. Por edhe që të ktheheshin në kaurrë, s’kishin as kishë dhe as prift që t’u hiqte mallëkimin që mbartnin  mbi vete si Krishtmohues.

Vërtet, që njerëzit s’dinin ç’të bënin.S’dinin  ku të venin për t’u lutur e për t’u falur.

S’dinin dhe kujt ti faleshin dhe si të faleshin, duke u përulur në gjunjë apo duke bërë kryqin në këmbë.

Në këtë boshllëk fetar, dikush hodhi fjalën që,  të ngriheshin e të  venin si fshat në atë kasabanë larg, në Berat, atje ku qenë ca priftërinj të ditur, dhe të faleshin e të kungoheshin  prapë, për tu ribërë  apo për tu rikthyerë në kaurrë. Tamam si ajo delja e humbur që kthehet vetë  darkave në vathë. Ashtu të ktheheshin dhe ata në fshat,  të ripagëzuar e të falur nga mëkati.

Atyre që s’do tu njihej falja, të venin larg e më larg fshatit.

Dhe kjo do qe bërë, sikur në  këto ditë debati  e mëdyshjeje,  të mos vinte në fshat një dervish i varfër dhe i leckosur, i cili kërkoi bukë e strehim.

Pas një muaji e ca, kisha,  e kthyer njëherë në xhami u shndërua në teqe  dervishësh.

Vijim i tregimit të miqve tepelenas

  (treguar kur bujtën te shtëpia ime)

E vërteta është, se martiri i parë i kthimit të fshatit nga ortodoksë në myslimanë, nuk qe prifti plak i fshatit, i vrarë nga turqit, atë ditë që u bë hataja në Lagjen e Poshtëme.

Atë ditë u vranë e u grinë njerëzia dhe nuk u numëruan fare,  sa të vrarë qenë myslimanë të Lagjes së Sipërme dhe sa qenë ortodoksë të Lagjes së Poshtëme. U hapën të tëra shtëpitë e fshatit për mort dhe gratë e plakat, me vaj në buzë e duke çjerur faqet, dilnin nga shtëpitë e njërës lagje, ku porsa kishin vajtuar të vrarin e shtrirë mbi velënxa, me ulërima e sokëllima hynin në shtëpinë e lagjes tjetër, e qaj e bot mbi trupin e të vrarit. Mirë që u gjetën ca burra të fortë, që i bënë  zap  grarinë faqeçjerë e flokëlëshuar, se,  si e kishin zënë  vajin e gjëmën ato,  do shkonte java e s’do linin të varosej asnjë i vrarë, pa ja bërë mortin  e pa ja tjerur ligjërimet ashtu siç dinin ato. Po kjo është mesele e gjatë dhe nuk e dëftojmë dot pa derdhur lot edhe tani, pas kaqë moteve.

Por, e vërteta është se fshati ynë pati edhe një martir tjetër, shumë kohë më pare

Ky qe Pipi, njeri i panjeri, i varfër e i këputur.

Tërë ditën rinte te porta e kishës, shikonte njerëzit që vej e vinin, u fliste të tërëve, u qeshte fëmijëve. Ama, për t’u larguar nga kisha, pa lejen e dijeninë e priftit, as që bëhej fjalë. Ndajë kishte dalur dhe ajo fjala; -Më ri në vënd tërë ditën si Pipi i Manastirit.

-Se, që thua ti, neve na pëlqente që ta quanim Manastir kishën tonë. Kishim dhe të drejtë për këtë, xhanëm. Vuri veshin vetë;-Në shtatë fshatëra reth e qark, kisha e jonë ishte edhe  më e madhja dhe e ndërtuar e tëra me gurë, po dhe më e vjetëra.

Po le të kthehemi te Pipi i varfër, njeri pa njeri në fshatin tonë.

Qe bërë  si regull në fshat, që çdo shtëpi, një ditë të muajit do ti jipte bukë këtij fukarai.

Dhe sa për roba, askush në fshat nuk lejohej të hidhte poshtë robat e veshjet e vjetëra e të grisura pa zgjedhur nëpër to  Pipi, atë që mund t’i duhej, në daç për të veshur e në daç për shtroje.

Përpiqej i varfëri Pipi  t’ua shpërblente njerëzve me ndonjë punë a me ndonjë shërbim. Fluturonte nga gëzimi Pipi, po ta ftoje në dasëm, që të të sillte ujë të freskët nga kroi. Plumb vente e shigjetë vinte, me dy bucela  në sup. Po të  mundëtë, ta sillte në shtëpi burimin, që të të buronte ujët mu në mes të baçesë.

Po këtë nuk e bënte dot, ndajë vraponte ikë e eja me dy bucjela, nga shtëpia e dasmës te burimi me ujë të freskët, në fund të fshatit.

Kur u kthye kisha në xhami, prifti u ngre dhe iku në Lagjen e Poshtëme dhe atje nisën të ngrinin një kishë  të vogël me lëndë druri. I tha prifti edhe Pipit që të shkonte me të, por ai, çudi për tu çuditur, këtë herë nuk ja dëgjoi fjalën as priftit dhe as të tjerëve që u shpërngulën në Lagjen e Poshtëme. Nuk dha asnjë sqarim, por e shikonte priftin me dyshim, me një shikim si pjertas, me një inat të fshehur. U zymtua si nata e nuk i fliste njeriut me goje. Ama, nuk largohej nga  obori i kishës që po kthehej në xhami. Vej e vinte nëpër të e nuk fliste  me njeri.

U qesh vetëm atë ditë që ju afrua hoxha i ri i fshatit dhe i tha që të mos ikte, po të rinte e të shërbente te xhamia, ashtu siç  shërbeu te kisha.

-E myslimanizova edhe një kaurr-mendoi hoxha me vete.

-Do e mbroj atë fëmijën që duan ta marin të ligjtë edhe pse iku prifti-mendoi Pipi.

Se ç’ndryshim kishte kisha nga xhamia, Pipi as që e mori vesh, por me qënëse i thanë të rinte tek ai vënd ku kishte qëndruar, ai fluturoi nga gëzimi. Tani, pse hoxha kishte çallmë të bardhë  në kokë dhe jo si kapelja e madhe e zezë e priftit, dhe robat i kishte të bardha nga të zeza që  kishte rasonë prifti, këto qenë punë  hesapi e kulete, sipas Pipit. Konkluzionin e nxori, kur pa që hoxha nuk mbante në  qafë të varur kryq  floriri, ashtu siç e mbante prifti.

-E po, është fukara hoxha-mendoi Pipi me vete. Tani sa u bë hoxhë. Prifti kishte vite që priftëronte, pra dhe e bleu kryqin e florinjtë. Të rijë dhe hoxha ca mote si hoxhë, pa do e blejë kryqin më të madh se prifti e do e varë në qafë. Kini për të parë.

Nuk i erdhi hiç mirë kur hoxha e hoqi nga këmbanorja dhe e rrokullisi këmbanën   në përrua. Nuk e kuptoi në se e rrokullisi  vetë hoxha apo i shpëtoi nga duartë e mori teposhtë përoit këmbana. Pipi e donte atë këmbanë. E sa herë i kishte rënë asaj.

Bile bile disa herë i kishte rënë edhe për qejf të vetë.

Tani, pse e kishte qortuar prifti, kjo është tjetër punë.

Por ai e donte këmbanën, ndajë qau pa zë kur hoxha e rokullisi në përrua.

Tingulli që lëshonte këmbana në rrokullisje tek përplasej e goditej nëpër gurë, i dukej Pipit si të qara fëmije. I  dukej sikur këmbana thëriste emrin e tij  duke i zgjatur tingujtnë një thirje vajtimtare; -Pipiiiii,o Pipiiii.

Atëherë nuk duroi dot,  por me një  ulërimë u sul tatëpjetë përroit, pas këmbanës.

-Erdhaaa,erdhaaa-ulërinte  nëpër vrapin e tatëpjetë përroit.

Këmbana që binte nëpër  gurë,  i dukej si një fëmijë që rëzohej nëpër theqafje.

Nuk i dëgjonte të qeshurat e hoxhës sipër tij,  por u ul mbi këmbanën e goditur e të ciflosur në dy vënde. Filloi ta përkëdhelë  butësisht e ti pëshpërisë fjalë mikluese, si ato fjalë që u thuhen fëmijëve, për t’u hequr dhimbjen e goditjeve dhe gërvishjeve të lojës. Pastaj hoqi këmishën, bëri me të ca si ripa dhe i lidhi këmbanës ‘’plagët’’.

Butësisht e hodhi mbi sup dhe duke ecur anës përroit e çoi në Lagjën e Poshtëme, te vëndi ku po ngrihej  kisha e re.

Ndërsa po ecte përroit, nuk e ngriti kokën të shihte se si gjithë banorët e Lagjes së Sipërme kishin dalur dhe e përcillnin me shikimin e tyre. E shihnin në heshtje, me një mallëngjim të fshehur, si ai që çfaqet te prindërit kur përcjellin me sy,  ikjen e birit në kurbet. Tek ndonjë i moshuar, loti që i rëshqiste nga sytë,  mirte me vete dhe bekimin e dalur prej buzëve, për t’ja çuar Pipit.

Atij Pipi, që bëri atë,  që do të donin ta bënin të gjithë.

Te Lagjia e Poshtëme, prifti dhe fshatarët që po punonin  për kishën e re, e pritën me brohoritje e përqafime. Prifti e bekoi tre herë dhe e puthi në ballë. Diçka tha për një shënjtor që kishte bërë sakrificë të tillë diku dikur, por Pipi nuk e kuptoi mirë. Le që Pipi asnjëherë nuk i kishte kuptuar ato që thoshte prifti në kishë, e jo më ti kuptonte tani jashtë kishës. Por nuk e ngau njeri më tejë.

I shtruan të hante drekë një kofshë të pasme derri të egër, i dhanë  rroba  nga të tyret dhe i thanë të rinte  me ta në Lagjen e Poshtëme. Por Pipi kishte  halle të tjera atje sipër, ndajë nuk rinte dot. Kështu që pasi hëngëri mirë e mirë, mori me vete  ç’mbeti pa ngrënë dhe ç’i dhanë, u nis për në Lagjen e Sipërme dhe vajti drejt e te hoxha.

Serbes serbes, sikur të raportonte për zbatimin e ndonjë urdhëri a detyre të dhënë, i tha hoxhës që e çoi mirë e bukur  këmbanën  te prifti, në Lagjen e Poshtëme.

Hoxha e pa njëherë drejt e në sy, e kuptoi që Pipi nuk kishte ndonjë djallëzi në fjalët e tij dhe ja plasi një të qeshure  me gjithë shpirt, bile duke u mbajtur me një dorë te supi i Pipit të habitur. I varfëri Pipi, kujtonte se këmbana j’u rrëzua pa dashje hoxhës në përrua dhe ai, Pipi vajti dhe e shpëtoi. Po me që hoxha nuk dinte si ta mbante këmbanën, atëherë ai ja shpuri priftit te Lagjia e Poshtëme, që ta mbante e ta shëronte. Hoxha me siguri do sillte ndonjë këmbanë tjetër te xhamia  e ngritur mbi kishë. Me siguri që, si i ri që ishte hoxha,  do sillte ndonjë këmbanë më të madhe në fshat.

Shkuan ditët me vrull pune. Këmbanorja u kthye në minaret, u mbulua me mur ajodhima dhe u suvatua. Kisha kishte qënë  e mbushur plot me piktura shënjtorësh dhe  që Pipit i pëlqenin shumë. Më tepër i pëlqente një pikturë  që tregonte një trim hipur në një kal, me një shtizë në dorë që qëllonte një kuçedër e cila nxirte flakë nga goja. Po të kishte edhe Pipi ndonjë kal, me siguri që do vriste ndonjë kuçedër të tillë. Po ja që s’kishte kal. Vetëm një patkua  kishte gjetur një ditë në rrugë dhe atë e mbante  në shtëpi plot kujdes e merak,  të mbështjellur me nja dy copë robë. Që mos të bëhej pis, xhanëm. Edhe shtizë nuk kishte, po ky problem zgjidhej kollaj. Ja ku është pylli, tre cape larg. Pre një degë të gjatë, qëroje nga filizat e gjethet, bëni një majë me sëpatë, dhe ja shtiza është gati. Pra vetëm kali i duhej Pipit për tu bërë si ai shënjti në  pikturë. Vetëm kali more,vetëm kali.

Prandajë vuante gjithë bota, se Pipi nuk gjënte dot një kal.

Pipit i pëlqente edhe një pikturë tjetër e cila dëftente një grua  me një fëmijë në krahë. Prifti i kishte thënë që, ajo gruaja ishte Shën Mëria dhe ai fëmija ishte Jezu Krishti, të cilin ca të ligj e kishin gozhduar në  një kryq dhe aty ai kishte vdekur.

Tani, pse e kishin kryqëzuar atë fëmijën, Pipi nuk e dinte mirë. Nuk e dinte as se ç’farë faji kishte bërë ai fëmijë i vogël që ta kryqëzonin duke i ngulur gozhdë në  duar e në këmbë. Bobo sa do i ketë dhëmbur të ziut. Pipi një herë u çpua me gjëmb në këmbë dhe një javë  nuk ecte dot. Po ky me gozhdë në duar e në këmbë, sa do ketë vuajtur vallë?

Kaq faj të madh paskësh bërë ky fëmijë?

Po dhë për të bërë faje, ky s’kishte fuqi.

Ja, ta zëmë se kishte thyer një katruve me verë  ose bodilen e rakisë. E çë pastaj?  Jepi një pëllëmbë e lere  rehat fëmijën, se nuk e bën më.

Apo gjetët rastin që është vetëm me nënën dhe ja rrëmbyet asaj nga dora. Kështu ka ndodhur patjetër. Po le të vijnë prapë  dhe ta marin po jua mbajti. Këtu do gjejnë Pipin,  i cili do bëjë hatanë për atë fëmijë të vogël.

E mban mënd Pipi, e mban  mënd  atëherë kur qe fëmijë ai vetë dhe një burrë i lig e rahu me thupër  shelgu, pse hëngëri dy kokra dardhë. Medemek, Pipi qënkish hajdut dhe i kishte vjedhur ato. Po ato qenë rëzuar vetë në tokë. Pipi vetëm sa i mori. Pse kapërceu një gardh për ti marë, kjo s’ka të bëjë fare me dardhën. Ama, ndërsa e rihte ai burri i lig me thupër, Pipi  shikonte mos vinte ndonjë i ritur i fortë që ta ndihmonte. Por asnjë nuk erdhi. As në rastet e tjera, kur atë, Pipi jetimin e rihnin  më të riturit, askush nuk i erdhi në ndihmë. Dhe sa e dëshironte ndihmën e ndonjerit në ato çaste. Kjo dëshirë  fëminore e atëherëshme  i është fiksuar Pipit, ndaj ai i ndihmon të gjithë fëmijët e fshatit, kur ndonjë më i madh i qëllon. S’ka asnjë rëndësi pse ai që i qëllon është babai apo vëllai i madh. Ai që qëllohet është fëmija, Pipi i djeshëm, ndajë Pipi  i sotëm  hidhet dhe i mbron. Të gjithë fëmijët e fshatit i ka mbrojtur Pipi.

Vetëm këtë fëmijën e ikonës nuk e ka mbrojtur dot. S’kanë guxuar të vijnë ata të ligjtë e ta ngacmojnë.  Me siguri dikush u ka thënë që atë e mbron Pipi dhe ata kanë frikë të vijnë Ndoshta presin rastin të vijnë kur të mos jetë Pipi te kisha. Por Pipi gjithmon është te kisha për ta mbrojtur atë fëmijën. Këtë Pipi e ka si sekret të tijin. As prifti nuk e di. Prifti, si të gjithë,  kujton se Pipi nuk shkoi te Lagjia e Poshtëme sepse paskësh një kasolle te Lagjia e Sipërme. Jo more jo. Pipi nuk shkoi te Lagjia e Poshtëme, sepse te Lagjia e Sipërme, brënda në kishë është ai fëmija Jezu Krisht, që duan t’ja marin  nga duart  nënës së tij ata  të ligjtë dhe  ta gozhdojnë. Pipi duhet të rijë dhe ta mbrojë.

Po kush të kupton e kujt t’ja thuash xhanëm. Se për të ndihmuar, dihet që s’të ndihmon njeri. Këtë e ka provuar Pipi në kurizin e tij.

Një ditë e thiri hoxha dhe i tha të shkonte pas tij, ndërsa po futej në kishën që po kthehej në xhami. Pipi hyri pas hoxhës, por me të hyrë në kishë, bardhësia  i vërboi sytë. Asnjëherë nuk kishte qënë kisha aqë e bardhe. As në Pashkë të Madhe, as në Pashkë të Vogël, as në ditën e Shën Mërisë dhe as në ditën e Shën Kollit. Morpo, në asnjë ditë të vitit nuk kishte qënë aqë e bardhë kisha.  Tymi i qirinjve që ndizeshin, në daç për të gjallët e në daç për të vdekurit i nxinte muret e kishës, që dhe pa tymin qenë   të  palyera kushedi sa mote.

Bile, te ikona e atij kalorësit kishte qënë edhe një si vijë e nxirë nga tymi i  qirinjve të panumërt  që i ndizeshin atij shënjti.

Po dale pak, ku është  piktura e këtij shënjti?  Po shënjtërit e tjerë ku janë? Çështë kjo bardhësi, xhanëm, si  bardhësia e copës që vesh arkivolin nga brenda, para se të vihet meiti në të?  Pipi rrotullohej nga çdo anë i hutuar. I dukej se ishte në një  humbëtirë, vetëm,  fillikat dhe befas ndjeu frikë.

-Eja-dëgjoi befas zërin e hoxhës, eja  të punosh që të të paguajmë.

Pipi u afrua me ndrojtje, por befas shpejtoi hapin. Hoxha qe afër pikturës së asaj gruas me fëmijën në krahë.  Pipi qeshi i tëri, siç qesh i lumtur detari, që pas një fortune  në det të hapur, befas sheh  brigjet  shpëtimtare të tokës.

-Mere –dëgjoi zërin e hoxhës, mere dhe lyeje me gëlqere.

Pipi nuk mori vesh asgjë. Vetëm ktheu kokën nga hoxha i habitur,  si për t’i thënë çfarë  të lyente, pse ta lyente, si ta lyente e të tjera pyetje të kësaj natyre. Se mos i tha hoxha psh, shpëtoje këtë fëmijë dhe e dinte vetë  Pipi ç’të bënte.

Se, pse i duhej hoxhës ai shkop me një copë lëkure me lesh  të lidhur në majë  dhe ajo  govatë më gëlqere të shuar, Pipi nuk arinte ta kuptonte.

Befas hoxha futi në govatën me gëlqere atë pjesë të shkopit të shkurtër ku qe lidhur  lëkura,  e trazoi pak, e ngriti dhe….

…dhe Pipi ngriu si një shkëmb. Zemra vërtet nuk i pushoi por sytë i ngrinë mbi fytyrën e atij fëmijës, për të cilin qe betuar që ta mbronte nga çdo rrezik. Vragat e gëlqerës, që la  copa e lëkurës së leshtë mbi fytyrën e tij, dukeshin si të prera shpatash e thikash. Nuk kullonte gjak, por uji gëlqeror që ridhte teposhtë murit, dukej si një vrazhdë lotësh në faqen e fëmijës.

Befas një ulërimë, e cila  i ishte ndalur nga tmeri, ashtu siç ndalet përkohësisht uji i përroit  nga pritat malore, për të shpërthyer me vrull dhe egërsi  kur niveli i ujit kapërcen pritën,  pra një ulërime i shpërtheu nga shpirti me një klithmë të egër e të thatë.

Me këtë klithmë të zgjatur në shpirt e gojë, u hodh  te muri e filloi ta pastronte gëlqeren me mëngët e tallaganit të leshtë që kishte veshur.  Filloi ta pastronte me furi dhe me forcë,  thua se do e shpëtonte nga bardhësia  e gëlqerës portretin e fëmijës.

Fërkonte e ngushëllonte me fjalë të ëmbëla fëmijën, që ti duronte dhe pak  dhimbjet, se ja,  tani do ja shëronte ai plagët dhe do ja fashitëte dhimbjet, fërkonte e i lutej  e i përgjërohej të jëmës, që ta mbante dhe pak, mos ta lëshonte të birin që t’ja kryqëzonin përsëri, se  ishte i vogël dhe i dhimbnin shumë plagët e gozhdëve.  Ja dhe pak, se do e shpëtonte  Pipi, ja tani…

…tani, Pipi ndali dhe pa i tmeruar atë që kishte bërë.  Copa e leshtë e tallaganit të tij e kishte  fshirë pothuaj gjithë fytyrën e fëmijës dhe të nënës.

Pipi nuk kuptonte se boja e pikturës, nën efektin e gëlqerës qe zbutur dhe nën fërkimin e  rrobës  qe  fshirë nga muri. Në vënd të fytyrës së fëmijës,  në vënd të syve, gojës, hundës dukej një boshllëk.  Dhe, o zot  na fal mëkatet, anash këtij boshllëku dukeshin veshët , flokët dhe gusha e fëmijës. Lemeri, lemeri.  Dhe të mendosh se këtë lemeri e bëri Pipi, ai që qe betuar ta mbronte  fëmijën nga  nga  ç’do rrezik.

Befas,një mendim i shkrepi si vetëtimë  nëpër vetëdijen e tij.

Ai paskësh qënë i ligu për atë fëmijë dhe nuk e paskësh ditur.Ai i ligu që do e  kryqëzonte  përsëri këtë fëmijë. Me siguri që qoftëlargu i ishte futurë në bark Pipit  dhe që andejë e komandonte të bënte të liga.

Kushedi se ç’të liga të tjera do t’i thoshte të bënte atje brenda në kishë,  prandaj më mirë të shpëtonte. Dhe shpëtimi ishte të ikte me vrap.

Dhe të mos e pengonte njeri,  se mund ta vriste.

Të vriste dhe padashje, siç vrau atë fëmijën.

Një javë resht, nëpër natë, herë në Lagjen e Sipërme e herë në Lagjen e Poshtëme dëgjohej ulërima e Pipit. Fjalët nuk i dëgjoheshin qartë, por kuptoheshin  fjalët  …vrasje…fëmijë… dhe më pas një ‘’u u u’’  e stërgjatur, që fale o zot  të ziun njeri.

Pas një jave, një mëngjez me borë,  e gjetën të varur  te lisi prapa kishës.

Asaj kishe, që u bë xhami.

Pas shënim për myslimanllëkun e Pashait të Janinës

Fletë të shkëputura nga ndonjë defter tjetër i humbur

S’kish kuvend   a muhabet burrash që të mos qeshej me myslimanllëkun e Pashait të Janinës. Jipnin e mirnin njerëzia e prapë nuk e kuptonin, në se Pashai;- qe mysliman i krishterë apo i krishterë mysliman.

Se që qe nga të dyja, kjo s’kishte diskutim, po puna ishte se nga anonte më shumë kandari.

Ja, mer pendën e mellanin e mba hesap vetë mbi defter.

Poshtë xhamisë së Janinës, ku falej çdo vakt Pashai, kishte shtëpinë dhespoti i kaurrëve, që shkonte serbez serbez rrugës me atë rason e zezë dhe me atë kryqin ngjyrë floriri tre okë, që i varej në qafë.

Më garanton dot zotrote që Pashai nuk falej edhe në kishë?

Jo, nuk më siguron dot.

E po, shënojë në favor të kryqit këtë.

Këtej mirte djem myslimanë e sulmonte fshatrat e kaurrëve, andejë  mirte  katolikët e Mirditës që të vriste Marko Boçarin dhe suliotët e tjerë.

Këtu falej te xhamia e kalasë së Janinës si besnik i allahut dhe i Sulltanit, në kishën e Porto Palermos vajti dhe vuri kurorë me Vasiliqinë.

Thonë që puthi dhe dorën e priftit, se kryqin po e po që e puthi.

Ndryshe nuk quhej kurorëzim i shënjtëruar.

Ama,  për kurorën që vuri me Vasiliqinë te kjo  kishë, se ndryshe Vasiliqia nuk i jipej  si grua në krevat, pra për këtë kurorëzim, të gjithë e morën vesh që u bë një raport i veçantë nga hafijet e Kurt Pashait të Beratit dhe ju dërgua me urgjencë Stambollit.

Tani, meqënëse e pruri radha, le ta themi shpejt e shpejt për ata që se dine se, Kurt Pashai,  pasi e vari  Kozma Etollosin në degët e lisit në Kolikodash dhe trupin ja hodhën në lumë, u lemeris kur mori vesh se Pashai urdhëroi që, me harxhet e pashallëkut të tij, të ndërtohej  një kishë te vëndi ku  lumi e nxori në breg trupin e shënjtit dhe ku besimtarët ortodoksë e varrosën.

E beson dot zotrote, se këtë urdhër Pashai e dha m’u në oborin e xhamisë se Janinës.

Besoje kur ta them unë, që e di mirë.

Shkruaje që mos ta harosh.

Korieri u nis direkt nga Berati për në Stamboll me raportin e vetë Kurt Pashait, por për çudi pashait të Janinës nuk i hyri gjëmb në këmbë.

More, as gjëmb trëndafili, pa le që për  gjëmb ferre, as që  bëhej fjalë.

Po vazhdojmë me Pashanë.

Kryekomandant të ushtrisë ka Thanas Vajën, që e mba kryqin e florinjtë të pagëzimit poshtë fanellës së leshtë.

Kryespiun të Pashallëkut ka Tahir Abazin që falet e mer avdes pesë herë në ditë.

Thuajmë si rinë bashkë këta në Divan të Luftës, se këtë nuk e kam kuptuarë dot.

A rinë ballë për ballë a rinë brinjë më brinjë.

Duhet mësuar patjetër kjo gjë, se kjo përbën një nga të fshehtat e Pashallëkut.

Por le të vazhdojmë.

Haxhi Shereti i ngrë këngët e trimërisë, Gramatikoi i ujdis shkresat e qeverisjes.

Kish grua me kurorë Vasiliqinë e krishterë, po kish dhe haremin e Pashait me treqint robinja.

Tani, a qenë treqint e një a qenë treqint pa një, unë nuk i kam numëruar.

Jo se s’doja, po se s’dija gramë e numëra atë vakt.

Robinjat e tija  myslimane ua jep për grua  trimave kaurrë dhe kaurkat e ëmbëla ua jep trimave myslimanë.

Nuk po flas për atë oficerin  frances që e martoi me Zoicën e  bukur.

Jo, jo, ata ranë vetë në sevda.

Pashai vetëm sa e miratoi martesën, pasi kuvendoi gjërë e gjatë me Zoicën.

Vetëm për vetëm.

Një natë e një ditë.

Pjesa e dytë e defterit të gjashtë

-Të ju pyes një gjë more miq- e mori fjalën Nono pilurjoti përsëri.

Kishin një sahat e ca që bisedonin, pasi kishin ngrënë edhe darkë dhe biseda që e tendosur.

-Mos ma mirni për keq, se për vëllamin tim flas. Domosdo që do e mbroj  sido që të jetë puna, por ju, sikur  kishit një qefmbetje nga ai. Apo e kam gabim? Thuajmani, s’ka gjë në jam gabim. I gjalli,  gabon themi ne në Pilur.

Situata sikur u tendos.

Burrat  u panë ndër sy, sikur të nxisnin njeri tjetrin  për të folur.

Miku i kishte kapur ngushtë, si i thonë, i kishte kapur në fjalë.

Ai e bëri të vetën.

Nderoi vëllamin e vdekur, nderoi fshatin S. dhe të gjithë të pranishmit.

Qau vëllamin me ligjërime dhe ç’të qarë se.

I bëri të lëshonin lotë dhe burrat e S.,ata burra që s’dinin ç’qe loti, as në luftë e as në paqe.

Ata burra që e quanin turp të lëshonin lotë nga plagët e nga sëmundjet.

E pra, ai u tregoi, se loti i burrit ka më shumë fisnikëri se sa tujet mbi uniformën e pashait.

Kështu që shpjegimi për shpërfilljen që fshati nisi t’i bëjë Thomait të ndjerë, ishte më e pakta gjë që duhej t’i bëhej  këtij vëllami.

Sepse, ky vëllam, tani e tutje do qe miku i të tërëve në fshatin S., jo vetëm i shtëpisë së Thomait.

Po shpjegimi është mirë ti bëhej një çikë butë e butë, e jo si bejtet e Frosinës.

Dhe këtë mund ta bënte vetëm më i moshuari dhe më i qeti i të pranishmëve, Barba Spirua.

-Me sa kuptova unë nga llafi yt-foli Nono pilurjoti, duke thyer heshtjen që rëndoi pas  mbarimit të fjalës së Barba Spiros-puna qënka  kështu;

-Ju bëtë lojën e mbjelljes së kripës, që të gënjenit Pashanë. Thomai, i ziu im vëllam, lozi dominonë e tij, duke  shitur kripën e duke hapur llafin në kasabanë e Delvinës, që ai dhe fshati s’ka nevojë të vejë në Sajadhë e të blejë kripë,  sepse e prodhon në  tokën e tij, në vend të grurit.

Për këtë ju  kërkoi që, ç’do shtëpi e fshatit, sipas radhës, kathe ditë,  do ti jipte një çanak me paçe koke. Kjo u bë vendim fshati dhe u taks, u vendos, pra, te Shpella e Besës.

Kështu është puna Barba Spiro, ë. Kështu.

Tani, fshati nisi të qahet e të thotë se Thomai u hëngëri gjithë bagëtitë, apo jo.

E kam kupëtuar drejt llafin që the zotrote Barba, ë?

Pas miratimit të Barba Spiros, Nono pilurjoti  nxori kutinë e duhanit, mori një letër cigari të hollë e të bardhë dhe e shtriu  mbi dy gishta, si në formë ulluku. Pastaj me dy gishta të dorës tjetër, mori nga kutia  duhan dhe e shtriu mbi letrën e cigarit.

Ja zgjati kutinë Barba Spiros, duke i bërë një shënjë të kuptueshmë, që ta kalonte  dorë më dorë, duke shpallur me këtë gjest miqësinë e tij me të tërë ata që do  dridhnin e do pinin duhanin e tij.

Burrat e fshatit S. nuk dridhnin cigare por e pinin duhanin  me çibuk.

Cigaret qenë shumë të fisme, avropiane u thoshnin.

Dukej që Nonua qe  nga një fshat i Himarës, dukej dhe nga cigarja që pinte.

Se, sa për nargjilenë që thithte Pashai i Janinës, në fshatin S. tregoheshin histori si të Nastradinit.

Pra, zakoni e donte që të shkëmbeje me mikun edhe duhanin, që ta bëjë tamam mik.

Mund të rish me një njeri, të hashë e të pishë tërë ditën, por po nuk shkëmbeve duhan me të, zëje se nuk  je takuar fare.

Duhani hap muhabetin dhe bën miqtë-thotë një fjalë atyre anëve.

Pasi e ndezi cigaren me eshkën që ja zgjati Kiçua, Nono pilurjoti vazhdoi qetë qetë;

-Do më falni, po,  jo se e kam vëllam Thomanë dhe jo pse jemi në shtëpinë e tij, po mendoj se ju të fshatit S., nga që nuk i dini ca gjëra, që Thomai i mbajti sekret, se kështu ja donte puna, u kapët pas një çanaku me paçe koke dhe… vërr dajak Thomait.

Dale, dale, mos ma pre llafin o djalë-ju drejtua Kiços që donte të ndërhynte-duro pak, duro. Ti zëmë me radhë punët.

-E para, more xhan, e vendosët fshatçe ju vetë t’i jipnit kathe ditë një çanak me paçe?

Ua kërkoi vetë Thomai, thoni ju, në atë mbëledhjen te Shpella e Besës.

Si pagë a  si kusht, kjo është tjetër punë.

U kërkoi një çanak në ditë dhe ju e vendosët për t’ja dhënë. Ama e vendosët t’ja jipnit.

Ç’kini tani?

Mos ju kërkonte dy çanakë në ditë, më pas?

Ju e vendosët, ju ja dhatë.

Ai, vetëm sa erdhi dhe e mori atë që i dhatë ju.

Ku e ka fajin këtu vëllami im?

Në mes të heshtjes që ra, dukej që secili mendonte se llogjika e mikut s’kishte të çarë ku të kapej kundërshtimi i tyre. Si nuk na vate ndër mënd kjo gjë. Edhe ne dëgjonim gratë e plakat e rjedhura. Po dihet që gratë e bëjnë çorrap muhabetin, ndajë me kanun nuk lejohet të flasin në kuvënd të burrave. Ndryshe do quhej kuvendi i grave. Dreq o punë ku na gjete.

-E dyta është se  edhe ju, njësojë si na në Pilur, jini fshat blegtorësh. Ç’do shtëpi në fshat, së paku, njëhërë në muaj ther një mish. Domosdo që i jipni edhe njëri tjetrit.

Thomai nuk ju kërkoi mish, por vetëm  një çanak me paçe koke nga ajo që gatuani edhe për vete.

Vetëmë një çanak, more, vetëm një çanak.

As kokë dhe as ndonjë këmbë a shpatull të bagëtive.

Ç’farë humbi fshati këtu?

Ditë për ditë theret një bagëti në fshat.

Fshati ka mbi  dyzetë shtëpi, pra u bie më pak se njëherë në muaj për shtëpi, ti jipni një bashkëfshatarit tuaj një çanak me paçe. Kaqë shumë u dëmtuatë ju?

Po, dhe një fukarai te dera e kishës do ja kishit dhënë kathe ditë e kathe rast, jo më një tas me paçe, po dhe më shumë e s’do bënit  llafe more xhan, e jo më një bashkëfshatarit tuaj, që ka bërë për këtë fshat, aqë sa juve s’ua mer mëndja.

Që e ka shpëtuar tërë fshatin nga Pashai.

E dini ju këtë?

Jo, nuk e dini.

Po domosdo që nuk e dini, ndajë edhe flisni kështu.

Heshtja po rëndonte mbi të pranishmit si një gurr i rëndë mbi supet e tyre dhe po u ulte gjithnjë e më shumë kokat mbi gjoks. Befas, si me komandë e çuan kokën të tërë dhe panë mikun drejt e në sy për të vërtetuar atë që thoshte. E paska shpëtuar fshatin nga Pashai.

Për kë flet, për Thomanë?

Tallet apo si e ka hallin ky vëllami i largët?

Por miku vazhdoi qetë qetë sikur ta dinte që fjala e tij të shkaktonte atë reagim.

Me një zë të shtruarë nisi tu tregojë se si, tre muaj pasi u kap  Miço kapedani në kasaba, Pashai nisi të mbledhë ushtrinë në Delvinë për të sulmuar fshatin S. Do ta sulmonte dhe  një herë, bile do  dërgonte të birin ti printe ushtrisë. Nuk ja falte ortodoksinë këtij fshati.

I vetmi fshat ortodoks në këtë pellg të Delvinës, rethuar nga fshatra myslimanë.

Edhe pilurjotët  janë  ortodoksë, po ata  janë një lukuni fshatrash reth Himarës dhe jo një i vetëm fillikat, si  fshati juaj S. Domosdo që Pashai e ka halë në sy fshatin.

Shto këtu faktin që Miço Kapedani shau Pashanë nga Vasiliqia dhe kuptoje vetë zararin .

-Kujtoni ç’i bëri Kardhiqit e Hormovës Pashai, apo si i thonë nashtinë, KaraPashai, që të kuptoni se ç’ju priste juve-tha qete qetë Nonua duke nxjerrë një shtëllungë tymi nga goja.

Askush nga të pranishmit nuk lëvizi nga vëndi, por e ndjenë se të gjithë i përshkoi një dridhmë.  

Në sy u  doli Çaush Hormova tek piqej i gjallë në hell.

Me siguri që Pashai i Zi i Janinës do e kishte armatosur ushtrinë e tij, jo me heshta e dyfekë, por me hej të gjatë, për të pjekur burrat e S.

Dhe ajo shtëllungë tymi cigare u ngjau me tymin e lehtë të prusheve  të pjekjes së mishit..

-E dini  ju, që vëllami im Thomai, kishte mik  një Çaush të Pashait në Delvinë.

Këtij Çaushi  i shkonte llafi shumë gjer te Pashai.

Këtë zuri një ditë Thomai te hani në Delvinë dhe i tha të kthente ushtrinë pas  e të mos e ngiste fshatin. Pa ja shtroi me të ngrënë e me të pirë, që lere mos e nga.

Unë vetë nga tufa ime, që e kisha në mal të Delvinës,  ja dhashë një dash ta piqte e ta hante me Çaushin.

Unë nuk isha me ta, se nuk më takonte dhe nuk e di  si e qysh biseduan, po ku pas nja dy orësh më vjen me vrap Thomai e më thotë;

-Nono vëllai, më jep hua për një mot e ca, tetë lira floriri, të ja jap  peshqesh Çaushit që të kthejë ushtrinë e të mos më djegë  fshatinë tim.

Nuk prita të ma thoshte dy herë.

Frap, një ti kërierë  portofolin me të tetë lirat dhe ja hodha në  prehër.

-Merri – i thashë-dhe shpëtoje atë fshat trimash, pa liratë m’i jep kur t’i keshë.

Tani ju pyes unë juve, erdhi gjë ushtria këtu?

Jo nuk erdhi.

Që u mbëlodh në Delvinë  besoj se e kini marë vesh, apo jo?

Kush e ktheu ushtrinë?

Çaushi, domosdo.

Po ama Çaushit i tha dhe e daroviti Thomai.

Tjetër gjë pse ja huajta unë ato tetë lira të florinjta.

Tjetër gjë.

Merita është e Thomait.

Vetëm lirat qenë të miat.

Atëherë u bëra vëllam me Thomain unë.

Vëllam me të pirë gjak

Te stani im, në mal të Delvinës.

Tani ju pyes dhe njëherë;-I dinit të tëra këto ju?

Jo, nuk i dinit.

Ndajë i vinit faj Thomait tim të zi.

Burrat e gratë e S. nisën të shikojnë njeri tjetrin në sy.

Heshtja nuk dujrohej më.

Kania e Vangjelit, aty  pranë portës, filloi të rënkojë vajtushëm dhe si nënë zë, ja nisi vajit;

        -Thoma s’ma priste fiqiri/O derëziu Thoma

          Që të jeshe kaq i miri/O derëziu Thoma

   

Mesi i natës kishte kaluar, por ende nuk kishte aguar dita, që të niste vajtimi në mort, ndajë Barba Spirua  për herë të parë në jetë e ngriti zërin ashpër dhe u tha grave të pushonin.

-Ajo që kuptova unë-tha vëllai i Thomait mendueshëm, pas një heshtjeje të rëndë e të gjatë-është se im vëlla nuk ta ka kthyerë borxhin. Apo e kuptova gabim o vëllam?

-Mos e folë more xhan, mos e folë-tha Nono pilurjoti si i zënë në befasi.-Po këtu s’jemi mbëledhur të bëjmë hesape. Këtu jemi mbëledhur të qajmë vëllamin.

Kjo përgjigje s’donte shpjegime.

Thomai kishte vdekur e qe varosur me borxhe.

Turp më të madh  nuk e zinte njeriun në këtë jetë.

O do shlyhej borxhi  brenda njëzetekatër orëve,  o i vdekuri s’do  kishte prehje në atë jetë. Shto faktin që  pasardhësit e tij do quheshin borxhalënës.

Veçë faktit që askush nuk do t’u jipte nuse djemve të asaj shtëpie dhe nuk do mirte nuse te ajo shtëpi.

Për tre breza me radhë.

Turp e mbi turpe.

Por dhe halle mbi halle.

Ah more Thoma, t’u kriptë emri dhe në atë jetë.

-Por im vëlla e mori borxhin për të shpëtuar fshatin, apo jo? Kështu, ë? E po besoj se fshati këtë here, do dijë ta çmojë Thomanë. Patjetër që do dijë.

Shtegu u hap çuditërisht qetë qetë. Nëpër atë shteg do kalonte domosdo muhabeti.

Dhe zgjidhja e problemit.

Vetëm se duhej shtyrë pak, se pastaj ecte vetë.

Si dhëntë pas dashit që prin kopenë.

-Dëgjoni, dëgjoni-foli për herë të parë djali i Thomait, një hollak që sa kish nisur ti dërsinte  mustaqia. Unë nuk e lë babanë në varr me borxh të pashlyerë. Fshati do mbëledhë sot borxhin, shtoi këtyre edhe  kamatat dhe do ja japë vëllamit të tim eti.

Ndryshe nesër në mëngjez,  e këreva babanë nga varri dhe e shtriva me gjithë tabut te Shpella e Besës. Ta marë vesh tërë bota se fshati S. shkeli zakonin. Boll kemi duruar ne si shtëpi, zullumet e  fshatit. S’mba më ujë pilafi.

-Tjetër Thoma ky-mendoi Kiçua. Dreq o punë, ku na u poftise.

-Dale more djalë i vëllamit, dale. Prit more trim, prit e mos u ngut. Je i ri dhe nxitonesh shumë o djalë. Mos më folë mua për kamata dhe shtesa këtu, dëgjove.

Tetë lira dhashë dhe tetë do mar.

Asnjë më shumë.

Ndryshe, prishet vëllamëria që tani.

Këtu, në shtëpinë e vëllamit. 

Të tjerat vijnë më pas.

Por lini të flasin më të vjetrit e më të urtët.

Pastajë, more xhan, lermëni të qaj të ziun vëllam,  pa borxhin ma çitni  në drekë,  kur të ikij.

E që jua kisha llafinë…

 Defteri që nuk duhet të lexohet nga të tërë

Që Barba Spirua dhe prifti, para nja gjashtë muajsh ishin larguar nga fshati dhe qenë kthyer vetëm pas pesë ditëve, kjo nuk përbënte sekret për asnjë.

Sekret përbënte fakti se ku kishin shkuar e çfarë kishin bërë.

Se, fshehtaz ikën e të heshtur u kthyen.

As e shoqja e Miço Kapedanit nuk hapi gojë ti thoshte njeriu gjë..

Barba Spirua dhe prifti nuk qenë kthyer ende, kur te dera e shtëpisë së saj trokitën të dërguarit e dhëndërit, me tre mushka ngarkuar me lesh e basma.

Prunë një qesë me para dhe datën e dasmës.

Data qe avancuar para stinës së dasmave.

Në datën e caktuar,ajo e martoi vajzën me një dasëm modeste dhe kryekrushk, çuditërisht nuk vuri kumbarin e vajzës, por Barba Spiron.

Të kuptohemi, kumbari erdhi në dasëm me gjithë familje, solli dhurata, ngriti dolli e këndoi, por ama nuk qe ulur në krah të nuses, por në tavolinë me të tjerët.

Dhe, çudi për t’u çuditur, nuk qe fare i mërzitur nga ky spostim i tij nga vëndi i nderit, por dukej edhe i kënaqur.

Kjo qe e para gjë që ra në sy.

E dyta qe fakti se dasma u bë para kohe dhe jo në stinën e dasmave.

Një muaj e gjysëm para  kohës së dasmave.

Tani këtu çoç kishte.

Të thuash se nusja kishte mbetur shtatzënë dhe e martonin shpejt e shpejt që të mbulonin turpin, këtë nuk e pranonte njeri.

Nuk qe vajzë e tillë e bija e Miço Kapedanit.

Se, do ta kishin parë e do ta kishin njohurë, vajzatë më shumë e më shpejt se djemtë.

Shtëpia e justifikoi  shkurtimin e afatit me argumentin  e pranueshëm se, tani që babai i saj qe në birucat e Janinës, rob te Pashai, vajza do kishte mbrojtje burrin për çdo gjë e për çdo rast. Ç’do gjë pritej nga Pashai, ndajë më mirë të miren masat dhe të mbrohen, sidomos vajzat e reja. Se trimat e mbrojnë vetë veten, kjo dihet.

Por, kur pas dy javësh  u martua para datës së taksur dhe një vajzë tjetër, rinia nisi të mendojë. Mirë vajza e Miço Kapedanit që e kishte babanë në birucë kishte nevojë për mbrojtje, po kjo që u martua tani, që e kishte gjallë babanë, kishte dhe tre vëllezër diva nga trupi e forca, pse u nxitua?

Këtu çoç ka dhe se luan topi.

Kur befas, ra gjylja në mes të kishës.

Jo se ra vërtet ndonjë gjyle topi, po kështu bie fjala.

Nuk i thonë shaka.

Krushqit e  Muços, nga një fshat i Zagorisë, dërguan lajm se  tërhiqen nga  krushqia. Arsyeja qënkish se djali i tyre ishte i vogël dhe s’qe bërë për tu martuar, ndajë Muçua ta jipte  gjethkë vajzën. Darovat që kishin dhënë kur lidhën fjalën, sipas zakonit, nuk i kërkonin, sepse e pranonin që qenë ata vetë shkaktarë të prishjes së krushqisë.

Që djali qe i vogël, këtë nuk e pranonte njeri.

E para, djali qe më i vogël kur u lidh fjala, dhe tani qe ritur dy mote e ca nga ajo ditë.

E dyta, nëntëmbëdhjetë vjeç djalë është burrë dhe jo fëmijë. Sidomos djemtë e Zagorisë që martohen aguridhe fare, të vegjël e të papjekur për atë punë.

Dhe sidomos nëntëmbëdhjetë mote nuk është i vogël por tamam në vakt, sidomos për një nuse gjashtëmbëdhjetë   vjeçe, që i bie gjiri era trëndelinë.

Që këtu ka një problem, kjo duket sheshit, po hajde gjëje se ç’problem ka.

Muçua bisedoi me Barba Spiron dhe priftin dhe  pas dy javësh e martoi vajzën me djalin e Koço Ninit. Dhëndër e nuse qenë dhe vërsnikë, dhe shtëpitë i kishin afër e afër e familjet e tyre kishin shkuar mirë dhe ..ngado që ta zije muhabetin vetëm anë pozitive shikoje.

E keqja qe, se kjo ishte e para dasëm që bëhej  brënda përbrënda fshatit. 

Gjithmon kishin dhënë e kishin marë jashtë fshatit. Dhe jo pa shkak.

Pas krushqive qëndronin gjithmon disa çeta me trima më shumë në radhët e luftëtarëve të fshatit S., duke garantuar kështu edhe fitore por edhe rugë tërheqjeje apo rugë furnizimi.

Kështu u gjet edhe rruga e Himarës për kripën që ua kishte prerë Pashai i Zi.

Ngushtimi i hapërsirës së lidhjes së krushqive brenda fshatit, vetëm ngushtësi e shtrëngesë sjell.  Nuk flasim për dhëndërin e nusen.

Ata, në gjerdhek, sado i ngushtë të jetë ai, do lozin që ç’ke me të, bile edhe më mirë se me nuset e  largëta. Kjo është e kuptueshme, vajzave të fshatit ua di të tëra marifetet dhe di si ti sjellësh në brazdë, ndryshe nga të largëtat që, një e dy e zënë e qajnë, gjasme i mori malli, herë  për nënën e herë  për gjyshen.

Me këto të vendit, dil në dritare e foli vjehrës të të sjellë një copë nga byreku që ka bërë, se  ti je në shtroje akoma,  pasi je gdhirë një çikë zaif.

Jo byreku që të vjen sa hap e mbyll sytë, por edhe një kavanoz me mjaltë që të të heqë të ligat. Shto mbi të dhe një lugë rigon, dhe s’ka të ligë që të të qaset për një muaj.

Befas, kur nuk pritej, brenda një muaji u martuan në fshatrat e Himarës edhe  gjashtë vajza nga fshati. Shkesët,  në ditë të ndryshme, erdhën si udhëtarë të  rastësishëm në fshat, vajtën në kishë e ndezën  nga një qiri si të krishterë të mirë dhe, çuditërisht, të tërë bujtnin te Barba Spirua.

Kundër çdo zakoni, Barba Spirua për të nderuar miqtë dhe për t’u bërë muhabet, ftonte vetëm priftin dhe nga një bashkëfshatar për çdo rast.

Të nesërmen, te shtëpia e këtij bashkëfshatari, trokiste udhëtari apo bujtësi i një nate  më parë te Barba Spirua. Po këtë herë, i shndruar në një shkes që kërkonte të lidhte krushqi.

Nuk shkonte muaji, dhe vajza ikte nuse.

Çuditërisht, të gjithë muajt e vitit qenë muaj të dasmave.

Atëherë filluan të mendojnë edhe për  arsyen e largimit të befasishëm të dy tri fshatarëve,  të njohur për përvojë në lidhje krushqie dhe shpalljen e fejesave të papritura të disa djemve.

Ra në sy që këta shkues, para se të niseshin, gjithnjë takoheshin me priftin dhe Barba Spiron. Dhe gjithnjë vinin me  lajme të gëzueshme dhe krushqi të lidhura.

Djemtë nisën t’i sjellin nuset shpejt e shpejt, thua se qe shpallur një garë e çuditëshme;

-Do iknin a do vinin më shumë nuse në fshat.

Po ja që vajzat e djemtë e moshës për martesë nuk qenë aqë të shumtë.

Brenda një moti e ca mbaruan të tëra dasmat.

Një vit  më pas, nuk u dëgjua këngë dasme në fshat.

Shkoi dhe një vit tjetër dhe dukej se nuk do kishte  martesa, po ja që djali i Kolajve rëmbeu vajzën e Niçajve.

Dhe kjo u quajt dasëm dhe prifti e bekoi martesën e tyre, ndonëse prindërit e vajzës nuk e pëlqyen dhëndërin dhe krushqinë. E ç’ti pëlqenin këtij dhëndëri, rakinë që pinte tërë natën apo gjumin që bënte tërë ditën.

E zeza vajzë e tyre që s’pati fat.

Apo nuk e hante  dhe gjellën me shumë kripë.

Nisi kështu moda e krushqive brenda fshatit.

Djemtë nisën ti gjenin vetë nuset, por plakat nisën të pëshpërisnin.

Rethi i krushqive  sa vente e ngushtohej, dhe lidhja e tyre sa vente e vështirësohej.

Jo po me filanen biem kushërinj të tretë, jo po jemi një gjak e një fis, jo po s’na lë feja etj.

Kështu gjersa një ditë, te shtëpia e Mitrove, ndërsa bëheshin gati të  festonin lindjen e fëmijës së parë, befas plasi ulërima.

Fëmija i lindur, fatkeqësisht apo fatmirësisht i vdekur, vetëm fëmijë  nuk ishte. Nuk ju        themi si ishte i jaradisurë, se do ju dalë në ëndërë  si qoftëlargu, por nuk u themi dot dhe të duamë, në se  qe vajzë apo qe djalë, kjo se dhe ne nuk e morëm dot vesh , se nuk kishte fare nishane.

Po dihet që kushërinjtë e dytë nuk bëjnë fëmijë sagllam.

Kishte hakë prifti që s’donte t’i bekonte në kishë atëherë që u martuan.

Hakë kishte prifti, por hakë kishin dhe djemtë e vajzat që donin të martoheshin.

Sekreti i Barba Spiros

 ose defteri i fshehur

Udhëtim më të gjatë e kuvendim më të vështirë, jo vetëm Barba Spirua, por as prifti i fshatit  nuk kish bërë  ndonjëherë. Dhe të mendosh që prifti kish dhënë e kish marë me të pafe e braktisës së fesë, me të dërguar të Pashait dhe të poftisurit e qoftëlargut.

Se do t’u dilte kaqë i vështirë muhabeti me krushqit e Miços në fshatin N.. të Sarandës, këtë  nuk e kishin llogaritur.

I vështirë dhe i prerë.

Si të ecje në majë të tehut të jataganit.

Kishte hakë e shoqja e  Miços, që i trokiti në  derë të shtëpisë atë natë Barba Spiros dhe i qau hallin. Se qe vërtet hall për tu qarë.

Dhe sidomos tani që burrin e kishte të mbyllur në kala të Janinës. Dikush duhej t’i dilte zot kësaj pune, kësaj hataje që po i vinte rrotull të bijës.

Mendoje vetë, kishte ardhur koha që krushqit nga N. të dërgonin haberet e pajës, domethënë, jo po kaqë jorganë, jo po kaqë velenxa, dyshekë e shtroje e qëndisma po se po,  rrobat e dhëndërit e të vjerit.  Me një fjalë, gjithë ç’do marë me vete nusja kur vete  te burri.

Shto këtu faktin që do krushqit sillnin leshin e basmat apo lirat për t’i blerë ato në kasaba.

Dhe  mbi të gjitha, do pritej dhe dita e dasmës.

Prit një ditë e prit dy javë e zeza grua e krushqit hiç.

Pa nisi t’i ngushtohej zemëra në kraharor e mezi merte frymë.

Ëndëra të liga shikonte natënë, herë një kal të bardhë pa nuse e herë një kal të zi pa dhëndër.

Tërë natën ndiz qirinj  e bën kryq.

Me kë të qante hallin gruaja e kapedanit të burgosur te Pashai.

Sos kishte vëllezër Miçua, që të ja zgjidhnin fët e fët këtë hall e të ja mbushnin shtëpinë me dasmorë.

Miçua qe në burg për fshatin. Tani i binte detyrë fshatit, t’i dilte zot  familjes së Miços.

Ndajë u nisën drejt fshatit N. të Sarandës Barba Spirua e prifti.

Të takoheshin e të llafoseshin me krushqit.

Krushqit i pritën.

Jo me shumë hare,por gjithsesi  me respekt.

 -Me të njëjtin respekt që tregohet edhe për të dënuarin me vdekje,ditën që  e shpien në litar-mendoi prifti me vete.

Edhe fillimi i bisedës qe allosoj.

Pasi i pyetën për shëndetin e për shtëpinë, për lodhjen e rrugës e për vapën e stinës, si rastësisht, njëri pyeti për kripën, a qe ritur e a qe bërë për t’u korur,  a e kishin të mbarë prodhimin këtë vit dhe po qe se s’kishin gjetur treg,  do venin t’ua blenin ata.

-Se bagëtia, këtejë nga ne, duanë kripë që të vijnë në afsh-e hodhi  fjalën  më i riu nga të shtëpisë-Në ca vënde të tjera duanë edhe njerëzit kripë. Dhe sidomos para martese.

Barba Spirua dhe prifti panë njëri tjetrin në sy.

Këtu flënka lepuri.

Domethënë vajzat tona dashkan  kripë që të vijnë në ..oreks…

Kështu?

Pritëm se të erdha.

-Mirë jemi, mirë.  Ju faleminderit. U vonuam pak që të vijmë, se zbritëm gjer në Sarandë, te një mik për ca halle tonat.  E më pas do vemi edhe në Himarë, me që  ra llafi dhe ta dijë ky djali i ri- e shtoi si rastësisht dhe  qetësisht, por serioz,  Barba Spirua këtë informacion.

Nënkuptimi i kësaj fjale u muar vesh  nga të pranishmit, ndoshta me përjashtim të të riut, i cili  nuk reagoi fare.

Prifti ktheu shikimin me habi nga  Barba Spirua,sit a pyeste se nga na doli Saranda me miq apo dhe pa miq në këtë muhabet. Se që nuk vajtën fare në Sarandë ata, kjo dihet. Por le të shohim si vajti llafi me Sarandë e në Sarandë.

-Tek rinim  e hanim drekë, ai miku në Sarandë, ja nisi e na dëfton një histori tuajën.

Atë de, si e qysh u sulët një mëngjez pranvere në luginën përposh  fshatit, e nisët të mblidhnit mjegullën, se e kujtuat për lesh dele. Trego ai miku ynë, e qesh e bot, dhe llogariste se sa triko e çorrape  kishit bërë me atë mjegull të dëndur që mblodhët atë ditë.

Heshtja qe e rëndë.

Mikpritësit qenë bërë tepër seriozë.

Zakoni i mikpritjes ua lidhte duart, çfardo që të bënin e që të thoshnin miqtë.

Vetëm sytë e më të moshuarit  nga të shtëpisë sikur nisën të qeshnin me zgjuarsinë e mikut.

-Po domosdo që ai do qeshte-vazhdoi mes heshtjes Barba Spirua me një zë të shtruar dhe tepër pajtues, ndryshe nga serioziteti i fillimit-domosdo që do qeshte. Njeri me shtëpi në kasaba . Nuk mer vesh nga blegtoria. Se nga lufta jo e jo.

Ndryshe ne që jemi vetë blegtorë dhe e kuptojmë punën menjëherë.

Domosdo që, ai që e ka nxjerë këtë llaf, do ketë parë barinjtë tuaj, që kishin ngarkuar  mushkat me lesh të bagëtive të qethura, dhe nga që qe shumë lesh, atij i është dukur sikur kishit  ngarkuar mjegullën. Është gabuar, i varfëri njeri  që ju ka parë, është budallallepsur,  se nuk e besonte që mund të ketë kaqë shumë lesh  të imtash një fshat, ndajë ka thënë që është mjegull.  Që ju mblodhët mjegullën. Pra budallallëkun e tij, jua veshi juve.

Heshtja qe miratuese. Bile edhe mikluese.

Kish ca kohë që këtij fshati i kishte mbetur mbi emrin e tij, si kapelja në lojën  e djemve, ky budallallëk. Budallallëku i mbledhjes së mjegullës si lesh bagëtie.

Dhanë e morën burrat e pleqtë nëpër  biseda e davete, që ta shpjegonin se budallallëku qe i tjetër kujt e jo i fshatit.

 I tyre qe malli e gjëja e shumtë, sa që dhe një këngë thoshte;

                       -Kjo N..pun’ e madhe/

                        Treqintmijë grosh livadhe.

Argumentat e tyre pranoheshin kudo, por ama kur vinte  fjala a kur vinte puna bashkëbiseduesi,   i nxehur a i mërzitur apo dhe si duke qeshur,  nuk ja përtonte t’u thoshte;

-Ikni  e na lini rehat. Shkoni e mblidhni mjegullën më mirë, ç’na rini nëpër këmbë.

-Po le të mos flasim për mjegullën tuaj, që e ka burimin te  bollëku e kamja që kini e që ta gëzoni me fëmijë, nipër e mbesa. Le të mos flasim as  për kripën  tone, që e molloisëm për Pashanë. Le të llafosim për Kurvelesh e Labëri, që i kemi edhe pranë edhe larg.

Dhe…  gëzuar e mirë se ju gjetëm.

Me këto fjalë Barba Spirua , mes habisë së përgjithëshme, ngriti filxhanin me raki që kishte  përpara në sofër. Edhe Prifti i stërvitur nëpër situate, mbeti gojë hapur nga kthesa e bisedës. Dhe, kundër regullave, a ndoshta për ta nxitur Barba Spiron, duke ngritur dhe ai filxhanin me rak, pyeti si me të qeshur;

-Po ç’ne Kurveleshi sot këtu o Barba Spiro.

-Po ja-filloi me të qeshur Barba Spirua-as më thoni, pse quhetë Kurvelesh gjithë ajo krahinë trimash e hajdutësh.

-Po sikur dihetë kjo punë-ja nisi me të qeshurë djali që kishte folur më parë për kripën-Po ja mo, thonë për një… nga Lezha, që ishte ashtu… si i thonë.

Të qeshurit nëpër dhëmbë nuk e linte të fliste.

Po se mos vetëm ai qeshte.

Edhe mikpritësit, të zotët e shtëpisë.

Edhe prifti buzëqeshi, por si me dhimbje.

-Medemek more djalë, ti thua që,  atëherë bashkë me ushtarët e Skënderbeut, që vinin nga Kruja e porsarënë, erdhi dhe një... lavire nga Lezha, dhe tek ajo bënin qejf gjithë ushtria.

Dhe thoshnin mes tyre, medemek;-Hajde të vemi te ajo…kurva nga Lezha.

Ndajë i mbeti Kurvelesh. Kështu thua ti,  ë.

Mirë. Po do të dish edhe një gjë zotrote?

Kështu thonë edhe turqit. Kështu thotë  edhe Pashai në Janinë.

Bile bile e thonë fortë e më të fortë.

Shumë më fortë se tij e shokët e vërsnikët e tu.

Pse do thuash ti?

Po ja,  që t’a dinë ata që s’e dinë se,  të gjithë ata trima  e luftëtarë që kanë ato fshatra, nuk janë gjë tjetër veçse bijtë e … asaj nga Lezha.

Kështu thonë ata, kështu thua dhe  ti?

Heshtja qe e rëndë. Më i riu, që e hodhi idenë  e origjinës së fjalës, filloi të djersinte.

Por në shikimin e mikut nuk pa inat ose armiqësi. Vetëm dhimbje.

Një dhimbje e madhe që sikur donte të shpërthente, por s’gjënte dot shtegun.

Qetësisht, Barba Spirua, sikur të tregonte ndonjë përallë për nipërit e mbesat, para se ti vinte në gjumë, nisi të tregojë për  fisin e famshëm të Korvesejve që banonin në ato anë, që sot quhen Kurvelesh. Thuhet se kishin si kasaba Kardhiqin,atëherë  motit. Kaqë të famshëm  e kaqë trima qenë dhe kaqë shumë luftëra kishin bërë sa gjithë bota e njihte  krahinën si vëndi i Korvesejve. Me kalimin e kohës, emri u ndryshua në Kurvelesh, por gjithsesi njihej si vendi i trimave dhe i trimërive  të Korvesejve që u thoshnin Kurveleshas.

Po turkut nuk para i pëlqen që ne të kujtojmë ata që kanë luftuar kundër tij.

Ndajë gjithë asaj krahine  ja shpjegon emrin me ato fjalë turpe.

-Ndajë dhe juve ju thotë,  se ne kripën e duam për tjetër gjë dhe se na ka lënë mëndja aqë, sa të vemi ta mbjellim nëpër arra e jo ta marim në Himarë, siç e marim vërtet.

Ndajë dhe neve na thonë se ju jini të tillë, që dilni e mblidhni mjegullën për ta bërë triko e çorape-e ngriti për herë të parë zërin Barba Spirua.

Askush nuk foli një fjalë.

Në mes të heshtjes e mori fjalën prifti dhe nisi të tregojë për fshatin e tyre.

I vetmi fshat ortodoks në atë krahinë, i rethuar nga fshatrat myslimane. Vërtet që të gjitha rrugët për në kasabanë e Delvinës kalonin mes përmes fshatrave myslimane, bile te një fshat kalonte mu para xhamisë, por asnjëherë nuk kishte ndodhur që banorët e atyre fshatrave ti ngacmonin apo ofendonin bashkëfshatarët e tij.

Jo vetëm kaqë, por djemtë e atyre fshatrave gjithënjë vinin në luftë kundër Pashait, përkrah djemve të fshatit. Kështu tek lufta e fundit kishin ardhur nga tri fshatëra myslimane në ndihmë të tyre, nga një çetë për fshat.

Të mos flasim për fshatin K.,që çetës i printe vetë hoxha .

-Hoxhë më të ditur, nuk besoj se do ketë-vijoi prifti.Në Stamboll kish bërë shkollë.

Kishe qejf ta dëgjoje kur fliste për historira me trimëri.

Ai na e dëftoi dhe këtë historinë e Korvesajve.

Pa mo u thoshte djemve të çetave, mu në sytë tanë;

-I shikoni këta ortodoksë? Ta dini që kemi një gjak me ta. Jemi vëllezër, more, vëllezër. Turku do të na ndajë, por mbahuni.

Po jeta nuk është vetëm luftë. Se lufta ka vetëm vdekje, po jeta ka dhe lindje.

Po që të ketë lindje, duhet të ketë dasma.

Djemtë e fshatrave përeth, vërtet trima janë, po feja e tyre sikur nuk i lë të bëjnë krushqi shumë me ne ortodoksët. Inatin, feja e ka,  pse ne e hamë mishin e derrit.

Edhe ju, me sa dimë ne, i keni ralluar krushqitë me kasabanë e Delvinës.

Por, po  s’u bënë dasma s’do ketë fëmijë. Dhe do vijë një mot që fshatrat tona do jenë plot me pleq e më pas  vetëm me varre.

Atë që turku nuk e bëri dot me jatagan, po e bën duke na  prishur e mbyllur krushqitë.

Sebepet gjënden si …

…

Biseda rodhi me histori gjer pas mesnate. Në një moment , si me ndroje hyri në dhomë një djalë i ri, të cilin e prezantuan te miqtë si dhndërin e tyre.

U tha fjala ‘’dhëndëri juaj’’.

Domethënë  problemi qe zgjidhur pa u përmëndur ndonjë kërkesë për zgjidhje.

Barba Spirua u ngrit në këmbë dhe e puthi në ballë dhëndërin.

I tha të ulej pranë tij.

Djali donte t’i puthte dorën priftit, por ky e tërhoqi nga vetja dhe e puthi në të dy faqet duke i thënë ndërkohe;

-Krishti të bekoftë, more djalë.

Shënimet  në defterin tim të fundit.

Unë po ju them se çudirat që ndodhën në fshatin tënë  në kohën e mortit të të ziut Thoma, do molloisen gjatë. Nuk e kam llafinë për  kripën që hodhi fshehurazi Kiçua mbi varr të të ziut dhe që s’la të mbinte bar për tre mote resht. Mendoje vetë, varret reth e rrotull mbusheshin me bar e lule mot më mot, varri i Thomait të shkretë dukej si kokë qerosi që përtejë. Dhe të doje ta haroje more xhan, të fanepsej përpara vetë, sikur të thoshte;

-Mua kërkon? Ja tek jam.

Po do ti, që gjithë njerëzia që venin të dielave në vareza, bënin ç’bënin dhe i hidhnin sytë te ai var pa lule e pa bar. Pa nisi të përhapej dhe një frikë e ca plaka nisën të thoshnin se  sipër atij varri rri natënë qoftëlargu.

Kushedi çdo bënin njerëzia.

Po domosdo ndonjë të pabërë.

Kjo punë u mbyll në heshtje ashtu siç u krye, dhe sebep për ta mbyllur u bë Barba Spirua.

Kish ca kohë që Barba Spiros i dil në ëndërë Thomai dhe i thosh që të vente të korrte kripën që kishin mbjellë fshati në  tokën e tij, se qe bërë një bojë njeriu.

Jip e mir i ziu plak e s’po i bij në të, ç’qe kjo kripë e ç’qe kjo tokë.

Kur i doli në ëndër për herë të tretë, i ziu i fanepsur qe më i zymtë, dhe i tha që të vente domosdo e t’a korrte kripën, po të   mirte dhe Kiçon me vete, se ai qe më i ri e më i fortë për punë të korrash.

-Çoç ka këtu –tha me vete i ziu plak. Mori shkopin dhe  zhdrapa zhdrapa te shtëpia e Kiços. As i foli te obori  dhe as zë i bëri njeriut, po drejt e në shtëpi brënda.

Rrugës i qe  kujtuar, se atëherë në varrim të Thomait, Kiçua qëndroi mbrapa të tërëve, se u përmall për gjyshin e tij, që kish ca mote që i kish vdekur.

-Çoç ka bërë rrufjani, po mua si s’më ra ndërmënd xhanëm , mendoi dhe një të marë Kiçon përpara e drejt e te prifti në kishë.

Aty u dëftoi ëndërën që kish tre net që shihte dhe i tha Kiços, që të betohëj mbi ungjill e të dëftente se ç’kishte bërë atëherë te varri i të shkretit Thoma, që iku  pa trazuar njeri.

Kiçua s’kishte nevojë për ungjill, se qe vetë i lemerisur me atë që kish bërë.

Kish një javë që i ndjeri Thoma i dil në ëndër dhe i tundte kërcënueshëm gishtin tregues, sikur ti thoshte;-Prit pa do ta ndreq  qejfin.

Ndajë tregoi menjëherë se si e hodhi kripën mbi varr duke e shpërndarë në gjithë sipërfaqen.  Tamam ashtu siç hidhet fara e grurit në fushë. Po nga fara e grurit mbin gruri, jo si nga fara e kripës që mbin asgjëja.

Prifti u lemeris nga paudhësia e bërë  pas shërbesës së shënjtë të tij në varrim, dhe desh ja këputi me ungjill në kokë Kiços. Po Kiçua kish rënë në gjunjë e qante si fëmijë e lutej;

-Shpëtomë o uratë, shpëtomë. Së paku shpëtomë fëmijët, se u’ e kuptoj që e hëngëra çairin. O bobo i ziu u’. Në ferr do digjem e do përvëlohem. Me katran do katranosem. Aman uratë, shpëtomë, se shejtani më shtiu në paudhësi, jo se doja vetë.

Jip e mir,  puth rason e priftit e puth duart e tij,  vrap ndiz qirinj, ca për vete e ca për Thomanë e zi që nuk po tretej atje tek qe.

S’dihej si do vente kjo mesele, po prifti i shkathët,  i preu Kiços në vënd gjobën prej tete lira floriri. Këtë shifër tetëlirëshe, prifti nuk e nxori kot nga koka, por qe ajo shumë që nxori nga xhepi dhe ja dha atëherë atij, të farmakosurit pilurjot, që bëri ‘’torovolo’’  fshatin në vdekjen e Thomait.  Mendoje vetë, i ‘’farmakosuri’’ erdhi në fshat, qau, q.u, mori dhe iku, po kusuri i mbeti priftit, sepse  më pas, fshati nuk pranoi  që t’ja  kompesojë priftit ‘’pagesën’’ e borxhit të Thomait, kur mori vesh të vërtetën e ‘’vëllamërisë’’ të Nono pilurjotit.

Tani i erdhi ora priftit për ti futurë prapë  në xhep ato që paskësh nxjerë dikur.  Kështu që,  pasi i mbaroi  këto hesape e xhevape, e urdhëroi  Kiçon  të sillte në varreza një thes më pleh të mirë të imtash. Të kujdesej mirë që të qe pleh të imtash, e mos të ngatërohej e të sillte, ruajna o zot, psh pleh njeriu. Dihet që si pleh,  ai i njeriut është plehu më  i mirë, po ja që s’bën të hidhet  atje ku e donte prifti. Gjithashtu, porositi  Kiçon që  të sillte  dhe ca kalema trëndafilash a lule tjetër.

Të mos vonohej, se gjarpëri do e hante pastaj.

Porosia që të mos e mirte vesh njeri, u duk e tepërt në ankthin e tre burrave.

Kështu ndodhi, që atë mot varri i të ziut Thoma u mbush plot trëndafila, sa që ja kishin zili dhe të gjallët, jo vetëm të vdekurit. Po ja që meseleja me varin, akoma nuk mbaroi.

S’thonë kot, që ç’do e keqe e ka një të mirë dhe ç’do e mirë e ka një të keqe.

Kështu ndodhi që dhe kjo trëndafilëri mbi var të të ziut Thoma, për terc  doli.

Varret e tjera mbusheshin me barishte e fera, te Thomai çelnin trndafilat.

Do ja nisnin prapë pëshpërimat e plakave, por prifti i zgjuar i fshatit, se ku gjeti apo vajti dhe  këputi ca kalema ferash e ca barëra dhe një të diel, pa e parë njeri, i mbolli mbi varin e Thomait. Kështu u barazua dhe Thomai me banorët e tjerë të varezës së fshatit S.

Po unë se kisha llafin këtu, se kjo ndodhi pas tre moteve nga kjo vdekje gjëmëshumë.

Unë e kisha fjalën  te e pesta ditë pas të dyzetave të Thomait.

Qe ditë e diel dhe gjithë fshati kish dalë te sheshi pranë Shpellës së Besës, aty ku bëheshin festimet e vallet e fejesave e dasmave.

Të gjithë e panë kalorësin që po vinte drejt fshatit, duke e ngarrë ngadalë kalin e duke u tundur sipër shalës, si i rënë në mendime.

Medemek, me shumë nge e kishte marë këtë udhë ky  njeri.

Kushdo pritej të vinte, po jo ai që quhej më i vdekur se ç’do i vdekur mbi këtë dhe. Domethënë, asnjëri nuk e priste që të qe Miçua. Miço kapedani, për të cilin këndohej këngë nëpër dasma e ziafete, që atëherë që e zuri Pashai në Delvinë.

Ai Miço që sokëllinte se do vente t’i lëronte Vasiliqinë Pashait në Janinë dhe do e vinte Pashanë t’i mbante  pishën.

Ai  mendtari, që  mbolli i pari kripën dhe u tha fshatarëve që ta përhapnin lajmin në vilajet që;-  Fshati S. mbolli kripë vetë e si falet Pashait as për kripë e as për miell’’.

Nuk e njohën as kur erdhi në shesh të fshatit, aqë shumë qe ligur e dobësuar.

Rrobat e reja dhe armët mbi to nuk e fshihnin dot trishtimin e madh që dëftonte mjekra e tij e  zezë e pakrehur dhe mustaqet e paprera që vareshin mbi të.

Vetëm e shoqja ja kishte ngulur sytë që përtejë dhe më duar të kryqëzuara në gjoks, i foli si me pëshpërimë në emër.

Sa ngriti pak kokën kalorësi që ti fliste, ajo ja dha me sokëllimë emrit të tij dhe i ra të fikët në vënd.

Se ç’ndodhi mereni vetë me mend vetë, se mendoj që ju kanë mbetur ca mënd  nga të lexuarit e kësaj historie. Unë po ju them se gjithë fshati u mblodh te shtëpia e Miços sa hap e mbyll sytë.

Të gjithë flisnin njëherësh, ngrinin hamëndësime për lirimin e tij, jo po vrau rojet, jo po Vasiliqia ra në sevda me të kur e pa e kur ja thanë, pa ju lut pashait, pa e kërcënoi Pashanë se s’do ti qasej te krevati pa e lëshuar këtë deli Miço, pa i dha rroba e armë e kal me shalë Miços që të aratisej e… vardha muhabeti … fshatçe.

Barba Spirua,  pasi tha ca fjalë për një Kostandin, që  motit qe ngritur nga varri, për të vajtur të sillte motrën shtatë male larg ku qe martuar, e hodhi llafin që Miçua  qe ringjallur dhe kish ardhur ti sillte fshatit habere të reja. Po me që qe i lodhur e donte të çmallej me fëmijët, domosdo me fëmijët ore, vetëm një çikë me gruan,  pra ta linin sot rehat dhe nesër në drekë të mblidheshin e ta prisnin fshatçe, siç i takonte trimit, te  sheshi pranë Shpellës  së Besës. Domosdo që harxhet e drekës qenë të fshatit.

Dhe u ngre i pari të ikte, i përcjellur nga shikimi plot mirënjohje i të shoqes së Miços.

Të nesërmen qe seç na qe more xhan i vëllait.

E pritën Miçon me këngë e valle, por atij nuk i qeshi nuri.

Ecte e vështronte udhën.

-Do i ketë bërë ndonj magji ajo Vasiliqia e Pashait-pëshpërisnin gratë vesh më vesh.

Se, që  qe takuar dhe kish harbuar me Vasiliqin, kjo s’donte shumë mënd.

Ndryshe, si erdhi andej nga nuk vjen dot njeri i gjallë.

Ja, ma thuaj ti, si e qysh.

E nisi bisedën Barba Spirua duke i treguar Miços të rejat e ndodhura në fshat gjatë kohës që ai qe thellë në bodrumet e Janinës. Jo po historia e kripës si vazhdoi, jo po hafijet që vinin rrotull, jo po ushtria që u nis të vinte të digjte e të priste fshatin, po që e ktheu Thomai, në Delvinë me tetë lira flori që ja huajti vëllami i tij nga Piluri, Nono pilurjoti de.

-Si, si the-sikur u zgjua nga gjumi Miçua.

Gjer më atë çast i dëgjonte si i përgjumur fjalët e Barba Spiros, apo dukej sikur i dinte më mirë vetë ndodhitë dhe ja  bënte kabull e i dëgjonte dhe pak të shtrëmbëruara nga Barba Spirua.

-E po plak njeri, dhe ngatërohet një çikë-mendonte. Po ja që u përmënd emri i një pilurjoti të cilin e njihte mirë se e kishte  takuar disa herë në Delvinë. Po si thoshte Barba Spirua, si thoshte se nuk e kuptova mirë.

-Po ja more Miço djali-pëshpëriti Barba Spirua të cilit, diçka e keqe i feksi në mëndje kur pa hutimin e Miços tek e dëgjonte-Ky Nonua, që thua ti, qënkish bërë vllamë me Thomanë në kasabanë e Delvinës. Jo vetëm kaqë,  por dhe i kishte huajtur edhe  tetë lira floriri, që Thomai ja dha Çaushit të Pashait, që të mos ngitej e të mos digjej fshati.

-I dha Nono pilurjoti tetë lira floriri Thomait the? Po ti duhet ta dish Barba Spiro, që gjithë Pilurin ta shkundësh si velënxë, nuk i këren dot tetë lira floriri. E këto të teta  i paskësh vetëm Nonua, thua zotrote? Dhe ja dha Thomait? Thomait tonë, ë? Dhe Thomai ja dha Çaushit dhe Çaushi ktheu prapa ushtrinë. Kështu the Barba Spiro, kështu?. Po as më thoni ju nashtinë, se cili është ai Çaush që ktheu ushtrinë e Pashait të Janinës, atë ushtri, që nuk e kthen dot as Sulltani, po ja dha në radake Pashait?

Tani doni të më tallni mua, me që kam qënë në burg në Janinë, apo si është puna ?

Në heshtjen që ra në shesh u dëgjua dhe rahja e krahëve të një mëllënje tutje përroit.

-Vërtet që Pashai e nisi ushtrinë, jo vetëm për fshatin tonë, dhe e grumbulloi këtë ushtri në Delvinë. Më pas, vërtet që e ktheu pas për në Gjirokastër. Po këtë e bëri se  Sulltani nisi ushtrinë kundër Pashait të Janinës dhe Pashait  i duheshin burrat për Sulltanin.

Vërtet që në burg në Janinë isha, po në atë burg i mirnim sagllam lajmet dhe jo me ‘’më tha e i thashë’’.

-Po ai Nonua more Miço, erdhi në fshat në të dytën ditë të Thomait dhe e qau me ligje e logori. As gratë e fshatit nuk dinë të qajë siç qau  ai vëllamin, domethënë Thomanë.

Pa na dëfteu historinë e vëllamris dhe si e qysh ja kish dhën hua lirat për të darovitur Çaushin e Pashait. Ndajë dhe ne ja kthyem tetë lirat.

-Ja kthyet lirat, the?

Në hutimin e përgjithshëm, Miçua ja shkrepi të qeshurit, sa që desh u mbyt.

Po kur pa zymtësinë e përgjithëshme  e kuptoi se duhej dhënë një sqarim.

Ndaj ja nisi të tregojë ngjarjen me një zë të shtruar, ku dallohej trishtimi.

Të gjithë e dëgjonin në heshtje.

Po më shumë se heshtje, ishte një hutim që i kishte kapluar.

Dukej se kishte zënë jo vetëm njerëzit, por çdo gjë përeth.

Ndoshta edhe ajrin, edhe erën që, çudi për tu çuditur, kishin ndalur në vënd.

Dëgjohej vetëm zëri i Miços që tregonte se, atë ditë që fshati e dërgoi  Thomanë të shiste kripën, bile e porositi  ta shiste shtrënjtë dhe të hapte fjalë se qe kripa që e kishte mbjellur e korrur në tokën e tij, atë ditë pra dhe ai, Miçua qe në Delvinë. Rinte larg e larg Thomait edhe që të mos e njihnin hafijet. Po ama, e pa Thomanë që e shiti kripën, bile edhe nënqeshi  kur i bëri pazar të mirë atij hafijes. Mori lirat Thomai dhe me vrap në hanin e kasabasë. Aty ja nisi me verë e kukurecë, ha e pi e dëfto që kishte mbjellur kripë.

Gjer këtu qe në rregull me fshatin, po çakërqef siç qe bërë, duke lvizur sa poshtë e sa lart, nuk pa kur i derdhi një tas me çorbë a me paçe një çobani që hante për hesap të vet.

Mirë ja derdhi, po nisi dhe ti qeshë në fytyrë, sikur kish bërë ndonë trimri të madhe.

-Ç’pate more që ma derdhe-i tha çobani -po më kish mar uria mua të varfërin.

Puna e donte, që Thomai të kërkonte të falur e t’ja zvëndësonte atë që i derdhi, që të çitej muhabeti,  po ku e linte vera që kish pirë të gjykonte.

Atëherë çobani mori sharkun, që e kish lënë pak mënjanë në stol, e hodhi supeve dhe i tha Thomait me zë të lartë që ta dëgjonin të tërë

-Atë tas që më derdhe, unë e keshë blerë tetë groshë, po ti do ma paguash tetë lira floriri, as më pak e as më shumë. Dhe dije mir, unë jam Nonua nga Piluri dhe do të të gjej kudo që të  jesh.  Mos guxo të vdesësh, se te varri do vij të të trokas e të ti marr paratë.

Për gozhdët e Krishtit,  betonem që do  ma paguash, po të jesh esëll ama, jo si tani tralala e tralala.

-Unë kujtova se e kishte haruar këtë histori Nonua-vijoi tregimin e tij Miçua,-se nja dy-tri herë që e kam takuar vetë më pas, as që ma kishte përmëndur fare. Po ja që ai e kishte mbajtur vëth në vesh dhe me të vdekur Thomai, erdhi në fshat të mbante  a të vinte në zbatim betimin e tij.Se s’kishte për të patur  rast  tjetër herë.  Edhe qante me ligje, më  thoni , ë?

Po njihni ju ndonjë pilurjot që s’di të qajë e të këndojë?

Hutimi qe i përgjithshëm.

Burrat e gratë shihnin njeri tjetrin.

S’kishte vënd për të fajësuar njërin apo tjetrin.

Të tërë qenë pjesmarës në atë bëmë.

Të tërë u mburën dje me vëllamrinë e bashkëfshatarit të tyre, të tërë u gënjyen nga një çoban piluri.

E përse e gjithë kjo? Për një tas me çorbë. Çtë bënin? Të zinin luftën me Pilurin, po përse?  Për tetë lira floriri. Po Piluri është Himarë. Dhe Himara , morpo Himara është Himarë që i tha Sulltanit –rri atje, se nuk të njoh kush je.

E kur i tha Sulltanit ashtu, po ne një fshat që jemi, ç’do na thotë?

Ah more Thoma, t’u kriptë emri, në ç’bela na fute kështu.

Po si t’ja bëjmë more Miço?

Nuk u mor vesh kush e bëri këtë pyetje, po Miçua ngriti prapë kokën i habitur.

-Ç’të bëjmë ? Ku e ke llafin?

-Po ja për punën e Nonos dhe të atyre tetë lirave që dhamë.

-Lereni dhe harojeni Nono pilurjotin dhe tete lirat e tij. Jo vetm kaqë, po shtojeni e hapeni fjalën që ai qënkish mik mbi miq e vëllam mbi vëllamër dhe që vete e vjen në fshat  tënë me një  tabor trimash për të na ndihmuar kur e do puna.

Më e pakta që menduan  ata që e dëgjuan qe,  se  jo vetëm  Vasiliqia,  por  edhe ajo Frosina  me famë, do i kenë bërë ndonjë magji të keqe. Ndryshe s’kish si shpjegohej  kjo punë.

Kapedani i fshatit që dje thëriste në luftë;-Me dorë, zini me dorrë halldupt e jesires, tani thotë qetë e qetë-lereni fare  këtë punë.

Çoç ka këtu, çoç ka.

Po hajde gjëje se.

Por Miçua sikur t’jua kuptonte mendimin, vijoi të fliste dhe të tregonte se Pashai  ishte i rethuar në Janinë dhe s’dihej a dilte gjallë a do i dilte koka në sini të argjendtë.

Po gjithsesi një pasha do ishte në Janinë.

Dhe ky Pasha domosdo që do kërkonte po ato që kërkonte Pashai i rethuar, në mos më shumë. Domosdo që do ja niste prapë lufta dhe prapë  fshati do mbetej pa kripë.

Ndajë le të vazhdonte legjenda e mbjelljes së kripës. Se, këtu ta themi e këtu ta lëmë, me këtë historinë e kripës, mos kujtoni se e  gënjyemë dot Pashanë e Janinës.

Jo vetëm që s’e kemi gënjyerë dot, se ai i kishte aqë tru sa të mos e hante kripën tonë, por edhe tallej që nga Janina me ne e me marifetet tona të stërkripura.

Ndajë, le ta vazhdonin këtë historinë e kripës për ata që e besojnë. Le t’ja veshim të gjitha meritat Thomait. Edhe vëllamërinë le t’ja njohmn. Kjo s’do t’i kushtonte gjë fshatit, se Nono pilurjoti s’do vinte prapë të merte tetë lira të tjera. Po fjala për miqësi me pilurjotë e himarjotë dhe për tabore bregdetasish që vijnë në ndihmë të fshatit, si vëllemër që i kemi, do tu bëjë përshtypje e do ti frenojë ata që duan të na ngasin. Sidoqoftë puna nuk është këtu.

Puna është te Pashai që do vendosej në Janinë.

Sa ti kuptonte Pashai i ri, do shkonte një mot a dy.

Pastaj, o Pashai do gremisej gjëkundi o kali i Pashait do ngordhte-ironizoi Miçua një përallë të Nastradinit të mësuar në burg  të kalasë.

-Po puna e fshatit tonë nuk është këtu, tek sheshi i fshatit a te Shpella e Besës-vijonte Miçua, puna e fshatit tënë është te kalaja në Janinë. Ja do jetë ky Pasha që është me ata shqiptarët rreth e rreth, ja do vijë ndonjë pasha turk me halldupë nga Anadolli. Dhe nuk është fjala as për kishë e as për xhami. Fjala është për Turqi e për Shqipëri. Ja,vështroni vetë, Greqia filloi të lëvizë. Shqipëria flë. Atëherë ç’duhet bërë?

Se Sulltani i Turqisë, që i thonë dhe Sulltani që Flë, se ashtu duket, si merhum, kur ecën e flet, me sy të ënjtura e qeskat që i vareshin poshtë tyre, pra ky Sulltan që thonë se flë, nuk flë fare.

More nuk flë as natën, kur flë dhe gjarpëri e jo më të flejë ditën. Po bën sikur flë si ajo kuçedra,  që kishte zënë Bistricën atëherë motit dhe shikonte kur mbyllte sytë e flinte kur  sytë i mbante hapur.

Pra ky Sulltan që dukej sikur flë edhe kur është zgjuar, do sulej me rëmbim mbi Shqipërinë,  e cila nuk i qe bindurë siç donte ai.

Po ja që i kish dalë një pengesë këtij Sulltani, një gur në rrugë.

Dhe kjo pengesë, ky gur, qe Pashai i Janinës…..

Fliste Miçua dhe një  rrudhë  sa vente e i thellohej në ballë.

Njerzit e shihnin e s’u besonin syve, e dëgjonin e s’u besonin veshëve.

-Si, si the? Pa thuaje edhe njëherë atë gjë?

Të tërë lëvizën vëndit. Dhe Barba Spirua  që kish parë e kish dëgjuar shumë, dhe prifti i fshatit që kish lexuar disa herë atë ungjillin me kapak lëkure, lëvizën vendit.

Pa nisën të bënin kryqin sikur të kishin dëgjuar ndonjë blasfemi. Pa nisën të pështynin mënjanë në tokë, sikur të kishin parë qoftëlargun.

Ç’qe kjo që tha Miçua për Pashan e Janinës?

A nuk qenë vrarë e prerë me atë , birin e Hanko Kapesë.

Tani të venin e ta ndihmonin kundër Sulltanit.

-Të venin e t’ja prisnin vetë kokën, kjo po. Bile bile, me harxhet e tyre t’ja shpinin kokën e prerë gjer në Stamboll. Edhe duke kënduar gjith rrugës, bile.

 -O Miço-i foli Kiçua serbez serbez nga  sipër një guri ku qe ulur,- pa na e  thuaj shkoqur more xhan. Kaqë e ëmbëlë e  kaq e mirë qe Vasiliqia, sa i harove të tëra që hoqe e të tëra që hoqëm.

Kjo e folur pa marë leje nga më të mëdhenjtë, dhe pa lëvizur vendit para kapedanit të fshatit,  tregonte se muhabeti po  mirte rrugë të keqe. S’donte shumë mënd që të kuptohej që,  po  të  mos ndodhte ndonj mrekulli, mu aty te Shpella e Besës, do ti hiqej Miço Kapedanit të fshatit, titulli Kapedan. Kjo do të thotë që më mirë të vdiste aty ku qe sesa të ngrihej e të vente në shtëpi pa titull. Me një fjalë do quhej, as më pak e as më shumë, po tradhtar. Pasojat kuptoni vetë.

-Po, more Kiço, po. Qe tamam zonjë e vërtetë. Qe tamam për mbretëreshë. Nuk qe për Pashanë e Janinës.

Të kishte nxjerë poturet Miçua në mes të sheshit a të kish bërë ndonjë të pabërë e të padëgjuarë, nuk do qenë  habiturë  aqë sa u habitën ata që e dëgjuan.

Llafetë vërtet që kishin rjedhur gjer në fshat, që Miçua, atje në kala  në Janinë, nuk qe në bodrume me ujë gjer në brez, po rinte e argalisej në divan të Vasiliqisë.           

Se, thuhej që Pashai more xhan, me ato treqint robinjat që kish në harem, lodhej e robëtohej tërë ditën,  e kur vente te Vasiliqia, nuk kish më takat për të bërë adetin e natës.

Ndërsa Miçua, po burrë në majë të moshës e të fuqisë, mund të mbante tri Vasiliqira bashkë.

S’e kishin zgjedhur më kot kapedan të fshatit.

Këto i thoshte me pëshpërimë fshati, ose më mirë disa nga fshati, po që do t’i pohonte vetë  Miçua në mes të fshatit, mu te Shpella e Besës, epo, këtë s’ja mirte mëndja njeriu.

Njerëzia vështronin njeri tjetrin e s’dinin ç’të thoshnin, kur Miçua ja nisi përsëri me një zë të shtruar, mbushur plot me trishtim.

Djemtë u avitën që të dëgjonin më mirë.

Domosdo historira me Vasiliqinë e me Frosinën do dëgjonin, e çë tjetër.

Vajzuria ulën kokën e ngritën veshët.

E vërteta është që nami i asaj Frosinës, që Pashai e mbyti në liqen, pasi e sheqerosi ujin me  njëqint barrë mushke,  pra kjo histori kish ardhur edhe në fshat.

Edhe për Vasiliqinë  kishin dëgjuar që qe bukuri e shkuar bukurisë.

Por ato, vajza të mbyllura fshati, as i kishin parë ato dhe as kishin takuar ndonjë që i kish parë.

Tani na del që Miçua i tyre paskësh lozur me to një mot e ca.

-Llafosna o Miço, llafosna-thoshnin me vete djemtë e vajzat. Dhe afroheshin tërë sy e veshë, që të mos linin nerv që lëviste pa parë e llaf që të binte në shesh.

-Kur më zunë në kasaba të Delvinës, thashë se kaqë e pata.

Kur më shpunë në Janinë, thashë se do më pjekin të gjallë si Çaush Hormovën.

Kur më futën në bodrum, thashe se do më lëshojnë gjarpërinjtë  sipër.

Po asnjë nga këto s’ndodhi. A më shpërfillën a s’ma kishin ngenë, s’e mora vesh mirë.

Më futën në bodrum e më haruan.

Po atje në bodrum qenë dhe ca  të tjerë që dinin më shumë e kishin pare kuk e ku më shumë se unë e që kishin gjezdisur dynjanë.

-Ç’janë këto që thotë Miçua more xhan. Po Miçonë ndajë e kishin zgjedhur kapedan të fshatit se, jo vetëm që qe më trimi, por mbi të tëra qe edhe më i dituri. Jo vetëm në fshat po në gjithë  krahinën.

-Dëgjo një bëmë të tij, dëgjoje. Ja kishte vjedhur ungjillin priftit kur qe njëzetvjeç djalë, vetëm e vetëm që ta këndonte. Që atëherë në fshat flitej që,  gjer në Stamboll s’gjëje dot njeri më të diturë se Miço kapedani. Ja mendoje e gjykoje vetë;

-A nuk i vajti atij në mëndje puna e mbjelljes së kripës, që të gënjente Pashanë.

Atij i vate dhe jo ndonjë tjetri.

Nga na dolën tani ata më të diturit e më të gjezdisurit.

Shtatë herë kish vatë Miçua gjer në Athinë, ose gjer aty afër Athinës.

Se Janinën, po se po që e kishte kaptuarë.

Këtë e di mirë dhe unë.

Atëherë, kush kish gjezdisur tjetër si ai e sa ai.

Po Miçua vijonte të fliste qetë qetë.

I shkoi shpejt e shpejt ato të ndënjurat një mot e ca në bodrum të kalasë, sikur të mos kishin ndodhur fare dhe  kaloi të dita e fundit e robërisë.

Atë ditë kur e mori  vetë Tahir Abazi dhe i tha se e kërkonte Pashai në Divan të luftës.

Miçua hapi sytë.

Ç’ne Pashai me  të në Divan të Luftës?

Po Tahir Abazi nuk e la  të fliste fare,  por thiri një roje dhe e porositi që ta shpinte robin të lahej e të ndërohej, të vishej me të reja dhe ta sillte te Pashai.

I varfëri Miço që s’mirte vesh asgjë  se ç’bëhej. Vetëm dëgjonte zëra njerëzish dhe hapa të nxituara.

-Sëpaku, do më vrasin të bukurë-mendoi qetësisht teksa vishet teshat e reja që i dhanë.

Tek do hynin në Divan të Pashait, desh u përplasën me Thanas Vajën që po dilte andejë. Më saktë, Thanas Vaja po përcillte një djalë të ri, të cilin, pasi e puthi në ballë i tha;

-Shko o bir dhe Krishti të ndihtë.

-E dëgjova dhe desh më ra të fikët nga habia-pëshpëriti  i trishtuar më shumë se i menduar. Po dhe bashkëfshatarët e tij që e dëgjuan atje te Shpella e Besës, panë njeri tjetrin ndër sy.

Të dëgjonte uratë me Krisht e për Krisht në sarajet e Pashait, këtë nuk e mendonte kurrë Miçua.

Kish menduarë njëqint mënyra vdekjeje, bile dhe me Muhamet e për Muhamet, po që të dëgjonte urime e bekime me Krishtin në ato saraje, as ja mirte mëndja dhe as e përtypte dot.

Ndajë u mbështet pak te muri,  se desh i ra vilani.

Atëherë e vuri re Thanas Vaja dhe i foli;

-Ti je Miçua, ë. Dhe pa pritur përgjigje i tha ;–Hajde, hajde brënda.

Hapi një  portë dhe u fut brenda saj vetë i pari.

Miçua s’pa ku hyri .

Oda qe e madhe dhe qe e zbukuruar si një parajsë.

Domosdo, dhe Krishti, në një odë të tillë rinte atje në qiell.

Po ata  burra të zymtë që qenë mbëledhur atje tejë reth asaj tavolinë të stërmadhe, kush qenë e pse qenë xhanëm?

Thanas Vaja, ju afrua një plaku që rinte në një vend pak më të ngriturë dhe çoç i tha në vesh. Ai ktheu kokën, dhe pastaj u ngrit  dhe nisi të shohë Miçon nga koka në këmbë.

Bëri shënjë drejt një perdeje të rëndë që varej gjer në dysheme, dhe andej doli një rojë me jatagan e kobure në dorë.

-Këtu do më vrasin –mendoi orëziu burrë. Ndaj u habit kur pa rojën që t’ja ngjeshte në brez jataganin dhe t’ja vinte në dorë koburen.

-Ti je Miçua nga S.. Ti je ai,  që je betuar se do m’a lërosh Vasiliqinë përpara syve të mi-i tha plaku që i rinte përballë.

Vetëm atëherë i ra në të Miços që ai qe,  as më pak e as më shumë po vetë Pashai i tmershëm i Janinës.

Kishte vite që udhëhiqte  burrat e fshatit nëpër luftërat  kundër këtij Pashai.

Po pse, vërtet ky është Pashai i tmershëm i Janinës?

Kundër këtij plaku kam luftuar unë e shokët e mi?

Kundër këtij  rënjëdali lufton Sulltani?

E pse nuk e lë ti mbyllë rehat ditët e perëndisë, i varfëri plak?

Ky më shumë duket si një babagjysh që  kishte kohën të lozte me nipërit e mbesat, t’i mbante ata në prehër dhe tu tregonte përalla, more përalla edhe me Miço edhe pa Miço.

Qysh i komandon ushtritë e qysh i bën lemeritë ky plak mjekërbardhë?

-E po  një vdekje kemi në këtë jetë. Le ta bëjmë siç duhet-mendoi Miçua dhe ngriti kokën e pa drejt e në sy Pashanë.

-E po ç’pret atëherë – i erdhi si bubullimë një zë, -Ja këtu, në këtë odë, vetëm ti ke kobure e jatagan. Ja ku e kam edhe unë pishën në dorë, të ndezur siç e doje ti. Ja dhe Vasiliqia ku është. Ç’pret më?

Ktheu kokën nga i tregoi Pashai dhe desh i mbeti fryma nga ajo që pa.

Të thoshje bukuri, është pak.

Po më shumë se sa bukuri,  prej asaj buronte një ëmbëlsi, të cilën nuk e mbulonte dot vrenjtja e syve kur i hodhi shikimin Miços.

Një vështrim i largët e i ftohtë, si një borë e nxituar hedhur në ecje e sipër, tek i afrohej Pashait.

Imagjinoni vetë që, në një fushë me lule në prill, befas t’ja behë dëbora e të mbulojë gjithëçka. Ti sheh dëborën e bardhë dhe të ftohtë, por e di që gjelbërimi e lulëzimi janë aty dhe që poshtë dëborës lëshojnë aromën.

Ti nuk ke ftohtë nga dëbora.

Ti lumturohesh nga aroma.

Dhe mbi këtë lulëzim dhe mbi këtë aromë, ai kishte lëshuar ato llafe që kutërbonin pisllëk.

Ama, kapedan që paskësh qënë.

Uli kokën.

Befas nxori nga brezi jataganin dhe bëri një hap përpara.

Ai nuk pati kohë që të shikonte reth e rotull.

Nuk pa që askush s’lëvizi vëndit.

Vetëm Tahir Abazi, ktheu pakëz kokën  nga ai, si i bezdisur nga ndonjë gjë e vogël dhe lëvizi pak vetullat. Medemek, sikur donte ta pyeste qetësisht, në se e donte kafen  shqeto a me sheqer.

Sikur ti thoshte të fliste shpejt e shpejt se kishin punë për të bërë.

Nuk qenë të ngeshëm si ai, që binte në gjunjë e ngrihej si ti tekej para një fëmëre, qoftë ajo dhe Vasiliqia.

Ata qenë burra lufte, dhe vetëm njëherë binin.

Binin e nuk ngriheshin më.

Domosdo, që vetëm për Pashanë  binin.

Pashai me dorën e djathtë fërkonte mjekrën e gjatë e të bardhë dhe dukej sikur shikonte diçka mbi kokën e Miços.

Vetëm Vasiliqia, ashtu në këmbë siç qe, mbështeti lehtë kokën mbi supin e Pashait, thua se i vinte gjumë.

Thua se s’kish njeri tjetër në atë odë.

Se Miço jo e jo që s’kishte.

As vetë se mori vesh Miçua si ra në gjunjë para Vasiliqisë.

Me të dy duartë mbante jataganin sipër kokës, në shënjë faljeje, në shënjë  pranimi të ndëshkimit.

Ama dukej sheshit që i falej Vasiliqisë dhe jo Pashait, ndonëse ishte pesë metra larg tyre.

Qëndroi ashtu i gjunjëzuar, gjersa një fllad pranvere solli një  trumbë cicërimash;

-Kur nuk dëgjoj, le të më shajnë. Aty ku s’jam,le të më vrasin, Pashai im. Këto s’janë punë të miat e s’më duhen.

Miçua vazhdoi të qëndrojë i gjunjëzuar dhe  u habit kur dëgjoi ti thoshnin të çohej.

-Çohu de, s’do rimë tërë ditën me tij këtu.

Pashai qe ulur në vendin e tij dhe që andej i fliste Miços. Të tjerët vijonin të rinin të përkulur mbi tavolinë e të pëshpërisnin me njëri tjetrin duke parë ca si defterë të mëdhenj,  të pikturuar e të zbukuruar .

-Ua di trimërinë juve të fshatit S. Po jua di dhe budallallëkun, apo si i thoni ju, kripllëkun. Le të shpresojmë se nuk u janë kriposur  aqë shumë trutë, sa që për inatin tim të veni të flini me Sulltanin.

-Po pse do të na ndërosh fenë?

S’dihet se ç’e nxiti Miçon të trimërohej para Pashait dhe Divanit të tij të luftës.

Vetë fakti që ai Pasha dhe ai Divan e shpërfilli atë kapedan , sikur të mos qe fare aty pranë, ja ngriti kacabujtë Miços të S.

Që ta shpërfillte Vasiliqia, këtë e pranonte.

Vërtet që nuk e shpjegonte dot qysh e pse, por  shpërfillja që i bëri  ajo para Divanit dhe para Pashait, Miços në fakt ju duk një vlerësim.

Ajo e pa, megjithëse shkarazi Miçon, ajo e kuptoi se ç’kishte thënë ai në atë betejë.

Pra gjithsesi, në vetëdijen e saj, qoftë edhe në sipërfaqe hyri dhe ky njeri me emrin Miço, nga një fshat i  kaurrëve pranë Delvinës.

Dhe dihet se, po hyre një herë në kujtesën e një femre, zorë se del më sa të jetë jeta.

Po shpërfillja e Pashait mjekërbardhë dhe e bashkëluftëtarëve të tij të mbledhur në Divan të luftës, kundër të cilit dhe të cilëve kishte kaqë vite që luftont, e kafshoi thellë në sedër.

E kafshoi si një qën i  tërbuar.

Dhe dihet se të kafshuarin nga një qën  i tillë shpejt e zë tërbimi.

Atëherë më mirë mos i dil përpara.

Po ja që tërbimi s’të lejon të gjesh argumenta të holla.

Ndajë dhe Miçua, i tërbuar siç qe nga ajo shpërfillje kafshuese, s’gjeti dot ndonjë fjalë tjetër ti thoshte atij Pashai fodull.

Ai foli  dhe për çudi, vërejti se pas pyetjes së tij, nja dy nga ata që qenë të përulur te tavolina ngritën kokën, panë nga ai e qeshën për herë të parë që kur kishte hyrë.

-Shko more shko-foli duke qeshur njëri nga ata, të cilin Miçua nuk e njihte.-Shko e mbill kripë. Atë di të bësh mirë  ti.

Pashai s’begenisi ti përgjegjej.

Thanas Vaja ja bëri me shënjë të dilte jashtë.

Ndërsa mbërinte  i vetëm te porta e jashtëme e kalasë, ndjeu nga pas një të ecur të shpejtë burri, që bënte kontrast me të ecurën e tij të avashtë e të menduarë.

E para gjë që i shkoi ndër mend, ishte ideja se donin ta zinin prapë e ta dënonin për tentative  aratisjeje nga burgjet e Pashait.

Ndajë e ngadalsoi hapin për çdo rast.

Thanas Vaja i kaloi pranë pa i hedhur sytë dhe në ecje e sipër dha një urdhër me zë të lartë, që  të hapej porta e të hynin trimat.

Vetëm atëherë vuri re, se tejë portës që po hapej ngadalë, dalloheshin një grumbull kalorësish që porsa  kishin mbritur nga një rrugë e largët.

-Hyni o trima të Himarës, hyni-thiri Thanas Vaja  dhe të parin që zbriti nga kali e kapërceu portën, nuk e la të fliste fare por e puthi në ballë.

-Tani do vemi te Pashai. Po pse i lëni kuajt jashtë porte? Futini more brenda.

-Nuk do na duhen më-dëgjoi përgjigjen nga grupi i kalorësve. Po na u deshën kuaj pas fitores, ka plot Turqia.

Një nga këta kuaj mori Kapedan Miçua për të ardhur në fshatin e tij.

              

Pas tre ditësh, Kapedan Miçua bashkë me pesë kalorës, djem të fshatit S. u nisën që pa gdhirë, s’dihet se për ku. Pse ikën, nuk u habitën dhe aqë shumë njerëzia në fshat.

U qe  prishur mëndja të tërëve  me ato që u  thanë për Pashanë e për  Shqipërinë.

Po djem të rinj qenë dhe u vlonte gjaku.

Pa donin të dëftenin trimërinë, se tani e kishin vaktin.

Pse u nisën djemtë, ju thashë që nuk u habit njeri.

Po njerëzia u habitën kur doli e i përcolli Barba Spirua dhe Kiçua. Që pa gdhirë.

Bile bile, duan e thonë se Kiçua donte të nisej bashkë me ta, por ja ktheu mëndjen Miçua.

Do mbetej dhe ndonjë trim në fshat;- i tha, s’do iknin të tërë.

Edhe kjo, s’qe ndonjë hata e madhe, more xhan.

Po, që të ngrihej prifti që në saba, pa gdhirë mirë, e të bekonte me kryqin e kishës  trimat që venin të luftonin për Pashanë mysliman të Janinës,  kjo qe seç na qe.

Hajde dhe sqaroje këtë punë, të kam rixha.

Por ata ikën nëpër mugëtirën e  pragagimit pa kthyer kokën.

Erdhi një lajm në fshatin S. një muaj më von, se ata të tërë qenë vrarë në Janinë.

Dhe qenë vrarë afër xhamisë.

Dhe kryqi i florinjtë, i pagëzimit që kishin të varur në qafë, disave  u kishte dalur mbi këmishat e skuqura.

Të gjashtë u vranë në një ditë.

Të gjashtë u vranë në një vënd.

Pranë xhamisë, brenda në Kala.

Në fshatin S.u dha kuja.

Vajtoret ja nisën ligjërimeve.

Këto ligjërime, më pas u kënduan si këngë nga djemtë e burrat e fshatit.

Më pas dalëngadalë u haruan emrat e tyre, këngët e bëmat.

Por Thomai me kripën e tij, kundër çdo llogjike të gjërave, pati më shumë fat.

Jo vetëm kaqë, por kur ndonjë nga fshati S. shkonte në kasabanë e Delvinës a të Janinës dhe vendasit e pyesnin nga qe, pasi dëgjonin përgjigjen me emrin e fshatit S., ata  shtonin qetë qetë, si për një gjë tepër të zakonëshme;

-Aha, je nga fshati i atij Thomait që mbolli kripë.

                                    Policët janë shurdhër

                                       Le ta quajmë …tregim

       -Me leje shoku Sekretar i Parë, me leje  o shoku Kryetar i Frontit.Të llafos edhe unë nja dy gjëra në këtë mbëledhëje. Jo mo jo, s’e kam llafin për halle personale, po për halle të mëdha të Partisë, domethënë. Që ta kam llafin, o shoku Sekretar, se llafi kërren llafin e burri lidhet pas llafit, e jo si demi  që lidhet për brirësh. Se burri, që thua ti nuk mund të lidhet për brirësh, si demi. Le që, po pati brirë, burri  nuk është burrë.

Medmek, që thua ti, unë muhabetin e kam për policët e qytetit tonë.

Po, po. Për policët e kam e hiç më tutje.

-Se, policët e policisë të Sarëndësë, more xhan i Pilosë, janë të gjithë shurdhër.

Po po, shurdhër. Shurdhër e shkuar shurdhit. Ti marin të keqen Pilo Nesturit tonë.

Kot i thonë Pilosë shurdhi i qytetit, se ai, të paktën  e kupton me shënja se ç’i thua.

Po  këta  policë,  që thua ti, ...Topi bam e Muçua tutje.  Fare qibarë nga veshëtë, more xhan.   

-Si the ti, mo? Ku e di unë këtë gjë. Ja, nashinë do ju dëftoj se si e qysh e kupëtova  këtë punë, ndajë  o shoku Sekretar i Parë, qase vërën e veshit tek do  kërrej kokën e muhabetit.

  -Një ditë, që thua ti, domethënë, thashë të vete te Kafe Leningradi. Jo për kafe mo, jo. Kafe pinë ata që kanë mënd, që kanë punë me mënd , domethënë, dhe nga lodhja e madhe u kokolepsen mendimet në kokë, si lesh arapi. Me mënd si lesh arapi nuk bënetë puna e partisë, ndajë vete e pi një kafe burri i mëndjes, dhe hoop ato, mejtimet, domethënë, shtrohen si fijet e kadaifit..

Ndërsa unë i ziu,ku i gjeta mëndtë për kafe.

Të keshë mënd, nuk punoja në komunale mo, joo. Po nejse, nejse.

 Vajta more xhan që të pija një gotë dhallë, nga ajo që të frin  barkunë, domethënë.

Shto mbi të dhe një karvele bukë  misërike, dhe je në regull për tri ditë pune.

Me këtë mëndje u nisa. Mirë u nisa, po qysh u bitisa.

Se, që thua ti, domethënë, te porta e klubit more xhani im, rinte ajo kamarjeria , Nexhimia mo, ajo e trasha që, kur ecën rrugës, zë dy korsi të rrugësë me bithë, domethënë.

Ndajë bllokohet dhe trafiku nganjëherë.

Atje, domethënë, te porta vërvëriste me atë operativin e qitetit, me atë djalin mo, si ja thonë de, se e harova. Hë mo, ai Novruz  Pi …pi. Jo pipino mo, jo.Mo na ngatëro dhe ti nashinë. Medemek, ai Novruz  Pi.. Pi..Pi..I sëmës. Mbiemrinë e kam llafin.

E që ta kam llafin o xhan i Pilosë, ai pi pi ja, ja kish hipur sipër, muhabetit e kam llafin,  si muhaxhiri mushkës e mezalla se do i zbriste tërë ditën..Muhabet bënin, ore,muhabet, se ai duart i kish në xhepa. Këtë e pashë mirë unë dhe s’gënjej dot. Po mua s’më priste puna ndajë i them me të urtë;

-Nexhimie, Nexhimie. Tundu pak se nuk të bie.

-E keshë llafin, domethënë, tundu nga vëndi, nga porta,  se nuk të bie tabakaja plot me gota e filxhanë që kish në dorë. Se qe dhe një tabaka,more xhan i vëllait që ç’të të them, di burra duheshin që ta ngrinin. Po aqë sa është ajo, Nexhimia domethënë, edhe unë të ja  hipja sipër, do më mbante. Sipër tabakasë e kam llafinë, se mos ngatëroheni dhe ju.

Do thuaçë ti, pse ja the llafinë si  me këngë. Jo mo jo, s’ja thashë me ndonjë qëllim të keq   unë i varfëri, por na dalinë vetë  llafet si këngë ne pilurjotëve.

E kemi si sëmundje fshati, o xhan. Mbase nga ujët që pimë. Po nejse, nejse domethënë.

Hakçe hakçe ajo, Nexhimia pra, s’më tha gjë, po qeshi si një shejtankë dhe lëvizi  njërën mollaqe, si një kanat dere e hop kalova unë. Rehat rehat kalova e vajta mora një dhallë e nisa ta pija. Po ai Novruz Pi..Pi..Pi i sëmës, mbiemri  e kam llafin, ai pra, u afrua serbez serbez tek pija gotën me dhallë e më thotë;

-O Pilo, eja një çikë në Degën e Përbrëndëshme, se na duhen ca sqarime, domethënë.

     Unë, për Partinë,more xhan i Pilosë, jam hazërxhevap gjithënjë, ndajë e rufita dhallënë  me dy gllënjka dhe vrap në Degë pas atij Pipisë.

     Prita pak  Pipinë sa doli nga një zirë dhe më tha;

    -Ja këtij do ti japësh ato sqarimet, dhe më tregoi një polic tjetër sa një katana, që vetëm ta shikoje trëmbeshe. Ta quaje qikllop, nuk qe i tillë se i kish të dy sitë , që i plaçin, mu aty ku i kish. Se ata qikllopëtë janë me një si, domethënë. Po më mirë të qe me një si, si qikllopëtë, a dhe me katër në daç, se sa të qe  me atë që kish në dorë, more xhan i vëllait. Ç’qe do thuaçë ti?

E ç’të qe more, ç’të qe, që mos qoftë.

Një gjë e trashë dhe e gjatë, që tundej si roçka e gomarit ku ndjek me vrap gomaricënë. Apo s’qe dhe e zezë, domethënë. Obobo i ziu unë ç’më gjeti- thashë me vete.

Por ai polici qikllop qeshte dhe ma bëri me gisht ti veja pas. Vajta, ç’të bëja.

Te një si biçim dhomë a bodrumi atje poshtë, ndaloi dhe pasi më pa njëherë nga koka te këmbëtë, më pëjet;

    -Për kë Nexhimie e kishe llafin atje te Leningradi ti….

     Unë, nuk arita të hap gojën, kur ajo e gomarit  m’u ngjesh pas koke.

Të fikët një me një mua dhe u shtriva sa gjatë e gjërë në dysheme.Kur u përmënda, vështroj veten, ujë kulloja nga poshtë e nga lart.

Tani, a më kishin lagur a isha lagur, këtë nuk e mora dot vesh .

      Vështroj policin qikllop a qikllopin polic. Ai qeshte si budalla;

     -Nuk ma sqarove për kë Nexhimie e kishe llafin, më thotë dhe e tundi prapë atë si të gomarit.

     -Po për Nexhimien e Ruzhdiut që është kamariere te…o bo bo i ziu unë.

Unë ulërija ta sqaroja se e kujt ishte Nexhimia, por ai s’dëgjonte fare, ore.

Mor po hiç nuk dëgjonte, po ja bënte;

       -Ë, si theee,  se s’të dëgjova mire-më thosh. Thuaje prapë.

Dhe vëd me atë të trashën mua në kurriz.

       Po rihetë burri ashtu, more shoku sekretar.

Burri vritet me plumb, varet në litar, more dhe koka i pritet me sëpatë, si qëmoti.

Po të rihet me roçkë gomari, as kemi parë dhe as kemi dëgjuar.

Unë e paskam bërë sefte i pari, more. Unë i ziu.

Po për mua kanë mbetë gjithë hallet e kësaj bote.

Po nejse, nejse domethënë..

Mirë që më qëllonte vud e vud, se po  të ma  bënte dhe fut e fut,  ku të mbitesha unë i ziu pastaj? Në kanal të Çukësë a në kanal të Vivarit, domethënë.

Ja dhe u mbyta, po sikur trupin të ma nxirte deti tutje në Gërqi apo larg qoftë në Itali, ë ë. Maherë do thoshnin që u aratisa. Do më shpallnin armik  të popullit e tradhëtar të Partisë.. A, a, a, këtu ndaloni pak, domethënë. Unë, vërtet që çoku e tradhëtoj nganjëherë Angjellonë time, gruanë, domethënë, po..Partinë?. Mazallah. Mos tu shkojë mëndja për këtë gjë.

Se unë more xhan, shpirtinë e jap po partinë nuk e tradhëtoj. Se e kemi dhe të vetëme  Partinë.  Me kë ta tradhëtojmë, ja më thuaj ti. Hë, me kë. Sos pamë ndonjë më të bukur e më të mirë, që tja dredhim kësaj, siç ja dredh unë Angjellosë me atë të venë.

Po ne mezi e kemi, pa të na rojë sa maletë e martë nga ditët tona, more xhan i Pilosë.

      Po nejse, nejse, të kthehmi te ai katallani apo ciklopi me atë roçkë  gomari në dorë..

Si t’ja bëja hallit që më zuri me të, more shpirti im. Si ta sqaroja, se ai, siç dukej, s’para dëgjonte nga veshët.

   Mirë ki s’dëgjon,  thashë me vete, por duhet t’u thëras policëve që njoh, atyre që i qeras me mëlçi e me raki te klubi i lagjesë. T’u thëras atyre, që të ja shpjegojnë këtij shejtani punënë time. Dhe me këtë mendje nisa t’u sokëllij në emër;

    -O Ruzhdi, o Meleq, dilni more, ehehej,  ku jini,  se me vrau ki dreq.

    Bërtit unë në kupë të qiellit herë për Maliqin e herë për Meleqin, herë për Ruzhdiun e herë për Hakiun, po, aha. Hiç fare, s’dëgjonte njeri.

    Ati e mora vesh more xhan i vëllait që policët tanë janë shurdhër.

Morpo s’më dëgjoi asnjëri. Tre ditë e tre net ulërima e sokëllima e vër dajak me atë  të gomarit e hiç more s’më dëgjoi njeri.Po ç’të më dëgjonin ata të tjerët, që s’dihej ku qenë, kur mua s’më dëgjonte ai qikllopi që më kashaiste.

Tre ditë more vëllezër që do ja tregoj edhe varrit.

E për se? Për bithët e Nexhimies. Kamarieres e kam llafin ore,kamarieres……

     Tërë ditënë vër dajak. Tek qeshë i mbillurë në bodrum, natënë  e tretë, i pështeturë pas murit, s’di si mu bë e s’di sesi  më erdhi e ja mora me të qarë një kënge nga ato tonatë. Vetëmë jeshë, vetëmë por e gjeta shokunë te kënga more xhan e ja nisa;

    -Vito mu bëre në gjumë/Aman moj Vito.

    E nisa si për vete e me vete, ndajë e këndoja si më të qarë e me zë të ulëtë, se helbete që natë  e dynjaja flininë. Po ja që ati te porta çokush lëvizi. Nejse, unë vazhdova këngënë.

Ë çdo më bëninë më. Më keq s’kish ku të vinte puna, ndajë vazhdova;

   -Sikur mu mbite në lumë/Aman moj Vito.

    Tek mejtonesha për vargun tjetër, se e keshë haruarë, se druri, more xhan i vëllaitë, të bën të harosh nënën e babanë e jo më këngën, n’daç me Vito e n’daç  pa Vito, domethënë,  kur ja pas derës sekush ja mori në vendin tim;

     -Pas teje rashë dhe unë/Aman moj Vito.

   He dreq, thashe me vete, këngën e dëgjojnë këta dreq policëtë, pa ç’ka se unë e këndoj me zë të ulët. Sokëllimat kam tre ditë  e s’më dëgjoi njeri,  për këngënë menjëherë më dëgjuanë e më mbajtën dhe iso, domethënë. Po kësaj çi thonë-thashë me vete.

Vetëm këngën dëgjojnë këta. Pa ti provoj një çikë.

 Me këtë mëndje  ja nisa asaj këngësë tjetër që thotë;

    -Moj lule e barit të njomë/

     Në je vetëmë dërgomë/

     Të flëmë bashkë në stromë.

 A pa pa se ç’qe ajo more xhan i vëllait o sekretar. Ajo qe seç na qe.

Ta këndojmë një çikë bashkë..Ti vetëm të mbashë iso, domethënë. Bënia vetëm  e  e  e, se të tjerat i ujdis unë. Atje  tek je, atje tek je, jo të viç këtu te unë.

Njësojë si atje në birucë more xhan.

Unë bërna e policët te dera.

E kur ja mora pastaj, që thua ti;

     -Bashke në stromë të flëmë/

      Cicatë në mes ti vëmë/

      Puth me buz e nduk me dhembë…

  Lere lere seç qe. Si nuk u gremis kalaja e Lëkurësit nga kënga jonë, këtë akoma edhe sot nuk e kam marrë vesh. Se sa për Degën e Punëve të Përbrëndëshme, ajo tundej more xhan i vëllait, si varka e Resmiut në detin  shtatë ballë. Se atje qe dhe një djalë nga Bregu që ja  kthente me një  hajde de e e. Eh more shoku sekretar si na vente kënga.Vaj fare. Bile vaj ulliri e jo kikiriku, që lere lere. Ç’të të mollois o xhan i Pilosë.

     -Po hataja fare qe kur ja mora këngës për kumandarin, atë de që thotë;

     -Kumandari  kërreu jataganin…..

Ë, si the ti, e mprehu shpatën. Ja ki, ja.

Vështrojeni pak të birin e Sofisë. E ka zënë me mua tërë ditënë sot,  e më korigjon si dhaskali detirat. Na u heqka dhe si i diturë. Dhe kush pa,  ki që s’di si lidhetë gomari.

-Do e mbillëshë gojënë ti, se këtu flet Sekretari i Parë dhe jo dokushdo. Domethënë, atje në krie është Sekretari i Parë, ndajë mbille o tu mbylltë. Dëgjove, dëgjova thuaj. Se, që ta sqarojmë këtë punë, ja më thuaj ti,  ç’bëri shpata e ç’bëri  jatagani. Njësojë janë more, njësojë. Po ku kupëton ti. Se kënga, që thua ti, e ka llafin për jataganin që varet në brez e jo për jataganin  që tundetë në mes, more firaun..Se, dhe për atë,  që ti biemë shkurt e shkurt, ti jo vetëm që s’ke jatagan, por  as një copë biçak  nuk ke, more vesh. Se po të keshe, do keshe bërë  edhe ti një djalë si gjithë dynjaja. Po ti ç’na bëke zotrote?  Fut e nxir gruanë në maternitet e vetëm vajza kërren. Katër vajza e asnjë djalë. Nuk them që jo, se edhe vajzat të mira janë. Se ku do kullosin djemtë tanë po të mos bësh vajza ti e ca si ti, ë?

Për të bërë vajza je i mire ti, po jo që të më korigjosh mua kur llafosem me shokun Sekretar.

Dhe për punën e jataganit, dëgjo, dëgjo këtu. Ka kush e ka jataganin, more ti, biçakndrishkur.  Unë more unë. Unë që kam  gjashtë djem.

Unë  që  më këndoi dhe këngë Frosina atëherë. E ke dëgjuarë ti. Jo se ke dëgjuarë.

Ja të ta them unë që ta dice mirë, kur më thosh;

                                          Pilo jatagan me lule/

                                         Trim o trim  me forrë e ngule/

                                         N’ato thela n’ato tule/

                                         Tre sahat e pra e shkule.

Ah ç’qe ajo këngë more shoku Sekretar. Eh ç’qe ajo Frosinë  more xhan i vëllait.

E po të kujtosh Frosinënë e të vështrosh këtë  shejtan malukat, pa të vjen të vrasësh vetën  o shoku Sekretar. Ndajë po deshët hiqmani qafe dreqin, sa s’kam bërë ndonjë hata.

E po, që ta kam llafinë, mori dhenë kënga, mori dhenë.

Se me këngë për jatagan, tre veta jemi në gjithë dynjanë.

Unë një dhe dy të tjerë, që se di ku janë, more vesh.

    Se që, këtu ta themi e këtu ta lëmë o shoku Sekretar, ne pilurjotët, vetëm me jatagan mburemi, a të keqenë, se ndonjë shkollë të madhe nukë kemi, jooo.

Po ki, i biri i Sofisë, as e ka dëgjuar këngënë e jataganit dhe as  e ka mësuarë si bënenë djemtë.

Po ti na thuaj të të ndihmojmë e të të mësojmë  o xhan i Pilosë.

Të mësoj të mësoj, po shiko se, në teori s’jam dhe aqë i fortë unë…

-Ja bëra mirë shoku Sekretar? Ë?  Mirë ja bëra.

     -Ë, si the ti,më vështron Kryetari i Degësë. E mo mirë……E, e, domethënë, e, e.

Që ta kam llafin, që ta kam llafinë. E kështu domethënë, krie tre ditëve, erdhi more xhan, Krietari i Degësë. Erdhi dhe, sa më pa, më njohu dhe mënjëherë e kupëtoi që puna ime ishte kuptimkeqe…E mo, e, keqkuptim si thua ti. U vonua tri ditë se qe me shërbim, trimi i Partisë. Zinte diversantët ore. Ja vështroni vetë, ka diversantë në mal të  Eremecit a në Volloder. Hiç fare s’ka. I ka zënë të tërë. Tani, mase ka ngelë ndonjë andejë  nga Çuka a nga Pali, po do e zërë, do e zërë dhe atë. Për kokën e tij që do e zërë.

Se Krietari është tërë mënd e tërë shkollë,  domethënë. Ca si ki  të kishim na,  pa do ndriçonim Ballkanin e Evropënë.    Jo se nuk e  ndriçojmë dhe tani, se fener jemi mo, fener. Po të kishim dhe ca djem si ki, atëherë të vështroje ti.

Pa do llamburiste Evropa qoshe më qoshe.

Pa do ndriçonte Parisi si Piluri inë, domethënë.

Se na në Pilur, shoku Sekretar, siç e di dhe vetë,  kemi vënë nga ato llampat e mëdha, si u thonë;- Neone, domethënë. E dini ju ç’do me thënë ki llaf?  Neone do të thotë ;-Ne ore ne, domethënë ne more ne jemi të parëtë, pastaj vjen Himara.

     -Pa kanë një dritë këto llampatë ne more ne, o shoku Sekretar, që ç’të të them.

Të bardhë e të butë, si leshi i plakësë. A po s’të vjen që ta  përkëdhelësh butë e butë me dorë, të futësh turinjtë  në mes të atyre dy të ngriturave, domethënë,  dhe të  mirisësh. Borzilok e vasiliko moskovilis. Ta provoç more  shoku Sekretar, ta provoç e të kënaqesh.

Të shtohetë jeta. Se ne prandaj i bëjmë fanellat prej leshi që e tjerin plakat në atë mo, se e harova si i thonë. Hë, furkë, furkë, domethënë. Po nejse, nejse.

   -Që thua ti, erdhi Krietari e më shpëtoi se akoma dhe sot me atë gorillën me roçkë gomari në dorë do isha.

     -Mirë unë shpëtova, por policëtë mbetën shurdhër atje në Degë. Se kam llafinë për ata pleqtë që lozinë me letëra tërë ditënë. Po ka dhe djem të rinj more, ka djemuri. Pa do u flasë nusia e s’do e dëgjojnë. Do u thotë nusia;-Eja o burrë të shtrihemi në jatak.  Ai hiç.

Nusja folë e ai hiç. Pa mo do u valojë tigani e tenxheria në kokë, si në Karadak.

Ndajë unë them që policët, duhet medoemos ti shërojmë nga shurdhërimi.

Të bënetë si të bënetë e ti shërojmë. Se janë djem të Partisë, more xhan.

Ndajë unë propozoj, që  ti vëmë kathe saba të këndojnë  labçe, e jo të bëjnë gjimnastikë si në Çinmançin..

Labçia i shëron nga veshëtë, për kokën tënde. E pashë vetë me sytë e mi, domethënë.

Bile bile edhe urdhërat tu jipen me këngë, që ti dëgjojnë e ti zbatojnë sagllam.

Se Krietari u thotë të venë e të zënë Muçonë e ata i sjellin Ruçonë.

Ndajë,  po t’ua thotë me këngë, e kupëtojnë një më një, se do i mbanë dhe iso more xha i Pilosë.  Ja, përshëmbëll  me atë këngën;

    - Hamit ti e Hamit unë-Hamito..O ho o o

     -Ngreu  Hamit e shko në punë-Hamito o o o  Hajde de e e e

     -Se more se ndryshe o  more  do të vë hunë… O ho ho o o o

 -Po mbamëni një çikë iso more, mbamëni.

Mo më lini vetëm në këngë.

O po këta.