Vesa mbi këngë

Kopertina e librit "Vesa mbi këngë"

VESA MBI KËNGË

        Një moment meditimi,nga kujtesa ime,si nga një kaçube  fluturoi  një melodi si një zog i trembur.Ndërsa po vrisja mëndjen  për tekstin  e këngës,befas mu kujtua se këtë këngë e kam kënduar në fëmijëri.Në shtëpinë tonë ku shumë gjëra mungonin,vetëm kënga  s’ka munguar ndonjëherë.Nëna na mblidhte të gjithë ne fëmijëve dhe të zënë dorë për dore  në formë rethi,duke vallzuar këndonim këngë  të ndryshme.Në formë rethi jo se vinim rotull tavolinës. E ku kishim tavolinë ne në shtëpinë tonë ku dhe sofra qe luksi më i madh,se sa  për karike as që  bëhej fjalë.Bile unë,vetëm kur shkova  në shkollë e mësova ç’do të thotë  fjala ‘’karike’’ e cila  sipas fjalorit tim përkufizohej ,‘’karikja është ajo gjëja prej dërrase ku ulet zusha kur shikon regjistrin  për të më çuar mua në dërasë të zezë ,pikërisht në ditët që nuk kam mësuar’’.Eh sa shumë që i urreja kariket.Me siguri ato ma kishin fajin sidomos ditët e hëna,pas lojës së të dielës dhe ditët e shtuna para së dielës së pushimit.                        

           Por nejse,ne e kishim fjalën te forma rethore e valles së kënduar që kërcenim e këndonim  në shtëpinë tonë.Dhoma e vogël dhe numëri i madh i fëmijëve,të cilët veç të tjerave,  të gjithë donin të dilnin në krye të valles, sa më pranë nënës,e pra kjo dhomë dhe ky   numër i madh fëmijësh plot teka s’mund të jipte zgjidhje tjetër veç rethit ku secili kujtonte se ishte i pari  në valle e në këngë.Buka e pakët në sofër sikur shtohej para e pas këngëve e valleve.Unë nuk e di në se këtë metodë  të shtimit të bukës e ka shpikur e para nëna ime,por di se na shijonte  së tepërmi përsheshi me dhallë  i cili nuk e ndryshonte ngjyrën as nga uji i tepërt që i hidhnim.A e kini dëgjuar këngën : O moj dhallë,dhall’ e bardh’/Un’ hedh uj’ , ti     prap e bardhë.Kjo qe lutja jonë e drekës,vetëm se i mungonte ai ‘’amin-i’’ në fund.

         Por e kishim fjalën të këngët.Atëherë e kam kënduar këngën ‘’Në mes të Labovës –o,labovite’’ndonëse edhe tani s’kam shkuar ndonjëherë në Labovë.Por ama e dija se te cila fjalë hidhej këmba para e te cila fjalë  hidhej këmba prapa,ku çohej zëri e kur tundej shamia.Atëherë i  kam kënduar edhe këngët ‘’Moj leshverdha trëndelinë’’,’’Moj unaza gurjeshile’’,’’Bëje dru në përcëllimë’’,’’Hodha një lule në verë’’,’’Kur dalin plakat në lëmë’’ etj etj

        Nuk e di,por mendoj se po të vazhdoja shumë vite kështu unë mund të isha bërë ndonjë këngëtar apo valltar i njohur.Por fati e deshi ndryshe jetën tonë.Një ditë dhjetori,kur qemë ende fëmijë,në shtëpinë tonë nuk u dëgjua më zëri i nënës por gjëmuan vajet për të.Që atëherë s’bëhet më fjalë për këngë e valle në shtëpinë tonë.Dhe kur kemi bërë dasma,ende  ndjehej  mungesa e madhe dhe e pa zvëndësueshme e zërit të  saj. Por ama ato këngë dhe valle që kam kënduar e vallzuar  në fëmijëri,ende si kam haruar dhe s’besoj se do ti haroj ndonjëherë.Çdo këngë  e valle që lidhet me nënën,  për mua është tejet e shtrënjtë.Prandaj më tronditi tani kënga  që më fluturoi si një zog i trëmbur nga kujtesa ‘’ Më zu vesa në lëndinë’’.Po pra,ky është teksti i kësaj melodie. Bile më kujtohet si tani që një herë kur këndonim këtë këngë, pas nënës,vinte vëllai më i vogël,pastaj motra më e madhe se vëllai por më e vogël se unë dhe pastaj vija unë e më tej të tjerët.Gjithnjë në formë rethi.

            Tani më kujtohet teksti i plotë i saj;

Më zu’ vesa në lëndinë

Më lagu fustanin-o

Tek po mblidhja trëndelinë

T’ja çoja bandillit-o

Korba qyqja ç’u vonova

Ç’do ti them un’ nënës-o

Ishalla ta gjej në gjumë

Ta genjej te nesmen-o

Bandilli më tha një fjalë

Shpejt do kemi dasëm-o

T’a gënjej të nesmen-o

Ja të prëmte ja të shtunë

Të dielën’ me domosdo.

           E mbaj  mënd si tani që e hidhja hapin pak ‘’kapardisur’’ dhe kokën e mbaja lart si një kapedan,ndonëse pantallonat i kisha me tre a  katër arna dhe në gjunjë dhe nga mbrapa.Ama kjo këngë më bënte të më fluturonte fantazia tej e përtejë dhe sa herë që shihja lule,vrisja mëndjen se cila vajzë do shkonte ti këpuste,t’i bënte tufë të bukur e të mi sillte mua,domethënë ‘’bandillit’’.Tani dilte problemi se vajzat e qytetit ku banonim, nuk para e njihnin  mirë trëndelinën dhe mund të më sillnin ndonjë trëndafil a karafil,por ‘’tolerant’’ siç isha do t’ua bëja kabull edhe ndonjë zambak a  lule bore.Mor po edhe lule mëllage të qe prapë s’kisha pretendime unë.Vetëm të mi sillnin.

            Që atëherë i shikoja ndryshe lulet.Ja këtë trëndafil do e këputë Sofika e do ma sjellë në agim në cep të murit rethues të shkollës,këtë tulipan do e këputë Bajamia e cila do ma sjellë te cepi i rrugës, se është pak e turpëshme ajo,etj etj. Çdo lule e kishte një vajzë që do e këpuste për mua.Problemi qe kur do ma sillte. Mund të ndodhte që të qenë një tufë vajzash ato që do vraponin të më sillnin lulet.Lulet do ti pranoja domosdo,por dilte problem se si do ja bëja për dasmën të shtunën a të dielën . Se qenë shumë ore.Pastaj edhe  radhë s’u mbaja dot.Problem më vete kjo punë që unë se zgjidhja dot hë për hë.Pastaj si do ja bëja unë,dhëndër me pantallona të shkurtëra as qe parë e as qe dëgjuar ndonjëherë nga anët tona.Tjetër gjë se qenë edhe të arnuara para e prapa.Po nejse,tjetër pune kjo.Problemi qe se si tja bëja tufës së vajzave që do vraponte drejt meje me lule në duar.Të pyesja babain,aha,s’ma mbante,të pyesja gjyshen,ajo qe gjithnjë e zënë me konizmat dhe ikonat.Nejse,të vinin lulet një herë pa  do mendonim më pas për të tjerat.

           Dhe çuditërisht, një ditë,kur pothuaj i kisha humbur fare shpresat, pashë që po  vinte drejt meje në rrugën e asfaltuar një vajzë e klasave më të larta me një trëndafil në dorë.Ecte dhe qeshte me vete.Lumturia i rezëllinte në çdo qelizë të trupit.Për hir të së vërtetës duhet të pranoj se kjo vajzë s’bënte pjesë në ‘’listën ‘’ time të famëshme të luleprurëseve,por nejse.Hajt të mos ja prishim.Gjynah e shkreta. Dhe me këtë mendim  në kokë dhe me pamjen e një njeriu që e bën ‘’kabull’’ diçka të paplanifikuar dhe jo fortë të pëlqyeshme, dhe pse jo e jo, dhe pakëz të besdisëshme i dola përpara dhe me një vetëbesim i thashë pak a shumë;-Hë,erdhe  ë,Nejse dhe trëndafili që më prure i mirë është.

        Ajo hapi sytë(vërtet i kishte të bukur , por pakëz të mëdhenj për shijen time të atëherëshme),më pa nga koka në këmbë,(e çdo mbulonin pantallonat e shkurtëra te gjunjët e vrarë në lojën e futbollit te fusha e qymyrit) dhe siç duket e mori vesh nënkuptimin tim dhe duke qeshur me të madhe më tha;-Shko more dhe  vish pantallona të gjata njëherë,pastaj lëpij ndonjë akullore andej nga  klasa  e pestë dhe boll e ke.Do dhe Muçua kafe!     

          Këtë punën e Muços që kërkonte kafe dhe atë të akulloreve që duhej të lëpija në klasën time, vetëm kur shkova në gjimnaz i mora vesh.

            Po kjo ngjarje më bëri ti ureja lulet.

            Dhe kaqë shumë m’u fiksua kjo puna e luleve ,sa që sa herë kaloja para lulishteve të qytetit tim,më dukej se lulet më përqeshnin.Disa herë me inat edhe i kam shkelur me këmbë.Por sa para bën.Ato,vajzat pra, me fustanin e lagur nga vesa e mëngjesit s’erdhen që s’erdhen te unë,gjersa një ditë,mote më von, këputa vetë një lule të bukur dhe ja dhurova dikujt.

             Po pa dale pak të kuptohemi njëherë.Kjo këngë nuk është’’ këngë e fitoreve të socializmit dhe të Partisë’’.Kjo është një këngë shekullore.Një vajzë mbledh një tufë lule në një lëndinë dhe këto lule do ja çojë bandillit që ajo do.Nuk është djali ai që mbledh lule dhe ja çon vajzës ( si te filmi me Zorron që aqë shumë e pëlqeja).Këtu çdo gjë është krejt ndryshe.Është vajza ajo që mbledh lule trëndelinë  dhe që deklaron publikisht se do ja çojë djalit dhe do bëhet gati për martesë ‘’ja të prëmte ja të shtunë,të dielën me domosdo’’.

             Kjo vajzë nuk është e epokës  ‘’së njeriut të ri’’.Po kjo nuk zbret nga auditorët e universiteteve europiane ku ka mësuar art e shkencë e civilizim.Kjo është thjeshtë një vajzë fshati,ndoshta një bareshë e vogël,që teksa i laget fustani i gjatë gjer në thëmra nga vesa e mëngjesit ,ajo mbledh lulet e i bën tufë për bandillin e saj.Ajo ska ndrojtje ta deklamojë faktin që i mbledh lulet t’ja çojë bandillit bile këtë fakt ajo e këndon edhe  në mes të fshatit kur këndon e kërcen me shoqet  ditën e Pashkës së Madhe  a ndonjë ditë tjetër feste.Dhe kjo këngë është vërtet shumë e bukur.Kur më ndezi fantazinë mua fëmijë me pantallona të shkurtëra,mendo se si i ka përvëluar djemtë  e ritur që e kanë dëgjuar këngën.

             Unë nuk mund t’i vë  datë  lindjeje kësaj kënge,por që është shumë e herëshmë për këtë s’kam asnjë dyshim.Teknika e të kënduarit në valle vajzash dëshmon për vjetërsinë e saj.Ndoshta  është krijuar shumë më shpejt  se Tatjana e ndrojtur t’i shkruante Eugjen Onjeginit:

                                                Po mar guximin që t’ju shkruaj

                                                Ç’do deshët më veç shpirtit tim

                                                E di që ësht’ e drejta juaj

                                                Që të më zbrapsni me përçmim

                                                Por ju që shihni si po vuaj

                                                Me pak mëshirë ,sado pak

                                                Nuk do më zbrapsni zemërak etj etj

          Mjafton të lexosh këtë roman në vargje që të  njohësh  madhështinë e Pushkinit.Por për Tatianën unë qysh në leximin e parë  e kam frenuar entusiazmin.

          Se si na duket kjo Tatjanë e famëshme e kënduar,e vallzuar e filmuar nëpër skenat e famëshme Europiane  para vajzës së vogël shqiptare, që me krenari i shpall botës dashurinë e saj dhe nuk tutet të mbledhe lule për bandillin e tja çoje atij aty ku është,  në stan a në arrë. Sa e trëmbur që është kjo Tatjanë,sa e ndrojtur që është.Thua se kemi të bëjmë me një skllave të përulur që se di ku është liria e saj,që e lyp  si lëmoshë dashurinë.

            Po kjo ditka dhe shkrim e këndim more.Po të kishte lexuar gjëkundi këtë këngë të vajzave shqiptare më ndryshe do kishte vepruar, me siguri.Do kishte vajtur ta mbërthente atë Onjeginin  nga leshrat e kokës a të mustaqeve dhe do i thoshte pak a shumë;-Ti i bëke naze zemrës sime,  more pizeveng.Po pse ç’e di veten ti.Mos ke zënë qiellin me dorë.Ke pesë para e ç’ë pastaj.Po Tatjanë ke ti .Jo.E pra ja ku jam unë Tatjana.O eja o të erdha.Dhe mos u fsheh e mos më mundo shumë se i ziu ti pastaj.Kështu do sillej Tatjana me domosdo,po të kishte ardhur e të rinte për verim nja një muaj  psh në fshatin tim , në Pilur të Himarës.Pa, a do ikte , a do e lënin të ikte djemtë e Pilurit,s’jam dhe shumë i sigurtë.Po që do bëhej kapedane vajzë,për këtë ju siguroj unë.Po nejse,të vazhdojmë ku e lamë muhabetin.

              Por ndërsa Tatjana qante heshturazi në qoshe të shtëpisë duke shkruar e rishkruar  letra dashurie( artistikisht të famëshme) vajzat e Pilurit (dhe të gjithë Shqipërisë) i shpallnin botës në korr dashurinë e tyre

                                        Bëj të flë gjumi s’më zë

                                        Cula bie ëmbëlë

                                        ………………………

                                         Në mëngjes pa gdhirë mirë

                                         Do takonem me barinë

             Sa për letra dashurie  s’ja thonë shumë vajzat e fshatit tim.E ç’u duhen ato kur ja thonë me këngë;           Peshk me hala un do bëhem

                                         Lumin do kaloj

                                         Dhe me ty do vij

                                         Dhe me ty do shkoj.

            Se letrat të prishin punë nganjëherë.Ja, ti gjeti babai apo nëna,hajde jepu sqarime pastaj.Ndërsa për këngë, mirë se ta dëgjojnë.Bile edhe të përgëzojnë nganjëherë kur këndon bukur.Tjetër muhabet se vajza këndon për tjetrin.Sa ta marin vesh prindërit,është bërë paja gati.

            Duke dëgjuar këtë këngën të  vajzës së vogël  fustanlagur në lëndinë vetvetiu mendon:Sa shumë civilizim ka patur në jetën shqiptare në epokën  para turke,sepse kjo këngë me siguri e kësaj epoke është.E pra kaqë shumë civilizim  dhe emacipim as tani nuk e kemi aritur. Për këtë jam dëshmitar vetë; mua nuk më sollën akoma lule xhanëm,ndonëse prita e prita te bordurat e lulishtes.

          Do thuash ti;hë mo se mos ja çoi vërtet lulet vajza bandillit.Kjo thjeshtë duhet marë si një ëndër vajzash.

          E pranojmë edhe këtë variant.Pra vajzat ëndërojnë t’u çojnë lule djemve.Pak a shumë siç ëndërojnë edhe djemtë t’u çojnë lule vajzavë.Por këto ëndëra s’janë shumë larg realitetit.Dikë ka parë kjo vajzë dhe ëndëron që tani ta bëjë edhe vetë këtë hap  të guximshëm.Por le ta marrim edhe si një ëndër të guximëshme.

          .Ëndra të guximëshme shikojnë vetëm njerzit e guximshëm.Hajdutët shohin ëndra me të ikur me vrap,trimat ëndërojnë trimëri.Vajzat ëndërojnë barazi në dashuri (në një kohë që Tatjana lutej e përgjërohej për pakëz vëmëndje nga Onjegini).Dhe këtë barazi e ka vetëm një botë e civilizuar dhe e  emacipuar shpirtërisht në radhë të pare.

       Por  në realitet,vërtet vajzat  u çojnë lule djemve( dhe kur ata janë ushtarë ua palosin edhe  nëpër letra dashurie).

        Rastet i kemi të shumta e s’na del koha ti rendisim si dëshmi.      

        Por ju, shënojeni edhe  këtë këngë të kënduar nëpër shekuj si  një dëshmi e këtij konstatimi.

                                   I ziu Shaqo Bolenë . . .

       

         Gjithmon kam qënë i bindur se këngët e  suksesëshme  janë produkt i dhimbjeve të mëdha  shpirtërore. Këngët entusiazte, këngët e frymëzuara apo të porositura  për të lartësuar figura apo epoka, parti apo shoqata, fitore apo realizime planesh  pesëvjeçare,  gjithmon kanë qënë jetëshkurtëra dhe gjithmon  të ngatëroheshin në mendje në daç teksti a në daç melodia

           Një tronditje, një rëmujë dhe ato iknin nga kujtesa, në një kohë që këngë të ‘’urdhëruara për tu ndaluar’’, apo të komanduara për të ‘’vdekur’’ jetojnë edhe sot e kësaj dite dhe s’ka burrë të t’i shkulë nga kujtesa popullore.

         Se kush më tha njëherë një histori të Shaqo Bolenës dhe po jua them edhe juve që të kuptoni se si kërrehen këngët e  mira e të mbara.

          Ky Shaqua, nga Bolena duhej të kishte qënë, përderisa mori për mbiemër emrin e fshatit. Këtë mbiemër mbase e kanë marë shumë veta, por hakçe hakçe vetën këtij i shkon për shtat. Po nejse,të mos  i biem monopatit, po të ecim xhadesë shtruar e shtruar.

            Shaqua i la në vathë ato pak cangadhe që kish doli malit kundra një mbretërie të tërë, asaj të ‘’taljanit’’ dhe më pas kundër ‘’jermanit’’ dhe u vuri drunë. Do thuash ti që dhe ai mori tri plumba  në trup. Dakort xhanëm, por po të llogaritësh se sa shokë ju vranë, hesapi s’del dhe aqë keq për Shaqon. Mendo vetë, vetëm nga Bolena mbenë në luftë mbi pesëdhjetë djem e vajza

              Por ja që një hesap s’e kishte bërë mirë Shaqua kur vendosi të zbriste në ‘’qitet’’.Se që të themi të drejtën ‘’qitetin’’ s’e  ruanin dot ‘’qitetarët’’.Ja, bën hesap vetë, erdhi ‘’taljani’’ i parë,’’qitetarët’’ se mbrojtën dot. Më t’u lëshua çobanëria me Selam Musanë e Salarisë me guna mbi tela  dhe e çliroi.Ua lane prapë ‘’qitetarëve’’ ‘’qitetin’’, po ata se mbajtën  që se mbajtën dot kur erdhi prapë ‘’taljani’’ i ‘’ditë’’.U ngre prapë fshatarësia me dyfek në dorë mal më ma e breg më breg dhe e mundi ‘’taljanin e ditë’’.Tek u nisëm të iknin në fshat, ja behu ‘’jermani’. Bam e bum  Shaqo ziu e ‘’shaqëria’’.U prenë e u grinë se qe dhe i sertë ‘’ki dreq jermani’’, po prapë, bënë si bënë   dhe e shpëtuan ‘’qitetin’’.Tek do iknin prapë tek cangadhet i ranë mëndjes; -Po sikur të vijë prapë ‘’taljani ‘ tretë apo jermani i ditë’’ , prapë do zbresim na. Allë na pret koha mahere. Po na ja tek jemi këtu,.le të rimë. Po ‘’ertinë’’ prapë ’’jermanët e taljanët’’ këtu na kanë.

              Kështu vendosi Shaqua të qëndrojë në ‘’qitet’’.

              Por siç thamë, hesapin s’e kish bërë mirë. Se ‘’qiteti’’ ka halle ore. S’ka aty t’u bërtasësh dhënve a dhive të varen ‘’përposh’.’’Qiteti’’ do laps e penë e jo llafe grash në përua kur shpëlajnë lëveret e fëmijëve. Po Shaqo ziu vetëm  kërrabën e dyfekun dinte në këtë botë. Ku të mësontë mavria laps e penë.

              Ndajë vate dhe i qau  hallin ‘’kumandarit’’ të tij ‘’kështu e kështu e si do ma bëç ,  se u’ vetëm për difek jam e dua të ri në qitet, se mos vijnë dhe na e marinë prapë e s’pret puna mahere sa të zbres na fshati u’ e të tjerët, se këta qitetarët  vetëm për sullaco e varavingo pazarit janë, që na Sheshi i Flamurit e njëra më Skelë, më tutje s’dinë fare’’.    

              ‘’Kumanari’’ qesh e bot e qafë më qafë me Shaqon dhe i tha ;-Ti Shaqo mer difekun e do rishë roje te Komiteti dhe shiko mirë ore se mos na hin bërna ndonjë armik e na bën gjëmën . Partia ka besim te ti Shaqo ndajë të na nderoç.

                Që të fluturonte nuk i duheshin krahët Shaqos. Me vrap me dyfek në dorë e zuri portën e Komitetit dhe s’linte as mizë të kalonte pa e pyetur për babanë e për gjyshin, për krushkun e për mikun. Kur i mbushej mëndia, i linte të kalonin Për ca malukatër desh bëri hatanë , se njëri që i biri i një ballisti (ç’kërkon balli në komitetet tona xhanëm) dhe tjetra  qe shumë e pispillosur, si ato që kishte me vete ‘’taljani’’. Po nejse zbriti një nga shefat dhe e sqaroi se i kishin thiruar ata që të vinin lart ndaj duhej t’i linte të shkonin. Të themi dhe atë që është dhe me këta shefat e kishte pakëz inatin Shaqua. Ja,më qe bërë  shef i biri i Remziut  që vetëm në fund doli në luftë dhe i hodhi a s’i hodhi nja tri dyfeqe. Po kulmi qe kur erdhi ‘’krietar’’ Liçua. Ai de që as të mbante difekun s’dinte, po e mësonte Shaqua si  ta shkrepte. Pesë kile burrë qe kur erdhi në luftë dhe ja tani, një të kthierë nga Moskovi e hop krietar. Mirë kijo se edhe haetë, por ditën e tretë e thiri në zirë dhe e bëri fërtele, mor po leckë fare, se kishte ndaluar të hinte në Komitet nipin e Shefki Beut i cili ishte i dërguar nga Komiteti më i madh, nga Tirana. Haetë kijo. Po ku është armiku atëherë që ta mbërthente Shaqua e të ruantë komitenë.

            -Të kemi vënë  të tundësh derën e jo të tundësh Komitenë, Shaqooo-i sokëlliu ‘’krietari’’ në fytyrë-Mbëlidh radakën të them, se do të ta them pas veshit tjatër herë. S’ta kemi shumë ngenë.

           Nejse nejse, hiq të bërtiturat, shpëtoi mirë këtë herë.  I hoqën vetëm  vërejtje të rëndë.E mblodhi mëndjen e nuk i ndalonte më njerzit të hinin e të dilnin ,të ngjiteshin e të zbrisnin. Dëgjonte pakëz i mërzitur si kërcisnin shkallët ë drunjta të Komitetit kur hipte e zbriste shoqja Behije me tetë okë lule e tetëdhjetë qillo tule. Tha njëherë ta ndihmonte duke e shtyrë nga pas a duke e tërhequr nga rëpara, po’’ lere tha mavria burrë, s’dihet si e marinë e më del për ters kjo punë’’. Rinte e dëgjonte  llomotitjet e Gërta Gërbosë nëpër zyra e nëpër shkallë e si pushonte që si pushonte e flamosura gojë.

           Ama se ç’punë bëntë tamam tamam  kjo Gërta Gërbo a Gërta Gërxho (pse dreqin i thoshnin kështu me emrin e një artisteje të madhë andejë nga frëngjia,kur kësaj  vetëm ti shikoje dhëmbët, dhe në krevat ta keshe, s’bëheshe dot burrë), pra ç’punë bënte kjo Gërta , Shaqua as ja kishte idenë. Vetëm një herë kishte shkëmbier llafe Shaqua me të, atëherë kur ajo e talli e i tha;- Ike dhe ti Shaqo, u plake a mavri, u plake.

           Shaqos i hipi inati. Ç’dreqin ka kjo pizevenkë me mua, tha me vete ndërsa asaj ju përgjegj;-U plaka u plaka, po vëne vëne ama, jo i tëri.

           Kjo fyryfiçka vetëm të nesërmen e mori vesh se ç’donte të thoshte Shaqua me atë ‘’vëne vëne ‘’ dhe bëri një zallamahi në komitet e vate drejt e te Sekretari i Partisë duke i thënë se Shaqua kishte koncepte armiqësore ndajë ta arestonte.

          Po Sekretari i Partisë s’kishte nge të shikonte se çfarë vëndi  a pjesë e trupit i qe plakur dhe çfarë nuk i qe plakur Shaqos dhe cilat qenë vëndet armiqësore të tij. S’deshi a s’pati kohë kjo s’u muar vesh se pas disa ditësh e arestuan  për  veprimtari armiqesore atë vetë.

          E vërteta është që Shaqua s’kishte gisht në këtë punë, në arestimin pra, por hajde mbaje triumfin e Gërtës e cila trumbetonte poshtë e lart se ajo e para e zbuloi veprimtarinë armiqësore të sekretarit të partisë, që kur vajti dhe denoncoi te ai faktin se Shaqua e shikonte nga këmbët kur ngjitej nëpër shkallë. Tani, kjo puna e këmbëve doli von në skenë. A Gërta e sajoi me qëllim që të kujtonte dynjanë që tja shikonin  vërtet këmbëtë,  se e paskëshin lënë pas dore atë deli bukurane, a ja kishte shtirë ndër mënd  shoqja Behije, këtë nuk e di tamam. Se, këtu ta themi e këtu ta lëmë,Gërxho Gërbua   nuk  e hapte gojën as për të ngrënë bukë pa marë porosi nga shoqja Behie. Ama, një  llaf t’i thoshte kjo Behija, ishte sikur ti vinte prizën  Gerta   Gërxhos. Niste e nuk pushonte pa  mbaruar emisionin informativ, jo vetëm të zyrave, po të tërë qytetit. Ja niste që në saba;

          -E morët vesh moj motrani? Xhixhua dhe Xhixhia  vajtën te xhaxhesha që të pajtonin Muçon dhe Ruçon  se qënkëshin zënë për të bijën e Mahmutit. Etj etj.        

           Dhe as që i vente në mëndjë se asnjë nuk e njihte xhixhon, xhixhinë e xhaxheshën e saj, pale më Ruçon e Muçon.

          Ose emissioni i një dite tjetër; -Korba moj Frosinë, ç’më tha ajo Dhoksia për  vajzën tënde. Po mbëlidhe pakëz moj, se si shumë i varavitet djalit të saj….

         ….dhe pas një ore te Dhoksia;

           -Mora vesh se e fejove djalin me vajzën e Frosinës ë ë. Se ajo na dha dhe llokume mooooj. Po atë  gjete moj e zezë, se ti ke edhe deli djalë. Po, siç më tha njëdizaj Mahmudeja,  vajza e Frosinës na  kishte shtatë jaranë mooooj, s’gjete një tjetër që të kish të paktën tri a katër…..Si the moj korbë? Se ke fejuar djalinë? Po pse na i dha llokumet ajo faqezeza…etj etj.

          Por duke  qënë se  këtë punën e Shaqos e përdori, e tha dhe e stërtha aqë shumë, erdhën e  u mërzitën gratë e Komitetit. Bile  një ditë Rukia s’ja përtoi;

         -  Moj, po ç’ke me Shaqon se nuk e kuptoj, Ç’të ka thënë e ç’të ka parë?

         -  Këmbët moj, tha Gërta duke u rotulluar si balerinat, nuk e shikon që unë kam këmbë.

          -Që je dykëmbësh e shoh, ja priti Rukia, po ç’ka për të parë te ato këmbë si kunja cipali për të kruarë dhëmbët, këtë nuk e kuptoj. Po na lerë rehat tani, se ne kemi ardhur për punë këtu e jo për të dëgjuar si leh ti tërë ditën,ham ham e hum hum.                                                           

            Të qeshurit që shpërtheu mes grave bëri që  një gruaje ti zihej fryma, e desh u bë hataja në komitet.Por shyqyr zotit s’pati dëme në njerëz, vetëm ca lotë  nëpër faqe.

           Thonë se që në atë moment ja njitën llagapin ‘’Shoqja ham ham  ham’’ e qesh e bot gjithë komiteti e tërë ata që e morën vesh.

            -Kujt i flet kështu ti moj ham ham ham-lehu a bërtiti Gërbua a Gërxhua, quaje si të duash se unë s’kam nge për të përzgjedhur llagape-.Moj e tilla e këtilla ham ham ham.

             Thonë se për tu mbyllur kjo zënkë u mblodh organizata e Fronti Demokratik të Qytetit dhe sekretari i Frontit, pasi parashtroi problemin, duke dashur që tja japë fjalën  Gërxho Gërtës  tha;-Tani do na sqarojë problemin vetë ‘’shoqja ham ham ham’’.

          Ilariteti në sallë e tërboi kryetarin e Frontit që e kishte dhe ca si kushërirë të gruas Gërxho Gërbon, ndaj ju kthye me tërsëllimë sekretarit , i cili kërkonte të falur pas çdo fjale të kryetari. Pasi e bëri ‘’pesë para burrë’’ sekretarin  ju kthye Gërtës me mendimin që t’i jipte fjalën ;

          -Tani pa na sqaro problemin, por të lutemi, mos leh shumë se s’kemi kohë të tepërt .

           Të qeshurat që shpërthyen bënë që të qarat e saj  të dëgjoheshin si kuisje të vërteta  bushtre që porsa kishte pjellë.

           Këto ndodhën në mbledhjen ë Frontit, por Shaqua s’kishte gisht fare në to. Që s’kishte gisht e di dhe unë, se atë ditë e kishte thirur në zyrë ‘’krietari’’ i ri, shoku Visi dhe i kishte thënë të dorzonte ‘’difekun’’ se tani s’ka më armiq në ‘’qitet’’.

            Më mirë ta kish vrarë se sa i tha ato fjalë.  Ju kthie Shaqua e s’ja përtoi fare;

            -Plumbat e armikut u’ i kam akoma në trup e ti më thua se s’ka armiq në qitet. Ka more ka, po s’vijnë këtu se këtu jam unë e ju ruaj. Po ku dini ju. U ngrohët me ato zira e me ato fëmëra  të harbuara  që gër mëren  tërë ditën poshtë e përpjetë dhe e haruat Shaqon fare. Kush e bëri luftën more, u’apo ti. U’ e bëra, u’. Ja me këtë difek e bëra. Me këtë difek që ti do të ma heqësh. Po nuk e jap jo, nuk e jap. Do e mbroj qitetin u’ edhe nga ca si ti. More vesh. Ja,kështu. Hë.

            Kështu sokëlliu Shaqua atë ditë te ‘’zira’’ e shokut Visi, i cili thonë, që mezi e kish marë shkollën atje në Moskovë. Mandje ‘’shoqja ham ham ham’’ i kishte sqaruar disa  vetë se ai, shoku Visi pra, vetëm pesa kish marë në  shkollë. Bile ajo ja kishte parë vetë dhe ja kishte marë me  duar shokut Visi, dëftesënë pra,   atë ditë kur e pinë  kafen e mbasdites  bashkë, te hoteli në anë të detit. Atje de, në katin e dytë, nga duketë dhe deti e Sazani bashkë. Është vërtet Hotel i mirë ai, ndajë vete shpesh Gërta Gërxhua herë  me shokun Visi e herë me shokun  Nasi. Dhe shoqja Behije me shokun Llaqi Llaqi  Vasillaqi atje e pine kafenë e paradrekës ç’do të hënë e të shtunë.

          Dhe ju , po të kini ndonjë mik që doni ta nderoni, te ai Hotel çojeni dhe ju siguroj unë që e fituat davanë..

        

.            Po Shaqua s’kishte nge për këto kafera e hotelera. E kish zënë hall i madh vërtet. E peshoi mirë e mirë punën, e mati gjatë e gjërë muhabetin dhe i dha karar që të gjënte ndonjë punë tjetër. Domosdo që do ti jipnin. Pse pak kish luftuar ai për këtë  pusht-pushtet. Pesë vjet në male s’janë pak, tre plumba në trup e shtatë dekorata në gjoks domosdo që do ti hapnin udhë. Ndajë një ditë u ngre  e i vate komandantit të tij të kompanisë të luftës, se komandanti i batalionit, ai de që e regulloi në fillim Shaqon në punë roje komiteti, paskësh dalë armik i regjur i shtatë agjenturave.

                I vate në zyrë atje në Këshill dhe i qau hallin. Zyra qe vërtet e ftohtë se qe në katin përdhes, zyrë e vogël xhanëm, po më i ftohtë që  ‘’kumandari i tij’’ në muhabet;    

               -Dëgjoi Shaqo, se s’kemi kohë të tepërt na. Jemi njëra në grikë me hallet e popullit e s’kemi kohë për goricat e tua. Të të vëmë në zirë, ti s’ke shkollë . Ja thuame  ç’punë mund të bësh në to. Të të vëmë shef tregëtie, ti as cangadhet e tua nuk i tregëton dot. Të të vëmë shef llogarie, as të mbledhurat e as të zbriturat s’di ti bësh. Ndajë ri atje tek je dhe sidomos, ri rehat, se ca llafe na kanë ardhë ne, dhe një rëmujë është bërë andej nga Fronti për tija. Ndajë ri rehat e lëri dënglat.

           Shaqo ziu s’pa nga iku.             

           Që nga ajo ditë ndryshoi i tëri aqë sa nuk njihej fare. Rinte i heshtur në punë e nuk kërkonte fare llogari kush hinte e kush dilte, kë takonte e ku e takonte.

           Por s’thonë kot, po t’u qep e keqja ,nuk të ndahet. Dhe e keqja e zuri atë ditë që e thirën të dorzonte dyfekun në Degë të Brëndëshme ndryshe do vinin tja mirnin me policë. Pse s’e vranë kur ja thanë këtë llaf. Qe  e prëmte ajo ditë. E prëmte e zezë siç thonë kaurrët. Në një ditë të tillë  e gozhduan Krishtin atje larg në Jerusalem a ku di unë. E çë pastaj se e gozhduan? I hoqën gjë dyfekun atij? Kish luftuar me dyfek ai si Shaqua dhe t’ja hiqnin tani? Jo .I ngulën nja dy gozhdë në duar e në këmbë, e çë pastaj? Ku ma gjëje ta gozhdonin Shaqon, jo me tre gozhdë po dhe me tridhjetë e tre gozhdë evgjiti, a perona, si u thoshnin atyre. Ua bënte hallall Shaqua.Vetëm dyfekun mos t’ja mirnin more, vetëm dyfekun. Te ai e kishte xhanin Shaqua. Po ja që  vetëm dyfekun i morën , thua se ja bënë për inat. Qe e prëmte ajo ditë….

           Sheshi para Komitetit ishte gati i shkretë, ndaj dëgjoheshin tej e përtejë hapat e Shaqos tek vej e vinte  para portës kryesore.

           Befas  ndaloi sikur çoç ju kujtua. Hoqi festen e leshtë nga koka  me dorë të djathtë dhe e tundi sikur përshëndeste dikë larg e larg. Pastaj i bëri trupit një gjysëm rrotullim nga e  djathta, pastaj nga e majta, Mbështeti dy duart në kokë dhe duke u  ulur ngadalë mbi gjunjë, ashtu duke u rotulluar lëshoi një thirje therrëse;

         I ziuuu, o i ziuuuuuuuuuuuu.

        Dy tre kalimtarë ndaluan të trëmbur nga kjo thirje dhe morën pozicionin  sikur donin ta ndihmonin të ngrihej. Njëri e kapi nga dora, po Shaqua e shtyu tutje dhe hodhi një hap  djathtas. Më i moshuari diçka kuptoi, por s’donte ta besonte. Shaqua e hodhi këmbën djathas si në valle .Nuk e hodhi para si në gjëmë, si në vaj.

       -Këtu çoç ka tha me vete, ndërsa shokut i tha nënë zë që ta linte rehat  Shaqon.

       Shaqua nuk shikonte si mblidheshinj njerëzit. Tundi dhe njëherë festen sikur të qe shami, dhe zuri përsëri kokën me të dy duartë duke u tundur sa majtas –djathtas dhe duke u ulur sikur donte të ulej mbi gjunjë, dhe ja dha me një sokëllimë rënqethëse që i bëri të dridhen ata që e dëgjuan;

         I ziuuuu,o i ziuuuuuuu.    

        Lëvizjet qenë të këngës, tingulli qe i vajit. S’mirej vesh se ç’qe, këngë a vaj.

        Të qe këngë s’kish kuptim. As përvjetor, as festë, as themelimi i Partisë apo i Rinisë. Pastajë ç’ne Shaqua do këndonte me ato poture që do kish nja tri vjet pa i larë. Po tribunat ku janë, po shokët e partisë, domosdo në ballë të tribunave. Pastaj pse me vargje të tilla do këndohej, me ‘’ i ziu,i ziu’’. Domosdo diç i ka ndodhur Shaqos.Zi ndillte e gjithë pamja e tij ndajë një grua duke çjerur faqet bërtiti;-Korba, mos i ka pësuar gjë djali, se e ka të vetëm mavria.

         Po se  nga mbiu Gërta Gërxhua menjëherë në shesh s’e mori vesh njeri, vetëm kur ja dha  vikamës;

         -Uaa, e di unë moj motrani e di. I ka ikur plaka me atë mballomaxhiun nga lumi i Vlorës, se i kam parë vetë një ditë atje tejë. E dija moj e dija  unë, e dija po s’më besonin.

          -Qepe moj, tu qepshin të trembëdhjetë vrimat- i pëshpëriti pas veshit egërisht një zë Gërxhos. Ajo u kthye rëmbyeshëm por e hapi gojën nga habia dhe mbeti ashtu gojëhapur kur e njohu atë që i foli  duke kërcëllitur dhëmbët. Kish bërë llafe njëherë me këtë plak. I kish ardhur në zyrë dhe s’po e përfillte fare po vazhdonte muhabetin në telefon. Ai prit e kjo cër cër. Ai nxori kutinë e duhanit dhe filloi ta dridhte një.Era e cigarit të rëndë i çpoi hundët ndaj u kthye rëmbyshëm drejt tij. Ti bërtiste,  qe porta hapur e s’dihej si do mirte puna. Ndajë mendoi ta ironizonte pakëz dhe i foli si me të përdredhura;

           -Si je xhaxha, je mirë?Mbahesh ,mbahesh ndonjëçikë?

           -E si të jem moj bijë -i erdhi përgjegja nga plaku i rahur me vaj e me uthull- Si të jem . Ja mezi mbahem, me një këmë në vërë. Po keshë një hall ndaj erdha këtu, po më mirë po ikij.

             Shoqja e zyrës kishte ulur kokën, e skuqur paparunë dhe mezi e mbante të qeshurin. E si të mos qeshte me plakun rufjan, i cili për ta tallur, duke përdorur si kënd të vdekur mendor shprehjen  ‘’më një këmbë në varr’’ që rëndom  përdorej për pleqtë, e shtrëmbëroi në ‘’me një këmë në vërë’’ duke lënë hapërsirë humori dhe për këmbën dhe për vërën. Mere si ta duash, xhanëm. Vetëm pas dy javësh e mori vesh Gërxhua se çfarë i tha plaku, për ç’këmbë e ç’vrimë e kishte fjalën, e mori vesh vetëm kur ja sqaruan shoqet. Dhe ja tani ky plak zevzek i kishte dalë pas shpine dhe i thoshte ta mbyllte gojën se do i mbylleshin të trembëdhjetë vrimat.

          -Po ç’qenë këto trembëdhjetë vrima xhanëm. Ja ti bëjmë me gishta. Koka është një poçe me shtatë vrima, kjo dihet. Ja zbresim poshte te kërthiza e shtojmë dhe  një .Ja shtojmë dhe dy ,që dhe ato  dihen se janë më rrëposh, një këtej e një andejë, prapë s’del llogaria….

           Po Shaqua  hodhi këmbën e djathtë dhe vazhdoi;

         ……………..  I ziu Shaqo Bolenë

           Dhe sikur donte ta theksonte më tepër e përsëriti vargun  përvajshëm;

         I ziuuuu,more i ziuuuuuuu,oooo i ziu Shaqoooo  Bolenëëëëë

        Sikur të qe penduar që e zgjati kaqë shumë këtë varg e ripërsëriti po këtë herë të shoqëruar me vargun tjetër që s’dihej si i doli nga shpirti mes atij ngashërimi të vargut të parë duke thënë;

          I ziu Shaqo Bolenë

          Që bëre difek me mrenë

          -Dreq o punë- se kush tha,-i këren këngë vetes ki.Dreq o punë këjo.

          -Kërreja Partisë Shaqo, kërreja Partisë këngënë, se do e haç në Burrel.Do i lëshë kockat  minjerave  o i zi.

          -Futja more kumanarit, futja kumanarit një varg, se do i lëçë  kalamanjtë rrugëve.  Në Bënçë do veç. Najë futja kumanarit. S’bënetë qameti po t’ia futësh njëherë. Vetëmë  një varg, Shaqooo.

           Po Shaqua as ja kërreu Partisë dhe as ja futi kumanarit por hodhi hapin ashtu i përulur dhe vazhdoi;

            Lëftove o lëftove, o o h o lë –more-lë o o lëftove o  sa tune dhenë

            Tri pluma në trup të menë

           Sikur donte të theksonte mirë numërin e plumbave e citoi përsëri me një thirje që  drodhi të pranishmit;

                Hajdeeeeee deeeeeee o tri pluma o tri plumaaaaa o ho ho

               Tri more pluma  o në  trup të menëëë

             Nuk vinte re Shaqua se njerëzit reth tij qenë shtuar duke krijuar një formë rethi dhe as që disa po i mbanin si nënë zë dhe si fshehur iso. Ai nuk shikonte gjë. Xhanëm në atë shesh qenë vetëm dy, Shaqo Bolena dhe kënga e tij, apo më mirë këngëvaji apo vajkënga. Se i dridhej buza e i dridhej zëri Shaqo Bolenës si në vaj, paçka se e hidhte hapin si në vallen e rëndë të burrave.

              Vazhdonte a vajtonte Shaqua ;

                Po nashin,o po nashinë o ho po nashinë more  mirë ta gjenë

                Të lanë lidhur si qënë

                Që të ruaç komitenë 

            Kur erdhi në këtë pikë e drejtoi trupin, pa njëherë reth e rrotull si i habitur se pse qenë mbledhur ata njerëz aty kur dihej se atë ditë s’kishte pritje kryetari, pastaj si të kujtohej për diçka  u përul majtas e djathtas, goditi fortë tokën më këmbë, dhe duke mbajtur një dorë , të majtën , në kokë , si nëpër gjëma dhe të djathtën me festen shtrënguar duke e zgjatur drejt qiellit   ja dha me sokëllimë;

               E hume o e hume,ohooo e hume o Shaqo Bolenë

              E hume o e hume,ohooo,e hume se s’dije penë.

             Këtu qe gjithë sekreti i këtij vaji apo kënge, quaje si të duash.Por unë ju them që nuk qe këngë po qe vaj. Ah si e drodhi zërin te ajo e shkreta fjalë ‘’ e hume’’ Kishte humbur i ziu vetë kuptimin e jetës, lumturinë e të jetuarit, i kish vdekur gëzimi i jetës, ndajë domosdoi vetëm do vajtonte .Ndajë i dridhej zëri më të qarë, sa që filluan të fshinin sytë ca pleq që e dëgjonin Shaqoziun. E sidomos te ajo’’ohooo’’ pas fjalëve ‘’ e hume o e hume’’ që normalisht duhej të qe hedhësi i këngës e duhej të ngrinte lart shpirtërat e dëgjuesve e tua mbante pezull në qiell frymën e shpirtin, si te kënga himarjotëshe de, ajo këtu ngjante si  goditja e arkivolit kur prek në fund të varrit dhe pikërisht atëherë,  ulërimat  ngrihen e të ngjethin mishin. Ashtu ua ngjethi mishin dëgjuesve  të këtij vaji  para zyrave të Komitetit.

              E hume se s’dije penë,oohooo

              Sot që të hoqnë dufenë.

         Askush nuk duartrokiti.   

         Asnjë s’mori vesh si iku e nga iku e ku vate Shaqo Bolena.

         Thonë se e thirën në  Komitet te Partisë dhe i dhanë një dru të mirë dhe u muar një vendim që kjo këngë të harohej sikur s’kish qënë ndonjëherë. Bile bile, një profesor i ditur erdhi urgjent nga Tirana, dhe në një mbledhje Fronti, apostafat për këtë këngë, sqaroi të pranishmit se kjo këngë e kënduar a e vajtuar nga Shaqua në shesh të qitetit ishte shumë reaksionare dhe me ndikime të huaja. Qe tepër e pakuptimitë, hermetike, revizioniste, futuriste, pesimiste , iste dhe viste, dhe aspak frymëzuese. Qe as më shumë e as më pak, po ndikim i armikut te jashtëm e të brëndshëm në jetën tonë socialiste. Por hataja qe kur u ngre një veteran dhe kërkoi në mes të mbledhjes që të arestohej Shaqua, kudo që qe, e ti hiqeshin edhe dekoratat që i qenë dhënë për luftën , se në fakt ai, Shaqua pra, s’kishte marë pjesë në asnjë luftë kundër armikut,dhe se ato plagë që thonë se kishte në trup, nuk i kishte farë. Ose po i kishte, nuk i kishte marë në luftë, po mund t’i kishte marë në ndonjë ‘’palo luftë’’ si ajo e ballistëve. Ndajë duhej ti shikonte mirë ai de, Sigurimi këto punë. Çbënin ata të Degës xhanëm? Flinin në bithë. Kështu e ruanin atdhenë dhe Partinë ata?

Zallamahinë në këtë mbledhje e shtoi edhe diskutimi i shoqes ‘’ham ham ham ‘’ e cila   e nisi fjalënë e saj si me pëshpërimë me një ‘’Turp më vjen por do e them.Për Partinë de, për Partinë unë jap çdo gjë’’.Pasi u kollit nja di- tri herë , si të pastronte grikët , afroi mikrofonin te goja dhe ja nisi;

        -Ki Shaqua moj motrani, kish rënë keq ne sevda me mua.Ëhë, për kukën time    në ju gënjej moooj. Po mani vesh, mani vesh e mo qeshni ju nga  mesi e përposh sallësë.

         -Si ju thashë në krie, ki Shaqua moj xhane kish rënë në sevda me mua, najë kathe ditë më binte lule te zira. Po, po.Lule .Lule e ç’deli lule moooj. Ku t’i gjëçë nashtinë ato lule. Po  u’, e nurëshme siç jam , ja mirja e ja hidhja na dritarja moj. Kështu rodhi këjo punë Ai mëlidh e sill, e unë mer e hidh. Se unë moj xhanet e mia, vetëm nga ai imi pranoj lule.(Po ai i mavrisuri   s’është as për lule e as për tule.Vetëm për  një çik xurxule).Po nejse,  për Shaqon llafosim nashtinë këtu, se u’ e niqja gjithënjë.

          -Pa erdhi e t’u lig buri i botës moj motrani, sa të vinte ligsht ta shije ashtu. Nga një lis që qe në krie, t’u bë burri si  një shufër arixhiu. Nga sevdaja ime, moooj. Najë një ditë s’duroi dhe ja dha këngës më të qarë te sheshi para Komitetit e më thosh;

        -Trëndëlin o trëndëlinë/Pse s’më do mua të zinë/U për ti prisha shtëpinë. Si thua ti moj? E ke dëgjuar ndrishe këngënë. U më marsh të keqenë, Pëjet moj shoqen Behije që e di mirë këtë punë. E di edhe shoku Llaqi Llaqi Vasillaqi bashkë me Behienë. Ua kjo. Moj e tilla e këtilla. Ham ham ham.Ua, erdhi këjo të na tregojë Ham ham ham….                  

          Për ShaqoBolenën s’u dëgjua më.  Edhe unë s’di gjë të saktë, ron a ka vdekur, ku iku e ku mbeti, por këngën e tij e di gjithë Labëria, përkundër urdhërave të dhëna për tu haruar a dënuar.E di gjithë Labëria dhe e këndon. Por duhet t’ju theksoj se kjo këngë nuk është kënduar asnjëherë nëpër dasma a ziafete. Jo se e kishte ndaluar Partia. Jo.Po se nuk i shkon  gëzimit të njeriut melodia e saj. Si mund të gëzosh e të këndosh në një dasëm , psh, me fjalët ‘’i ziu,i ziu’’ kur vetë veshja e nuses sjell e ndjell vetëm bardhësi.Jo jo,nuk shkon në gëzime kjo këngë. Ama ke një hall a ke një brengë,t ë kanë heqë nga puna a të kanë ikur fëmijët në kurbet e ti s’ke fare haber si janë e ku janë? Je duke ecur monopatit i vetëm e i trishtuar e do një shok të qash hallin?Atëherë pooo. Ja tek të vjen Shaqo Bolena me këngën e tij famoze;I ziu o i ziu ,i ziu Shaqo Bolenë’’

            Do ta heqësh emrin e Shaqos e të vëshë tëndin? Do të ndryshosh tekstin se ty ‘’nuk ke hall pse të vunë roje komiteti’’,por ke tjetër hall.Ndryshoje  ore, emrin e         tekstin.     

           Shaqos nuk i ngelet hatri fare.

           Për këtë ju siguroj unë.

                                            Vasillua

         -Më kujtohet që vija nga Vlora atë ditë për në Sarandë ,dhe te kthesa e Vunoit,atje te përroi de,autobuzi ndaloi  dhe shoferi zbriti t’i hidhte ujë motorit.Tani,ky përrua a lumë,quaje si të duash,mase është ai për të cilin ka dalë ajo fjala e famëshme që thotë;’’Lumi që mori Vunonë,pse s’mori dhe Qeparonë’’,po unë që jam mësuar me të tjerë lumenj e dete, s’para ja vura veshin shumë.Jo dhe aqë për mëndjemadhësi ndaj këtij përoi-lumë a lumi-përua,quaje si të duash,po për faktin se  mu aty te kthesa qenë ulur ca djem të rinj e këndonin.

          Kishin vënë përpara  ca qepë,ca ullinj,pak bukë e pak djathë,kishin një bodile raki që e kalonin dorë më dorë e këndonin si ata vetë.

           S’do i kisha mbajtë mënd fare,se ka mote kjo punë,po ja ,hë do thuash ti.Si e pse e mbajta mënd.Po harohet more ajo iso e atyre djemve,që të mbante në hava,në qiell.Jo të mbante,po të shpinte lart e lart e ti doje s’doje,mbaje frymën.E sidomos kur ai djali  spanua,që  bënte hedhësin,ja jipte me një ‘’hajde deeeeeeee’’ e ty ,doje s’doje të vinte të futeshe në këngë,në mes të grupit.Jo vetëmë kaqë,po kur do ja niste marësi vargut tjetër,se pse s’na durohej sa të mbaronte  ai e të fillonte isua.Aty qe lezeti i këngës more xhan,aty qe bukuria.Mere me mënd vetë;Marësi një varg këndonte  e ne na dukej një mot e i thoshim me vete; po hë de hë,mbaroje të nisë isua.

          Shoferi donte të ikte,por ne e mbajtëm sa mbaroi kënga.E vërteta është që dhe atij vetë i pëlqeu,e dukej sikur sebep donte që të qëndronte e ti dëgjonte ata djem.S’ua di emrat, por këngën e mba mënd që thoshte;

                                      Seç u vesh Vasillua djalë

                                      Shaloi mushkën e bardhë

                                      Kërceu për në Himarë

                                      Se kish hakë për të marë.

       Këto më thoshte një ditë miku e bashkfshatari im G.K. te klubi i tij në  Sarandë ndërsa bisedonim për këngët e meloditë popullore.Këngët popullore  janë dobësia e çdo pilurjoti,kudo që ai të ndodhet dhe pavarësisht se ka kënduar në ndonjë grup polifonik ndonjëherë apo jo.Do të hapësh një muhabet me një pilurjot.Nise nga kënga e pastaj s’dihet se ku do sosësh,mbase do veni të vidhni bashkë ndonjë dash.Ama bashkë do jini,mos u bën merak,dhe pa gjë s’do dalësh.Më e pakta ,do kthesh nja dy dopio.

          Por mua nuk më interesoi shumë teksti i këngës,një vajzë që vishet si djalë,shkon kaluar për të marë  një hakë,një gjak të pa marë.S’dihet pse vete kjo vajzë,a s’ka vëlla,a e ka të vogël,a s’ka baba.Por haka duhet marë se s’bën.Po s’u muar ,më e pakta ajo do mbetet pa martuar,sepse shtëpia e saj është ‘’gjak pa larë’’,pra s’janë të zotë të marin hakë.Komentet në këtë rast janë të shumta dhe historia e popullit tim është e mbushur me raste të tilla vajzash të veshura si djem që venë e marin hakun e babait a të vëllait  dhe pastaj martohen me atë që duan e jetojnë të lumtura.

        Dhe fakti pse vishen si djem është i njohur; Duke u veshur si djalë,duke u shndruar qoftë edhe përkohësisht në ‘’virgjina’’,pra në vajza që kanë hequr dorë nga të drejtat dhe privilegjet e të qënit femër,i dalin hasmit përpara në pozita të barabarta dhe e vënë dhe atë në pozitë të barabartë.Dihet fakti që gjithë zakonet e trevave tona e ndalonin këdo  që të qëllonte mbi një femër.Bile jo vetëm që nuk qëllohej femra,por nuk qëllohej as burri sa kohë që është  i shoqëruar me një femër dhe shkonte rrugës.Mund të  kishe vite që e ndiqje hasmin tënd për ta vrarë dhe se kishe vrarë dot.Dhe ja befas një ditë,ai shkon mes përmes fshatit tend, ditën me diell dhe ti e sheh dhe jo vetëm që se qëllon dot,por po të kaloi pranë,do i ngrihesh dhe në këmbë e do ta respektosh.Po hyri në klubin ku je ti me shokë,është në nderin tënd edhe ti paguash një raki.Dhe mos guxo ta shohësh shtrëmbër,se t’u kthye fshati yt pastaj.Kjo e gjitha vetëm për respekt të femres që e shoqëron.(E njejta gjë edhe po të jetë hasmi yt i shoqëruar me fëmijë).

        Pra kur s’të lejohet të qëllosh burrin që shoqërohet nga një femër,mendo pastaj të qëllosh femrën.Bëhet hataja mbi gjithë shtëpinë e vëllazërinë tënde.Bile ta zhbëjnë shtëpinë e vëllazërinë bashkfshatarët e tu,miqtë e shokët e tu të cilët ti i ‘’turpërove’’ me aktin që kryejte duke qëlluar mbi një femër.Shto faktin që të mbetet turpi përjetë si te ajo kënga;

                                               Kishe qënë palo burrë

                                               Se s’vritet fëmëra kurrë

          Por ama edhe femra që qëllon një burrë, duke qënë e veshur si fëmër,quhet një gjë e keqe.Më e keqe se ç’do turp që mund të bëjë një femër.Sepse ajo qëlloi një burrë duke e ditur se ai s’do e qëllonte dot.S’do e qëllonte edhe po të kishte koburen në dorë.Kur një fëmër qëllon mbi një burë e veshur me roba grarishte,pra e mbrojtur nga e drejta e femrës,atëherë hakun mbi të nuk e marin burrat e fisit të të vrarit,por gratë e atij fisi.Dhe jo vetëm mbi vrasësen,jo vetëm mbi dorësen,por e shtrijnë këtë të drejtë më gjërë,pa i lindur asnjë e drejtë për rihakmarje fisit të gruas vrasëse.

           Ndryshonte puna po të qe e veshur si djalë.Atëherë s’ke përpara një femër që është  ‘’balta ku mbillet fara e jetës’’,por një burë që do qëllojë me armë dhe do marë jetë.Atëherë ke të drejtë të mbrohesh,qoftë edhe duke marë jetën e tij.

            Kjo është arsyeja kanunore  e zakonore që  vajzat e legjendave  vishen gjithmon si djem kur nisen të marin hakë,dhe jo për t’u maskuar siç thonë disa përalla.

            Se,ç’maskim do jetë ai xhanëm.

            Tani ,në kohën e sotme e kam llafin, vajzat nuk vishen më si djem,por ka dalë moda e të veshurit duke u xhveshur, ndajë këto komente i takojnë historisë.Edhe në Himarë nuk para zbresin shumë vajzat e Shqipërisë.Vetëm në muajin gusht vijnë, e ja marin edhe asaj këngës që thotë;-Djalo më dogji behari.Këtu kanë të drejtë se digjen e përvëlohen fare,por çtë bëj unë i ziu që pikërisht në këtë muaj jam gjithënjë me shërbim në zonat malore.Ndajë ato,presin sa presin ,digjen e zhuriten dhe në fund  ikijnë fare. Aratisen nëpër Evropë,jo me mushkë të bardhë a të zezë ,por me avion,skafe dhe më e pakta me ndonjë Benc 320.

             Edhe emri Vasillo s’para u pëlqen shumë sot.Le që nuk ua vënë më këtë emër vajzave të porsalindura,por dhe ato që e kanë ,bëjnë kërkesë në Bashki a në Komuna dhe e ndërojnë.Do thuash ti që emri Vasillo është femërorja e emrit Vasil.Dhe dihet që Vasil do të thotë Mbret,pra Vasillo do të thotë Mbretëreshë.Si ajo e Anglisë xhanëm.

             Mor po edhe mbretëresha s’duan të quhen këto ‘’vajzat e sivjeme’’.Mbase pikërisht  për inat të mbretëreshës së Anglisë e cila ja nxiu jetën asaj princeshës së shkretë,Dianës pra,gjersa e shpuri në varr dhe ja la fëmijët pa mëmë.

         Prandaj dhe në përallat tona, princeshat duam ,jo mbretëreshat.Unë mbaj mënd kur isha i vogël,në çdo përallë që më tregonte nëna ose gjyshja,unë doja të fejohesha me princeshën, e cila domosdo qe e bukur dhe më priste mua  në një cep të përallës.Vetkuptohet pasi e largoja diku larg atë de,shtrigën mbretëreshë e cila bënte vetëm të liga klundër princeshës sime.Domosdo dhe kundër meje.Sepse dihet,xhanëm që përrallat qenë mbretëria ime në fëmini.

           A e besoni ju, se unë edhe sot dua të jem në atë mbretëri.

           Pra nga çdo anë që ta marësh këtë tekst kënge,s’e vlen dhe nuk pëlqehet që ta këndosh sot.Vetkuptohet hiq mënjanë magjinë e isos e cila është e pazvëndësueshme.

            Por unë nuk dua të flas sot për këto.Sot  mu kujtua i ndjeri  dhe i shkreti  Pilo Nesturi.Dhe pikërisht nga kjo këngë,ose për të qënë më i saktë nga emri i vajzës së këngës,Vasillos.Pilo Nesturi ishte bashkfshatari im dhe banonte dhe ai në Sarandë.Bile  ishim në një lagje.Vetkuptohet ,ai ishte vërsnik  a moshatar  me babanë tim dhe jo me mua.Qe pa shkollë.More, fare pa shkollë .Mund të them se nuk kishte shkelur asnjëherë në shkollë as të interesohej  për mbarëvajtjen e fëmijëve të tij.

         Kjo jo pa arsye.Natyra e kishte dënuar rëndë të ziun.E kishte lënë shurdhmemec.Shurdh qe vërtet por dinte të ‘’dëgjonte’’ me sy duke të ndjekur lëvizjen e buzëve të bashkëbiseduesit.Dhe për të folur,mezi artikulonte një fjalë për  një kohë të gjatë ,duke e gërmëzuar në një mënyrë që të lodhte stërgjatja e saj.Vetëm një fjalë e thoshte  saktë dhe shpejt Pilo Nesturi dhe pikërisht fjalën,apo më saktë emrin Vasillo.

        Që të kuptohemi bashkë,Pilo Nesturi vetëm këtë emër shqiptonte ,ndaj të gjitha grave të qytetit u thoshte Vasillo.Vasillo majtas,Vasillo djathtas,Vasillo ortodokset a katoliket,Vasillo dhe myslimanet a romet.Ne shkriheshim gazit kur e dëgjonim t’u fliste të gjitha grave të qytetit me të njëjtin emër.Ndajë dhe e ndiqnim nganjëherë pas,ashtu si fshehurazi për të dëgjuar ‘’vasillorinë’’ e tij.

        Bile njëherë, më kujtohet që kishte ardhur hallë Sofia nga fshati të shiste në treg ca fruta.Shegë kishte shumë dhe mua, si fëmijë që isha, më pëlqenin tepër,ndaj veja dhe e ndihmoja ,që të ma’’ shpërblente’’  mundimin me nja dy shegë më shumë se vëllezërit a motrat e mia.Pra, po ecnim drejt tregut,kur ja;na u faneps përpara Pilo Nesturi.Unë s’doja ta takonim,se s’doja që ta bënte Vasillo dhe hallë Sofinë.Se si më dukej ky ripagëzim i hallës sime.Për gratë e tjera s’kishte problem.Le ti ‘’vasilloste’’ të tëra.Por jo hallën time.Nuk qeshja dot me këtë gjë.

        Po ja që halla ime ndali hapin vetë sa e pa Pilon që afrohej duke u stërmunduar që të fliste,dhe pasi e përqafoi  filloi ta pyeste si e kishte gruan,po vajzën,po djemtë, e si e kishte zënë do mbaronte me pulat e macet e shtëpisë.

        Pilua i shkretë stërmundohej e bëlbëzonte gjithnjë ;mmmm iiii rrr ëëëë, mmm  iii rrr ëëë,ppppp  oooo   t t t t t i i i i i , V a a s s s i i i i i l l o o o o.

        Unë s’durova dot.-Ky shushameno më shan mua hallën(pa ç’ka se halla s’dukej fare e ofenduar).Ndaj ndërhyra; 

        -Jo Vasillo,jo.Kjo është hallë Sofia.Sofia, kupton apo jo.Sofiii.

        Pilua më pa me habi.Duket më kuptoi se unë e përsërita disa herë emrin.Tundi kokën i zëmëruar si kali kur shkrofëtin dhe duke tundur gishtin tregues,ngriti zërin;

           -Jjjoooo,Sooofffii.Brëëë.Sooffffiiii.U u u,  S s s o o f f i i.Vassiillooo.Mono Vasillooo.

          Dhe duke ngritur gishtin tregues lart ,sikur donte të tregonte diçka të  vërtet të lartë,madhështorë shtoi-Vasillooo.

           Më bëri shumë përshtypje fakti që tha ;Mono Vasillo,dmth vetëm Vasillo,por fëmijë siç isha nuk i vura rëndësi.Mirë që nuk i dha dhe lule hallës sime siç u jipte pothuaj gjithë grave  që takonte në rrugë.Por ja që nuk ju ndodhën me vete.

          Se harova t’ju them,Pilua asnjëherë nuk dilte nga shtëpia pa lule,qoftë edhe luleshqera,dhe sa takonte një grua në rrugë,pasi e ‘’vasilloste’’ i jipte lulen që i ndodhej.

        Gratë qeshnin ,mirnin lulet e iknin në punë të tyre,në hallet e përditëshme dhe e haronin fare Pilon.Burrat nuk zëmëroheshin  me Pilon kur mirnin vesh që u jipte lule grave të tyre.-S’di se ç’bën i ziu- thoshnin.Ka rjedhur fare.

            Pilua dilte prapë  të nesërmen dhe niste ritualin e zakonshëm;Vasillo majtas,Vasillo djathtas,Vasillo të bardhat,Vasillo të zezat,trëndafil njerës,lulemullage tjetrës.Kështu sa rojti.Kështu gjersa vdiq.

           Ja pra ,sot,ndërsa kujtoja komentin e Gogos për këngën e Vasillos,duke bërë përqasje të emrit Vasillo me Mbretëreshë,si rrufe me shkrepi mendimi me i çuditshëm në jetën time;

         -More,po ky Pilo Nesturi, kur u fliste grave të qytetit Vasillo,nuk u fliste me këtë emër se këtë shqiptonte më kollaj,por u drejtohej me titullin ‘’Mbretëreshë’’.

         Pra mbretëreshë majtas,mbretëreshë djathtas,mbretëreshë e bardha e mbretëreshë e zeza,puntorja apo zyrtarja.Të gjitha gratë  ishin për të mbretëresha.Prandaj u jipte dhe lule.Jo se qe ndonjë tip zuzari a feministi.

          Prandaj dhe mua,kur doja ta korigjoja për emrin e hallës sime mu përgjigj i zemëruar;Vasillo,vetëm Vasillo.Domethënë ;Mbretëreshë,vetëm mbretëreshë.

          Ku e gjeti këtë finesë Pilo Nesturi,shurdhmemeci i qytetit tim ,mjeriu që s’kish lexuar kurrë një gazetë pa le më ndonjë libër.

         Pilo Nesturi që s’dihej si ja bënte të ushqente më bukë një tufë fëmijë,përpiqej të ushqente një qytet të tërë me një ndjenjë respekti mbretëror për femrën duke e ngritur atë në fronin më të lartë të vlerësimit,duke e quajtur mbretëreshë.

         Pilo Nesturi, që s’ju hoqën kurrë arnat nga rrobat,nuk doli asnjë ditë në rrugë pa lule në dorë për t’ua dhuruar mbretëreshave të  stërlodhura të qytetit tim.

         Të them të vërtetën  isha  shumë i hutuar nga ky konstatim.Kaqë i hutuar sa që ftesës së gruas për të pirë një kafë te lokali në breg të detit ,se; boll ndënja i heshtur në bulevard, etj etj ju përgjegja me  shprehjen;-Mirë,Vasillo, shkojmë.

          E ndjeva habinë e gruas,por e kuptova vetëm kur ajo, duke u mbështetur në krahun tim,butësisht dhe me një zë të ëmbël më tha;

           -   Mirë mo,mirë.Po ti s’më ke folur ndonjëherë për këtë Vasillon.Ishte e bukur  vallë dhe kaqë  shumë e doje, sa dhe tani s’e ke haruar?

            Ishte radha ime të habitesha dhe m’u deshën disa minuta të kuptoja keqkuptimin e zakonshëm  femëror.Ama m’u përkëdhel pakëz sedra që dhe tani pas njëzet vjet martese, zjarri i xhelozisë ndizet te ime shoqe.

             Por ç’të sqaroja te ky keqkuptim.Jeta më ka mësuar që, ç’do përpjekje për të sqaruar keqkuptimet me femrat,sjell keqkuptime të reja.Nga labirinthi i keqkuptimeve nuk dilet veçse duke kërcyer lart ,sipër tyre.Ndaj e lashë fare keqkuptimin , Pilo Nesturin  me mbretëreshat e tij   dhe, në vend të sqarimit,deklamova poetikisht  me ëmbëlsinë më të madhe disa deklarata besnikërie bashkshortore  në këtë bote ku jemi dhe në atë ku do vemi dhe se;- Vetëm ti je mbretëresha ime ,Va…Va...,nejse,vajza ime,vogëlushja ime,  doja të thoshja etj, etj, dhe, prit të të dhuroj një trëndafil të porsaçelur,ja, sa ta këput te kjo lulishte….

                       Pilua  shau ‘’Everin’’

      Me që e nisëm muhabetin me Pilo Nesturin ,le ta vazhdojmë po me këtë.Ose që të jem më i saktë,unë  sot do t’ju tregoj një tjetër histori  të Pilos.Hakçe hakçe  nuk e  kam nga vetja ime por ma ka treguar miku im  Mondi Ç.  atë ditë që unë i dëftova se se  kisha shkruarë diçka  për Pilon.

     -Po nuk e ditke ti histornë e dyqanit ushqimor- ma preu muhabetin në mes Mondi dhe mes të qeshurave më tregoi se;

      -Atë ditë Pilua qe mërzitur shumë.Ai spara mërzitej kollaj.Nuk mërzitej as  kur e ngacmonin fëmijëria, as kur e keqkuptonte ndonjë grua  a ndonjë burrë i lagjes,as kur i bërtiste e shoqja, Fotinia që të luante të shkretat se kishte shtruarë sofrën  dhe e prisnin për të ngrënë.Nuk qe tip që mërzitej kollaj Pilua,po ja që atë ditë  hyri në dyqanin ushqimor të lagjes tërë hundë e buzë.Shitësia, e cila po bënte një dorë muhabet me nja tri gra, e priti buzëqeshur;

      -Erdhe Pilo?Po ç’e mirë të pruri në këtë vapë a derëzi.Pse s’dërgove Fotininë,se me tija do shkojë pesëmbëdhjetëditëshi e s’do marim vesh se ç’kërkon.

       Nja tri gra që qenë në dyqan,për të bërë një dorë muhabet me shitësen,për ta kseasur pakëz, që tu ruante ndonjë litër vaj  kur të vinte racioni,qeshën me kor,si me komandë.Pilua i pa që hapën gojën,po nga që s’dëgjonte,s’ua vari fare atyre por ju drejtua shitëses duke fshirë djersët  e qafës me shami;

      -K k k  e e e    f  f f a a a s s u u u l l e e e e.N n n j j j ë ë ë    q q q i i i l l l looo  d u a a .

       S’kish faj i varfëri.Kërkonte fasule.Ai s’dinte gjë nga furnizimet,tollonat e nga racionet.Këto qenë punë që i kryente më së miri Fotinia.Po ja që ai dreq gripi vate e zuri Fotininë dhe e shtriu në krevat e se  linte të ngrihej fare.Tamam siç e shtriu  Pilua atëherë kur u martuan.Po dhe atë herë ai vetëm dy ditë e mbajti mbyllur në gjerdhek dhe se linte të vente as në banjë,jo se s’donte por se nuk e kuptonte fare se çfarë i thoshte ajo e shkreta.Po nejse,tjetër muhabet ai.Ama ky gripi qënka allosoj.Një javë  e Fotinia hiç të ngrihej.Tha me mëndje i varfëri Pilo që ti ziente fasule dhe me lëngun e tyre mase shërohej.Ose oriz xhanëm,ç’të gjejë më parë.Po ja që,pasi brodhi tri-katër dyqane dhe pasi bëri dhe tri-katër shere,bile hyri vetë ne dyqane e kontrolloi raftet i zëmëruar erdhi te dyqani i lagjes sonë ku shitësia e priti buzëgaz. Ky buzëgaz e mori më qafë Pilon, se kujtoi që më në fund e gjeti atë që kërkonte dmth ‘’qillon e fasuleve’’.Të mos kishte buzëqeshur shitësia,mase do kishte ikur me tri katër të shara kilometrike,por ama do kishte ikur e do qe mbyllur muhabeti.Po ja që shitësia qeshi,bile qeshi edhe kur i tha që s’kishte fasule,ose më saktë kur lëvizi gishtin tregues në mënyrë mohuese.Pilua e kuptoi por nuk u tërhoq.Pyeti për oriz,për makarona ‘’fije fije’’ dhe për makarona ‘’brumbulli’’.Kur për të gjitha mori përgjigjen mohuese  me gishtin e shitëses,nuk duroi por shpërtheu;

       -Po unë ç’ti shpie Fotinisë,topet e Everit.

       Kjo fjali lexohet për tre sekonda,Pilua e tha për tre minuta,por për pesë sekonda dyqani u boshatis se gratë u kujtuanë që ‘’kishin lënë mishin e viçit në tenxhere në zjarr’’  apo ‘’bërxollat e derrit gati’’ tjetra etj etj dhe u nisën me vrap drejt shtëpive të tyre.Shitësia se ç’kërkonte poshtë banakut e s’e gjënte dot,dhe pasi nuk e gjeti çoi kokën dhe ju drejtua Pilos me një;

        -Hë Pilo,the gjë se nuk e kisha mëndjen  fare tek tija. Kemi tërë këtë punë.Do i shërbejmë popullit ne,nuk do meremi me llafe.etj etj.

         Iku Pilua i varfër kokëulur drejt shtëpisë ku e priste Fotinia e sëmurë.Por nga ana tjetër,kurrë s’ mua vesh se si e qysh  llafi  vajti atje ku s’duhej se;- ai shurdhmnemeci që u jipte lule grave të botës paskësh sharë  atë të madhin fare.Dhe ç’kish thënë se,’’upupu,moj korbë,se do vente  atje në Tiranë dhe do ja shkulte ato atij dhe do ja shpinte asaj,dmth Fotinisë së tij,se qënkish  zaif Fotinia  dhe se vetëm ato të atij do e shëronin’’.’’Qyqja ç’na dëgjojnë veshët moj.S’kemi dëgjuar për ndonjë të shëruar kësisoj.Se, të jetë kështu puna,edhe ne jemi të sëmura,jo vetëm Fotinia.Po kaqë e fisme na doli kjo Fotinia e Pilos,moj korbë që i zgjedhka gjërat maja maja.Dhe dërgoka dhe burrin që tja sjellë, pale më.Po ç’burrë thua moj ,ç’burrëzi’’.Po nejse,nejse , kaqë qe dhe puna e Pilos.S’ka më Vasillo e lule.Në bodrum të Gjirokastrës do kalbet dhe pak e ka dhe atë.Do e qajë për së gjalli Fotinia me ;

       Në bodrum të thellë,shtatë palë shkallë

       Mbyllur Pilua im kalbet në hapsanë.

      Për hir të së vërtetës duhet të themi se Pilua s’dinte asgjë nga këto që thuheshin për të në qytet.Dhe kur në mbrëmje Gazi i Degës ndaloi para shtëpisë së tij,kujtoi , i varfëri, se i sollën ‘’një qillo fasule ose makarona fije fije apo brumbulla’’për të varfërën Fotini që dergjej në krevat.Ndajë hipi me gaz në buzë te Gazi i Degës,i cili menjëherë  u nis me uturimë rrugëve të qytetit.

       Për tre ditë qyteti gjëmoi nga fjalët.,por operativi i lagjes sqaroi  djalin e Pilos se babanë ja kishin thirur për ca sqarime në Degë dhe të mos bëheshin merak se do vinte shpejt në shtëpi.Dhe vërtet ditën e tretë u njoftuan të tërë  banorët se do bëhej një mbledhje e madhe e Frontit ku do bëhej  një demaskimi i  një armiku apo grupi armiqësor.Partia gjithnjë problemet i qan e i zgjidh me popullin,ndaj dhe këtë herë populli do vinte ku i thoshte partia,dmth në mbledhje.Kryetari i Frontit dërgoi njerëz të njoftonin familjen e Pilos  që,të vinin doemos në mbledhje sepse atje do qe edhe Pilua.

       Mbledhja do bëhej në sallën e kinemasë dhe njerzit vinin grupe grupe,ca të heshtur e ca duke biseduar zëulët më njëri tjetrin.Ca veteranë kishin vënë dekoratat dhe ca të tjerë kishin veshur xhaketat e vjetra ushtarake që i mbanin në shtëpi për raste të ralla ceremonish.Gratë pilurjote veshur me të zeza,sikur mbartnin dhimbjen e gjithe globit,ecnin kokëulur, kush duke thurur çorape e kush duke tjerur lesh me furkë.Nuk flisnin,por me mëndje bluanin dramën e shtëpisë së Pilos,atë dramë që do ja behte së shpejti si rëbesh.Dhe ato do lageshin pakëz,dihej kjo punë,po e zeza ajo shtëpi e Pilos që do mbytej fare.

     Udhëheqja e Frontit dhe e Partisë filloi te zëjë  vend në krye të sallës,te dy tavolina  mbuluar me stof të kuq.Dhe pikërisht në atë kohë dy policë mbanin për krahu Pilon dhe e shpinin në radhët e para,atje ku qe një tavolinë e veçuar.Pikërisht atje  ku dallohej nga çdo kënd i sallës.Dukej që atje tejë që Pilua qe i dërmuar fare . Kaqë të vështira kishin qënë ato sqarimet në Degë xhanëm,sa që e kishin katandisur burrin e botës pesë kile kocka e tri kile mish.Më shumë nuk vente Pilua,me zigjin e Muçe ta peshoje.

        Ndërsa kryetari i Frontit u ngrit të niste mbledhjen,një rënkim e një vajtim u dëgjua që afrohej nga porta e jashtëme.Të gjithë kthyen kokën.Vaji  vinte valë valë e me ton të ulët e që të  rënqethte,ndonëse nuk i kuptoheshin mirë  fjalët.

     Por gratë pilurjote e njohën në logatje   zërin e Fotinisë,se e kishin dëgjuar në kaqë e kaqë vajtime.Dhe sipas asaj ndjenje solidariteti të heshtur grash e nënash,aty ku ishin, filluan të lëkundeshin ngadalë kokëulur,duke bërë në këtë mënyrë ritualin e parë të një vajtimi në ksodh.    

         Fotinia hyri në sallë ashtu faqeçjerë e flokëlëshuar  dhe u ul andej nga fundi duke logatur për  Pilon me vargje pak a shumë si;

I varfëri,i ziu  ti

Ο shënjti në shënjtëri

Ti që s’ngave kurr njeri

Ç’tu vërsul një qeveri

                                      

    Vargjet nuk kuptoheshin,se më shumë se vargje ato qenë rënkime,dhe fjalët e tyre vetëm gratë pilurjote i   zbërthenin. Por ama vetë fakti që në një mbledhje fronti ku bëhej demaskimi i një armiku ,të vajtohej për të,dmth për atë armikun,kjo qe ç’na qe.Duhej ndryshuar situata se… për ndryshe,  vëndin e Pilos do e zinte jo vetëm kryetari i frontit por ndoshta dhe vetë sekretari i parë i partisë.Ndajë kryetari frontit u ngrit me tërsëllimë dhe ju drejtua Fotinisë;

     - Na moj shoqe,jemi në mbëledhje këtu,s’jemi në festivale që të na këndoç ti,ndajë ulu në vënd e mbaj  qetësi.Ndryshe kemi të tjera avaze bashkë.Dëgjove?Dëgjova thuaj.

         Të tëra gratë e panë me inat.Si i flet kështu gruas që logat paravajin për të shoqin.Qysh e quan këngë festivalesh logatjen e saj.Kaqë humbameno është sa të mos dallojë këngën me logatjen.Është dhe kryetar fronti burri i botës,pale.

     Por nejse.Mqse kryetari po shfleton disa letra mbi tavolinë,sa të rehatohet gjithë presidiumi i mbledhjes dhe të vihet qetësia në sallë,ne le të flasim për logatjen.Po ama me zë të ulët se mos na dëgjojnë ata të presidiumit dhe na tërheqin vërejtjen.

      Është e zakonëshme që në një shpat mali a në rrugë fshati të takosh një fshatar që shkon në punë të tij i vetëm.Me mëndje të tij bluan ca halle e ca derte që ka kaluar në jetë,apo i kujtohet ndonjë trim e trimëri e motmoteve dhe një trim i rënë në luftë. Mos i kujtohet ajo kënga e Zubo trimit që thotë;

Zubo trimi kordhëtari

Sorkadhi që zbret nga mali

Me dy presa jatagani

Valle mbi armiq fustani

Po sa preu e po sa griu

Sa u sos gjith osmanlliu

Aq sa dielli kur  mbiu

U ul e ballin ja fshiu.

        Kështu e lexuar s’ju bën shumë përshtypje,por po ta dëgjoni të logatur prej Agron Ymerit në Sarandë,ju siguroj unë që s’do largoheni pa mbaruar e tëra. Bile mund ti kërkoni ta përsëritë dhe njëherë për ju. 

Por le të shohim atë fshatarin në shpat mali a rrugë fshati tek ecën e logat .Ai është vetëm,s’ka shokë të tjerë  që të ndajnë rolet.S’ka kush tja marë e kush tja kthejë,kush tja presë a të mbajë iso.Është vetëm dhe vetmia të rëndon e të lodh shumë,ndajë ai patjetër do të gjejë shokë këngë.Se ka një daramet në zëmër more vëlla,që ç’të të them.Po lere lere më mirë,se s’thuhen të tëra me fjalë. 

      A e ke vënë re kur je vetëm dhe  mendon sikur je me ndonjë shok a grup shokësh,a me ndonjë vajzë të bukur të cilës i bën korte.Me mëndjen tënde improvizion  dialogë,bile dhe i pëshpërit zëulët,aqë sa po të të shohë dikush nga larg do thotë për ty;-Lajthiti i ziu.Ka filluar e flet me vete.

     Por pikërisht kjo ‘’ e folur me vete’’,ky dialogim me persona  imagjinarë(themi imagjinare sepse në momentin nuk janë praën teje,ndonëse ata mund të jenë persona realë diku në shtëpi,në fshat a diku më larg),pra ky dialogim është shpëtimi nga vetmia.Ti ecën,’’flet me vete’’ dhe të krijohet  ndjenja  se je në mes të një grupi njerzish që të dëgjojnë e të vlerësojnë,pa çka se mund të jesh më ‘’lluqua i  fshatit’’.

        Kështu dhe ai fshatari që cituam më sipër,vendos ti lozë vetë të gjitha rolet,apo më saktë të themi që vendosë ti këndojë vetë të gjithë zërat.

      Ndaj fillon rolin e marësit,por jo sit e marësi  i një grupi iso-polifonik por me një ndryshim,ky fillon ta ‘’copëzojë’’ më tepër vargun.Psh në një grup iso-polifonik marësi do këndojë;-Zubo trimi kordhëtari,ose po të këndohet kënga me stilt ë vjetër do këndojë;-Zubo trimi… dhe do ndërhyjë pritësi i këngës dhe grupi i isos duke  shfrytëzuar dhe rolin e hedhësit  me atë ‘’hajde deeeee’’ të famëshme.

       Por ky fshatar është vetëm,ndajë dhe marjen e bën pak më ndryshe dhe pikërisht;-Zu o Zubo tri o ji mi ko o kordhe ta  ja ri duke  future organikisht  rokje pa lidhje me tekstin si psh më sipër  o ji,ja etj.Vazhdojmë vargun e dytë dhe të shpresojmnë se do kuptohet më mirë nga ju kur logatet; So o so o o o so jo rka ja dhiiiii o që zbre o zbre jet nga ja ma o ma ja li

       Që ta kuptoni më mirë,më ndiqni  ta logatim bashke vargun e tretë dhe pikërisht;-Me o me dyyyyy o jo  pre o ja sa o ja more ja o ja ta o gani.

       Se mësuat dot ,ë?Ska gjë,mos u mërzitni.Dhe dashuria nuk mësohet me një të puthur e jo më logatja plot ndërprerje e plot ndërhyrje.

        Po pse këto ndërhyrje do thoni ju.Por unë ju thashë që ai është vetëm dhe do ti bëjë  të tera zërat.Po ja që zërat e këngës nuk janë të reshtuara njëri pas tjetrit,si nxënësit e fillores  në obor të shkollës.Ata janë të përzier aq sa nuk e kupton se ku fillon pritësi kur mbaron marësi,ku ndërhyn isua dhe  qysh doli në shteg hedhësi.Prerësin le ta lëmë për në fund që ti presë të tëra muhabetët,por këtu kemi të bëjmë me një njeri i cili i interpreton të tërë zërat dhe pikërisht;-Sa pa mbaruar marësi,ndërhyn pritësi e më pas futet isua.Ato ndërprerjet,ato zanoret dhe rokjet e pakuptimta janë pikërisht zërat e këngës,prandaj edhe nota muzikore nuk është e njëjtë edhe te pjesët e një vargu.Janë tonalitetet e ndryshme të marësit,pritësit,hedhësit e isos ato që japin ‘’ngjyrat’’ e zërave.S’thonë kot që logatësi i mirë ka zërin me shtatë ngjyra.

        Ajo që duhet të theksojmë është fakti se logatja këndohet gjithnjë nga një njeri i vetëm,në ecje apo kur ka ndalur diku.Kryesisht logatja këndohet për vete,si një shoqërim apo ngushëllim për vetveten.Kjo ështa arsyeja që logatja është keqkuptuar dhe nuk është trajtuar  më vete.Bile nëpër festivale folklorike shumë të pakta janë rastet që janë interpretuar logatje.Interpretimi  në festival nga Zeqo Hoxha  i logatjes së famëshme;-Ç’u gremis një këmbë mali   bëri që të kthenin kokën dhe nga logatja studiuesit e iso-polifonisë dhe të mendohen pak më shume për të.

          E si të mos  ndalesh seriozisht te kjo logatje.Realisht teksti ι saj është më se ι thjeshtë,por ne s’kemi shumë punë me tekste edhe  këtë tekst që thotë;

              Ç’u gremis një këmbë mali

               O Stamboll të rëntë zjarri

               Të rënt’ zjarri an’ e mbanë

               Që na more djemtë nizamë

               Djemtë tanë haj medet

               Djepi that e vatra shkret.

         Teksti vërtet duket tepër i zakonshëm,për të mos thënë që është vënë dorë mbi të,por interpretimi i kësaj logatjeje të mba  tendosur si një tel kitare gati për të shpërthyer në këngë dhe ti vetë.

                  Logatja tjetër;-Qyqe qyqe mavro qyqe/Ku e ke moj tët vëlla/Që ta therën porsi ka ‘’e cila,  e interpretuar  nga pjestarë të grupit të Lapardhasë dhe që u ngjit në skenën e Butrintit  si pjesë organike e një tragjedie te antikitetit grek,të interpretuar nga trupa e teatrit Hollandez ne vitin 2005 ,bëri që gjithë vëmëndja e  spektatorit të përqëndrohej tek ajo,te logatja pra,ndonëse loja e aktorëve ishte e një niveli shumë të lartë.Kjo shërbeu si një dëshmi për vlerat shumë të larta të  këtij zhanri iso-polifonik aqë pak të trajtuar e të studiuar.

          Por në fakt  cilat tekste  logatën dhe qëndrojnë më vete pa u  shndruar në këngë?Le të dëgjojmë një logatje tjetër në Gërhot të Gjirokastrës që thotë;

             O veqil o korba nat’

              Ç’të them për këtë mandat

              Sos u vrave n’ Karadak

              Ku kullonin pallat gjak

              Po me vdiqe në konak.

          Që në pamje të parë duket se këtu kemi të bëjmë me një vajtim,ose më saktë teksti është i një vajtimi.Por gruaja që e logat nuk është vajtore në ksoth,por është një grua që ecën rrugës, psh duke shkuar në çezmën e fshatit dhe  rrugës ju kujtua ‘’veqili’’ i saj i vdekur s’di se sa kohë më parë.Atëherë ajo e vajtoi me ligje e me bot bashkë me gratë e tjera të fshatit.Por ja tani që shkon rrugës,sesi ju kujtua ‘’i ziu veqil i saj’’ .Ta vajtojë, nuk është në vareza.Atëherë zë e logat vajtimin e dikurshëm.Por këtë radhë është logatje.Pra diçka tejë vajtimit dhe pa hyrë ende te kënga.

          Ndoshta këtu duhet të theksojmë një fakt të përftuar nga jeta;-Logaten kryesisht vajtimet,qofshin këto për një të ndjerë,për një trim e trimëri,për një dashuri të  humbur etj.Pra në çdo rast ku kemi  ngjyra e nota vajtimi,aty mund të fillojë logatja.Një vajtim të ligjëruar nga një  grup grash a burrash,mundet shumë lehtë ta logatë një njeri i vetëm,diku e dikur në vetminë e tij.Ky vajtim nesër mund të kthehet në këngë,por ama kjo ndodh ‘’nesër’’.

        Nesër është kënga,sot është logatja dhe dje qe vajtimi.Pra logatja është një interpretim i një vaji para se ai të bëhet këngë.Mund të ndodhë që një logatje të mos bëhet këngë,në kuptimin e këngës të kënduar nga një grup.Psh logatja;‘’Ç’u gremis një këmbë mali’’ vazhdon të jetë thjeshtë logatje.Dhe kështu e vetme duket si një gur margaritari ,i cili, me gjithe vlerat e mëdha që ka, ende nuk është vënë në kurorë,por qëndron ashtu i vetëm.Kjo vetmi nuk ja ul vlerat,përkundrazi,soditet më me ëndje e kërshëri dhe admirohet më tepër qoftë edhe për  natyrshmërinë që ka.

      Por në vijim themi se një këngë e kënduar mund të rikthehet në logatje, kur  këngëtari është vetëm dhe i është  krijuar klima shpirtërore për të logatur.

       Kjo është e natyrëshme dhe ndoshta pikërisht ky rikthim i saj,i këngës pra, te ‘’djepi ‘’ i fëmijërisë së saj,pra te logatja mund ti ketë ngatëruar disa studiues që ta quajnë atë si  diçka të përkohëshme dhe pa profil të vetin.Në këtë ndoshta ka ndikuar edhe fakti se tekstet thjeshtë për logatje dhe vetëm për logatje janë të pakta.Sepse logatja më shumë se tekst i mirëfilltë duhet parë si një fazë kalimtare  nga  vajtimi me rënkime tek këngët me tekst të mirëfilltë.Ndoshta në këtë kuptim na ndihmon edhe fakti se  veç logatjes me zë ,me goje,me vargje,kemi melodinë e vetmuar të fyellit.Por për këtë kemi folur dhe më parë ,ndaj s’dua të ripërsëritem në argumenta.Ndonëse në këto analiza kthimi dhe rikthimi tek argumentat është tepër i natyrshëm.

        Por nejse,nejse.Se, sikur haruam që jemi në mbledhje të Frontit dhe kryetari mbajti një goxha fjalim për vigjilencën revolucionare në kohën që ne mireshim me logatjen.Le ta dëgjojmë pak kryetarin ç’thotë ashtu plot inat;

       -Po shokë dhe shoqe,po.Siç ju thashë më sipër,këtë herë armiku  qëndronte pas  fytyrës gjoja të pafajëshme të Pilos dhe që andejë na godiste.Folna ti Pilo,me kë ke lidhje matanë kufirit,nga kush mer direktiva e detyra që të shash Partinë dhe udhëheqësin e saj.

      Pilua me zorë kthente kokën sa andej këtej dhe shikonte njerëzit me ca sy të humbur .Seç bëri ca gjeste me duar e seç bëlbëzoi ca fjalë si ;-Bër për bër.Të të të.Bër bër.Të.      

         Më mirë të rinte urtë i varfëri  se ato shënja e tërbuan më keq kryetarin e frontit i cili i sokëlliu që nga  presidiumi duke i tundurë grushtin sikur do ta vriste e priste në vënd po ti arinte dora gjer te Pilua;

      -Ç’farë thua me ato shënja dhe cilit bashkpuntor  i jep shënja ti këtu në mes të mbledhjes.Folë more gjidi firaun e mos më bën mua shurdhmemecin,more armik.

        Pilua jip e mir me ato shënja e me ato bër bëret e tija që s’i mirte vesh njeri.

        Befas andej nga reshti i tretë dikush tha  apo bëlbëzoi diçka si pafajsi a ku di unë.Po ky llaf u dëgjua qartë e fortë në heshtjen e madhe, sa që shumë veta kthyen kokën andejë.

        U ngrit në këmbë  kryetari i Degës, që rinte në radhët e para  dhe me një shikim si pjertas pyeti që ta dëgjonte gjithë salla;-Kush foli,kush?

       Ne heshtjen e madhe,kur të gjithë prisnin që ai që kishte folur të heshtëte e të fshihej,befas u ngrit në këmbë një djalë nja njëzetepesë vjeç dhe qëndroi ashtu i heshtur.

       Kryetari i Degës e pa me habi.Nuk e njihte dhe nuk kuptonte se ç’kërkonte aty në atë sallë.Kishte ardhur për sfidë apo si?Se sqaronte dot me veten këtë punë.Por përvoja profesionale i erdhi në ndihmë.Sulmi të jep fitore,jo pritja,sulmi ballas. Prandaj sulmoi;

        -Si e ke hallin ti dhe për çfarë pafajësi fole qëpari,pa na e shkoqit edhe neve.

      Pas këtyre fjalëve kushdo do e qepte gojën dhe do ulej,sidomos pas mënyrës se si u thanë.Se qe një mënyrë,se qe dhe një shikim që ,ti thoshje varrit hapu e mermë, shpëtim kishe.

        Por ai djali  sikur s’kuptonte nga kjo gjuhë e këto shikime  se u përgjigj;

        -Unë shokë të Partisë,kuptoj gjuhën e shënjave të shurdhmemecëve dhe e kuptoj se ç’thotë ai burri aty.

        Mes heshtjes që zotëroi sallën ai seç tha që punonte në Tiranë  në një Institut a ku di unë se çfarë qe,dhe se qe në gjëndje të përkthente shënjat e qytetarit që qe në radhët e para dhe që akuzohej e demaskohej.

        Kuptonte gjuhën e shurdhmemecëve tha?Pse s’tha që kuptonte  hieroglifet e çinmançinit apo të egjiptianeve,more dhe gjuhën e peshqve.Do e besonin këtë.Po gjuhën e shënjat e Pilos.E po këtë se hante njeri.Le që siç dukeshin bathët,edhe ky do e hante bashkë me Pilon.

         Por  çuditërisht këtu ndërhyri sekretari i partisë i cili gjer atëherë rinte i heshtur në presidium dhe duke ju drejtuar atij të panjohurit me një zë të qetë tha;

           -Po mirë,me që e ke merak dhe passion ,na i zbërthe shënjat e këtij.Pyete a e ka sharë Partinë dhe udhëheqësin e saj shokun Enver te dyqani ushqimor  në filan datë? Eja eja këtu afër që të të shomë dhe ne edhe Pilua.Ashtu de.Pyete tani,po pyete tamam se mos na e dredh, se e dime edhe ne gjuhën e ca shënjave të tjera pastajë.

         Ai djali i ri seç i bëri ca shënja Pilos më duar duke  lëvizur gishtat e duarve e duke zënë herë një vesh e herë hundën,herë duke e ngritur e herë duke e ulur dorën.Pilos i qeshi nuri kur i pa ato shënja dhe nisi dhe ai të bënte ca shënja me duar e me gishta.Në sallë nuk pipëtinte as miza dhe të gjithë prisnin që ai djali të shpjegonte shënjat,por ai sepse hezitonte.

         -Hë more, ç’thotë ky armik me ato shënja.Hë  se mjaftë  u llafosët bashkë.Pa na e shkoqit edhe neve.

          -Po ja- bëlbëzoi djaloshi me nje zë sikur të qe penduar që ju fut kësaj meseleje-ky thotë që ka sharë Enverin,dmth shokun Enver  para  një jave , se ai pra shoku Enver i kishte zënë vendin ku ai peshkonte te kanali i Çukës.Dhe atje ai  qe bashkë me një fëmër.

          -Qeeeppeee-ulëriti kretari i frontit,qepe gjidi firaun.  Armik i brendshëm dhe i jashtëm .

      Pastaj duke ju drejtuar sallës dhe duke tundur gishtin foli ose më saktë gjëmoi;

-E shikoni more shokë armikun si shpif.Paska ardhë  udhëheqësi i madh dhe paska vajtë te Kanali i Çukës  dhe i paska zënë vendin e peshkimit këtij armiku.Po haetë kjo more aman. Po të kishte ardhur udhëheqësi ynë i dashur e i shtrënjtë,që të rojë sa malet e martë nga ditët tona, do qenë tundë malet e fushat nga gëzimi e hareja.Do qenë ngritur dhe dëshmorët  nga varret për të pritur kumandarin e tyre.E s’do ti ngelej radha Pilos që të zihej,…u bubu u bubu ç’thotë ky more aman, që të zihej për vëndin e peshkimit.  Jo po kishte dhe një fëmër me vete ë ë ë.Aman,more vëllezër, sillmëni një gotë ujë se do më pushojë zëmëra me këto hatara që dëgjoj.Të tillë armik s’më kanë zënë sytë e ku na ra në pjesë neve,mor aman.O CIA o UDB-ja o të dya bashkë e kanë dërguar këtë armik e shkuar armikut.

       Salla kishte ngrirë e tëra.Çdo gjë e priste po jo këtë pohim të të ziut Pilo.Një autokritikë ,mase ja ulte disa vjet nga burgu,po ky llaf  që tha ,ky llaf more xhan e shpinte drejt e në litar.Të gjithë kishin heshtur.Sekretari i pare kishte mbetur aty  në presidium gojë hapur,kryetari i Degës shikonte herë nga Pilua e herë nga ai djali i ri i cili çuditërisht vazhdonte të bënte ato shënjat me gishta.Mase i përkthente Pilos fjalët e kryetarit të frontit,kushedi.Dy policët në krahë të Pilos u çuan në këmbë dhe njëri filloi të bënte gati prangat,bile në mënyrë të dukëshme.S’kishin se ç’të prisnin më.

      Por befas Pilua u revoltua dhe filloi prapë me ato bër bëret e tër tëret e tij dhe në një moment  tregoi me gisht një burrë që rinte në radhët e para.Mënyra si e tregoi me gishtin tregues qe mënyra kur  i drejtoihemi dikujt që do të fshihet  dhe e ftojmë egërsisht të dalë në mejdan.Çuditërisht dhe ai djali filloi të përktheje shpejt e shpejt;   

          -Po po kështu ka ndodhur.Ki këtu më kishte zënë vendin ku unë hedh grepin e zë peshq.Bile kishte marë dhe atë  fëmërën me vete dhe e fërkonte. Çohu more Ever e folë,është a s’është kështu.Unë gënjej apo ti fshihesh.

     Ilariteti në sallë  shpërtheu si një bombë , dhe më shumë se gjysma e sallës u ngrit në këmbë të shikontë kë tregonte Pilua me gisht.Po ai paskësh qënë Enver Gjyzeri, shefi i tregetisë i rethit.Ama këtë Enver ka sharë Pilua te dyqani ushqimor,me këtë është zënë për vendin e peshkimit?Domosdo që ka të drejtë Pilua.Se ky shef nuk e ka kryer detyrën si duhej;

    -Po po- u dëgjua një zë nga salla-ka të drejtë Pilua – shokë të Partisë.Magazinat ushqimore janë plot me ushqime e me mish e me djathë e me oriz që na e siguron Partia.Bile dhe kur ne nuk i  realizojmë pesëvjeçarët,ndonjëherë e kam llafin ndonjëherë,Partia ushqimet na  i sjell nga jashtë.Po çfarë bën shoku Ever, dmth ky Everi këtu?Pse nuk i shpie ushqimet nëpër dyqane .Pse thoni ju?Që të krijojë pakënaqësi në popull.Unë mendoj, shoku sekretar i parë që të shikohet kjo punë e këtij Everit i cili në vend që të meret me punë,harbon me ato që i dimë të tërë.

       Miratimi nga salla qe unanim.I varfëri shef i tregëtisë që s’mori vesh nga i erdhi kjo rufe.Ku qenë ato ushqimet plot nëpër magazine që ai i varfëri nuk i kishte parë.Tha të çohej e të sqaronte  diçka, po ja që  qe lidhur goja.

       Duhej patjetër të fliste  dikush,por me qënëse kryetari frontit kishte mbetur si guak aty në presidium ,sekretari  i parë shfrytëzoi rastin dhe u ngrit në këmbë e mori fjalën;

     -Shokë dhe shoqe,ja nisi shtruar  ai.Shikoni si punon armiku.Siç tha dhe diskutanti parafolës,Partia ka siguruar ushqime me bollëk për popullin,por ca burokratë pengojnë punën e furnizimit të dyqaneve…..

      Sekretari fliste bukur vërtet.Bile dhe Fotinia qe ngritur në këmbë andej nga fundi dhe i miratonte çdo fjalë.Vetëm të mbaronte shpejt që të mirte Pilon në shtëpi.Apo s’kishte bërë dhe një byrek me lakëra,lere lere.Gishtrinjtë do lëpinte Pilua.

        …ja, more shoke dhe shoqe-vazhdonte sekretari,për pak e morëm më qafë birin e popullit, Pilon, i cili ka një dashuri të madhe për Partinë dhe…

      Këtu shpërthyen duartrokitjet.Bile dhe Pilua duartrokiti kur pa që duartrokiste Fotinia.Pa të ja nisin duartrokitjet e brohoritjet  Parti-Ever që  çke me të.Tani tju sqaroj një gjë, që e harova në krye.Në qytetin tim,Enverëve u thoshnin Everë duke u hequr bashtingëlloren ‘’n’’ sikur do ta hanin.Po kjo s’ka rëndësi,një gërmë më pak a një më shumë,ç’u bë?Mirë që si kishte rënë në vesh Kryetarit të Degës kjo gjë se me siguri do zbulonte ndonjë agjent të jashtëm te kjo punë.Po mqse ai spara rinte me njerzit e  vegjel,dmth puntorë e fshatarë,se kish dëgjuar ndonjëherë këtë deformim emri.

       Kur të gjithë menduan se do mbyllej mbledhja,pasi doli edhe propozimi që të  kalonte në prodhin Everi,dmth ai  tregëtisë ,për tu edukuar me frymë revolucionare ,disa u çuan në këmbë e  filluan të  regullonin xhaketat.Po ja që pikërisht në këtë kohë një zë i mprehtë çau heshtjen;

    -Me leje shokë të Partisë ,kam unë një problem.Jo mo jo,s’kam problem personal-ju drejtua disave që kishte pranë dhe e ulnin nga xhaketa-kam problem me Everin.

     -Obobo-u dëgjua një zë,tjetër mesele me këtë.

     -Ç’problem ke ti me shokun Enver- e pyeti qetë qetë  dhe tepër serioz Sekretari i Parë i  Partisë? Pyetja qe nga ato, që si përgjiigje kanë vetëm një ‘’hiç mo hiç,u ngatërova unë’’por ja që  folësi dha tjetër përgjigje.

      -Jo me shokun Ever,shoku sekretar,po me Everët që kemi në qytet.Ja vuri veshin vetë.Ne në qytetin tone kemi  tre Everë e pesë Mehmetë, tetë Hysni e dhjetë Shefqetë.Kemi një tufë me Nexhimie e një kope me Fiqirete.Do njeriu i shkretë të kritikojë një gabim te  njërit nga këta,por aha,sja mba more xhan,se na duhet të sqarohemi në mbledhje të frontit si Pilua sot.Nuk them se nuk sqarohemi xhanëm,po s’kemi nge të bëjmë kathe ditë mbëledhje të sqarojmë Mehmetët e Shefqetët.Kemi plane pune e norma për të realizuar. Apo jo more shokë.

       -Hakë ka-u ngrit njëri nga mesi i sallës,hakë ka.-Dhe pasi regulloi pak jakën e këmishës që i kishte vajtur pak shtrëmbër nga të ndënjurit gjysëm shtrirë në kariken e kinemasë vazhdoi serbez serbez;

        -Mere me mend more të kam rixha.Mba emrin e shokut Ever një myteber që të vjen ta zëshë me shqelma bythëve kur të del përpara.Po hajde shaje po ta mbajti.Pastajë, more xhan,se nuk e tha ai shoku, ka dhe hatara të tjera. Ja vëri veshin vetë,shkoja një ditë rrugës afër plazhit dhe shoh që loznin në rërë një tufë  fëmijësh lakuriq fare.Bërtet njëri nga ata  e ç’thotë thoni ju?I bërtiste një bythejashti tjetër e i thosh;-O Stalin, hidhe topin këtejë,  more  quravec,se do vij të të … tët ëmë. Kthej kokën të shoh kush qe ai që do ja bënte nënën Stalinit,se Stalioni ja bëri nënë gjithë botës,kapitaliste e kam llafin. E ç’pashë thoni ju;- Një korozi bythejashtë, me një bibilore,që dy herë tja çukiste pula,smbetej gjë për të.

-Po aman more vëllezër,emra për tua vënë fëmijëve e për ti dëgjuar kur shahen e grihen  janë këto.Shoku sekretar,Partia duhet ti shikojë dhe këto punë se na kërejnë punëra pastaj.

     Fotinisë nuk i rihej fare më në sallë.Ajo akoma se kishte kuptuarë tamam fatin e Pilos se ai akoma vazhdonte të rinte  atje,te ai vëndi ku, dhe Krishti  të shpihej për tu kryqëzuar,s’do duronte dot.Po ja që Pilua rinte e duronte i ziu.Ndajë pasi u mendua pak,u ngrit pa leje dhe foli;

      -Shoku Sekretar!U’ dhe Pilua jemi dakort me të tëra ato që do thoni ju.Po u’ jam një çikë zaif,ndajë po deshët le të më çojë Pilua në shtëpi,se nuk ri dot a të keqenë Fotinia tija,që je kaqë i mirë e që mezi të ka Partia e populli.

      Miratimi plot buzëqeshje ju dha nga Sekretari i Parë Fotinisë,se kryetari i frontit shikonte herë majtas e herë djathtas dhe s’kuptonte gjë.E kish humbur fare i ziu.Ku e nisi dhe ku e bitisi,hajde mere vesh këtë punë.

      Po Fotinia s’ja vari fare atij.Me vrap në radhët e para dhe një të marë për dore Pilonë e mori rrugën drejt daljes.S’kish asgjë rëndësi për të.Bile as ato fjalët që dëgjoi tek ikte;

       -Po shoku sekretar.Duhet të miret një vendim që ato emra të shquarë të mos i mbajë asnjë nga vegjëlia se ….

                              Ç’pate ti . . .

       Në fshatin  X bëhej  festë.Nuk më kujtohej mirë në qe Shenmitri a qe Shënkolli.Po kjo s’ka ndonjë rëndësai.Rëndësi ka fakti që pihej  raki me gota uji e pritej mishi i pjekur, që në hell,hidhej valle e këndohej këngë si në shtatë puset.

       Burrat ja mirnin këngës me radhë,atje te sofrat e shtruara nënë hijen e rrapit, duke e ndezur iso-n me dolli. Vajzat e nuset tundeshin në valle duke i ndezur më keq se rakia djemtë e burrat.

        E vërteta është se rakia ishte ca e fortë dhe disave po u mjegullohej  shikimi.

        Se ,të qe ndryshe,do ta kishin  pikasur menjëherë  …filanen …që u afrua  te sofra

 dhe mori në dorë një gotë me raki të cilën e ktheu me fund.Do e dallonin dhe do e ndalonin se ajo gjithnjë shere ndizte në mes të  festave në fshat.

        Qe një mesogrua e ve.Thonë se kishte qënë e bukur në rini të saj.Edhe shumë mikpritëse.Sidomos mikëpritëse si ajo.Në çdo orë të ditës a të natës ti trokisje në dritare,të hapte portën e të thoshte ;-Bujrëm .

        Le të ishe i bardhë a i zi,i ri a i vjetër.Kjo s’përbënte problem.Problem ishte  po ta mirte vesh i ziu burrë .Thonë se nga këto vizita problemore këtij të ziut i iku fiqiri dhe një ditë i shkau dhe këmba e ra  në greminë.Llafet që dolën, se gjoja atë të ziun  e shtyu vetë ajo, e shoqja pra, te Qafa e Buallit të thyente qafën, nuk u vërtetuan.

       Dihet që për fëmërat e bukura,ca gjëra nuk vërtetohen kurrë.Le të duken që përtejë,sa një mal.Asnjë s’ka sy ti shohë sa është e re dhe e bukur gruaja. 

       Kishte qënë vërtet e bukur në rininë e saj,po kjo rini paskish qënë para Krishtit.

       E pra Krishti lindi,u rit,predikoi,vdiq, u ngjall e u ngjit në qiell.Bën vetë llogari sa mote e stërmote kishin shkuar.Aqë e moçme dukej kjo mesogrua.

        E moçme dhe e haruar nga perëndia dhe nga njerëzia.

        Epo ,ç’të bënin dhe djemtë e fshatit?Të linin  të thaheshin ato deli kumbulla që hidheshin valle atje  te sheshi?E për kë?Për këtë zgërbojë të tharë nga motet.

        Kështu kishin rjedhur motet,djemtë s’kishin sy për të  e pleqtë rinin urtë, se u kish ikur rinia me vapën në  gusht.Vajzat e nuset nuk e afronin si të kishte një sëmundje të ligë,gratë s’kishin kohë të bënin muhabet  me të  edhe se mos u kujtonte ndonjë natë kur u kishin munguar burrat nga shtëpia.

        E kjo thahej më keq e po bëhej eshkë.Rufeja të binte në mal të Çikës,kjo ndizej në shesh të fshatit.Ama inati po i mblidhej e i ritej si një çiban në vënd të keq.

         Ndaj dhe atë ditë nuk duroi dhe u afrua te sofra e burrave si një mjegull e zezë,  me inat mori gotën e parë që e pa mbushur dhe e ktheu me fund.Ua dinte ca sekrete këtyre burrave ajo,ua dinte.Se te sënduku i saj rruheshin,te sënduku poshtë krevatit.Ndajë s’ua kishte frikën.Se një llaf ti thoshnin ata,hop kjo u kërrente në mes të sheshit sekretet e atyre netëve.Dhe i bënte për pesë para.Ndajë s’para u trëmbej  burrave.

         Më shumë frikën ua kishte inatit të grave të tyre,po ato qenë në valle e s’shikonin gjë.

           Rakia qënkish vërtet  e fortë,por ajo u mbajt në këmbë.Dukej si një shtrigë  në delir,ashtu me dorën të shtrirë drejt  kreut të sofrës,aty  ku qe më i moshuari i burrave.Hapi gojën dhe… kur të gjithë prisnin që të shante ,të mallëkonte a të shfrynte si zakonisht,ajo logati,por me një zë të lartë e të qartë  një këngë ;

                  O ju djem , o ju djem,o ju djem e pleq sa jini

          U lëkund sikur do binte,por e drejtoi trupin përsëri kërcënueshëm dhe vazhdoi me dorën që e lëvizte sa drejt njërit dhe drejt tjetrit;

                  O ju djem e pleq sa jini

                   Mirni brisqet dhe i mprini                 

                   Posht e lart atij ti bini

                   Asnjë qime të mos lini

                   Po më mir fare ta prini

                   Se nuk dini pse e kini

         Në sofër ra heshtja.As qe parë dhe as qe dëgjuar ndonjëherë  në fshat a në krahinë një ofendim i tillë publik.Dhe jo i një njeriut të vetëm,por i gjithë burrave e djemve të fshatit.Dhe nga kush,nga …filania…që s’kish lënë  hu e dru  pa thyer….Tani donte akoma…dhe të thyerat.Dreq o punë ku na gjete.

         Po hë, ç’ti bësh  kësaj  fëmëre që vetëm fëmërë nuk ishte?Ta vrasësh?Kollaj fare,nxir koburen e shkrepja.Po pastaj ç’bëhet.   Fillon gjyqi i vilajetit.Ke vrarë një grua,prandaj ke punë me gjithë burrat e vilajetit.Nuk të thotë njeri që vrave …filanen…jo.Tjetër filania e tjetër gruaja që mbron vilajeti.Hajde përgjigju të kam rrixha.

        Kësaj i thonë ;-Të vesh për lesht’ e …filanes’’.   

        Ta rahësh,do thonë që e rahu se nuk  donte të vente me të.Tjetër mesele këtejë.

        Të vinin gratë e fshatit ta rihnin vënçe,gratë do kërkonin ca shpjegime dhe s’dihej ku do dilte muhabeti.Le që, ato qenë në shesh të  valles  dhe shikonin me kë shkëmbenin isharete  bijat e tyre,dhe bënin llogaritë e pajave që do t’u pregatisnin. E pse,me atë të lënën do mereshin..E lënur nga perëndia dhe nga njerëzia.

        Se kishte ca regulla  fshati e krahina more mik se si duhej të silleshe me gratë,qofshin ato edhe të …. shkuara.

        E ke dëgjuar atë fjalën  që thonë ,për hatër të vasilikoit do potiset edhe  grami i egër.Për këto raste ka dalë.Gruaja do respektohet si grua dhe kur është…palo grua.

        Burri mund ta qëllojë gruan e tij vetëm në shtëpi ,me shkak ose pa shkak,por kursesi nuk e qëllon   në publik pavarësisht nga faji që ka bërë.

        Dhe kur nuk ngre dorë mbi gruan e tij,kush e lejon të ngrejë dorë mbi gruan e botës,pavarësisht se ç’mund ti punojë ajo.

        Në këto raste ose gjej marifetin ti shmangesh sherrit me lezet ,ose ngrehu e ikë i turpëruar. Këto po mendonin burrat e fshatit ,shikonin njeri tjetrin kush do hapte udhënqë ti nxirte nga ky qorsokak e turp i paparë e i padëgjuar.Dhe sidomos t’i nxirte me nder se ndryshe hapu dhe të futem. Kjo palo këngë do mirte dhenë e do i ndiqte nga pas kudo.Dhe në këtë botë e dhe në atë botë.

        Pas një heshtjeje të gjatë, ja tek nisi të ngrihej nga sofra më i moshuari,ai të cilit ju drejtua në fillim dora e gruas.Kush e pa ,mendoi se ngrihej të ikte fare,pa i folur njeriu,aqë i tronditur e i turpëruar dukej.

        E vërteta është që mezi i mbante mbi supe motet e shkuara,ndajë dhe i dridheshin pakëz këmbët.Po ashtu ,duke u dredhur u ngrit dhe për çudi , doli në shesh të valles.

Hoqi shaminë e xhubrosur nga qafa ,ku e kishte vënë  që të mos i ridhte djersa teposhtë shpinës dhe e tundi njëherë në ajër.Ajo e tundur paskësh qënë sinjal lufte,kushtrim a ku ta di unë.Pas kësaj shënje,  gjithë burrat e djemtë u vunë në radhë të valles, në formë gjysëm rrethi duke lënë  plakun në krye,si një komandant çete komitësh që i ngjiteshin malit.

        Ky,pasi e tundi dhe njëherë shaminë ja mori këngës pleqërishte nën vështrimin e habitur të grave dhe vajzave që liruan sheshin ashtu papritur e pakujtuar dhe pa kuptuar pse e qysh;

                 Ç’pate ti,ç’pate  ti   o ho  ho  ç’pateee  ti  o moj ç’pateee tii

                            

       Hodhi hapin rëndë i shoqëruar nga grupi i  valltarëve, të cilët, që në të parë dukeshin që qenë të inatosur.Goditja e tokës nga hapat qe tejet e fortë dhe inatçore dhe gjëmimi i  saj qe tepër i rëndë.  Plaku vazhdoi vallen pa parë asnjë njeri në sy,por duke e mbajtur kokën lart,sikur fliste me dikë  atje tejë reve;

               Ç’pate ti moj vithegjërë

                Shave një trapez të tërrë

          Inati dallohej që përtejë  në fytyrat e valltarëve.Dallohej edhe në mënyrën e  rrëndë të heqjes apo hedhjes se valles.Dhe sikur donte ti vinte vulën këtij zemërimi apo inati,ja, edhe vargjet qenë plot inat.Vetëm grushti mungonte,por atë e zvëndësonte goditja e këmbës mbi tokë dhe ulja e valltarëve të parë gati në gjunjë me vargjet;-Shave moj, shave moj,shave moj një trapez te tërë  dhe ajo thirja e mëpasme  me një ; o bobo  dhe  o bobo që dukej si një rëfren.Por plaku vazhdoi vallen e kënduar;

                Ç’të ish mpleks’ e të ish bërë

                Plot me kokëra pëgërë

     E vërteta është se vargu i fundit nuk u këndua dhe aqë mirë, sepse gjysma e burrave u gajasën së qeshuri dhe desh u prish fare reshti i valles.E tani le të prishej vallia. U muar vesh  që ju dha përgjegjia asaj… filanes… që desh na turpëroi për jetë.

       Po nëse burrat u gajasën,gratë u mblodhën kokë më kokë e filluan të pëshpërisin me njëra tjetrën;Si e qysh,ajo….filania…shau burrat.Kë burrë moj korbë?Atë timin të mos e zëjë në gojë se do ja shkul leshrat moj  fije për fije,s’dua të di se çka bërë  atëherë motit.Tani e kam për vete e mbi vete e se ndaj  me atë. Si moj, të tërë burrat dhe pleqtë i ka sharrë?Po s’ka lënë ndonjë kjo korbë pa thyer.Pu pu,ç’janë këto turpe moj ç’janë këto turpe që u turpëroftë e turpëruara.I dëgjojnë dhe vajzat moj,dhe i kemi për t’i martuar…

      Pëshpëritjet zhurmonin,por plaku vazhdoi këngën e vallen.Veçse tani burrat në valle u bënë seriozë dhe e hidhnin hapin kapardisur ndërsa  gratë reth sheshit filluan të gajasen me  këngën që thoshte;

                Duhen shtatë pal’ gërshërë

                Të  qethin pyllin të tërë

                Të pështyjn’ në atë v.rë

        Në fakt vallja u zgjat pak më shumë se sa duhej normalisht për këngën dhe kjo për arsyen se  vargun e fundit e kënduan nja tre a katër herë.Si një rëfren. Thua se gjithë kënga  s’kishte atë vlerë që kishte ky varg.Thua se kënga u ngrit vetëm për këtë varg.Thua,morpo thuaj ç’të duash, thelbi është një i vetëm;

        Punë dreqi me këto …bythëgjërat…

Pas  intervistës

       Gjatë një interviste televizive në lidhje me librin tim ‘’Shënjtëria e isos’’,gazetari duke më pyetur për ison dhe për shtrirjen e saj në trevat e vendit  tonë,më pyet në se janë  të një mendimi studiuesit  për gjeografinë e shtrirjes së saj dhe pse ka lindur debati pikërisht për ison.   

        Vetkuptohet që në një intervistë televizive dhe pyetjet dhe përgjigjët janë të kushtëzuara dhe nga koha në dispozicion,e cila në televizionet lokale është më e kufizuar.Kjo është arsyeja që këtë temë  vazhduam dhe pas intervistës.

         Pyetja e tij ishte interesante edhe sepse më citoi disa emra publikë, të cilët e kufizonin hapërsirën e iso-s dhe ca me tepër bënin  perpjekje për ta ndarë atë nga polifonia .Dhe këtë e bënin jo vetëm në biseda,intervista por dhe në libra të botuar,vetkuptohet me mendimin se mbronin një të drejtë.Bile njëri prej tyre,shumë i respektuar jo vetëm prej meje, duke e trajtuar poetikisht problemin    thoshte se kufiri i iso-s,fillon në Kaoni,kalon Llogaranë,depërton te shtiza e flamurit në Vlorë e zbret nëpër Lumin e Vlorës etj etj,dhe mirë që nuk na tregon edhe lagjet ku kalon ilegalisht isua.

           Nuk mba mënd si ju përgjigja gazetarit,por problemi vërtet më shqetëson.Ose më saktë duhet të na shqetësojë.

           1- Përpiqen që ta kufizojnë gjeografinë e  gjallimit të iso-s,zëje se u ndërtojnë një vathë një tufe me dele,zëje se u caktojnë kullotat tufave të fshatit dhe nuk kuptohet ajo që është më thelbësorja;Është iso-ja e para dhe prej saj ka lindur kënga,dhe s’ka këngë pa iso,siç nuk ka zogj që fluturojnë pa qiell,siç nuk ka peshq pa ujë.Por gjithsesi është akoma më i rëndë  dhe më shqetësues përpjekja për ta ndarë iso-n nga polifonia ,duke teorizuar se kemi të bëjme më ‘’dy  vëllezër siamezë’’ të cilët doemos duhet të ndahen që të bëjnë një jetë normale dhe nuk kuptojnë se iso-ja dhe polifonia,pra shumëzërëshi,janë pjesë të një trupi.Njëri  mund të përkufizohet si koka dhe tjetri si   trungu njerëzor, nga qafa gjer te këmbet.Si mund të ndahen nga njeri tjetri koka dhe trupi dhe të rimë e të filozofojmë më pas për dy persona.A mund të kuptohet një kokë pa trup apo një trup pa kokë dhe le më për të  folur për identitetin e tyre apo për veprimtari  dhe jetë të mëtejëshme.Vërtet në folklorin tonë kemi edhe atë këngën e Ali Pashait që thotë;Koka në Stamboll,trupi në Janinë’’, por dhe ky shëmbull nuk na vlen fare sepse kënga flet për një njeri të vrarë e të copëtuar,ndërsa ne flasim për këngën që është gjithsesi një organizëm i gjallë dhe plot jetë,pavarësisht se si duan ta ndajnë.

        Pra iso-ja është e pandashme nga polifonia dhe polifonia jonë është e pandashme nga iso-ja,pavarësisht formave të shumta se si paraqitet njera e si paraqitet tjetra.Të kuptohemi,unë e kam fjalën për këngën tonë popullore, kur flas për pandashmëri të polifonisë nga isua,sepse në popuj të tjerë gjallon ,bile  me plot sukses polifonia,por në asnjë popull tjetër nuk e kemi polifoninë domosdoshmërisht të lidhur me ison.Bile bile  te popujt e tjerë nuk kemi fare iso .Të kuptojmë një gjë,këngët dhe vallet e tyre janë magjike,plot jetë e dinamizëm dhe fakti që janë të shoqëruara me istrumenta muzikore dëshmon për modernitetin e tyre,për ‘’moshën e re’’ që ato kanë dhe kur  kanë motive tejet të  moçme.Sepse vetë istrumentat muzikorë që i shoqërojnë  janë çertifikata që dëshmon datëlindjen reale të tyre.Por ne e këmi fjalën te iso-ja e cila nuk gjëndet në vendet e tjera dhe kjo është veçantia e jonë dhe nuk ‘’ngjit’’ në popuj të tjerë.

        Sado që të bësh,sado njohësh i gjuhëve të huaja të jesh,sado përkthyes i talentuar të jeshë bërë,një këngë labe mund ta përkthesh në një gjuhë të huaj,por iso-ja nuk mund të shoqërojë asnjë përkthim dhe as një këngë në një gjuhë tjetër.Unë nuk e imagjinoj dot të këndohet psh  frëngjisht apo anglisht,italisht,greqisht a gjermanisht ‘’Vajz e valëve’’,’’Bejk e bardhë’’,’’Vito  pëllumbesha’’ etj etj.Përpjekjet për ti paisur këto këngë me pasaportë të  ndonjë vendi tjetër,sjellin vetëm trishtim,keqardhje dhe dhimbje.Por le ta vazhdojmë me iso-n.

         Nuk ka fare rëndësi në se iso-ja mbahet nga dy,tre apo më shumë veta,është e stërgjatur apo me dallgëzime,është e fshehur apo e dukëshme,është në këngë të kënduar  nga burrat apo në vallen e vajzave. Rëndësi ka që ajo është.Vetë fakti që paraqitet me një larmi formash ,është një dëshmi se iso-ja është një organizëm i gjallë ende dhe sot e kësaj dite dhe si i tillë u përshtatet kushteve ‘’klimaterike’’,’’duke veshur bluza leshi e pallto të rënda në zonat e ftohta e duke dalur me zhapone e mëngë të shkurtëra në zonat e ngrohta’’.

         Në qoftë se do flasim për unitet të etintetit tonë,do pranojmë unitetit e  vlerave më kryesore dhe jo dallimet sipërfaqsore.Psh ,do pranojmë unitetin e gjuhës shqipe pavarësisht nga ndryshimet dialektikore,të cilat janë të dorës së dytë dhe që i ka hedhur koha,si dimri hedh dëborën dhe vjeshta hedh shirat  mbi të njejtat male.Dëbora dhe shirat mund të krijojnë orteqe dhe  përenj,ta gëryejnë malin,po kjo s’do të thotë   që ai nuk është i njëjti mal.  

          Mungesa e iso-s së dukëshmë te këngët e Veriut,nuk do të thotë që ato s’kanë patur iso dikur,sepse atëherë duhet të themi se ato janë këngë të reja dhe ca më tepër, do pyesim se nga kanë ardhur në këtë tokë të lashtë.

          Por fakti që në shumë treva veriore janë tepër të dukëshme  edhe sot gjurmët e iso-s,dhe se dallohen më qartë në shumë këngë  të kënduara me çifteli kur këndohen nga dy tre veta,dëshmon se ky shpat mali, që  tregon sot vetëm shkëmbinjtë e ftohtë,është  i tillë,shkëmbor pra, nga erozioni shekullor,  dhe se dikur  shpateve të tij jeshilonin gjethnajat e lartësoheshin lisat iso-polifonikë.

          Ndoshta duhet të kujtojme dhe të interpretojmë dhe një fakt të njohur botërisht.Vajtimi i Lekë Dukagjinit dhe i gjithë ushtrisë që ishte me të në Lezhë,ditën që vdiq Skënderbeu ,është vajtim  me ligje,në grup.Është nga ato vajtime që përbëjnë bazën e këngës iso-polifonike.Është  nga ato vajtime që egzistojnë dhe sot në zonën e Himarës,vajtime lehtësisht të kthyeshme në këngë.Teksti i vajit është teksti i këngës,rënkimet e  ushtrisë që vajton Kryetrimin janë iso-ja.Pas vajit që shpërtheu te liqeni Pelod (Butrinti i sotëm) kur u kumtua  vdekja e Panit të Madh,vajtimi i Lekë Dukagjinit dhe i ushtrisë shqiptare në Lezhë , është  dokumentimi i dytë i vajtimit kolektiv në trevat shqiptare.E pra Lekë Dukagjini që princ i Dukagjinit,skajit më verior të banuar nga shqiptarët dhe ky vajtim është mbajtur në Lezhë shekuj të tërë pas vajtimit në liqenin Pelod.S’besoj se dikush do argumentojë  ndonjë teori të mësimit të vajtimit kolektiv në ndonjë shkollë nga Leka i Dukagjinit.Ky ka qënë vajtimi tradicional i burrave,gjëma e burrave,e cila sot shumë pak  duket në jetën tonë, dhe nëpër vendin tonë,dhe që unë e  kam parë si një gjë të zakonëshme nëpër ksodhe në Pilur.Iku vajtimi kolektiv i burrave,por askush s’mund të thotë se nuk vajtojnë dhe sot burrat e malsisë,sidomos nëpër vdekje të rënda.Në këtë mënrë jeta  largoi edhe të kënduarin kolektiv në disa zona veriore,dhe për pasojë edhe iso-n.Por gjurmët e saj janë  të dukëshme përsër nëpër këngët me lahutë apo çifteli.

          Po le ta shohim problemin më gjërë në hapërsirë dhe kohë.

          Në Festivalet Folklorike  që bëheshin në Gjirokastër na ka rënë rasti të shohim dhe të dëgjojmë grupe Polifonike të ardhur nga Kalabria të cilët kanë kënduar këngë  iso-polifonike.Vërtet që iso-ja e tyre nuk mund të krahasohej me iso-n e grupit, psh të Gjirokastrës,por ama ajo qe një iso e larguar shekuj më parë nga vendi ynë, e që megjithatë,në një ambient të huaj,pa asnjë bazë mbështetëse ka egzistuar dhe na erdhi ne në Festival,në atë formë që qe,psh larg shijes sime pilurjote për këngë me iso.Nga cila trevë e Shqipërisë kishte ikur kjo iso-  në kohën paraturke dhe qe vendosur në Itali,si kishte jetuar aty pesëqint vjet pa asnjë kontakt me  vendlindjen e saj,çfarë e mbajti gjallë dhe më se u ushqye kaq shekuj .

        Këtë iso nuk mund ta kishte mbartur  aty,psh  vetëm Shqiptarët e ikur nga Jugu.Po të që kështu,ajo do kishte vdekur me kohë dhe s’do kishte lënë asnjë gjurmë.Ajo është mbartur dhë është mbajtur nga të gjithë shqiptarët e vendosur aty, si një pasuri e të tërëve,si një flamur kulturor reth të cilit mblidheshin qoftë nëpër përkujtime të fitoreve apo emrave zulmëmëdhenj,qoftë nëpër festa familjare apo fetarë,por qoftë edhe nëpër ‘’beteja’’ apo ‘’konkurse’’ kulturore me vendasit apo ‘’gara’’ midis tyre.

         Arbëreshët humbën shumë me largimin e tyre nga vendi amë.Të gjitha i humbën gradualisht,që nga atdheu, pasuria,veshja,traditat etj etj.Rezistuan më shumë vetëm dy elementë;Gjuha Shqipe dhe kënga shqipe.(Deri diku dhe kostumet tradicionale të ruajtura nëpër sepete,që ku shfaqen edhe tani pas kaqë shekujsh,na lbyren sytë nga shkëlqimi i finesës së tyre).Gjuha shqipe te arbëreshët paraqitet me  koloritin e kohës kur  u larguan nga vendi amë.Pasuria e kësaj gjuhe edhe në gjëndjen që na paraqitet është një thesar ende i pashfrytëzuar dhe që linguistët e gjuhëtarët e botës do ta lakmonin ta kishin në gjuhën e tyre.Po e tillë është edhe pasuria  e këngëve shqiptare te këto treva të banuara nga bashkëatdhetarët tanë.

         Ajo që ka rëndësi është fakti që iso-ja u ka rezistuar tallazeve të shekujve edhe në këto vende,pavarësisht ndryshimeve të kuptueshme që ajo ka pësuar si pasojë e trysnisë të kohës dhe të vendit.Atëherë unë pyes;Në cilën pjesë të ‘’vathës’’ gjeografike e vënë këtë iso studiuesit e përjashtimit dhe të parcelizimit të saj.E pra Kalabria nuk është as në Lumin e Vlorës dhe as në lagjen Çole.

         I njëjti fenomen vërehet edhe te arvanitasit në Greqi.Edhe ata,pavarësisht kohës së gjatë,situatave ekonomiko-politike, që kaluan e ruajtën iso-n në këngët e tyre,pavarësisht se jo në  nivelin, psh të isos së labërisë .Them e ruajtën dhe jo e morën apo e rimorën.Dhe këngët me iso në Greqi  te arvanitasit nuk gjënden nëpër lagje të caktuara e katunde të veçanta , siç do dëshironte ndonjë teoricen i parcelizimit të iso-s dhe i ndarjes së saj nga polifonia.Mandje ,në rast se do thellonim studimin në këto treva,do ti gjenim gjurmët e isos jo vetëm te këngët  e  mesjetës dhe kohës së sotme,por edhe më thellë ,në antikitet.Koret e lashta antike nuk kanë qënë gjë tjetër veçse grupe iso-polifonike që këndonin,më saktë duhet thënë; që sqaronin nëpërmjet këngës situatat e dramave dhe  lojën e rolin aktorëve.Përse më pas, me kalimin e kohës, te fqinjët tanë u zhvillua më shumë letërsia e kultivuar ,drama , komedia etj në saj të  pranisë së shkrimit ,dhe te ne mbeti iso-ja tradicionale,në formën e saj më arkaike,mandje duhet thënë në formën e parë vajtimore,kjo ështe një temë më vetë që del nga korniza e këtij shkrimi.E quajta forma vajtimore edhe për faktin se gati 90% e këngëve tona  iso-polifonike janë me origjinë vajtimi,origjinë e cila dallohet jo vetëm te teksti por edhe te melodia.A nuk është vajtim kënga ‘’Janinës ç’i panë sytë’’apo kënga ‘’Mu te pusi i Sulejmanit’’ etj etj,për të marë  thjeshtë këngë relativisht ‘’të reja’’.Ndoshta këtu e ka shpjegimin edhe fakti se pse nuk janë gjetur ne vendin tonë drama e komedi  të autorëve ilirë,ndërsa në vendin fqinjë kemi kulme botërore të letërsisë së kultivuar,në një kohë që skulptura  kemi jo pak dhe të shkollave të ndryshme.

          Vetkuptohet që në këtë drejtim ka shumë për të kërkuar e për të studiuar,por, kërkimi e studimi duhet bërë me dashuri e  respekt për të dy kombet dhe jo nga  bedenat e ndonjë  nacionalizmi, i cili jo vetëm që s’do ndihmonte për gjë,por do mbyllte çdo shteg për depërtimin në brendësi të problemit.

          Pra shohim se kufiri i iso-s nuk na qënka nga Butrinti te shtiza e flamurit, nëpër lumin e Vlorës etj etj.

         Iso-ja është e pranishme kudo ku këndohet shqip,pavarësisht nga forma  që paraqitet  dhe nga stadi i zhvillimit.Dhe kjo është tepër e shpjegueshme.

         Isua është forma më arkaike e të kënduarit,forma më e vjetër e melodisë muzikore të artikuluar nga njeriu.Kjo dhe për faktin  e origjinës së saj nga vajtimi,ose më saktë nga rënkimi vajtimor.Në këtë konteks mund të themi se iso-ja është nota e parë muzikore e artikuluar nga njeriu në Ballkan.

         Ne kemi kohë që vërtetojmë se kombi ynë është  më i lashti në Ballkan.Duke qënë i tillë,ka mbartur gjer në ditët e sotme fosilet e  kësaj lashtësie,si në besimin  fetar pagan dhe ritet e stërlashta fetare,fjalët dhe emrat  njërokësh,si dëshmi e një gjuhe tejet të vjetër.E përse të mos e ketë edhe  elementin muzikor,në këtë rast iso-n të stërlashtë si djepin e muzikës së tij.Pse pikërisht këtë djep kërkojmë ti heqim kombit tonë me teorizime, të cilat nuk i besojnë as ata që i sajojnë.

          Kërkojnë të bëhenë interesantë duke dalur kundër.

          Le të bëhemi më të vlefshëm  duke studiuar për vlerat që kemi trashëguar,e jo për të gjetur mënyrat për ti mohuar.

           2-     Me që jemi në fushën e pyetjeve të gazetarëve ,le të trajtojmë edhe një pyetje tjetër të bërë, e cila ka të bëjë me veshjen e zisë të grave të Bregut.Duke marë shkas nga ngjashmëria  e veshjes së grave me rason e priftërinjve ,kryesisht ortodoksë e cila gjithashtu është e zezë,natyrshëm lindi pyetja se mos vallë  gratë e kanë marë këtë veshje nga veshja  fetare,ku presupozohet që priftërinjtë mbanë veshje të zezë në shënjë zie për vdekjen e Krishtit etj etj,dhe ‘’kanë haruar ta ndërojnë këtë veshje kur ai u ringjall’’.

        Unë mendoj pak më ndryshe në këtë drejtim.Jo gratë e Bregut dhe të Labërisë dhe kudo ku gratë mbajnë veshjen e zezë  për të dëshmuar mbajtjen e zisë për dikë,kanë imituar veshjen  e  fetarëve, e cila është një tip uniforme, por ka ndodhur e kundërta,feja ka marë  për veshje ceremoniale veshjen hierëndë dhe respekt imponuese të nënave e motrave në zi.Vetkuptohet që kjo s’ka ndodhur psh në Labëri, se nuk dimë që të jetë mbajtur ndonjë koncil peshkopësh ,bie fjala, në Progonat,Gusmar,Pilur  a gjethkë.

         Për të konkluduar në këtë pikë,le të nisemi nga kahu i kundërt;Pse nuk është zhdukur kjo veshje  në krahinat që kanë ndëruar fenë,dhe jo duke u bërë bektashinj  tolerantë,por në fshatrat muslimane të serta.Bile ndoshta vlen te theksojme se e zeza e zisë në këto fshatra është më e thellë se e zeza e zisë ne fshatrat e Bregut të cilat ,dihet qe  i përkasin ritit ortodoks.

        A është e mundur kjo.Pse jo.Në fillim ishte Zeusi dhe zotat e tjerë,vartës të tij.Ata ndëruan shtëpi dhe nga Dodona u vendosën me banim në Athinë.Vetkuptohet që edhe veshja  i përshatej vendit të ri të banimit.

       Pastaj erdhi Krishtërimi i cili mori jo pak nga Zeuzi dhe zotat e tij,për të vazhduar me myslimanizmin i cili mori jo pak nga krishtërimi. Me një fjalë,historia e feve është histori  imitimesh e përsosjesh të tyre.Kemi patur rastin të tregojmë(shih Shënjtëria e iso-s) se si  krishtërimi, muzikën liturgjike e ka të marur nga iso-polifonia.Atëherë pse të hezitojmë të themi se edhe veshjen respekt ndjellëse të zezë,si veshje karakteristike të mbajtëseve të zisë, e ka të marë  pikërisht nga  gratë.Jo vetëm krishtërimi, por çdo fe është përpjekur që të marë dhe ti paraqesë si produkte te saj jo vetëm përparimet dhe përvojën njerëzore,por në radhë të parë pasurinë shpirtërore të njerëzimit.Në këtë kontekst , veshja e zezë e ardhur nga  thellësitë e shekujve,si një dëshmi e dhimbjes dhe  e respektit për njeriun e humbur,s’kishte pse të mos shfrytëzohej  nga feja e re, e cila pikërisht se ishte e re,kishte shumë mangësi dhe kishte nevojë të mbulonte boshllëqet e mangësitë.

          Dhe më e theksuar kjo veshje ka qënë te gratë shqiptare,të cilat si pjesë e një kombi të stërlashtë në Ballkan,i kanë ruajtur me vendosmëri disa  veshje karakteristike,aqë më tepër  që ato  kishin diçka për të thënë  me ngjyrat,stilizimet  e palat e tyre.Qyteteve e fshatrave të Europës së civilizuar vej e vinin lloj lloj veshjesh e modash,por që prapë se prapë ishin shumë të largëta  për shijen dhe botën e gruas shqiptare.Para  llojshmërisë së ngjyrave  gëzimsjellëse të veshjeve europiane ,ajo ka preferuar  thjeshtësinë dhe trishtimin e veshjes së saj të zisë,si shënjë e një respekti të paharuar dhe nderimi të përjetshëm për dikë të vdekur,duke  shpallur kështu edhe  qëndresën e saj .

       Si dëshmi e luftës dhe rezistencës se grave nëpër shekuj ,  na vjen edhe fakti që  nën pushtimin turk, flamuri  me shqiponjën dykrenore u zhduk nga  qarkullimi,por çuditërisht ajo ishte gati e  gjithëdukëshme,ndonëse e stilizuar në shpinoret e veshjeve të grave.

        Dhe kjo vetëm te gratë e  malsisë,por gati kudo nëpër Shqipëri.

        Marja e kësaj veshjeje( e kemi fjalëm për veshjen e zisë) nga klerikët nuk flet për ndonjë dobësi të tyre,për ndonjë imitacion etj etj,por përkundrazi, është dëshmi e zgjuarsisë së tyre,për të shfrytëzuar çdo element të jetës e natyrës njerëzore në ritjen e respektit ndaj zotit dhe shërbëtorëve të zotit ,siç ishin ata vetë.Ndoshta në ndonjë rast të  afërt  duhet të flasim edhe për rolin pozitiv të klerit në ruajtjen e profilit  dhe portretit pozitiv të kombit tonë.Sepse mendoj, se, si shumë të padrejtë jemi treguar me heshtjen tonë ndaj punës së tyre  kolosale, jo vetëm si  misionarë të zotit,por në radhë të parë si njerëz humanë e vizionarë.Por ne e kishim fjalën te veshja dhe qëllimi pse u muar ajo.

               Unë mendoj se në këtë drejtim,ata,klerikët,ja aritën qëllimit.Mjafton të shohim  dhe tani një raso prifti për së largu dhe të na shkojë mëndja te bota tjetër,të zoti dhe shërbëtorët e tij.

        Vetvetiu lëvizim nga vëndi.

         Edhe në shënjë respekti.

Hajdutët e Pilurit

         Po e them që në krye dhe nuk pranoj asnjë lloj diskutimi.Mereni vesh njëherë e mirë të tërë;-Ne Pilurjotët nuk vjedhim.Morpo hiç fare s’kemi dorë..A.a..a  a, është tjetër mesele për  ç’na ngjitet vetë në dorë.Për atë as mbajmë përgjegjësi dhe as që llogaritet në muhabetin tonë.

          Nisa ta sqaroj  me ju këtë muhabet, se një miku im Vangjel Z. poet dhe studiues folklori, më tha një ditë  një këngë, e cila sipas tij, u kushtohej  hajdutëve të Pilurit.Dhe kënga thoshte,po sipas tij; Dil moj hënë për kusarë/Dil moj hënë.

          Se lashë ta vazhdonte më tejë se, që te këto vargje dukej qartë  që ai s’kishte haber fare nga hajdutët e hajdutëritë.Bile bile ai as një kokër vezë s’do ketë vjedhur ndonjëherë te koteci i komshies,veç në rast se pula e komshies ka vajtur vetë dhe e ka bërë vezën te koteci apo kopështi i tij.Le që edhe në këtë rast, ai do e ketë marë vezën dhe ja ka çuar  vetë në derë të shtëpisë të zonjës dhe,i shkreti, e ka soditur nga dritarja, duke lëpirë gishtat ,kur ajo  e ka tiganisur mbi pirosti.

                Po ka dhe gojë të flasë për ne. Unë  xhanëm,që nga ajo ditë as që i flas me gojë, ndajë ju them juve, të veni e t’i thoni që, pasi e përshëndes me këngën aqë të bukur ‘’Hedhin valle tre hajdutë’’ që, gjithsesi nuk është këngë e grupit të Pilurit , t’i  mësoni se;

     -Asnjë hajdut nuk lutet të dalë hëna kur vjedh a niset të vjedhë,se atëherë shtohet reziku i të zënurit ‘’me preshë në dorë’’. 

    -Asnjë hajdut nuk niset me këngë në gojë ,apo të këndojë hajdutërinë e bërë,sado  fine që të jetë ajo.A e dini pse?Sepse  mënyra e të vjedhurit  përbën sekret profesioinal.

            Tjetër gjë po të na këndonte atë këngën e vjedhjes në Dukat qëmoti që thoshte;        

Pilurjotët mbi Himarë

Ormisnë gjemit’ e vanë

Kaptuanë Strakënanë

Hodhnë syt’ e panë zjarrë

Panë Kriston e Serjanë

Kristo Daca e serjan Daca

Njëmij e dyqint kuaca

Kur i rrethosnë te harca

Vinin plumbatë si mjaltëca

      Këtu muhabeti  bëhet te ‘’rrapi i fshatit’’, se dhe në këtë rast, qe një borxh i pa larë nga dukatasi,që i detyroi pilurjotet të dilnin nëpër det e të rethonin djemtë e Dace e tu mirnin dhëntë dhe bile, ta përjetësonin në këngë si trimëri këtë bëmë , e jo ta fshihnin si një vjedhje që të turpëron emërin.Po kujt ja them dhe unë këtë.Këtij që s’mer vesh fare nga kjo punë.

        Doni të mësoni marifetet e pilurjotëve ju,ndajë më dëgjoni me vëmëndje

         Ja ,përdorni marifetin e atij pilurjotit  në Paris, që e pinte duhanin me çibuk,dhe pronari ku punonte, paskish edhe një argjendari, e  meqënëse nuk e paguante  tamam e në kohë,ky vrau mëndjen si të mirte hakun e tij,dmth  pagën e padhënë. Për këtë, i vuri çibukut një copë magnet pikërisht në anën e poshtëme të  pjesës ku vihej duhani ,dhe vajti një ditë  në dyqanin  e argjendarive ,ku  shërbente i biri i parisienit.Afrohet tek banaku i florinjvë dhe zgjat çibukun,duke e mbajtur nga pjesa e gjatë e cila shërbente për të thithur tymin dhe duke afruar te malli pjesën tjetër, ku nga sipër vihej duhani që pihej dhe nga poshte qe magneti, dhe e pyet të birin e  punëdhënësit të tij,ose më saktë,të hakëmbajtësit të tij;

         -Sa e ke këtë flori(unazë a monedhë qoftë)?

         Tymi i çibukut qe i rëndë se ai pinte duhan të sertë dhe djalit të ri të livandosur i lotonin sytë dhe s’kish mundësi të shihte  floririn që u ngjit te magneti,por përgjigjej për unazën a floririn që mbetej  në vënd.

         -Shtrënjtë,shumë shtrënjtë thoshte pilurjoti-Ku kemi kaqë franga ne -dhe me këto fjalë largohej nga dyqani.

           Tani ju kam rixha,sillni specialistet me të mirë të kriminalistikës dhe kërkoni gjurmë të vjedhjes.More kërkoni sa të doni gjurmët e gishtave.Gjëni dot?Jo.E po ç’kini pastaj që na e akuzoni pa fakte e pa gjurmë të ziun pilurjot, sikur ai vodhi thesaret e Ali Babait..Hakçe hakçe, vetëm një nga një e  kathe muaj  i mirte florinjtë.Por vetëm hakën e punës së tij ama.Tani pse doli e florinjtë haka,ky është tjetër muhabet.

         Puna e të vjedhurit në Pilur kot fare ka ngjitur si nam, se s’ka fshat  që nuk vidhte.S’kish djalë që do martohej të cilit vjehri i ardhshëm të mos i vinte një detyrë trimërie;-Shko vidh dashin ose një dele te tufa e filanit ndryshe mos kërko nuse vajzën time.Dhe që të sigurohej  tamam që dhëndëri i ardhshëm e vodhi dashin a delen pikërisht aty ku e porositi ai vetë dhe nuk e mori psh te tufa e babait të tij ose e bleu te dikush,i vinte dhe një si vërsnik  shoqërues që të kontrollonte  çdo lëvizje të tij.Se po të mos qe i zoti as për të vjedhur,si do ja mbante  vajzën që i kërkonte për grua.Me se do e ushqente atë,gruan e tij dhe fëmijët apo do lypte rrugëve.E pse mos të sigurohej më përpara që  ky dhëndër qe tamam dhendërr dhe me ‘’rr’’ të fortë ore e jo ndonjë dhëndërush vetëm me bilbilush ,që s’ja thoshte  për gjë tjetër veçse për atë  palo punë.Atë edhe miza e bën,po jeta s’shkohet duke ngrënë a duke vrarë miza.Por këto qenë gjëra të zakonëshme,të rëndomta dhe ne në fshatin tonë nuk i quanim kushedi çfarë.More porosinë,nisu me vrap e mos e lërë vajzën e botës të presë në dritaren e shtëpisë të të jatit. Mer dashin që prin kopenë e ikë duke lënë vathën hapur.S’ke pse shikon që pas dashit vijne edhe dhëntë.Ti s’ke punë me to.Ato janë të lira të vijnë ,të ikijn,të shkojnë poshtë apo lart,punë e tyre.Po erdhen vetë  në vathën tënde,të tëra tufë pas dashit,ti as përgjegjësi ke,as meritë s’të quhet.Leri se mirë janë.Po të kanë parë e të kërkojnë me pleqësi gjënë që ke vjedhur,hidhu e dridhu ca dhe fundja ktheje dashin,ose paguaj gjobën .Por ama vetëm të dashit.Me delet s’ke punë   tani dhe s’ke patur kurë.Ç’kanë ato me ty,është tjetër pazar.

      Siç thamë më lart,kjo mënyrë e të martuarit të djemve qe bërë traditë krahine e vilajeti,dhe s’qe meritë e një fshati.Këtu e ka  burimin dhe ai debate i atij plakut me instruktorin e Komitetit të Partisë.Se dini as këtë.E po ju jinni fare fare.Dëgjoni dëgjoni këtu.Kishte vajtur një instruktor i Komitetit të Partisë në fshat dhe u bënte propogandë fshatarëve që të luftonin zakonet e huaja se ato , medemek,prishnin jetën e fshatit socialist.Pasi foli e foli,u ngrit një plak  dhe në fjalën e tij kërkoi të ndaheshin gjërat.Të luftoheshin zakonet e huaja si moda,flokët e gjata e fustanët e shkurtëra dhe të forcohëshin  traditat si trimëria,bujaria,kusaria,dashuria për vëndin etj etj.Ama në mes të rëmujës instruktori nuk e vuri re se ku e futi plaku kusarinë.Te traditat që duheshin forcuar,sepse ishte trimëri ore jo shaka.Por për hir të së vërtetës duhet të pranojmë se  jo të gjithë e admironin këtë  trimëri sepse mbante edhe rezikun brenda.Po të diktoi i zoti i vathës,plumbin bythëve e ke më të paktën.Po më e rënda është se askush s’ka të drejtë të kërkojë hakun  për të vrarin,se u vra në vjedhje e sipër,pra në faj të vetë..

           Bile në një rast andej nga  zona e Mashkullorës,një herë, në kohën e turkut,një djalë bëri adetin e trimërisë e vate vodhi nje dele a nje dhi sipas detyrës së vjehrit.Po kthehej bashkë me shoqëruesin e të gëzuar bënin muhabet trimërie e dhëndërie dhe as që u shkonte ndër mënd që  pak më tejë një koshadhe turke kishte zënë pritë për komitët që lëviznin atyre anëve.Turqit dëgjuan të qeshura dhe as që e zgjatën shumë po hapën zjarr , duke menduar që qenë komitë ata që vinin.E kush do lëvizte tjetër në atë llohë e cingërimë.Mendoni vetë  habinë kur panë që kishin vrarë dy djem të rinj , të ruar e të kruar për tu dhëndëruar.Dhëndëri quhej Jaço Kaçotëna dhe në varrim plakat e vajtuan kështuë

                   Të xhumanë prëma prëma/Vate dielli te mëma

                    U këput ylli nga hëna/U vra Jaço Kaçotëna

                    Për një dhi e për një cjap/U shtri  Jaçua në rrap

                    Për një dhi e për një dele/Mbeti nusia në tele.

       Asnjë thirje për hakmarje,asnjë mallëkim për vrasësit nuk ka,pavarësisht se ai është edhe pushtues.Përkundrazi,një tis i hollë ironie për këtë vrasje të pakuptimtë e trimëri të vajtur dëm,pale rininë e dhëndërinë të mbuluar me dhe, pluskon  në  këto vargje vajtimi.Po le të kthehemi te ne pilurjotët.

        Përgjithësisht namin na e kanë ngjitur ne pilurjotëve,jo për vjedhjen sesa për mënyrën se si realizohet ajo.Ja dëgjoni këtë histori;

       -Vete një pilurjot e punon në Korfuz të një i pasur.Punoi si bari delesh një mot të tërë,por  nuk u pagua fare.I zoti i bagëtive i thoshte që, t’i kam mbledhur gjithe pagat e do ti jap njëherë e mirë të tëra.Por kur erdhi koha,nuk i dha asgjë. Qe janar e bënte një i ftohtë i madh .Kthehet bariu në fshat dhe e pleqëron muhabetin me  burrat e fshatit.Si t’ja bëjmë kësaj pune.Pasi e rahën punën mbarë e prapsht,vendosën që të venë natën në Korfuz e të marin hakun.Erdhi nata,dhjetë burra morën magjet e shtëpive ,ku lanin gratë robat, dhe duke i përdorur si varka u nisën drejt Korfuzit, ku mbritën  ndaj mesnate.Nuk e zgjatën por  vanë drejt e në vathë ku qenë delet . Qente e njihnin pilurjotin se një mot të tërë ai i ushqente, ndaj nuk bënë zhurmë fare.Duke përfituar nga kjo ,pilurjotët,  me gërshërët që kishin marë me vete, filluan ti qethin .Pasi mbaruan qethjen, morën leshin e deleve  ,shkruan një letër ku thoshnin se morën vetëm hakën e punës,dmth pagën ,dhe u kthyen përsëri në Pilur  duke vozitur me magjet varka.Por kësaj radhe  kishin edhe leshin e deleve me vete,nga shitja e të cilit doli jo vetëm roga e bariut,por edhe paga ditore e  të tjerëve.Po mos haroni se ishte janar.Qe shumë i sertë ai janar,me ngrica të rënda.I zoti i bagëtive ,kur u zgjua në mëngjez dhe pa gjithë dhentë të qethur,vuri ulërimën se i paskësh qethur shejtani.

          Tani pse ngordhën gjithë bagëtitë,ç’faj kanë pilurjotët.Ata morën vetëm pagën e prapambetur të punës së bashkëfshatarit të tyre.Për këtë do quhen hajdutë?

         Si the zotrote?Tu tregoj atë historinë e atij bashkëfshatarit tim që  vajti te kisha e Shën Spiridhonit  në Korfuz dhe filloi ta puthte shënjtin te mëngët e në gjoks,aty ku qenë kopsat e këmishës.T’u dëftoj edhe se si i mbetën kopsat e florinjta të robave të shënjtit  nëpër dhëmbë? Edhe këtë e doni ju?Jo jo jo.Këtë nuk e tregoj.E kemi si sekret fshati.Bile dhe  nëpër fshat e pëshpërisim vesh më vesh.Po me që e përmëndëm,pa më thoni,vjedhje e quani ju dhe këtë.Se ne nga fshati ynë i themi puthje,dmth;-Të puthësh shën Spiridhonin.

      Tani edhe puthjet do na përgpjoni ju?Po të tërë ata djem e vajza që puthen sheshit tërë ditën e tërë natën,vjedhje bëjnë?  Mo na bini në qafë kot na të varfërve.Boll na bien në qafë bota e sna paguan hakën  tamam.

      Ja,t’ju tregoj historinë e atij pilurjoti nga Kongjinajt që u bë i famshëm me historinë e dashit.                                                                                                  

      Edhe ky kishte vajtur të punonte në Korfuz,por kishte marë me vete edhe familjen,gruan,dy fëmijë dhe mëmën e tij plakë,Babain nuk e kishte i varfëri.S’thonë kot që nëna të lë jetim e babai të lë të varfër.Po nejse.Filloi të punonte të një i pasur për  bukën e gojës.Puno e prit të paguhej  tamam e s’ka,puno e  i mbahej herë  gjysma e herë një e treta e rrogës.Kërko  pagë të plotë e pagë tamam s’ka.Po fëmija do të hajë,gruaja do të vishet e plaka do të shtyjë ditët e pleqërisë.Po pa pagë tamam e pa hakë të paguar  s’bëhet gjë.

       Ama ky pronari kish një dash të majmë që e përkëdhelte si të qe fëmija e tij, se fëmijë ai s’kish.Perëndia i dha paratë e pasurinë,por fëmijë nuk i dha.Ndoshta ndoshta që ai të shikonte  ndonjë fëmijë të botës,pa më pas mbase e shikonte perëndia  dhe atë vetë.Po ja që ky,vetëm te pasuria i kish sytë edhe hiç më tutje.E sidomos te dashi.Këtë vendosi ti vidhte pilurjoti ynë,ose më saktë pilurjoti im,se ju s’kini të bëni fare  këtu.Dhe një ditë vërtet e  rëmbeu dashin, e hodhi mbi supe e ja  dha vrapit drejt shtëpisë kasolle që kishte në të dalë të qytetit.

        Po s’qe ditë e mbarë për vjedhje ajo ditë.Jo se kishte dalë hëna  që përmëndte në krye ai miku im,po se qe mesi i ditës dhe e panë gjithë dynjaja.Pa ju qep nga prapa me ulërima i zoti i dashit e më pas edhe korofillaqia e qytetit.dmth policia e rendit publik.Ai ikë e ata ndiq,ai ikë e ata ndiq.Po ku të vente i ziu ne dashin në krahë e me policinë prapa.Ja sosi gjer në shtëpi,shtëpi i thënçin asaj kasolleje me kashte  sipër e me kashtë anash,sa të themi dhe ne,po jo më e madhe së një dhomë nga këto shtëpitë e sotme.Atje ,te ajo dhomë e mavro dhomë qenë bashkë,  guzhina,dhoma e gjumit e çiftit,dhoma e gjumit e plakës,dhoma e gjumit e fëmijëve,salloni i pritjes.Vetëm tualeti ,por pa  pasqyra, qe jashtë në natyrë,në rrëzë të një ulliri.Te kjo dhomë si katër dhoma hyri si furtunë  djali i shkretë,hodhi dashin nga supi dhe ja dha plakës duke i thënë i lemerisur;

           -Fshihe plakë se më janë qepur prapa korofillaqia e i ziu  u’ po më zunë!             

            Ç’të bënte plaka e varfër.Pa më të mënjër ,pa më të djathtë,pa në tavan e pa në dyshemë,po s’kish ku ta fshihtë dashin.Po Shën Spiridhoni i do shumë pilurjotët,ore, ndajë ja ndriçoi mëndjen plakës e cila menjëherë e vuri dashin në djepin e fëmijës,se në atë çast fëmijët bashkë me të jëmën qenë jashtë në ullishte,e lidhi mirë dashin të mos lëvizte shumë e sidomos ja lidhi mirë gojën që të mos blegërinte,e mbuloi me një velënxë dhe u ul e filloi ta tundë njësojë siç tunden fëmijët.Bile bile filloi ti këndonte edhe një  ninullë,po në shqip e varfëra se,ku dinte ajo të këndonte e të vajtonte greqisht.Ama në shqip të thante.Nuk vonoi dhe hynë brenda si frurtunë dy korrofillakë dhe një oficer që dihasnin nga lodhja .

     -Të zumë – i thanë djalit,-Na jep dashin që vodhe dhe leri dënglat e eja me ne.Kemi ku ta ndreqim samarin.

     -Ç’dash doni nga unë i ziu.Ku kam unë dash more.Unë s’kam bukë të ha  e ju më kërkoni dash.Ja,vështroni vetë e gjëjeni dashin tuaj.Ja pyesni plakën.Plakë,kemi ne ndonjë dash a dele këtu.

     Po plaka sikur te qe  në ndonjë planet tjetër e s’dinte  ç’bëhej reth e rotull ja ktheu

     -Thuaji miqve të tu mos të bëjnë zhurmë se do më zgjojnë djalinë e vogël .Apo s’është dhe i sëmurë i varfëri.-dhe pa e kthyer kokën  vijoi të tundë  djepin e të këndonte ninullën; Llaj  llaj të keqen mëma/Fli rehat e vështro ëndra

                              Mos vështro kush erdhi bërna/Se  këren halle të rënda

                              Fli i mir i nënës fli/Se këtu s’kemi njeri.

       Zëri i plakës qe i ëmbël ,si gjithë zërat ë gjysheve kur këndojnë ninulla mbi djep,por një vesh i hollë mund të dallonte një farë egërsimi ,një farë zëmërimi në atë ëmbëlsi ninulle.Po duhej të ishe pilurjot ta kuptoje këtë e jo oficer  policie në Korfuz.

      Oficeri  gjithë tangërllëk ju drejtua plakës;

      -Na e sillni dashin me të mirë ,se ja ku betohem për Krisht e për Shën Spiridhon se do ju kalbim burgjeve tërë jetën.Dëgjove plakë,dëgjova thuaj.

       Plaka ngriti  kokën sikur atëherë ta kishtë parë oficerin dhe duke ju drejtuar atij , i tha me atë greqishte kurbetlliu që kishte mësuar;

       -Kot na bie në qafë ,qirje  kumandar.Ne s’kemi  vjedhë dash.Ja hëngërsha më kockat e këtij fëmije që tund në djep,në të gënjej.M’a dhëntë Shën Spiridhoni të pjekur a të skuqur këtë foshnjë që kam në djep dhe ta ha të tërin në sytë e tu,që ta shohësh edhe ti e të bindesh  që u’ s’të gënjej.

             Oficeri u tmerua nga ky betim.Diku e kishte lexuar në një tragjedi të lashtë se  dikush,për të ndëshkuar  një nënë,i vuri të hante gjellë të bërë me mishin e trupit të të birit.Vetkuptohet që nëna e gjorë u çmend kur e mori vesh,por dhe perëndia e ndëshkoi kriminelin rëndë .Tani si kujtohej tamam sesi ndodhi historia,bile nuk i kujtohej edhe  te cili autor i lashtë e kishte lexuar.Te Eskili mbase.

       Por që ti dilte kjo histori në formën e një betimi te kjo plakë,këtë as e kishte menduar ndonjëherë.Cila nënë a gjyshe do e bënte një betim të tillë për të fshehur një gënjeshtër a një vjedhje,qoftë, jo një dash po dhe një kope.Ai qe vetë prind,dhe gjëja më e shtrënjtë që kishte e për të cilin  ndizte qiri çdo ditë te kisha e Shën Spiridhonit qe pikërisht fëmija i tij i vogël,një djalë që s’i ecte dhe aqë mirë shëndeti. Ndajë mendohej shumë edhe për gjellën që do ti jipte  të hante e jo më të bënte betime të tilla mbi kokën e të birit.Por ama edhe  vjedhësin me dash në shpinë që hyri në këtë shtëpi-kasolle, e pa vetë  e nuk e kishte me të dëgjuar,ndaj këtë i tha edhe plakës.

           -Po ju kontrolloni vetë -ju përgjigj plaka.Po mo’ bëni zhurmë a të keqen se më zgjoni  këtë foshnjën  që mezi e vura gjumë.Kontrolloni,kontrolloni,atë punë kini o djem-o- dhe sikur të haronte se ata qenë  aty vijoi ninullën;

                         Llaj llaj,o llaj llaj o biro o o

       Sesi qe ky zë i plakës në këtë varg ninulle  që dhe aqë ninullë nuk qe.Ninullat kanë zërin më të ëmbël  që mund të ketë një njeri që di të këndojë a të vajtojë,thua se është zë perëndie.Po zëri i plakës qe pakëz ndryshe more xhan.Jo i ëmbël shumë po si një tel i tendosur.Pastajë edhe pozicioni i saj  te djepi nuk qe fortë normal.Zakonisht plakat kur tundin djepin,këmbët i shtrijnë poshtë tij dhe trupin e lëkundin ritmikisht,sipas lëvizjeve të djepit duke mbajtur në këtë mënyrë të njëjtën distancë nga fytyra e fëmijës.Lëkundet djepi,po me atë ritëm lëkundet si lavjerës edhe  plaka.Bile edhe rokjet e ninullës janë të kushtëzuara nga kjo lëvizje.Psh te fjala e parrë ‘’llaj’’,psh djepi shtyhet.Kur djepi bën lëvizjen e kthimit,bashkë më të  tërhiqet trupi i tundëses,por kjo e shoqëruar me fjalën tjetër ‘’llaj’’ në qoftë se do citojmë vargun e mësipërm.Përgjithësisht ninullat kanë edhe fjalë të  pakuptimta,por që tingëllojnë për veshin e fëmijës,si fjalë përalle gjumëndjellëse.Vetë fakti që ninullat  kanë fjalë të pakuptimta,ose fjalë të përsëritura  monotonisht është një dëshmi se këto,ninullat pra,janë produkte të  herëshmë të lindura bashkë me njerëzimin.Bile mund të themi se vajtimi dhe ninullimi janë muzika e parë e njerëzimit.Këtu të  bën përshtypje dhe një fakt;

     -Plot fëmijë të vegjël kanë vdekur nëpër shekuj dhe janë vajtuar me ligje,por çuditërisht këto ligje nuk janë  shndruar në këngë.Pra vajtime të ardhura nga shekujt për fëmijët motakë nuk kemi,ndërkohë që gjithë ninullat që këndohen  sot vijnë nga thellësia e shekujve.Ndoshta ndoshta  vajtimet për foshnjat nuk kanë rezatuar dhe nuk kanë shtegëtuar në kohë edhe  sepse asnjë nënë nuk do që të kujtojë fëmijën motak të vdekur,ndërsa do që të lindë një fëmijë tjetër,dhe ta zvëndësojë humbjen që pësoi.A se kini vënë re që sa herë vdes ndonjë fëmijë,ngushëllojnë nënë e babanë e tij me fjalët;

    -Hë se të rinj jini.Do bëni një tjetër,më të shëndetshëm.Do e mbushni shtëpinë me gaz e hare etj etj

      Ninulla ka çdo vend,por ninullat e një vëndi jo gjithnjë përkthehen në gjuhën e një vendi tjetër,qoftë ky edhe fqinj me të.Vija melodike e ninullave,ka karakteristika për çdo popull,por ama ka të përbashkët ndjenjën e mëmësisë që i jep tingullit atë drithërimë dhe vibracion karakteristik për çdo grua dhe që aqë mirë e dallon fëmija.Fëmija e dallon nënën që në ditët e para pikërisht nga ky vibracion dhe dashuri që buron të zëri i nënës.Është kjo dhëmshuri,është ky vibracion i pangjashëm me asnjë tjetër në botë,që e vë fëmijën në gjumë,duke e mbuluar me paqe e ëmbëlsi. Pavarësisht nga kuptimi i fjalëve,zëri i tundëses të djepit,zëri i nënës është një zë i ëmbël,që edhe burrë po të jesh e ta dëgjosh,të vjen të bëhesh fëmijë që të të këndohet një ninullë.Unë po ju them se në fshatin tim,fëmijët  janë rritur e burrëruar  nga ninullat e nga përrallat,më shumë se nga ushqimi dhe nga trimëritë e prindërve të tyre.

       Por një i jashtëm që nuk i njeh ninullat dhe që ska parë si rriten fëmijët,nuk mund të kuptojë gjë nga timbri i zërit dhe pozicioni i plakës.Se kjo plaka pilurjote edhe për të ndëngjur ,rinte pakëz ndryshe more xhan,ulur më gjunjë, e përulur dhe e përthyer mbi djep,gati gati e ngjitur më foshnjën që tundej,sikur donte ta mbronte nga ndonjë rezik i afërt.Thua se po të fanepsej  te porta reziku,a po të  tentonin policët ta shihnin famijën në djep,ajo të ishte e gatëshme ta rëmbente, a vetëm foshnjën  a me gjithë djep e të fluturonte larg a lart,s’dihet ku, vetëm ta shpëtonte.

       Po oficeri rinte e shihte  idilin familjar që ai e kishte trëmbur me uniformën e prezencen e tij,policët  kthenin mbarë e prapsht  tenxheret e kusitë,lugët e pirunët   dhe vrisnin mëndjen se si mund të zhdukej dashi te ato lugë a tepsi.Plaka vijonte ninullqën me atë zë që diç thoshte po s’kish kush ta kuptonte;

       Llaj llaj,nani nina /E kam djalin  në skutina

       Skutinat i martë lumi/Djalinë ma zëntë gjumi

       Llaj llaj o biro/Ritu a të keqen-o

       Si sorkadhi gur më gurë/Kur të zgjonesh të jesh burrë.

       Korofillakët dhe oficeri nuk kuptonin fare shqip,plaka këndonte ninullën,vetkuptohet për foshnjën që kishte në djep,djali i plakës dridhej,domosdo qe tepër i ofenduar nga akuza që i bëhej padrejtësisht,gruaja e tij dhe dy fëmijët  rinin jashtë kasolles të lemerisur.Që s’kishte gjë ne kasolle as që diskutohej,se edhe ato dy-tri rrogozë që qenë  të shtruar  drejt e mbi baltë,i hodhën jashtë.Dhe të doje të kontrolloje ,në daç brenda a në daç jashtë kasolles,s’kishte ç’të kontrolloje.Ama qe dashi u fut në këtë shtëpi kasolle dhe kjo s’diskutohej.Atëherë këtu çoç ka.O ndonjë marifet magjistari a shënjti,o ndonjë marifet hajduti që duhej domosdo mësuar,qoftë edhe për herë tjetër.

       Ndaj oficeri, pasi përsëriti edhe njëherë kontrollin e përgjithshëm,jo vetëm në shtëpi por edhe reth e qark dhe pasi s’gjeti gjë ju drejtua plakës;

      -Dëgjo plakë.Që e kini vjedhur ju dashin,këtë e pashë vetë.Që e futët në këtë shtëpi edhe këtë e pashë vetë.Që nuk di dhe nuk e gjej dot  ku dhe si e fshehët,këtë e pranoj.Ju betohem në nderin tim  dhe të familjes sime që s’do ju bëj gjë.Vetëm më tregoni marifetin që ta di për herë tjetër dhe për të tjerë njerëz.

        Oficeri dukej i sinqertë,por plaka filloi rëfrenin e saj të zakonshëm;-Jo po pse s’na besoni,jo po hëngërsha  kockat e këtij që tund në djep,morpo mos i lënça asnjë kockë pa ngrënë,pa le më tule e mish,si na akuzoni kështu ne të varfërve,jo po....

        Befas oficerit i ndritën sytë dhe ju drejtua plakës;

        -Dëgjo plakë! Kam vetëm një djalë në shtëpi dhe mos e gjetsha më këmbë e të gjallë, po të gënjej.Askush nuk do ju prekë me dorë.Kini fjalën time .

          Plaka u drodh.Qe hera e parë që dridhej që kur hynë  ushtarakët në kasollen e saj.Betimi i ushtarakut qe i rëndë.Qe shumë i rëndë.Qe betimi i babait mbi kokën e të birit dhe në këtë botë nuk ka gjë më të shënjtë.Për ca gjëra të shënjta e vlen edhe të vdesësh.Pastaj si tha ai?Kini fjalën time-tha..Domethënë që ky  e di ç’ështe fjala,domothënë e di që fjala është më shumë se jetë,se paguhet me jetë e për jetë.Epo,një burri me ‘’fjalë’’ i besohet.

          Plaka s’foli dhe u  ngre në këmbë.E pa oficerin drejt e në sy.Serioze,tepër serioze.Shikimi i ushtarakut dhe i plakës mbetën mbërthyer te njeri tjetri dhe oficeri nuk pa që plaka me një dorë hoqi mbulesat e djepit,ato mbulesa që sipas llogjikës njerëzore duhej të mbulonin djalin a vajzën që i këndoheshin ninullat.Vetëm kur  britën plot habi korofillakët e tjerë,atëherë uli kokën e pa në djep atë që ishte i bindur që kishte hyrë në këtë kasolle por që s’e gjente dot,sepse përvoja jetësore e kësaj plake  e kishte fshehur,’’nënë gjuhë’’,mu para syve të tij,pikërisht atë, dashin e vjedhur.

          Thonë se oficeri e mbajti fjalën,nuk e arestoi djalin pilurjot.Jo vetëm kaqë por e detyroi edhe pronarin t’u paguante hakën e punës që u kishte mbajtur padrejtësisht.

          Thonë edhe se u bënë miq,dhe se plaka me ato ilaçet popullore ja shëroi edhe djalin .Thonë e ç’nuk thonë.

          Po pse na thonë hajdutë xhanëm,këtë nuk e kuptoj.Dhe hajde duro kur të thotë  hajdut ,dhe me këngë bile,një njeri që s’mer vesh nga hajdutëritë,si ky Vangjel Z.

          Po a e dini ju se ne kemi edhe një histori me një Vangjel,si ky Vangjeli  ynë,me një poet si Vangjeli dhe me një hënë në qiell si ajo hëna që na përmëndi që në krye ky miku im Vangjel e poet.Nuk e dini as këtë histori? Po ç’dini ju atëherë  për ne pilurjotët,apo vetëm llafe pazari.

        Nejse,që të mos jini kaqë të paditur mbani vesh këtë histori .      

        Një herë një Vangjel i fshatit tonë i thotë Kozmait,edhe ky nga fshati ynë,që të venin e të vidhnin ca rrush te vreshti i një himarjoti aty poshtë në Spile.Do thuash ti,pse do vidhnin rrush  në Himarë, kur Vanova ,fusha e Pilurit vetëm rrush bënte.

       Po  dihet  xhanëm që pula e komshiut dhe rrushi i vjedhur janë më të  shijëshme.

        Nejse ,të vazhdojmë historinë tonë ne.Jep e mer Vangjeli që ti mbushte mëndjen Kozmait dhe më në fund i thotë që në vreshtë do futej vetëm ai,dmth Vangjeli dhe se Kozmai do rinte roje në hyrje të vreshtit që mos ti zinin me .. rrush në dorë.Ky qe një argument që  edhe mua,me dipllomë do ma kishte mbushur mëndjen e jo më Kozmait të varfër që i jati ,akoma sja kishte dhënë kërrabën e çobanit.S’ja kishte dhënë kërrabën se  duheshin dy Kozma e një Vangjel,të vënë njëri mbi tjetrin,që të bëheshin sa kërraba.Por nejse,pranoi Kozmai i shkretë të rinte roje se dihet që roja është gjithnjë larg zararit  e mënjanë sherit,me një fjalë  është gjithnjë i shpëtuar.

        Një tu nisur e me vrap Vangjeli  futet në mes të vreshtit e fillon  të tijat.Kozmai ruante hipur mbi një gur,por unë harova t’ju them që ky Kozmai ishte pakëz ‘’mëndjemadh’’ nga sytë e nga veshët.Kështu mëndjemadh siç qe, as e pa dhe as e dëgjoi të zotin e vreshtit kur u afrua tek ai.Vetëm kur ndjeu tytën e çiftes që ju mbështet pas veshit e mori vesh se qe zënë  ‘’pa presh e pa rrush në dorë’’,por ama qe zënë.

         -Ç’bën këtu ti – i sokëlliu himarjoti dhe nisi  të  ja tundë  tytën e çiftes para fytyrës sikurr të qe ndonjë shkop thane,që e kishte marë për ta rahur, e jo  çifte që të vriste e të lënte top në vënd.

          E pa keq Kozmai,dhe sado që ju lut me mënd Shën Kozmait e Shën Mërisë që tja bënte ëndër atë çast,hiçëgjë s’u bë.Gryka e çiftes sa vente e zmadhohej,thua se do e përpinte të tërin.Po prapë nuk e humbi toruan.U kthye dhe e pa të tërin , që nga koka e gjer  te opingat, mbajtësin e çiftes,por ama e pa pakëz pjertas,zëje se qe një hiçmosasgjë përpara tij,ndajë ju përgjegj qetë e qetë dhe duke e trashur pakëz zërin,që të dukej më i madh;

          -U’,hiçëgjë s’bëj.Ja , ri e sho hënën,sho yjet e detin përtejë.Medemek hiç asgjë.

           Të sqarojmë një gjë,gramatikë mos u kërkoni pilurjotëve.Kanë gramatikën e tyre ata.Psh nuk thonë ‘’unë’’ po më shkurt , vetëm me një ‘’u’’,nuk thonë ‘’shoh’’ por vetëm ‘’sho’’.Se ç’i bëjnë gërmat e tjera,do llafosemi tjetër herë.

           -Po ç’je ti që ri te vreshti im e vështron yjet e hënën si shushameno?

           -U’ more xhan i vëllait,-i thotë Kozmai serbes serbes-u’ jam poet.U’ ri e sho hënën e yjet e kërej vjersha.Frymëzonem medemek.Po ikë tutje dhe lemë rehat se ja,sa u fanepse ti dhe u trëmbën  ata dy yje që vrapojnë të fshihen nëpër det, tutje Korfuzit.Lemë rehat të keqen,hë shatii.                                                                                              

           Mua do ma hedhë ky  leckaman i Pilurit-ka menduar me vete himarjoti,po ja ta zë në llaf të tijë nashinë.

            -Medemek ti kërren vjersha,dhe vjershat i këren te vreshti im,ë ë ë.Mirë.Pa më thuaj vjershën që ke kërierë  njëra nashtinë-dhe duke thënë këto fjalë  u mbështet mbi çifte si të qe ndonjë stap çobani.

              Po Kozmai këtë donte.U kollit që të qëronte zërin,shtriu krahët drejt qiellit sikur do priste ndonjë  pako a kushedi çfarë dhe ja nisi;

               -Majë malit doli hëna

                Ik’Vangjel se t’u ‘’bë’’.. nëna

            Vjersha vazhdoi me  ca vargje si ‘’Doli çifte grykëzëna’’ apo ‘’I zoti e zëntë nëma’’por gjithmon rëfreni ishtë një,ai vargu i famshëm ‘’ Ik Vangjel se t’u  ‘’bë’’.. nëna’’.

           Vjersha qe e gjatë dhe himarjoti u kënaq dhe u bind që ky i varfëri qe poet i mirë, ndajë donte ta ftonte në shtëpi që të hante ‘’një  mëllë bukë’’,po Kozmai nuk pranoi sepse donte të mbushte plot dy shporta me... vjersha,domethënë dy fletore me vjersha,se u ngatërova dhe unë etj etj

           Unë nuk e di sa shporta,ashtu de ,fletore , mbushi me vjersha Kozmai për Vangjelin që të ikte,por ama një gjë e di saktë;-Që ky Vangjeli që na shan s’di të bëjë fare nga ato vjersha të vreshtit. Edhe s’di,edhe hiqet sikur i di të tëra.I thoni më mirë të na lëjë rehat,ose më mirë i thoni ;

             -Ikë Vangjel / Se ...doli hëna.               

Në bedena të vajtimit

              Ndërsa po punoja për  një përmbledhje me këngë popullore të zonës së Mashkullorës, u ndala pak te një vajtim të cilin po jua citoj.Gruaja vajton burrin e saj dhe domosdo që do e ngrinte në vajtimin e saj, pak më lart nga ç’qe në të vërtetë,qoftë për të shprehur dhimbjen e dashurinë e saj për të ndjerin, për burrin dhe   babanë  e fëmijëve të saj.Po pse jo edhe   për të mbuluar ndonjë grindje të bërë në të gjallë .E cila shtëpi s’ka grindje xhanëm që të mos kishte kjo,po ja që vdekja i fshin gjithë  fajet e gabimet.Ndajë i thotë në vajtim;

      -Burri im gjallë sa qe/S’ja gjëje shokun mbi dhe..

      Në fakt, në fakt për atë grua,mbi atë burrë s’kish tjetër mbi dhe.Qe burri i saj dhe pikë muhabeti.Po të qenë të çezma e fshatit dhe ndonjë grua e fshatit t’i thoshte ndonjë të padëgjuarë  për burrin e saj,moj po pakëz t’ja shante ,do lëvonte huri e shamataja që hajde ti ndaje.Dhe po u zunë gratë nga leshrat e kokës, vetëm perëndia e di si do vejë muhabeti.

       Por edhe po të dilte kjo  te çezma e fshatit e të lëvdonte  sheshit të shoqin, se, si ai s’ka të dytë,në daç në fshat e në daç në krahinë,do t’i suleshin gratë e tjera, pse u kishte  përçmuar burrat e tyre,të cilët qenë kapetanë e shkuar kapetanëve,se ua ngrohnin dyshekët që ç’ke me të dhe vetëm të fikët nuk u binte kur i mbanin mbi vete,se qenë të forta vetë..... e se ai ngordhosmenua i saj s’qe për gjë etj etj.Do ndodhte e ç’nuk do ndodhte.Por ja që jemi në vdekje e nuk ndodhi gjë.Vetëm se vajtoret e tjera,tek e shoqëronin me rënkime vajin e gruas të të ndjerit ,u panë njëherë sy me sy,dhe njëra,më e moçmia e më e serta,sa mbaroi këto dy vargje, i ndërhyri  gruas burrëvdekur në vajtim,fillimisht me rënkime e me  fillesat me frazat standarte si; o i ziu filan,apo; o të gjorët fëmijë që le etj etj dhe vijoi vajtimin;

                                 -Motëro çfarë më ke/Mos e qaj lart e mbi dhe

                                  Po thuaj sikundër qe/Çoban me dhën e me dhi

                                  Nikoqir sa për shtëpi.

         Ky vajtim më kujtoi edhe rastin e asaj nuses që vate te shtëpia e burrit e sëmurë,dhe më shumë lëngoi sesa nusëroi dhe kur vdiq,se vdiq shpejt e varfëra,një kunatë e vajtonte duke i ngritur lart e më lart vlerat e të ndjerës,të cilat as që qenë çfaqur gjëkundi,se ajo vetëm kish lënguar e kish rënkuar.Një vajtore tjetër , e pranishme nuk ja përtoi kunatës,por në  vaj e me vaj ja ktheu;

         Mos e qaj la e më la/Po thuaj ato që ka.

         Po qaje sikundër qe/E vdekur e përmbi dhe.

   Unë nuk e di se, a u bë ndonjë sher në shtëpinë e  mortit nga ky korigjim i bërë,por  kjo më kujtoi një ngjarje reale në shtëpinë  e tim eti,në fëmijërinë time dhe që mendoj t’ua tregoj sepse lidhet pikërisht me temën.

       Ishte një ditë dhjetori e vitit 1968 dhe në shtëpinë time plasi  si një bombë vaji.Unë  ende nuk kisha marë vesh  se  ç’kishte ndodhur,kur ja, shtëpia u mbush me gra veshur  me të zeza që qanin  me kuje e ulërima dhe çirnin faqet sa u dilte gjak e shkulnin flokët.Unë, i trëmbur isha strukur në guzhinë dhe isha gjithë sy e veshë, të mësoja se çkishin këto plaka  që qanin e ulërinin,dhe pse pikërisht në shtëpinë time.I imët siç isha, as më shihte dhe as ma varte njeri.Kështu unë kisha mundësi të shihja me nge sesi u regulluan dy dhomat e shtëpisë,ose më saktë u nxorën nga shtëpia gjitha plaçkat e pakta që kishim, u shtruan qilima të punuara nga gjyshja ime  në të gjithë shtëpinë,dhe në dhomën e prindërve, se nga u gjetën e u sollën karike që u vendosën  anës mureve retheqark dhe në mes një tavolinë e cila, s’dihet sesi  dhe nga kush,u mbush menjëherë me paketa duhani.Pashë babain që vërtitej i hutuar nëpër dhomë .Ulej pak në karrike,por sikur ta pickonte ndonjë gjë,ngrihej mënjëherë dhe vinte rotull dhomës.Vazhdimisht vinin burra ,përqafonin babanë,diçka i thoshnin.Rinin pak e pastaj dilnin  përsëri.Dyert e dhomave qenë hapur dhe dëgjoheshin qartë  vajtimet e ulërimat të cilat, u ngritën në kupë të qiellit kur në dhomën ku qenë  mbledhur  plaka e gra veshur vetëm me të zeza, sollën një kuti të madhe dhe e vendosën në mes të dhomës.Menjëherë mbi të u hodhën të gjitha plakat  sikur donin ta mbulonin më trupin e tyre, a ta rëmbenin, a ku ta di unë pse.Asgjë s’kuptoja,dhe,mqse asnjë nuk më foli, tani them se  s’më kishin parë.E ku të më shikonin.Jo vetëm dhoma ku qenë gratë që vajtonin ,por edhe koridori dhe hyrja e pallatit qenë mbushur plot me njerëz dhe asnjë se kishte mëndjen te tjetri.Në guzhinë e në banjë,ku qenë çezmat,ca kushërira të miat, pak më të mëdha se unë,vazhdimisht   mbushnin gota e kana me ujë  dhe i shpinin te dhoma e vajtimit,  ku vazhdimisht dikujt i binte të fikët.Pas nja  tre-a katër orësh duket sikur  rëmuja u kanalizua në një shtrat vajtimi.Gjithnjë dallohej  mbi të tjerat një zë vajtimi i shoqëruar  nga vajtimet e grave të tjera,të cilat çuditërisht dukej sikur  ishin më të ulëta qëllimisht që të dallohëj zëri i një gruaje a plake.Pastaj në rend të parë dilte një zë  i një plake a gruaje tjetër,dhe gjithmon i shoqëruar nga zërat e vajet e të tjerave.Unë ende nuk kuptoja ç’kishte ndodhur.Nuk kuptoja edhe pse të gjitha gratë e plakat që vajtonin,përmëndnin një emër të njohur për mua,por që nga hutimi si bija në të që ishte emri i  mamasë sime.Kjo për faktin se unë mamasë i flisja gjithnjë ‘’mama’’ dhe asnjëherë në emër.Bile asnjë nga ne fëmijët  prindërve nuk u fliste në emër.Bile edhe gjyshes i thoshnim thjeshtë ‘’mëmë’’ dhe kur në emër.Pra emri që përmëndej në vajtim asgjë se afronte me mamanë time,po të përjashtojmë faktin se përmëndej në shtëpinë tonë,dhe llogjika aty të çon,që domosdo do ishte mamaja ime.Por ja që në fëmijëri më shumë se llogjika,punon dëshira.

       Arsyeja e dytë ishte se unë nuk kisha asistuar asnjëherë ne ndonjë mort që të kuptoja diçka.Por mbi të gjitha,s’kisha asnjë dëshirë ta pranoja atë që ndodhte,dhe s’mund të pranoja gjë për nënën time e cila një mbrëmje më parë,më pati treguar gjithë ato përalla,të cilat unë të hënën do tua tregoja shokëve në klasë.Prandaj nuk e kuptoja,se nuk doja të qe e vërtetë. Por vajtimi i grave dhe plakave qe tepër kokëfortë.Dhe sidomos vajtimi i gjyshes sime e cila,në një moment, në vaje diçka nisi të thoshte për mardhëniet e ‘’trëndafilta’’ që kishte me nusen e djalit.Ndjeva se u bë një zhurmë atje te dhoma,ca debate plakash e grash nëpër vajtime,ca kundërshtime  e ‘’të cingrisura’’.

      Befas  u ndërpre vajtimi dhe një zë i fortë brisk,që unë e njoha se qe i gjyshes sime, mbuloi gjithëçka.Ai nuk qe zë vajtimi.Ai qe një kërcënim i shoqëruar me disa të shara plakash;

       -Ti moj e këtillë do më thuash mua ashtu për nusen.Ti do ma presësh mua vajin  e do më thuash ato llafe.Jashtë nga shtëpia ime.Larg nga nusia ime moj e tillë e këtillë.

        Zëri qe therës dhe unë  e dija që pas një zëri të tillë qëndronte një inat  i madh dhe gjyshja ime mund të qëllonte dhe me shkopin e saj të thantë këdo që e zëmëronte.Duhej ta kishte një hall gjyshja.Ndoshta duhej ta ndihmoja ,ndajë u afrova te porta e dhomës për të parë.Skena që pakëz e  largët për mua.Gjyshja ime me flokë të bardha të lëshuara,me faqe të çjerra që kullonin gjak,i tregonte grushtin një plake tjetër, dhe ajo flokë lëshuar e faqe çjerë,nga ana tjetër e kutisë.Sdi si më vajtën sytë te kutia dhe në fund të saj pashë një palë këpucë grashë të veshura  te një njeri që qe shtrirë në kuti.U lemerisa;-Bobo,po këtu paska të vdekur thashë me vete.

       Dëgjova gratë e tjera që thoshnin;- ‘’pushoni moj plaka se është turp’’,’’për tu zënë kini ardhur këtu’’ etj etj.Ajo plaka që qe përballë gjyshes dhe që ishte shkaku i sherit,ju drejtuar gjyshes sime;-Pa ri urtë atje ku je.S’kemi ardhur për tija këtu ,po për këtë orëzezën që është në kuti.Gjer nashtinë qe tëndia.Ta mbaje e të mbroje.Tani ri se është jona.Qaje nusen e tët biri po deshe,po qaje drejt.Mos na shit goricat për dardha.

         Unë s’kuptova gjë,por atë plakë e njihja.Qe gjyshja e një     

 vërsnikut,bashkëfshatari im dhe e kishte emrin Gite Q.

         Kjo qe një plakë e famëshme ndër bashkëfshatarët e mi,por dhe ndër ne fëmijët për metodat që përdorte për të arnuar robat e grisura të nipërve e mbesave.Punë e madhe se pantallonat e zeza i qepte me pë të bardhë.Rëndësi ka të qepeshin.Shumë të mira janë-thoshte.Janë prodhim... si i thonë;-‘’Made in atje tejë’’.

        E varfëra,e ç’ju desh që e tha këtë fjalë,se menjëherë ne i ngjitëm llagapin ‘’Made in Mëmë Gite’’.Ky llagap mori dhenë,bile  filluan ta përdornin edhe në Delvinë,jo vetëm në Sarandë,për të treguar ndonjë gjë që s’shkonte me kohën a me modën,ndonjë punë pa cilësi.Me një fjalë,çdo gjë që mund ta tallnim a ta ironizonim  e quanim thjeshtë ‘’Made in Mëmë Gite’’.Bile bile ,puna kishte aritur gjer atje që dhe ndonjë  ushtrim të vështirë me iks e me ypsilon ne e quanim ‘’ushtrim me ‘’Made in Mëmë Gite’’Vetkuptohet që ajo s’dinte gjë nga këto hynere,se hajde dili përpara.Po që të zihej me gjyshen time në shtëpinë time,këtë se kuptoja dot.Të qe puna e llagapit.Kishte ardhur të më rihte mua?Po unë bile kisha nja tre javë pa i thënë ‘’Made in Mëmë Gite’’.Me mua do e zinte ajo.Po sido që të qe,gjyshja ime do më mbronte.Patjetër që do më mbronte edhe nga  ai njeriu që qe shtrirë në kuti dhe që unë i pashë vetëm këpucët e zeza të veshura.Se gjyshja ime qe e fortë dhe s’ja kishte frikën asnjërit në qytet. Me këtë mendim u afrova për te gjyshja duke shtyrë nja dy gra.

         Vetëm atëherë më vunë re.Një grua ja dha ulërimës;-Po ç’bëni moj të shushatura.Po është djali këtu moj kërcure.Qepeni moj të shkretën.

        Të tëra shtangën e më shikonin mua si të zëna në faj.Nja dy gra u zgjatën drejt meje, por unë u tërhoqa i trembur.Çuditërisht, gjyshja ime dukej e mposhtur dhe ,në vend që të më mbronte mua,u hodh mbi atë kutinë në mes të dhomës me ulërima e duke çjerë faqen dhe zuri (apo vazhdoi) vajin me fjalët;

           -Po ç’pate moj zogëlarë/Le ta bëje dhe një djalë

            I le fëmijëtë barrë/Po janë nëntë me radhë

            Si do bëjn’,kush do ti mbajë/Ditë për ditë do qajnë/...

            Po ti këtu të jeshe/Mua le të mos më deshe

            Të roje për djem që keshe.

       Von shumë von e mora vesh se çfarë kishte ndodhur atë ditë në shtëpinë time.Gjyshja ime duke vajtuar ,në ligje u përpoq të thoshte diçka  për mardhëniet nuse-vjehre duke thënë se ajo ishte  një vjehrë shumë e mirë dhe se nuk i bënte sherr nuses etj etj.Por natyra grindavece dhe e sertë e gjyshes sime ishte proverbiale në qytet.Mund të shkonte një vajzë gjimnaziste e panjohur rugës dhe gjyshja ime ti afrohej me shkop në dorë dhe ti ulërinte vajzës së botës;

       -Ku më vete kështu shalëjashtë e sisa jashtë ti moj ... bija e satëme.Dashke ti prishësh mëndjen nipit tim ë ë.Po na,kaqë ti hapësh këmbët e kaqë ti bësh dhëmbët,s’ke për ta marë jo...dhe pas fjalëve ta ndiqte vajzën e botës me shkop në dorë.Vajzat kishin marë lemerinë dhe i binin rrugës larg e larg.Ama po të kalonte ndonjë vajzë me fustan gjer ne fund të këmbëve,do duronte të puthurat e gjyshes e do ti  jipte të dhëna të sakta e kuja qe, ku i punonin  babai e mamaja,ku mësonte apo punonte vetë, qe e fejuar apo jo dhe të kish mëndjen nga djemtë e botës,se  mos  e gënjenin,se vetëm nipërit e saj qenë  sagllam,jo të tjerët,etj etj.

       Pastaj qyteti im ishte qytet i vogël dhe njerzit s’kishin si e kalonin kohën veçse duke u marë me hallet e botës.Po e kishim fjalën te vajtimi i gjyshes sime.

        Vajtoret e tjera sja pranuan vajtimin,ndajë dhe Mëmë Gitja,ajo pra ‘’Made in

Mëmë Gite’’i tha,sipas stilit të saj,që të mos gënjente në vajtim,se gjithë  bota e dinin që ajo bënte sher me nusen,ndajë në kish gjë për të thënë ,ta thoshte saktë.

         Gjyshja u prek,  se ndërprerja e vajit mbahet mënd gjithë jetën,ndajë ju kthye me sher e për sher Mëmë Gites.Por gratë e tjera ju kundërvunë gjyshes.Sheri do kishte vazhduar keq.Burrat nuk ndërhynin në këtë sher grash.S’kishin të drejtë.

        Mirpo,krejt papritur isha çfaqur unë dhe gjyshja  haroi krenarinë e saj të kotë( e cila vjehrë nuk ka sher me nusen e djalit).Vetëdija dhe përvoja e saj i tregoi se i dëmtuari i vërtetë isha unë,motrat e vëllezërit e mi,si dhe babai im dhe jo ajo,plakë që zoti e kishte  haruar në ndonjë listë të hedhur diku.

       Ndajë u kthye në vajtim  me atë ndjenjë pendimi duke i thënë vargjet e famëshme ‘’mua le të mos më deshe/të roje për djem që keshe’’që u komentuan shumë kohë e u lëvduan për sinqeritetin e saj.

       Gjyshja e rifitoi autoritetin e saj dhe unë ndonëse i kam kërkuar ,askush s’i mba mënd  që të m’i japë,qoftë edhe për efekt krahasimi vargjet e vajtimit të parë,vargjet që s’ju pranuan nga plakat në mort.Unë e besoj që  pendimi i saj qe më se i sinqertë sepse shpesh herë e kam gjetur në shtëpi,vetëm,duke vajtuar mamanë time dhe disa herë kam dëgjuar që lutej e përgjërohej  të kishte ikur ajo në vënd të nuses,se ajo i ka bërë ditët e perëndisë e tani s’ka më takat të  ritë nëntë fëmijë të djalit,le që edhe s’di si ti ritë se dhe kohët kanë ndryshuar etj etj.

        Ama, për hir të së vërtetës duhet të pranoj se sheret e grindjet e  gjyshes me mamanë ishin edhe të lezetëshme.Ja, një ditë nga gjithë dita,ndërsa mamaja gatuante gjellën në guzhinë dëgjohej grinja e gjyshes;

        -Moj nuse,prapë fasule ke vënë moj e zezë.Prapë ke mbushur tenxheren me ujë në  çezëm dhe e ke vënë të lëvojë.Po  duhet të hidhesh me kukë bërna në tenxhere moj, që të gjëshë ndonjë koqe fasule(apo oriz,apo ndonjë fije makarona sipas rastit).Po mbahetë burri moj, me ujë çezme.Burri do të kafshojë thela të ziera në kusi moj e zezë,jo vetëm të ndukë tule në gji.Ose në ndonjë rast tjetër;

      -Po që s’mësove të bësh, moj  ditëzezë një byrek me mish moj,që të ngopen te tërë,po vetëm byrek me lakëra.Lakëra në byrek e lakëra në tenxhere.Po  le moj, se do dalim të kullosim vetë malit.Mos harxhojmë  as drutë në sobë kështu.

        Kishim a s’kishim  lekë për mish e oriz,s’donte t’ja dinte gjyshja.-Burri e fëmijët duan te hanë.I bëtë me qefin tuaj fëmijët ë,argaliseshit nëpër dyshekun dopio,tani t’i ushqenin.Ikë gjeni ku të doni para.

         Mamaja nuk i përgjigjej në këto raste,vetëm qeshte nënë buzë.Por hakun ja mirte me këngë.Pasi hanim darkën do këndonim,para se të flinim dhe mamaja shpesh këndonte bashkë me ne këngë të tipit;

          Të xhumanë prëma prëma/Vate plaka për gështënja

           E zu shiu,erti bërna/Hoqi takëmet e rënda

           Vesh ‘ fustanin allafrënga/Pran oxhakut,mbi velënxa

           Hapi këmbët drënga drënga/Që të ngrohej  ja kish ënda

           Tejpërtej n’ato t’ergjënta/Dukej Delvina Sarënda.

           Unë nuk e kuptoja  si e ku dukej Delvina e Saranda,se atëherë isha i vogël dhe Delvinën se kisha parë ende,se kur u rrita dhe e pashë  si qe e ku qe, atëherë s’kisha nge të dëgjoja këngët e gjyshes.Le që kishte vdekur  atëherë e varfëra,po të kthehemi te muhabeti i këngës.Unë,pra këndoja e  qeshja me gjithë shpirt edhe pse shikoja se gjyshja vinte rotull dhomës dhe godiste shkopin në  dysheme.

           Që të prekte nënën në praninë tonë as që bëhej fjalë,se ajo e shihte që ne fëmijët rotull nënës mblidheshim dhe jo më kot.Mamaja jonë ishte gjithnjë e qeshur,ndryshe nga natyra nursëzë e gjyshes.

          Ama kur këndohej kënga’’ Kur dalin plakat në lëmë’’ ishte vërtet konkurs sepse ndërhynte dhe gjyshja në këngë duke krijuar një farë dueti.

         Ja vini re dhe ju vetë.Ja mirte këngës mamaja dhe natyrisht që e shoqëronim ne fëmijët si gjithnjë;

         -Kur dalin plakat në lëmë/Qaj nëno qaj moj nënë

           Me shoshoqe duke thënë

    Këtu ndërhynte gjyshja e cila më shumë se  e këndonte e recitonte vargun,bile dhe me inat,duke treguar me shkop mamanë;                             

            -Këto nuse nuk na bëjnë/Me fustanin dy pëllëmbë/Tu themi djelme ti lënë                                  

    Vazhdonte mamaja gjithnjë duke qeshur;

-         Po të tjera ku të gjëjmë/Të tëra njësoj jan bërë.

Unë shkrihesha në këngë dhe s’kisha sy të shikoja se më shumë se ‘’duet’’

ishte një duel nuse- vjehrë.Vetkuptohet që në praninë tonë gjithnjë më bukur këndonte mamaja

      

      Po edhe gjyshja s’e linte hakun pa marë.Të nesërmen  ja niste këngës vetë e para dhe ne kapardisur e shoqëronim;

         Byrekun me lakëra/Ç’e gatoi e varfëra

          Ca e poq e ca e dogj/Ca e hëngri me gjithë zogj.

      Prapë drejtonte shkopin nga mamaja te vargu ‘’e gatoi e varfëra’’por unë kënaqesha, bile shkrihesha gazit sepse parafytyroja disa zogj të vegjël,si ata që na vinin në dritare,të cilët hanin byrekun e djegur.Vetkuptohet që ata desh mbyteshin, por unë si gjithnjë e si të gjithë,i shpëtoja edhe zogjtë dhe e dija se dikur do ma shpërblenin duke më sjellë ‘’ndonjë lajm a ndonjë letër’’.Dhe nuk më vente ndër mënd se unë vetë isha  një nga ata zogj të vegjël që hanin byrekun e djegur.

       .

       Këto qenë sheret që bëheshin në praninë tonë,por ne e dinim se kur ne dilnim të loznim ose ishim në shkollë,gjyshja  diktonte autoritetin në shtëpi.Si çdo plakë pilurjote mbi nusen e të birit.

          Përsa i përket ‘’Made in Mëmë Gites’’ unë ja mbajta ‘’inatin’’ shumë kohë gjersa një ditë,më gjeti me nipin e saj duke lozur dhe më pyeti i kujt isha.Unë e pashë me vëmëndje.Qe dobësuar shume.Më shumë kishte kocka se mish  në faqe e në duar.Ngjante si ato tabelat ‘’Rrezik vdekje’’.Dhe dukej si e përgjumur,si e përhumbur.

        Ndryshoi krejtësisht kur i thashë emrin e babait.

       -I asaj orëzezës je a të keqenë-dhe ndërsa tentonte të me puthte,nxori nga xhepi një llokume dhe ma zgjati.

       Plakat pilurjote gjithmon do mbanin në xhep një llokume ose karamele,për nipërit e mbesat e shumtë që kishin.Bile qe bërë si traditë që kur shkonin për vizitë,e zonja e shtëpisë për ti qerasur do nxirte veçë kafes apo gotës  me raki edhe një llokume a karamele,të cilën plaka mysafire krejt natyrshëm e fuste në xhep, për  t’ua çuar nipërve e mbesave.Ndaj edhe Mëmë Gitja,ashtu si gjyshja ime,kishte gjithmon në xhepa llokume apo karamele.

       Por mua më vetëtiu në mëndje ajo përalla që më kishte treguar mamaja, për atë shtrigën, që kishte kapur Gishton e vogël me vëllezërit e motrat.Donte ti hante shtriga por fëmijët qenë të dobët,ndajë i futi në një sënduk dhe i ushqente që të shëndosheshin.Për të parë se sa qenë shëndoshur u thoshte të nxirnin gishtin nga vrima e çelësit.

      Por Gishtua i zgjuar e shtyu dënimin,gjersa një ditë shpëtoi, se i tregonte  shtrigës një bisht miu në vënd të gishtit.

      -Do të më shëndoshë ‘’Made in Mëmë Gitja’’ para se të më hajë –mendova.

       Thashë t’ja mbath me vrap,por më vinte keq ta lija pa marë atë gjysëm llokume ‘’që ma bënte më sy’’  nga dora e reshkur e plakës.Pastaj se mos do shëndoshem me një llokume unë.Le që s’jam i mbyllur në sënduk dhe ja mbath kur të dua po e nuhata rezikun.Kështu e mora llokumen nga Mëmë Gitja dhe,jo vetëm atëherë.

        Por habia ime më e madhe qe kur e gjej një ditë duke bërë muhabet me gjyshen time.Unë  mendoja se po të takohej ndonjëherë me gjyshen pas atij sheri në mort,të riheshin me shkopinj,se edhe ajo,’’Made in Mëmë Gite’’ mbante shkop kur ecte,pra të riheshin do qe më e pakta.Por ja qe ja kishin shtruar muhabetit plakërishte që çke me të.

        Muhabeti  duhej të qe i ëmbël vërtet se atë ditë mora dy llokume,një nga gjyshja dhe një nga Mëmë Gitja .Kështu fillova ti dal përpara Made in Mëmë Gites ,gjoja si rastësisht shpesh e më shpesh,gjersa një ditë,më i ritur,ndërsa kisha dalur  nëpër lagje jo për llokume me arra por për llokume të gjalla, përfundova duke ecur pas kortezhit të saj.

        Po ju them se atë ditë kam qarë vërtet.

        Nga praktika vetiake,qoftë në familje,qytet apo krahinë , kam vënë re se nëpër vajtime ,vajtoret janë tepër të kujdesëshme në profilizimin e  të ndjerit.As me superlativa dhe domosdo as me nënvleftësime.Kush qe trim vajtohej si trim,(Çeço rovolja me dhjetë).Pa le të kishte bërë dhe ndonjë paudhësi në rini a më pas.Do vinin të nëntat e të dyzetat,do vinte viti e i treti vit dhe do ja përmëndnin dhe ato.Mos të kishte merak njeri.Vajtoret nuk harojnë asnjëgjë.Kush qe nikoqir ,i ditur e i mësuar si i tillë do vajtohej.(I mbaje kyçetë  mesit/Si trimi armët e brezit)Për ndonjë që s’kish dalë nga fshati e s’dinte të bënte as muhabet, do e vajtonin si atë që i thanë në vajtim;

                     -Xhamadani tirqe tirqe/O veqil more

                      Te arra përtej në ilqe/Bëje fjal’ për gjera hiçe

                       Për rrush e për koqe fiqe/Keshe gjezdisur dinjanë

                       Nga mulliri gjer më arrë.

       Sepse njeriu mbahet mënd më shumë nga vajtimi që i  bëhet  ditën e ikjes nga kjo botë dhe jo nga trimëritë që ka bërë në jetë.Bile nga anët tona në Bregdet edhe sot  kur duam të flasim për vlerat apo antivlerat e dikujt që nuk ron më,i përmëndim vajtimin  më të cilin u përcoll për në atë botë.Jo më kot Noli kishte dëshirë që ta përcillnin me vajtime labe.Tregojnë se  Jorgj Bollani,personalitet i Himarës,i pushkatuar  në vitet e para të çlirimit ,kur e pa se po plakej dhe koha po ridhte pak më ndryshe nga sa kish dëshiruar  ai,e ndjeu se do  vdiste,ndoshta dhe i pushkatuar me të padrejtë.Ndajë një ditë  kur takoi në një ksodh vajtoren e famëshme pilurjote Marë Priften i tha;

       -Po mua mëmë Marë, a do më qash  me ligje kur të vdes.Si këtë të ziun që iku sot.

      Të pranishmit shtangën.Jorgj Bollani,burrë me nam, lutej,se tamam si lutje tingëlloi  fjala e tij, që ta vajtonte një vajtore kur të vdiste.

        Dhe Marë Priftja ,plakë e zgjuar,për tja rivënë në dukje vlerat që ai kishte ja kthen me bejte;

                        Jorgj Bollani,çish më thoshe

                        Ti nuk do llafe këshoshe

                        Po ustallarë për qoshe.

      Që do të thotë se vajtimet për tij o Jorgj Bollani, do jenë  nga vajtore ‘’ustallarë’’ dhe do ti vënë fjalët në vajtim si gurrë të gdhëndur, që vendosen në një qoshe  muri që lartësohet i fortë dhe i bukur.Sepse muret, lezetin dhe forcën, tek qoshet e kanë.

       Pra nëpër vajtime ,dhe të doje të lartësoje me të padrejtë apo të ulje po me të padrejtë të ndjerin që përcillej apo përkujtohej,me marifet ,si rastësisht të ndërhynin vajtoret e tjera dhe të korigjonin ne moment.Kokfortësia  e vajtores së ‘’padrejtë’’,le ta quajmë kështu momentalisht,për të qëndruar në të sajën,s’kishte  gjasa të qëndronte sepse ;-do të kujtohej debati i bërë ne vajtim dhe do mirej vesh e vërteta dhe se- në të nëntat a të dyzetat vajtoret e tjera do e vajtonin me vargjet e korigjuara,bile bile do ti ricitonin  cilësimet e sakta nëpër disa vajtime,gjer sa të ngulitej mirë në kujtesën e kujtdo portretizimi i saktë.

         Vajtoret e njihnin forcën e korigjimit,ndaj nuk këmbngulnin shumë por gabimin e tyre përpiqeshin ta kalonin si rastësisht,si një ngatëresë të rastit,shkaktuar nga dhimbja etj etj.

          Të sqarojmë diçka.Ky korigjim që u bëhej disa vajtimeve s’ka të bëjë me figuracionin artistik,apo nivelin e të shprehurit të dhimbjes.Është e kuptueshmë që,psh, gruaja për burrin  do gjejë figurat më të bukura artistikë,morpo edhe melodinë më të dhimbëshme të vajtimit.Këtu s’ka asgjë që duhet korigjuar.

          Pra se kemi fjalën për ‘’veshjen’’ e portretizimit,por për vetë portretin që na jipet.Ky portret do jetë tepër i saktë gjer në hollësi.Si psh ‘’O Zerbin sofërjeshilltë’’ ose ‘’filani mandileziu’’ ose ‘’Sokrat Lekë drëri’’ etj etj.

          Të duket sikur i ke përpara të pikturuar a të gdhëndur  këta njerëz.Dhe ato vajtoret janë aty,roje,që të mos lënë që te portreti i tyre të kalojë ndonjë penelatë  e tepërt a me ngjyrë jo të saktë,që te monumenti i tyre dalta të mos u gërvishë diçka  në fytyrë.Dhe ato janë gati të të ‘’hidhen në fyt’’ po të tentosh

të shtrëmbërosh diçka te ai portret a te ai monument.Ai duhet të dalë i saktë nga vaji i tyre,me qëllim që koha ta mbajë ashtu të pandryshuar.Thua se ato e balsamosin të ndjerin dhe ja përcjellin  kohrave që vijnë.Prandaj janë kaqë të sakta vajet tona e këngët që burojnë prej tyre.Nuk heq dot asnjë varg,nuk shton dot asnjë figurë.Prandaj janë kaqë jetëgjata.Bile bile duhet thënë që saktësia u ka dhenë jetëgjatësi.

         Të duket sikur janë  monumente të gdhëndura që lëvizin nëpër kohë.

         As u heq dhe as u shton dot gjë.

         Vetëm  i admiron.

                                   Dhe njëherë për vajtoret…

       Kam dëgjuar dhe bile kam debatuar në lidhje me vajtoret ose më saktë për cilësimin e tyre si ‘’vajtore profesioniste’’.Unë personalisht,jo vetëm që e kam kundërshtuar përcaktimin ‘’profesionist’’ të vajtoreve,por ca më tepër e kam quajtur ofendim që u bëhet atyre.

          Në debate për këtë temë kam konkluduar se cilësimi si’’ profesioniste’’ u është bërë disa vajtoreve të cilat ;a- vajtojnë me vargje  të goditura që të mbeten në kujtesë për një kohë të gjatë,b-Asistojnë nëpër ceremoni mortore nëpër fshatra dhe shtëpi të ndryshëme,c-ndodh që u jipet një shpërblim monetar apo material kur kthehen në fshatin e tyre.

         Të tre këto argumenta janë lehtësisht të rëzueshme sepse ato s’kanë vetë bazën  e të vërtetës që ti mbajë në këmbë.Po përpiqem të jap  argumenta të miat në mbrojtje të natyrshmërisë  së vajtoreve dhe jo të profesionalizmit.

        Te kuptohemi qartë;vajtoret janë  nënat.motrat,nuset ,vajzat ,gjyshet,mbesat apo kushërirat  dhe të afërtat e të ndjerit.Janë këto që e nisin vajin  të parat nëpër morte,që vajtojnë të ndjerin me ligje që ua dikton dhimbja e shpirtit.             

        Që këtu rëzohet  cilësimi ‘’profesioniste’’ i vajtoreve.Nëna do vajtojë birin ose bijën me  ligje dhe është e natyrëshme që të zgjedhë fjalët më të mira për fëmijën e saj,fjalë që natyrshëm i burojnë nga zëmra.Ajo i thur natyrshëm ligjërimet dhe as i shkon ndër mënd të mendojë për bukurinë e vargjeve,për figurat poetike,as mendon se dikur dikush do bëjë analizën e vargjeve të saj.

         Une vazhdoj të jem i mendimit se kënga famoze e Epit të Kreshnikëve ‘’Ajkuna vajton Omerin’’ fillimisht ka qënë një  vajtim real i një nëne për të birin e saj,vajtim që u kthye në këngë  vite më pas,pikërisht për vlerat e saj emocionale dhe artostike që mbartëte.E pra,kush mund të thotë që kjo nënë  ka marë shpërblim për vajtimin e saj për birin e vrarë?Është tejet absurde dhe ta mendosh , pa le më ta shprehësh që është skandaloze.

 Zemra e saj si nënë dëshmon se i biri ose e bija e saj ishte më i miri në këtë botë dhe zoti ka bërë padrejtësi që e ka marë  aqë të ri.

         Askush nuk mund tja kundërshtojë në këto momente nënës  këtë konkluzion.

         Bile bile edhe në rast se i biri është dënuar dhe ekzekutuar nga organet shtetërore për  krime të kryera prej tij,ajo si nënë do  vëjë në dyshim drejtësinë e dënimit të të birit dhe do ta vajtojë atë me ligje si një të dënuar padrejtësisht,apo që i ngritën kurth se ja kishin zilinë etj etj.Sepse nëna vajton të birin ,atë që lindi e riti ajo me gjirin e saj dhe jo atë që e trasformoi shoqëria duke e bërë  kriminel,hajdut apo keqbërës i rëndomtë i cili u dënua.

        Shteti dënoi shkelësin e ligjit,por nëna vajton  birin  e saj.

        Po kështu dhe motra që vajton vëllanë,gruaja që vajton burrin,gjyshja që vajton nipin apo mbesën , nusen e djalit apo burin e vajzës.

       Atëherë pyetja më e thjeshtë që bëhet është;-Ku është profesionalizmi i vajtoreve këtu.Këtyre  grave që vajtojnë mbledhur reth arkivolit u ka rënë një gjëmë   mbi kokë.

                          Më zu mali ndënë vetë/Për atë djalën me derte ... vajtonte një grua  në shtëpinë e saj,në krahinën time.Dhe nuk i shkonte ndër mënd të mendonte se ky vajtim qe tepër i arirë artistikisht,sa do t’ja kishin zili edhe  krijuesit profesionistë.Dhe ca më pak të mendonte  se dikush dikur diku do thoshte se ajo qe një profesioniste,dhe duke vajtuar të birin s’bënte gjë tjetër veçse ushtronte profesionin e saj.Unë po ju them se janë me fat tjerësit e kësaj teorie që  tezat e tyre nuk kanë mbritur në veshin e nënave e motrave tona në momente vajtimi.

       Por le ti zëmë tezat me radhë siç i renditëm më sipër e ti analizojmë një nga një.     

       a-Vajtimi me vargje të goditura është një dhunti natyrore e  vajtoreve e fituar gjatë jetës së tyre.E njëjtë kjo edhe me aftësinë  e këngëtarëve popullorë për të ngritur këngë në moment.Sepse kënga dhe vajtimi nuk janë shumë larg njera tjetrës.Edhe mënyra e vajtimit,dredhja e zërit,zgjatja e zanoreve të rënkimit etj etj është  dhunti personale e vajtoreve ashtu si të kënduarit është dhunti personale e këngëtarit.Vajtoret e perfeksionojnë  në jetë si vargëzimin ashtu dhe ligjërimin duke e çuar në maja artistike,por ama kjo është  si pasojë e përsosjes  vetiake dhe jo e të mësuarit të ‘’zanatit’’ me apo te ndonjë mësues.Jeta na ka treguar që njerëz fare të zakonshëm,në momente të caktuara ,kanë krijuar vargje famoze,gra tepër të zakonëshme,kanë vajtuar burrat apo fëmijet e tyre me vargje e ligjërime që mbahen mënd me shekuj si psh vajtimi i një gruaje pilurjote(po e sjell sa për ilustrim) e quajtur Sofi Qesare vajton  dy djemtë  e vrarë ne luftën e Vanovës ne vitin 1750 me vargjet e mëposhtëme të botuara prej meje në përmbledhjen ‘’Gjerdan i këputur,,  në 2005

            Çdreq e pru këtu Sulltanë/Erdh’ e na dogji vatanë

             Të dy djemt e mi u vranë/Do vishem si djeltë tanë

             Me fustanell e me pallë/Me pisqoll e jataganë

             Të shkoj të shuaj inanë/Me qënin Kapllan Pashanë

     Kanë kaluar mbi 250 vjet e ky vajtim nuk është haruar edhe për faktin se përcjell aspiratën liridashëse të një populli bashkë me dhimbjen e një nëne.

     Niveli artistik është i tillë që do e kishte zili edhe  ndonjë krijues i kohës sonë.

     Por me këto vargje jo vetëm që nëna vajton djemtë e saj,por një nënë vajton të rënët në luftën për liri që janë edhe djemtë e saj,ose më saktë,djemtë e saj që ajo vetë i nisi në luftë.Po ti qenë vrarë djemtë në ndonjë’’vjedhje kecash’’

apo  punë fëmërash,do qenë haruar me kohë e me vakt ata dhe vajtimi i së jëmës.

     Epo askush nuk mund të më thotë që kjo grua pilurjote ishte profesioniste,apo kishte ndonjë arsimin në viti 1750.Vargjet ja dikton dhimbja dhe  urrejtja.

      b-Asistimi i vajtoreve nëpër shtëpi dhe fshatra të ndryshme ku kishte gjëmë e mort.

       Ju siguroj se nuk ka të bëjë fare me shtëgëtimin e këngëtarëve profesionistë nëpër kabare,pabe,koncerte apo festivale.Arsyet pse ato ndodhen aty janë më tepër njerëzore.Familjet e Bregdetit dhe Labërisë kanë qënë të lidhura me miqësi tradicionale,miqësi kjo që edhe sot  vijon të mbahet.Çdo shtëpi në Pilur qe e lidhur me miqësi me ndonjë familje apo fis në ndonjë qytet të Shqipërisë dhe kjo miqësi nuk qe ilegale.Kur vinte miku i largët në Pilur,gjithë fshati e nderonte dhe e priste si në ditë feste.Bile bile të gjithë kontribonin materialisht për ta pritur sa më mirë.Por edhe po të kishte ndonjë hall miku i largët atje në qytetin a fshatin e tij,të tërë qenë gati të shkonin ta ndihmonin.Dhe shpesh herë edhe me armë në dorë kur  jua kërkonte miku ndihmën.Ju kujtoj vargjet;

              Vaso Kolagji bajrak

              Na kërkon Shkodra imdat

              Se ja kanë bërë çark.

     Atje,pra duke ndihmuar mikun edhe mund të vriteshe;

                   ...Mos na sjell ndonjë haber

                    Gjoleka derë më der

                    Me Karadak seç  u ther.

  Kur je gati të vritesh për mikun,si të mos i vesh për ngushëllim në mort.

   Dhe nisej burri,mirte dhe gruan me vete.Buri mbante muhabetin te dhoma e burrave,gruaja vajtonte te dhoma e grave për gjëmën që e gjeti  mikun e familjes së saj

    Dhe kështu tregon që i zoti i shtëpisë nuk ka zënë një mik dosido,por një mik të besës dhe që e nderon të zotin e shtëpisë edhe në mort.Kështu të ritet  ty vetë vlera dhe kërkojnë dhe të tjerët të të kenë mik.

    Por ka dhe një gjë tjetër.Në luftë e sipër,në kurbet etj etj zihen miqësi.Por miqësia ka disa regulla të cilat do ti respektosh.Do ti vesh në dasëm kur të fton,do hash e do pishë e do këndosh,por do ti vesh edhe në mort dhe natyrisht që do vajtosh.Tani mqse gruaja jote është vajtore me nam dhe këtë e di gjithë bota,nuk shkon që të mos vajtojë te shtëpia e mikut ku ka ndohdur morti.

      Por në një fshat tjetër është filani i cili ka ndihmuar djalin,vëllain ,babain në një rast dhe ja tani i ka zënë derën ‘’dekija’’.Domosdo që do vesh jo vetëm me shishe rakie e duhan,po do zësh edhe vajin  që të gardhi i shtëpisë,për mos të thënë që te rrapi i fshatit.

        Rastet mund të jenë të shumta,por të gjitha  lidhen me një fill miqësie të ndërsjelltë.Kudo ku venë vajtoret ,ecin nëpër një vragë njohjeje,miqësie,lidhjeje ,ndoshta dhe të padukëshme.

         Asnjëherë s’të vjen tjetra  kot në shtëpi,pa të njohur,  të të  vajtojë në mortin tënd.Dhe ti s’ke si vete ti thuash gruas së botës të vijë të vajtojë,se ditka të vajtojë mirë.

      c- Shpesh ndodh që vajtoreve u jipet një shpërblim monetar,në të holla ose material kur ato nisen për tu kthyer nëpër shtëpitë e tyre.

       Kjo i ka ngatëruar këta njerëz ndaj vënë tellallin dhe thonë;-Ja shpërblimi për vajtimin.Pra është profesioniste,paguhet për profesionin.etj etj.

        Të sqarojmë  me radhë problemin.Jo gjithmon jipet shpërblim.Psh në rastet e vajtimit brenda fshatit e brenda fisit as mos e mendo këtë punë.Por të vjen një vajtore nga tre male larg e të vajton  me ligje babain, psh.E vajton kaqë bukur sa i ngre një monument,që duket jo vetëm në shtëpinë tënde por në gjithë krahinën.

       E vajton në një mënyrë e me vargje që do mbahen mënd për gjithë jetën.Ti ndjehesh i nderuar nga ajo plakë a grua që vetëm tani ta shkeli shtëpinë dhe që eshtë nëna apo gruaja e filan miku tënd apo të babait.Ti s’ke si  ja shpreh mirënjohjen për nderin që të bëri.Se ja ku qenë gratë e fshatit a të fisit tënd.Mirë e vajtuan,mirë,s’themi jo.Por ama të vajtuar që i bëri  ajo plakë apo grua e largët.Sikur i këndoi vetë zoti në vesh.Të mos e darovitësh një njeri të tillë.

         Po ti bakshishe u jep edhe kamariereve,lëmoshë u jep edhe lypsarëve,vete në dasëm dhe darovit nusen e sazexhiun.Do lësh pa darovitur këtë zonjë që të vajtoi  babanë e vdekur?Dhe ç’të vajtuarë se.Ti edhe mund ta lëshë pa darovitur,s’të thotë njeri gjë,por mosmirënjohjen tënde e sheh zoti atje lart.Pastaj prit pak,si thotë ajo fjala;Kush kursen  i humbet.Për raste të tilla do ketë dalë kjo fjalë.

      Por ne dhe tani,a nuk i qerasim pleqtë pensionistë,dhe me kënaqësi bile.E kemi për nder kur  pranojnë një kafe apo një teke raki nga ne.Ata kanë pensionin e tyre,kanë djem e vajza plot,por ja që ne e quajmë nder që këta pensionistë të na pranojnë një kafe.

        E pra,ata s’janë profesionistë për të pranuar qerasje.Mandje mandje janë tepër sedërlinj në këtë drejtim.Mund të jesh biznesmen i madh,me miliona lekë xhiro në muaj,por ja që një veteran i punës ose i luftës,një pensionist i thjeshtë,që s’dihet si ja bën  për të blerë ilaçet me atë pension të pakët që mer,pra ky plak  s’begenis të ta pranojë kafen që i afron .

      Pra të kuptohemi.Nuk janë ato,vajtoret që marin shpërblim për vajtimin që bënë,por janë  pjestarët e familjes  së të ndjerit ,që të nderuar së tepërmi nga vajtimi dinjitoz i vajtores,nuk dinë si tja shprehin mirënjohjen, dhe gjejnë këtë mënyrë, duke e darovitur monetarisht ose materialisht.E po, dhuratën nuk e kthen as mbreti.Edhe kripë po të jetë.

      Si dëshmi e kësaj teze po ju sjell nje rast .Marrë Prifta nga Piluri shkon në Kuç e vajton në familjen e Gjolekajve në mortin e Xhevdet Gjolekës i vrarë pabesisht. Meqënëse Xhevdet Gjoleka ka qënë mik i pilurjotëve ,në mortin e tij mori pjesë pothuaj gjithë Piluri.U bënë shumë vajtime  edhe nga pilurjotët ,por vajtimi i Marrë  Priftes,i botuar prej meje në librin ‘’Shënjtëria e isos’’-2008, i emocionoi të gjithë kur tha;

                               O ju Kuç mali ju zëntë/Po bejlerëtë ç’i bëtë

                               Iknë desht’ e mbenë dhënt/I ziu Xhevdet Gjoleke

                               Që s’kishte gjum e të fjetë/Murati që riti vetë

                               E vrau me të pabesë/Atij turpi mos ju heqtë

                               Që sot e katërqint vjetë.

       Ky vajtim u bë në dhomën e burrave dhe të shumtë qenë ata që ulën kokën. Në fund të vajtimit,ndërsa Marrë Priftja  fshinte sytë me shami,një burrë ngrihet dhe i hedh në prehër dy monedha floriri.

           Marrë Priftja  e kishte mik të burrit dhe të babait  të ndjerin,ndajë ngriti kokën rëmbyshëm dhe me kërcënim pyeti;

          -Kush dhe pse mi dha këto florinj mua?

           U ngrit një  burrë në këmbë dhe duke ju drejtuar Marrë Priftes tha;-

         -Unë jam filani dhe e kam timin të ndjerin.Po ti me vajin tënd jo vetëm që e përcolle me dinjitet por dhe na e  ngrite më këmbë të gjallë përsëri. Shtoi kësaj faktin që dhe ne burrave , na tregove  ku e kemi vendin  para të ndjerit.Të lutem Mëmë Marrë ti pranosh ato monedha nga unë se unë s’di e s’mund të ta shpërblej ndryshe këtë  që përjetova sot.E kam për nder po t’i pranosh.

           Unë ju them se këto fjalë i tha një burrë që kishte parë e provuar shumë në jetë.

           Dhe i kishin hije, si fjalët ashtu edhe dhurata.

Neço Muko dhe ...sopranot

        Duke shkruar për iso-n ,vetvetiu më lindi një ditë mendimi i beftë;

        -Pse Neço Muko Himarjoti kur vajti në Paris për të bërë inçizimin e këngëve himarjote,mori në grupin e tij edhe Tefta Tashkon,soprano,Tula Paleologu-soprano,Kleo Jorgjin etj të cilët gjithsesi nuk ishin himarjotë dhe nuk  dinin të këndonin  himarjotëshe.Të thuash se i njihte më përpara dhe kishte ndonjë dobësi për ta si persona dhe talentin e tyre,kjo nuk qëndron.Për këtë dëshmon bashkëkohësi i tij Janko Pali në Librin ‘’Sfinksi i Himarës’’ i cili na sqaron se njohjen me Tefta Tashkon, psh, e bëri në Paris ,pikërisht kur kishte shkuar të bënte inçizimet,bile në studio kishin filluar edhe provat kur mbriti Tefta , e cila pyeti për shqiptarët që e kishin ftuar.Tula Paleologu kishte lindur në Greqi dhe asnjë kontakt personal s’kishte patur me Neço Mukon para takimit në studion e Parisit.Me përjashtim te Andrea Balës,Koço Çakallit dhe Pano Kokaveshit,dy të parët pilurjotë dhe i treti himarjot e nip nga Piluri që ishin, si të thuash,  shtylla veterbrore e grupit, duke qënë vetë Neçua palca brenda kësaj shtylle,të tjerët as ishin himarjotë dhe as dinin të këndonin himarjotëshe,bile as  ndonjë variant të këngës labçe.

        Vërtet që këta nuk qenë himarjotë,vërtet që nuk dinin të këndonin  këngë himarjotëshe ,por qenë artistë të këngës,veç të tjerash ,edhe me zë të fuqishëm.

        Ju rikujtoj se në këtë kohë Neço Muko Himarjoti po krijonte variantin himarjot të këngës  i cili kishte nevojë për fuqizimin e rolit të hedhësit,por paralelisht edhe për ngritjen në një shkallë më të lartë të iso-s.

        Këtë iso të gjatë e të fuqishme të këngës himarjote e kemi pikërisht nga Neço Muko.Në fakt merita e Neço Mukos  është  jo vetëm  ritja dhe nxjerja në pah e rolit të hedhësit dhe  aplikimi  për herë të parë në këngën iso-polifonike i rolit të prerësit,por edhe me krijimin e një iso-je të re e karakteristike e cila  fillonte e skishte të ndalur.Ishte një iso , si të thuash që vetëm ngjitej, si një plumb pushke i shkrepur drejt qiellit. Askush nuk e di se kur do mbarojë iso-ja e ‘’Vajz e valëve’’.Prandaj jo kushdo e këndon këtë këngë apo edhe këngë të tjera himarjote. Iso-ja himarjote, ka nevojë për mushkëri të forta.Shtoi kësaj faktin që ajo,iso-ja pra, është një zë i tendosur që nuk ka dhe nuk pranon as vibrimin më të vogël jashtë melodisë –dhe kuptoje vetë vështirësinë e krijimit të këtij varianti kënge.

        Neçua mund të aplikonte me shokët e tij në Sarandë  dhe ta nxirte mbanë me sukses ‘’avazin himarjot’’,por kjo do kërkonte një kohë të gjatë,sa të mësoheshin shokët e tij.Kjo do të thotë që të ‘’digjej ‘’ mundësia e inçizimit dhe të lihej  për në ‘’kalendat greke’’.Por Neçua e ndjente se s’kishte kohë të tepërt.

        Duheshin gjetur njerëz me zë të fuqishëm,artistë të vërtetë që ta kuptonin dhe ta zbatonin idenë e tij të krijimit të një  varianti të ri të këngës iso-polifonike.

         Tefta Tashko e Tula Paleologu si soprano etj, i plotësonin këto kushte,në daç për forcën e zërit në daç dhe për formën e tij.Ato qenë artiste në plot kuptimin e fjalës,e kuptuan  projektin e Neços dhe e mbështetën e zbatuan atë.U lodhën shumë për të mësuar  sekretin e iso-s,por si artiste që qenë e përvehtësuan shpejt .

          Mbajtën iso në këngët famoze të Neços,kënduan me plot shpirt edhe këngët lirike që ai u kushtoi atyre,si psh ‘’O moj korçare sa e bukur je’’ etj dhe unë nuk e di në se ato qenë të ndërgjegjëshme që  me zërin e tyre kishin ndihmuar në ngritjen e një monumenti që  brezat që do vinin  s’kishin ç’të bënin tjetër veçse ta admironin.

          Kështu, në trevat shqiptare, erdhi e inçizuar në pllaka gramafoni iso-ja  e famëshme himarjote.Aty,në ato pllaka u dëgjua për herë të parë ‘’avazi’’ himarjot me hedhësin e prerësin e tij,me iso-n e gjatë e të fuqishme,gjer dje të panjohur,ose më saktë,gjer dje të vegjël e të papërfillur,tani të rritur e të burrëruar.

           Ndoshta,kjo ishte një nga  njëqint arsyet që Neço Muko Himarjoti grupin e tij nuk e bëri vetëm  me himarjotë,por na radhë të parë më artistë të vërtetë të këngës.Dhe unë mendoj se  edhe kjo ndihmoi  në suksesin e madh dhe jetëgjatësinë e këtij novacioni.

                Mbeçë  more  shokë   mbeçë......te iso-ja

       Nuk e di pse m’u kujtua kënga e Urrës së Qabesë.Kjo këngë është monumentale edhe  si tekst , pa le më  të keshë fatin ta dëgjosh të kënduar nga  Këngëtari i Madh Demir Zyko. Edhe kur të jeshë larguar a të jeshë duke ikur  në punën tënde diku larg Skraparit, është tepër normale  të këndosh me vetë;-Mbeçë more shokë,mbeçë… dhe ta dredhësh zërin te  iso-ja klithmë e tij me atë ;o i  i  i  i  i  i  i -të patjetërsueshmë.

      E patjetrësueshme është edhe kjo këngë,ose së paku kështu kujtoja edhe unë gjer më dje.

       Dhe jo më kot them gjer më dje.Pikërisht dje ndërsa  diskutoja më mikun tim B.M.për këtë këngë dhe citova si rastësisht një këngë të përafërt me të të fshatit tim,këngë të cilën e kam botuar te libri me përmbledhje ‘’Iso, more djema’’,Bardhi më befasoi kur më tregoi se në vitin 1971 gjyshja e tij i kishte dhënë një variant  tjetër të kësaj kënge,dhe që çuditërisht në zonën e tij të Çamërisë  këndohej me nota pak a shumë të përafërta me melodine e Skraparit.

        Duke qënë se më befasoi ky fakt, e shkruajta këngën sipas variantit çam dhe për efekte krahasimi po ua jap të tre variantet.

       a-Varianti i njohur;  Mbeçë more shokë mbeçë/Përtej urrës së Qabesë

                                        Të fala mi bëj nënesë/Të dy qet’ e zez t’i shesë 

                                        T’i japë nigja së resë

                                         Në pyetë nëna për mua/I thoni që u martua

                                         Në pyettë se ç’nuse mori/Tri plumba për kraharori

                                         Në pyet se ç’krushq i vanë/Sorrat e korbat ta hanë

                                         Në pyettë se në ç’kal hypi/Atje tek hypën meiti.

 Kjo është kënga e famëshme e njohur , e kënduar dhe e propoganduar,me të drejtë, si një perlë e muzikës popullore.Por ja që miku im  B.M. me dha një variant jo më pak pikant të cilin po jua citoj     

      b-Varianti çam;   Mbeçë more shokë mbeçë/Përtej urrës së Qabesë

                                  Të fala m’i bëj nënesë /Të dy qet e zez ti shesë

                                  Ti japë nigja së resë

                                   Në pyetë nëna për mua/I thoni që u martua

                                   Në pyet çil mori grua/Një astrit një pikalua

                                   Në pyetë ç’këmishe veshi/Një këmish e të pa mëngë

                                   Në pyetë në ç’kal hypi/Në një kal të pa këmbë

                                   Në pyettë ç’krushq i vanë/Mjaltin grerëzat e hanë.

         Po të shikosh të dy  variantet,veç idesë së përgjithëshme të përbashkët,kanë të përbashkët edhe shtatë vargjet e para.Vargjet e tjera në pjesën e parë,aty ku është pyetja e nënës janë pothuaj identikë,po të përjashtojmë dialektizmat ( çilë) dhe një pyetje tjetër për këmishën e dhëndërisë që veshi.Ndryshimi  konsiston vetëm te përgjigjet ku në variantin e njohur përgjigjet janë  të drejtpërdrejta si psh ‘’Tre plumba për kraharori’’,’’Atje tek hypën meiti’’,’’Sorrat e korbat t’a hanë’’.Këto përgjigje të godasin si tokmak në kokë.Kështu e kanë goditur të ‘’zezën nënë’’ dhe unë nuk e di a i ka duruar dot zemra e saj.

           Te varianti çam përgjigjet janë më fine,duan ta mbulojnë gjer në fund gjëmën që ka ndodhur.Asgjëkundi s’përmëndet plumbi,sorrat e korbat dhe ca më pak meiti.Përkundrazi,përgjigjet janë plot ngjyra si psh;Morri grua-një astrit një pikalua,Veshi një këmishë pa mëngë(s’përmëndet fare  fjala qefin),dhëndëri hipi në një kal pa këmbë dhe krushqit,o për krushqit rezervon diçka më të ëmbël si vetë rinia e djalit kur thotë;-Mjaltin grerëzat e hanë.

           Unë nuk e di cili variant është më i hershëm,varianti çam plot finesë dhe elegancë, apo varianti i Skraparit,që ndonëse përpiqet të  ruajë finesën,këtë objektiv nuk e arin dot, se që te vargu i  nëntë ta jep me ‘’tre plumba kraharori’’.

           Por ajo që më bën përshtypje, është vargu i  pestë  ku ndonëse  djali është  duke ‘’mbetur përtej urrës së Qabesë’’ a më saktë,përtej urrës së kësaj jete,ai përsëri i dërgon lajm nënës së tij që, të shesë qetë e zez dhe ‘’ti japë nigja së resë’’,dmth nuses së tij ti japë pjesë  në pasuri,të mos e lejë rrugëve pa mjete jetese,se boll e la ai të ve.

      Unë nuk e di në se ndonjëri nga ju do ti përmbajë dot lotët te ky varg,se unë për vehte dridhem i tëri kur e dëgjoj apo e lexoj.

          Krejt ndryshe është varianti i Pilurit,më poetik,më bregdetar,më qiellor.

          Dhe për të filluar ,dhe për të vijuar,të vijnë vargjet si dallgë deti dhe të godasin drejt e në gjoks;

      c-varianti i  kënduar në Pilur;

                             -O ju zogj që veni e vini/Këtë letër të ma shpini

                               T’ja shpini të mjerës mëmë/Të më qaj hënë më hënë

                               T’ja shpini të mjerës motër/Të më qaj kodër më kodër

                               T’ja shpini të mjerës grua/Të më qaj krua më krua

                               Dhe në pëjettë për mua/I thoni që u martua

                               Në pëjettë ç’krushq i vanë /Sorrat e korbat t’a hanë. 

    Që në pamje të parë duket se ky variant është më i ri,qoftë edhe për elegancën dhe rjedhshmërinë e vargjeve qoftë edhe për strukturën e vetë këngës apo më saktë vajit.

        Këtu autori u drejtohet zogjve si rëndom në këngët e bregdetit(Ju të bukur zogj/Te ju kam një shpres/Ju që shkoni det e male/Dua t’ju pëjes e mjera /Dua t’ju pëjes  -thotë autori te Vajz e Valëve).Këtu zogjtë do të shpien një letër te nëna e motra që ta qajnë hënë më hënë e kodër më kodër.Dhe pas këtyre do shkojë te gruaja, që ta qajë dhe ajo,por këtë herë  krua më krua.Çuditërisht në këtë rast vjen apo ndillet vaji  para lajmit.Dhe mandata i jipet vetëm gruas.Ajo e di se ç’duhet bërë në këto raste.

      Klisheja e dhënies së mandatës është e njëjtë –I thoni që u martua- dhe vetëm një pyetje përgjigje ka dhe vetëm për krushqit.Për të tjera s’ka nevojë.

      Por ajo që vlen të shikohet me përparësi  është fakti se kjo këngë ose më saktë varianti çam këndohet pothuaj njësoj me variantin e Skraparit,me ato iso si klithma të stërgjatura të një dhimbjeje të madhe.Kjo afërsi e iso-s ,kjo ngjashmëri e saj në këto dy krahina,me kontakte jo aqë të dëndura mes tyre,vlen për tu studiuar nga muzikologët dhe etnomuzikologët .Nuk është e rastësishme ngjashmëria dhe afëria mes tyre.

       Dhe jo vetëm në këtë këngë.Ju rikujtoj se edhe ‘’Kënga e Çelo Mezanit’’ iso-n e ka pothuaj të përafërt me iso-n e Skraparit,në një kohë që këndohet në treva të iso-s labçe si në Vlorë etj.

       Do të ishte normale që iso-ja çame e banorëve të rrethinave të Vlorës ose të Shqipërisë së Mesme  të shkrihej në iso-n labçe ose t’i  përafrohej sado pak asaj,sepse ajo,iso-ja labçe, e rethon ngado,ose më saktë ajo,iso-ja came, ka depërtuar mes saj,  ashtu si lumi që  derdhet në det  dhe natyrshëm bëhet pjesë përbërëse e detit në ngjyrë,shije e dallgëzime.

        Por kjo s’ka ndodhur me iso-n çame e cila edhe në këto treva ,larg vendorigjinës së saj vijon të na japë perla të muzikës karakteristike popullore duke ruajtur profilin e vetë.Duke ruajtur atë iso si klithmë të stërgjatur të një dhimbjeje njerëzore përballë iso-s të  grupit dhe të shtruar labe.

        Ne përmëndëm  iso-n e çamëve të vendosur në rrethinat e Vlorës,e cila ka ruajtur profilin e saj,por kënga e sipërcituar e Urrës së Qabesë është  kënduar në zonën e Konispolit dhe ky variant është marë për studim në këtë shkrim.

        E pra,zona e Konispolit dhe e Skraparit janë ku e ku larg njera tjetrës dhe mund të themi, edhe me kontakte tejet të kufizuara.Çështë ky fill magjik që i bashkon këto dy krahina të cilat edhe gjeografikisht s’janë  kufitarë me njeri tjetrin.

        Do të ishte më e pranueshme që iso-ja çame të ishte e ngjashme apo e përafërt me iso-n e labërisë apo të Himarës për disa arsye dhe pikërisht;

        -Kanë qënë e janë treva kufitare

        -Bile kanë bërë pjesë në të njëjtin pashallëk,atë të Janinës,gjë që ka  ritur kontaktet e tyre si në kohë paqeje ashtu dhe në kohë lufte.

        -Kanë  bashkëluftuar kundër të njëjtit armik në të njëjtat beteja  duke u dhënë kështu edhe temat e njëjta të këngëve.

         -Nuk kanë munguar edhe lidhjet e  martesore  e miqësite e herëshme.

         Pra nga çdo anë që ta marësh,llogjika të shpie se duhej të kishte përafëri apo përngjashmëri melodike te iso-ja.

         Por përkundrazi, këtu ndahen  në mënyrë të dukëshme,thua se secila palë ruan me fanatizëm veçoritë e saj sikur duan të dallohen nga njeri tjetri sa më shumë. Dhe ajo që të bën përshtypje është se iso-ja çame tenton gjithnjë e më shumë t’i afrohet iso-s së Skraparit.Bile më tepër iso-s së Skraparit se sa iso-s përmetare.

    

        Krejt ndryshe është  muzika që shoqëron  këngën e mësipërme në variantin e Pilurit .

     Varianti pilurjot këndohet me melodinë e njohur me  emërtimin ‘’labçe’’,pa specifika të dukëshme të cilat të jenë objekt studimi i veçantë.(Them pa specifika të veçanta për ne që e njohim këngën ‘’labçe’’ dhe e kemi tepër të zakonëshme iso-n e saj,se për ata që nuk e njohin duhet të theksojmë se  dhimbja kullon  në çdo notë muzikore të iso-s në të tre variantet).Por varianti pilurjot nuk ka ndonjë përjashtim nga këngët e tjera me temë të njëjtë të kënduar në Pilur ose nga pilurjotët.Kjo edhe për faktin se kur ka dalur kjo këngë në Pilur,nuk ishte krijuar  varianti i të kënduarit ‘’himarjotëshe’’ nga Neço Muko dhe ca më pak të qe krijuar varianti pilurjot i të kënduarit.Pra në Pilur u këndua dhe erdhi gjer te ne me variantin e kohës së krijimit.Dhe koha e krijimit daton  disa shekuj para.

       Nuk dimë se cili variant është më i vjetri,varianti çam,pilurjot apo i Skraparit.

       Por mendojmë se gjithsesi varianti pilurjot është më i ri se dy të parët edhe për faktin se struktura e këngës është  tejet e ndryshmë nga dy variantet e  cituara.

       Ky konkluzion nuk i humbet asnjë vlerë këtij varianti,  si motërzim i varianteve  të tjera.Motërzimi është  shtrati ku eci kënga popullore për të aritur gjer te ne nga thellësitë e shekujve.Është meritë e këngëtarit pilurjot që dhe këtë këngë-perlë e ‘’pashaportizoi’’ si banore të fshatit të tij dhe ndryshe nga dy rastet e mësipërme i dha frymën pilurjote shpirtit të saj.

       Por ajo që duhet parë në këtë  treshe  eshtë gjeografia e kësaj këngë e cila shtrihet nga Skrapari,zbret në Çamëri për tu ngjitur në Pilur të rrethit të Vlorës, duke krijuar kështu një trekëndësh vigan,brenda të cilit u aritën kulmet e iso-polifonisë shqiptare.

       Këtu,brenda këtij trekëndëshi,po të kërkosh,mund të gjeshë miniera të tëra me ar e argjënd iso-polifonik.

                            Edhe unë…Zura një mike suljote.

             

       Më kujtohet që isha fëmijë kur e mësova dhe e këndova për herë të parë këtë këngë.Isha fëmijë dhe kapardisesha që ç’ke me të.-Kimani zilinë.Edhe unë ..Zura një mike suliote.Pa ç’ka se isha fëmijë me pantallona të shkurtëra.Miken e doja për mike që…. të loznim shtëpirash, kur unë zihesha me shokët, se më bënin ilera në lojë. Se kisha nja dy shokë more… që… vetëm ilera dinin të bënin.Sidomos ai Kozmai me Llambin.  Nuk u shkonte fare loja po të mos mashtronin.Unë mërzitesha ,e lija lojën në mes dhe shkoja në shtëpi, duke pritur që gjyshja të mbaronte lutjet e saj të përditëshme para konizmës së Shën Spiridhonit apo Shën Gjergjit.

        Le se, e kujtova dhe Shën Gjergjin  dhe fillova të qesh me vete.Pse do thoni ju.Po ja;-Ky shën Gjergji është një shënjt që tregohet i hipur mbi kal  me një shtizë të gjatë në dorë me të cilën ka goditur kuçedrën.Më një fjalë… tamam si Skënderbeu.Po kjo ngjashmëri e mori në qafë të shkretin shënjt,se kur filloi fushata kundër fesë dhe u dhanë porositë dhe direktivat që të hiqeshin nga shtëpitë ikonat dhe konizmat,kjo porosi apo këshillë(mos e zbato po deshe) ju dha dhe babait tim.

        Po babait nuk ja mbante që t’i hiqte Shën Gjergjin gjyshes, se ajo e batërdiste me shkop dhe e bënte bolori në lagje.Prandaj babai mendoi një rrugë më paqësore.Hoqi nga korniza portretin e Shën Gjergjit dhe vuri në të  një pikturë me ngjyra të Skënderbeut që, s’dihej se nga cili libër apo revistë e preu.Do thuash ti që Gjergj për Gjergj vate kjo punë. Po ja që nuk është njësoj si t’i falesh Shën Gjergjit, që i paçim uratën se të mbron nga shumë të liga , e si t’i falesh Skënderbe-Gjergjit, i cili vërtet e mbrojti vëndin nga turqit ,po njëherë e një kohë ama,se tani nuk i dihen as eshtrat ku i ka.

       E varfëra gjyshe që nuk shikonte mirë dhe nga sytë ,se dhe syzet s’dihet se ç’numër qenë, se në vënd që tja qartësonin figurën,ja turbullonin më keq.

       Kështu që,  nja dy muaj ,ditë për ditë i ndizte qirinj Skënderbeut dhe i  lutej ta shëronte nga reumatizma që ja bënte miza miza këmbët.Pastaj  i lutej që të kujdesej për  jetimët e shkretë të djalit të saj,pra për mua,vëllezërit e motrat e mia,ti ruante nga sëmundjet dhe … t’u bënte dhe detyrat e shtëpisë për në shkollë se …paskëshin një ‘’dhaskale’’ allosoj e të sertë etj etj.

       Kështu në shtëpinë tonë mbretëronte paqia,babai qe në regull me detyrat e frontit,gjyshja qe në regull me punët e zotit dhe unë mësova të këndoj e të kërcej këngën,apo vallen e kënduar’’Zura një mike suljote’’.

         Zura një mike suljote/Naze naze puna jote/Aman moj mike Suljote.

         Leshverdha si himarjote/Kapetane pilurjote

         Punëtore si kuçiote/Trimëreshë kudhësiote/

         …Me gajtan ja mata mesnë/Ne Janin ja bleva breznë.

         Mot e mot e gjysëm viti/U deshm’ e njeri s’na diti

         Dhe një plakë që na diti/Asnjë fjalë s’mërmëriti

         Në parajs i vaftë shpirti.

        S’dihej sa do vazhdonte kjo paqe fetare dhe ateiste, bashkë me folkloristikën time, sikur të mos vinte një ditë halla në shtëpi.Mirë që erdhi, por erdhi pikërisht në kohën që gjyshja i lutej Skënderbeut që  ta shëronte se e kishte zënë gripi dhe … vu.u.u -bënte kryqin dhe lëvizte dhe qiririn para  portretit.

        Halla hapi sytë nga habia.

         -E ç’bën plakë-i tha  gjyshes,i ndez qiri Skënderbeut dhe i falesh atij.Po ai nuk është shënjtëruar moj. Lutju moj Shën Mërisë  e Shën Spiridhonit,ç’mi lutesh Shën Skënderbeut.

            -E ç’thua a derëzezë,ç’thua?Ç’Skënderbe më thua.Ki është Shën Gjergji që i paçim uratën.-ju përgjegj gjyshja,dhe pasi e  ribëri kryqin e puthi dhe njëherë kornizën që duhej të kishte Shën Gjergjin.E puthi, e puthi, por ama sytë i afroi te portreti dhe i picëroi që  të shihte më mirë

     .-Në rregull është puna,ja kali i madh sa një katana,ja dhe shënjti mbi të,që i paçim uratën ,ja dhe shpata…Pa dale pak,pa dale pak...Shën Gjergji kishte heshtë  të gjatë në dorë  dhe jo shpatë  Po kuçedra e vrarë ku është.Ajo de, me dhëmbet jashtë dhe jo me  çallmë në kukë si ki këtu përposh kalit….Bubu  e varfëra.O shën Mëri dhe ti o Shën Spiridhon, mbromëni.E ç’është ki shejtan këtu  në vënd të Shën Gjergjit.A . a . a. Ai ma ka bërë.Ja ndreq unë  samarin kur të vijë nga puna…Po sa të vijë ai,naaa ti, që më ri këtu si shejtani më gjunjë.

       -Dhe  një të rëmbyerë shkopin e thantë e një ti hyrë vënçe atij Skënderbeut, ku të dhëmb e ku s’të dhëmb.Moj po e dërmoi fare,e  theu xhamin dhe  kornizën e bëri  copa copa.Të ziut kal që ja këputi bishtin që në rrëzë e ja preu këmbët më një të rënë të shkopit.Batërdi fare.

        Unë nuk e di në se Skënderbeu u mund ndonjëherë nga Turqit,atëherë në kohën e tij,por ama atë ditë,e pashë vetë me sytë e mi që gjyshja ime e bëri  fërtele.Po qe e fortë gjyshja ime ore.Le se ç’do ti punonte të ziut baba kur të vinte nga puna.

        Po babai atë ditë vonoi të vinte nga puna  dhe gjyshja,mendoi aty tek vinte rotull nëpër shtëpi tërë inat e me shkop në dorë,se më e mira për mua fëmijën, do qe të më mësonte një variant të ri të kësaj kënge që thoshte afërsisht;

                         -Zura një shejtan suljot/Një rufjan një pilurjot/

                           Nga puna mos ardhtë dot/Se do ta ujdis me shkop

                           Do ja bëj kurizin grop/Do ja bëj kërbishtet copë.   

           Hakçe hakçe ky variant i kësaj kënge nuk më pëlqeu fare,se ai që do hante dru qe babai im.Unë e dija gjyshen,por dhe babain e doja,ndonëse ai qe shumë i sertë.Ndajë unë se pëlqeva këtë këngë  me shejtan suljot e rufjan pilurjot.Unë doja këngën me mike suljote dhe pikë muhabeti.

     Nejse,siç ju thashë unë këtë mike e doja që të luaja shtëpirash ore,se më kishin bërë ile në lojë  shokët.Kur e mora vesh unë se miket duheshin edhe për.. ‘’mike’’,ato kishin ikur të tëra me miqtë e tyre.Le që atëherë mësova se ca suljote qenë hedhur edhe nga shkëmbi njëherë motit,por unë kujtoja se mos ishin hedhur  nga shkëmbi  në det, që të laheshin, aty  te shkëmbi i madh ,siç e quanim ne vëndin e famshëm në Sarandë ku lahej rinia.Por nejse,ta vazhdojmë ku e lamë fjalën në fëmijëri.

        Unë,normalisht  duhej të nisesha e ta gjeja vërtet këtë miken nga Suli,por në radhë të parë  duhej të mësoja se nga cila anë e qytetit binte ky dreq Suli që kishte mike të mira. Mirë që nuk më tha njeri që ky Suli i mikeve  qënkish matanë kufirit,se do e kisha lënë fare këtë muhabet e këtë këngë.Po ja që u ngatërova dhe Sulin e kuptova si shtëpinë e Sulos,te lagjia tjetër, i cili vërtet kishte një vajzë të mirë e të mbarë.Qe pak më e vogël se unë,po kështu duhej të qe që të shkonte dhe kënga.

       Tani,ju e kuptoni vetë që nuk kisha shumë faj unë i ziu në këtë ngatëresë.Shumë herë kisha dëgjuar që gratë e vajzat e qytetit tim  t’i thërisnin me emrin e burrit apo të babait.Psh, gruas së Zenelit i thoshnin shkurt ;Na moj Zenel-e,ose –Ku vete moj Shefqet-e,çish u gdhive Barjam-e, etj etj.Vetëm një zanore ‘’e’’ i shtohej emrit të burrit dhe hop ai burrë bëhej femër.Këtu u ngatrova dhe unë që emrin suljote e përktheva rëndom si ;- vajza e Sulos.

       Apo s’qe dhe leshverdhë tamam si te kënga që thoshte;-

        Leshverdha si himarjote/Naze naze puna jote.

        Edhe  për nazet, qe në regull kënga,se vërtet ishte një  nazemadhe  ajo pipirunkë që e mbante hundën  lart te tavani.Bie fjala ore,mos e mirni si të vërtetë ju.Nuk qe si Pinoku ajo.

         Ama ai vargu tjetër që thoshte ;-Kapedane pilurjote-mua s’më pëlqente hiç fare.

         Tani,ajo do qe kapedane apo unë do isha kapedan.Domosdo që unë duhet të isha kapedan  dhe trim  me fletë, që ta shpëtoja atë nga ç’do rezik që i kanosej.Se i  kanoseshin shumë reziqe, ore.Tani, dihet xhanëm,vajzat e bukura gjithnjë janë në rezik,që  të venë e ti shpëtojnë bandillët.Dhe po s’ka rezik real,duhet të sajohet një i tillë.Ndryshe,ku do ta tregojnë trimërinë bandillët.

       Dhe ëndëroja që e shpëtoja nga luanët e tigrat.E mo,i kisha parë në filma unë këto.Te filmi’Trimëritë e Herkulit’’  e kisha parë.

      Nejse,nejse.Le të kthehemi te kënga më mirë.

      Kishte  ca vargje kënga  për këtë suljoten si delvinjote,borshiote dhe ca fshatra dhe ca qytete që unë si dija fare.Ama melodinë e mbaj mënd shumë mirë se një javë të tërë bëra koncert me këtë këngë para shokëve të mi ileqarë.

        Do ta kisha haruar këtë ndodhi,apo do ta kisha lënë  në fëmijëri me lodrat e tjera,sikur të mos e kisha dëgjuar të kënduar në një ambient në Gjirokastër.Më saktë në Mashkullorë .Dhe menjëhreë mu kujtua fëmijëria dhe kjo këngë.Por ja që teksti ishte pakëz ndryshe këtu, se këtu nuk flitej për  ‘’ leshverdhën himarjote’’dhe ‘’kapedanen pilurjote’’ por;

                                   -Leshverdha si Kardhiqote/Bucela mëdha prongjote

                                    Gjalmë kuqe plesaqote/Mes holla mashkullorite/

                                    Prokëla gjirokastrite.

   Tani,pse këtu na dolën ca bucela e ca gjalmëra ,shtoi këtyre edhe proklat,dmth dënglat e gjirokastriteve,kjo është  tjetër punë,është punë teksti.        

    Që teksti të kishte ndryshim,kjo ishte e pritëshme për mua pasi këngëtari do të nxjerë në pah bukuritë e vajzave të krahinës dhe fshatit të tij se…nuk do marin të tërë nuse në Sul.Po vajzat e fshatit të tyre, ç’do bëhen.Apo do tjerin lesh gjithë ditën.

    Por ajo që tërhoqi vëmëndjen time ishte fakti se dhe mënyra e të kënduarit ishte e ndryshme.Më e shtruar ishte,si një ecje nëpër lëndinë.E avashtë,si e menduar.Krejt ndryshe e këndoja unë kur ma mësoi gjyshja.Hidhesha ho e hop si kec.Apo nuk rotullohesha që lere lere.Kini humbur shumë ju, që s’më kini parë atëherë.

     Por me këtë  këngë jam habitur shumë pasi e gjeta edhe në Mallakastër.Ore,dhe djemtë e mallakastrës do shkulen drejt Sulit për të gjetur mike.Ja tek kanë Fierin,pse lodhen kaqë larg.Vërtet i përmëndin edhe fieraket në këngë,por ama miket i donin nga Suli. Por gjithsesi të qenë si fieraket.Dhe e këndonin këtë këngë si me të qarë,të thuash që u dogjën e  u përvëluan fare për suljotet.Tjetër dynja këtu.

      Do thuash ti,rëndësi ka të zinin mike,pa le ta këndonin si të donin këngën.Le ta këndonin po të donin edhe  si zona e Lunxhërisë, që në vënd të vargut ‘’naze naze puna jote’’ e këndonin ‘’xhane xhane puna jote’’.Kaqë shumë e kishin xhan këtë suljoten këta të lunxhërisë.

     Ama ,nga ky konstatim mua më lindi mendimi se;- një këngë ,me të njëjtin tekst,apo një motërzim i kësaj kënge,në krahina të ndryshme këndohej me melodi të ndryshme,dhe pikërisht me melodinë e krahinës ku këndohet.

     Pranohet teksti i largët,apo ndryshohet ai pakëz, me qëllim që të afrohet  te fshati ku këndohet,kjo s’ka rëndësi.Ai është thjeshtë një tekst kënge e aqë.

      Rëndësi ka melodia që këndohet,iso-ja që mbahet në këtë këngë.

      Dhe kjo këngë e mikes suljote,në Pilur këndohet pilurjotëshe,në Himarë këndohet himarjotëshe,në Skrapar këndohet Skrapariotëshe etj etj.Nuk e di,por s’ka pse të habitem po ta dëgjoj të kënduar edhe me çifteli.

       Pra karakteristika dalluese nuk është teksti por melodia.Kjo edhe për faktin se me një melodi këndohet vetëm një këngë.

       Psh ,melodia pilurjote e këngës së mikes suljote,i shkon vetëm kësaj kënge dhe jo ndonjë kënge tjetër,qoftë edhe pilurjote,qoftë edhe me të njëjtën temë.Po kështu melodia e Skraparit që shoqëron këtë këngë,nuk mund të përdoret për një këngë tjetër,qoftë dhe këngë dashurie tepër e përafërt me të.Mund të ketë afërsi melodie,mund të ketë ngjashmëri melodie,por kurë të njëjtën melodi  në dy këngë të ndryshme.

       Ç’do  melodi është pasaporta e një kënge të caktuar.

       Dhe një pasaportë nuk mund ta përdorin dy persona,qofshin këta edhe binjakë.

       Vetkuptohet që ne nuk flasim për fallsifikatorë e trafikantë.

       Ata janë jashtë çdo kënge.

                                               Fyelli i Tanës

            Ndërsa po punoja për librin tim ‘’…iso more djema’’ botim i Milosao  2005

u ndala në bisedë me 85 vjeçarin  Andrea Çipa në Pilur, i cili më dha  nga një variant të ri dhe të panjohur  prej meje të këngëve’’Kostandini dhe Dhoqina’’,’’Kënga e Ago Ymerit’’ si dhe këngën ‘’Tiriri moj Qeranë’’ e njohur në folkloristikën tonë si ‘’Fyelli i Tanës’’.Realisht të tre këto këngë i botova te libri i sipërcituar me shënimin  përkatës, se i botoja me qëllim studimi e krahasimi,pasi dhe dhënësi i tyre nuk pretendonte se ishin krijime pilurjote,por vetëm se ishin kënduar në Pilur nga rapsodë pilurjotë dhe se, sipas  shpjegimeve të Andrea Çipës;- ‘’Kënga e Ago Ymerit ka ndodhur diku në Veri të vatanit dhe tejë në Spanjë,Kënga e Qeranës ka ndodhur në zonën e Lumit të Vlorës’’

         Që atëherë ,s’ma mirte mëndja se do miresha ndonjëherë me këto shënime të dhëna nga një rapsod popullor,i cili me ndershmëri thotë se ;-Këto këngë s’janë të miat apo të fshatit tim,por janë krijime të krahinave të tjera- dhe ti specifikon ato.

          Por ja që e pruri puna  të mirem pak.

          Për ata që se dinë apo s’e kanë dëgjuar historinë e Tanës apo Qeranës si i themi ne nga anët tona po ju sqaroj  se historia është  pak a shumë kështu;           

       -Babai  i Tanës (apo Qeranës sonë) kishte shumë bagëti dhe kishte pajtuar për ti kullotur ato një djalë fukara.Çobani , ditën kulloste  tufën në mal , e mbrëmjeve kulloste sytë mbi Tanën..Po i varfëri s’kishte pasuri e gjë që të mirte kurajën e ta kërkonte për nuse.Tani , a i vinte rotull Tanës,që bashkë me të  të mirte nga i jati dhe  mall e gjë si prikë a si pajë,a e donte Tanën pikë në diell,si e kish bërë e jëma,këtë unë nuk e di.Por ama di shumë mirë që ai kishte bërë një fyell të mirë, dhe me të i dërgonte Tanës mesazhe dashurie për së largu.

      Dilte në ndonjë shkrep dhe ja mirte avazit të tij dhe melodia dëgjohej gjer në fshat.A kuptonte gjë fshati apo jo këtë se di,po Tana dilte në dritare,dëgjonte  melodinë e përvëlohej nga brenda.

       E kuptonte kur ai i thoshte; -Do vij sonte në darkë po ti pritëm te shtegu ynë,ose;       

       -Lere fare për sot, se jam pakëz zaif.

       Kështu me ditë e kështu me javë.Po ja që një natë në stanin e çobanit ja behën  hajdutët,vranë qënin roje,lidhën te një  lis bariun dhe i thanë  që do ta varnin te degët, po ja,sa të hanin pakëz mishin e dashit që e vunë në hell të piqej.

       -Lemëni-u tha çobani i lidhur-ti bie fyellit për herë të fundit se vetëm atë kam në këtë jetë.

        Pasi e lejuan hajdutët,mer fyellin dhe i bie më të qarë duke i thënë nëpërmjet melodisë  Tanës që të zgjonte babanë e të vinin ta shpëtonin se në stan kishin rënë hajdutët.Tana e zbatoi porosinë,babai i saj mblodhi burrat e fshatit dhe vajti e shpëtoi bagëtinë e bariun dhe… pastaj dasma në mes të fshatit etj etj.

           Varianti që më dha Andrea Çipa është ;

              Tiriri mori Qeranë/Ngrehu dhe zgjuaj banaë

               Hajdutët në stan seç ranë/Mua lidhurë më kanë

               Qen korbec në shtrug e vranë/Dash’ jallush në hell e kanë

                Dhënt’ i muar edhe vanë/Kaptuanë Llogaranë

                Tiriri o moj Qeranë.

          Ky është teksti edhe për të gjithë variantet e tjera,ose përafërsisht ky.Në variantet e tjera nuk përmëndet Llogaraja por dhe as ndonjë mal tjetër.

          Në një variant të Zagorisë përmënden disa cilësime  për kalin që duhet të marë babai i Tanës për të zënë hajdutët,por pa ndonjë shpjegim llogjik si ;

          Në mart-o kalin e bardhë/I arin këtu tek janë

          Në mart-o kalin e zi/S’i  arin as në shtëpi.

          Tjetër, ndryshimi i emrit nga Tanë në Qeranë nuk ka ndonjë  rëndësi për tu ndalur.       

          Dhe nuk do isha ndalur fare te kjo këngë sikur të mos më binte në duar një numër gazete në faqet e të cilës shkruhej se;- një familje andej nga Gramshi ruante si relike familjare as më pak e as më shumë po pikërisht fyellin e Tanës ,sepse me këtë emër njihet tani kënga dhe fyelli.  Emri i bariut te dashuruar s’përmëndet gjëkundi në histori.

        Fillimisht e lexova si një kuriozitet,bile dhe u kënaqa  nga fakti që paska familje të tilla që ruajnë relike të tilla dyqint e ca vjeçare në shtëpi.Bile edhe të padëmtuara fare nga luftërat dhe koha.S’ke ç’i thua,fyell i fortë paskësh qënë ai që ja këndoi Tanës atë melodi famoze.

        Por dalngadalë fillova të dyshoj dhe të rezervohem në të vërtetat e gazetës.

        Mu kujtua dhe sqarimi që më dha rapsodi Andrea Çipa për origjinën e kësaj kënge nga Lumi i Vlorës  dhe sdi pse fillova ti analizoj elementët e saj dhe të bindem për origjinën labe të kësaj kënge.Sepse;

       1-A mund të jetonte fyelli apo jo kaqë vjet këtë unë nuk e di,por disa gjera i di mirë ama.

      E para gjë që di është se kjo këngë është shumë më e vjetër sesa pretendojnë banorët e Gramshit.Kjo këngë është thjeshtë një vajtim ,një vajtim melodioz dhe jo me ligje.Në fillim ka qënë melodia  e fyellit, më të qarë.Një bari diku  vajton vetminë apo një rezik imediat apo që i afrohet.Apo thjeshtë vajton që ti vijë dikush e të mos e lejë vetëm,se është djalë i ri dhe po i shkon mosha në vetmi.

       Në fillim ka qënë melodia.Barinjtë tanë e shkojnë gjithë ditën  edhe sot me melodi të tilla.Dhe këto melodi dëgjohen e pëlqehen nga vajzat e gratë e fshatit që i dëgjojnë kur vijnë tufat nga kullota.

       Barinjtë e kanë gjë të zakonëshme të bisedojnë me njëri tjetrin  apo me dikë tjetër  me tinguj fyelli apo dyjareje dhe të mos e ndjejnë mungesën e fjalëve.

       Barinjtë tanë edhe sot e kanë të zakonëshme që ta kalojnë ditën në shoqërinë e tingujve të fyellit dhe nëpërmjet tij të shprehin ndjenjat e tyre,qofshin ato brenga e derte apo dhe dashurie e malli.

         Ta dëgjosh një bari kur i bie fyellit’’ më të qarë’’ mund ta pyesësh pa gabuar se për kë vajton.Dhe mos u habit po të përmëndi ndonjë emër njeriu të vdekur dikur diku.

          Kjo është bota e vetmuar e bariut,botë prej të cilës lindi dhe logatja. 

          E si të mos lindte kjo botë një melodi të tillë e cila që nga nota e parë e gjer tek e fundit kishte në qëndër jetën baritore,tufën e deleve,qenin besnik,dhe në skaj të saj si gjithnjë një vajzë e dashuruar.Të gjitha këto të rezikuara nga një grup hajdutësh,pra të gjitha këto në zgrip të jetës.

     Prandaj themi se e para ishte melodia dhe jo një melodi sidokudo,por një melodi vajtimi.Përvoja na ka mësuar se jeton më gjatë melodia e vajtimit se sa melodia e  gëzueshme.

        2- Melodia ishte shumë e bukur,por melodia si melodi nuk mund të jetonte gjatë.S’kishte inçizime  e regjistrime muzikore atëherë.Duhej gjetur mënyra si ta bënte  jetëgjatë këtë melodi.Dhe mënyra u gjet thjeshtë e bukur;-Ju krijua një tekst kënge,një tekst kënge nga jeta baritore,nga ajo jetë që e njihnin më së miri.

Dhe ky tekst shoqëroi këtë melodi.Krejt e kundërta e asaj që duhej të ndodhte realisht;të krijohej teksti dhe pastaj melodia. Ose njëkohësisht të dyja.Por jo këtu  melodia është një kryevepër dhe teksti…le të themi i arirë.Fakti  i egzistencës së disa motërzimeve nuk ja ul vlerat tekstit  se dhe  ato janë të të njëtit nivel.

       Realisht teksti ka gjithë elementët e duhur për të qënë tekst i bukur për një këngë  vajtimi.Kemi një  bari me bagëtinë e tij të zënë robër nga një grup hajdutë.E çmund të qe më e rëndë për një familje barinjsh sesa grabitja e gjithë tufës së bagëtisë.Kjo familje ishte e destinuar të vdiste,të shuhej.

     Dhe mendoj se bariu që dërgon mesazhe me fyell,më shumë se për dashin e pjekur në hell dhe qenin e vrarë,apo veten e lidhur në lis,në prag të varjes,dërgon mesazhe e jep alarmin për  shuarjen e  krejt familjes apo fisit si pasojë e grabitjes së bagëtisë.Se ,sidoqoftë nesër ,edhe po ta falnin hajdutët,mbi të dhe familjen e tij do binte patjetër  përgjegjësia  e vjedhjes së kopesë .Se nuk bëhej fjalë për një dash a për një dele që e rëmbeu bisha dhe hajde se do ja zbresim nga haka  e punës.

 Bëhet fjalë për gjithë kopenë. Etj etj.Tani të shtojmë te ky tekst edhe një vajzë të dashuruar që ta ëmbëlsojmë pakëz  historinë,më mirë na del.Bile kjo vajzë  e përkthen gjuhën e fyellit të bariut,a se e njihte a se rinte pa gjumë nga sevdaja.Mere si të duash.Që do qajnë gjithë vajzat kur ta dëgjojnë këtë histori,kjo dihet.Por ama do e mësojnë këtë këngë dhe do ja tregojnë edhe shoqeve të tyre,duke e përhapur në këtë mënyrë.Tjetër gjë pse do ëndërojnë të tëra vajzat që të jenë edhe ato njëfarë ‘’ Tanë’’ për bandillët e tyre,por ama ,vetëm që  të mos pësojnë gjë nga ata dreq hajdutët.

       Mund të vazhdojmë me ëndërime vajzërishte sa të duam,por e kishim fjalën që ne mendojmë se teksti dhe melodia kanë një farë  distance kohore midis tyre.

       A mund të ndodhë kjo.Unë them se po dhe po ju jap një rast tjetër edhe më në hershmëri.A e kini pasë statujën e Hyjneshës së Butrintit,Deas.E pra ,te kjo statuje,trupi,shtati është gdhendur shumë vjet përpara se të gdhendej koka.Pra kishim një trup,një shtat njeriu,në rastin konkret thuhet se ishte Apolloni ,te cilit i duhej një kokë sepse gdhendësi,skulptori i parë kishte vdekur a qe vrarë.Atëherë,mjeshtrat e kohës gdhënden kokën e famëshme të Deas dhe ja vendosën shtatores së Apollonit duke na dhënë se bashku një kryevepër.Tjetër gjë se ne jemi mësuar të shohim vetëm kokën e Deas dhe pak veta dinë se kjo kokë ka patur një shtat të mermerte.Bile jo vetëm në këtë rast.Statujat e lashta gdhendeshin në këtë mënyrë,koka veç e shtati veç dhe me pas bashkoheshin në nje trup.Kureshtarët le ti shohin me vëmëndje statujat e mermerta të antikitetit dhe kanë për të gjetur vijën e bashkimit të kokës me trupin.

        Por të kthehemi te Tana.Veshja e melodisë me  tekstin e arirë bëri që të dallohej edhe nga ‘’të verbërit’’ Tana  dhe vetëm Tana.

         3- Po prapë kemi probleme.Nga doli ky emër ‘’Tana’’ në një zonë të myslimanizuar të mbushur plot me Bajame e Zejnepe.Sepse mosha që i japin në Gramsh  reth 250 vjet më parë është pikërisht  koha e ‘’marshimit’’ të myslimanizimit në vendin e  jetën tonë.Ky është një argument më tepër që përforcon idenë tonë se teksti është i mëvonshëm,bile emri i heroinës është edhe më i vonshëm nga teksti i këngës.S’mund të ngremë hipoteza se si ka qënë,por mund ta krahasojme me emrin  e variantit pilurjot .

     Bregdeti nuk u myslimanizua dhe megjithatë emrin e heroinës e ka Qeranë.         

     Po nga  na doli ky emër në Bregdet.

     Egziston një variant i shpjegimnit të emrit Akrokeraune.Shkencërisht kjo shpjegohet  Malet mbi(tejë)Keraunë,por  shpjegohet nga populli edhe me dy emra te rinjsh të dashuruar,Akro dhe Qeranë. Faktikisht emri Qeranë është dhe sot  shumë i përhapur në zonën e Bregdetit dhe të Labërisë.

      Pra dua të them se Qerana është më shqiptare se Tana,me autoktone.Ky është edhe një tregues i asaj që thame më parë,që në fillim ishte melodia dhe pastaj ju shtua  teksti dhe në fund… emri Tanë.

         4- Kjo është melodi me fyell.Po fyelli që në antikitet ka qënë vegla muzikore e zonës  së bregdetit dhe më pas u shtri në gjithë Labërinë.Mjafton të kujtojmë Panin e Madh me fyellin,apo dyjaren e tij që te kemi të drejtë pretendimi për origjinën reale të zonës së Lumit të Vlorës të kësaj kënge.

         Nuk mund të kuptohej një bari në Labëri pa fyell,culë apo dyjare.Nuk mund të kuptoje një shtëpi në Labëri e Bregdet pa një vegël të tillë.

          Ai,fyelli,qe shoku e miku i bariut,miku të cilit i  tregoheshin gjithë të fshehtat e shpirtit.

          Nuk e di në se zona e Gramshit ka edhe vegla të tjera muzikore,por Labëria ka fyellin sa për gjithë veglat e botës.Pra është normale që  këtë mik të vetëm  të jetës baritore  të ngrihej një këngë si kjo.

         Nuk është hera e parë që vajtohet me fyellin e bariut.Por është një nga rastet e shumta që vajtimi me fyell është kaqë i përsosur artistikisht.

       5- Pastajë…,babai i Tanës mblodhi burat e fshatit të cilët u sulën dhe e shpëtuan bariun dhe tufën etj etj.Po ju kujtoj se në Labëri e Bregdet  ka qënë zakon zgjidhja fshatshe e problemeve,që nga punët e shumta dhe voluminoze të stinëve dhe gjer te …reziku që mund tu vinte nga jashtë.Ky mobilizim i menjëhershëm i bashkëfshatarëve është shprehje e një tradite dhe praktike kolektiviteti e cila për nga vetë natyra dhe përvoja e jetës në Bregdet e Labëri ka qënë në shkallën më të lartë.

     6-Ndonëse jeta baritore mund te jetë e ngjashme midis Lumit të Vlorës dhe Gramshit unë theksoj se gjithë  Labëria e kishte të vetmin burim jetese jetën baritore dhe është e kuptueshme që  hymnet muzikore t’ia kushtonte asaj jete.

     7-Por te kjo këngë kemi edhe  një tufë me ‘’hajdutë’’.Do apo nuk do ti, këtu përjetësohet edhe hajduti,ngrihet në art edhe hajdutëria,vjedhja,pavarësisht se këtu ngrihet në sensin negativ.Por përsëri nuk harohet që të paraqiten  tepër njerëzorë këta hajdutë,e lënë bariun t’i bjerë fyellit edhe njëherë.Në realitet,asnjë hajdut i vërtetë nuk do bënte një tolerim  të tillë kaqë të rezikshëm .Dhe hajdutët qenë vetë fshatarë dhe fyelltarë dhe në mos gjithë mesazhin,kuptimin e tij nuk e kishin të vështirë për ta kuptuar.Kjo dëshmon  atë që cituam më sipër;që e para ka qënë melodia dhe më pas teksti,Tana e subjekti  rozë.

      Nejse,ne e kishim fjalën që përmënden dhe hajdutët në këngë,pra lartësohen në artin gojor të popullit.E po këngë me hajdutë dhe për hajdutë ka vetëm Labëria.Bile bile edhe komitët quheshin thjeshtë e shkurt ‘’hajdutë’’.Jo me përbuzje,por me nderim.Mos doni t’ju kujtoj psh Shemo ‘’Hajdutin’’ e Manalatit të Gjirokastrës i cili gjithë sa grabiste ndër të pasur, i përdorte për të martuar vajzat  e të varfërve dhe të vejushave.

         Pastaj ,ka patur një kod të pashkruar në Labëri,po të mos ishe i zoti të vidhje,nuk të jipte njeri nuse.

       8-Hajdutët i morën dhëntë e vanë,kaptuanë Llogaranë.Ama Llogaraja ja ku është e s’ka lëvizur nga vëndi.Ndokush do thotë;-Është shtuarë më von si falsifikim.           

         Me këtë llogjikë dhe unë kam të drejtën të them;-Te  varianti juaj e kanë hequr emrin e malit,siç u miret qëllimisht  për mos identifikim pasaporta  viktimave.Etj,etj.

     Unë nuk e di në se  vërtet ajo familje nga Gramshi ruan ndonjë fyell si relike 250 vjeçare.Po qe kështu, u lumtë dhe ua kam zilinë.

       Po sa për këngën e Tanës apo të Qeranës,ose më saktë ,sa për melodinë famoze të veshur me kostumin e Tanës apo të Qeranës,bëjnë mirë të mos nxitohen.

       Sepse lindin shumë pyetje që duan përgjigje.

                                            REFRENI…

      

    1-     Shkak për tu marë me këtë  temë u bë një mort i rrëndë që ndodhi para  disa  kohësh në fshatin tim.Kishte vdekur një i afërmi im dhe as që diskutohej prania ime në ksodh.

        Rrija në dhomën e burrave,ku bisedat ndërpriteshin shpesh, si  nga vajtimet e grave  ashtu  dhe të burrave.Gratë vajtonin te dhoma ku mbahej  i ndjeri,por kur donin të ngushëllonin babain  a xhaxhain,vinin te dhoma e burrave,por ama vinin me vajtim në gojë,dhe ngushëllimet i bënin  përmes pauzave të vajtimit.Mosha e re e të ndjerit e bënte edhe më të rëndë  mortin,më prekëse ligjet.Unë po ju them, se  nga dhoma e burrave  dilnin shpesh burra të njohur për forcë e përvojë jete,vetëm që mos ti shihte njeri ashtu të përlotur.Sepse vajtimet e motrave dhe të nënës së të ndjerit,edhe gurin të çanin,ishte pak.Unë edhe tani nuk mund ti citoj ato si shëmbuj në këtë shkrim.Edhe për arsyen se ngjarja është e freskët.Pas disa viteve, ndoshta.

         Por ndërsa  mendoja këto ditë  për këtë mort,për fatin e keq të atij djali,për dhimbjen që u la në zemër nënës,babait,motrave të tij,dhimbje që ato u  përpoqën ta shfrenin nëpërmjet vajtimeve,befas m’u kujtua diçka ,që më bëri të merem  me këtë temë sot.

         Gjatë vajtimit, nëna e të ndjerit,thoshte  vargun e parë të vajit dhe pastaj rëndom vijonte me vargun tjetër,psh ;-’’zëmëro o djalë,shpirti im o djalë’’ duke e përsëritur këtë si një refren pas çdo vargu.Në vajtimin tjetër që bëri e jëma kishte  një tjetër ‘’refren’’.Motrat e tij si ‘’refren’’ përdornin vargun;’’I ziu vëlla,xhan-o o vëlla’’ duke ndryshuar gjithmon  nëpër vajtime të ndryshme.

          Rëndom nëpër tekste studimesh ky i ashtuquajturi ‘’refren’’ interpretohet si ‘’një moment pauze,që i jep mundësi vajtores të  mendojë vargun tjetër të vajit’’ etj etj.E pranoj që edhe unë këtë mendim kam patur dikur për  këtë ‘’refren’’ dhe e kam pohuar  diku.

         Por tani që po ri e mendoj këtë moment nga ky morti i fundit, më kujtohet shumë mirë se;- si në vajtimin e nënës së të ndjerit,si në vajtimin e motrave,apo të grave të tjera vajtore në dhomën ku mbahej meiti ashtu dhe në vajtimin e  babait,xhaxhait dhe burrave të tjerë,roli i ‘’refrenit’’ ka qënë krejt tjetër.

         Nuk ishte refreni ‘’në shërbim të krijimit të  një pauze për të menduar vargun tjetër të vajit’’por ishin të gjitha vargjet e tjera të vajit në funksion të përforcimit të ‘’refrenit’’.Nëna krijonte vargje brilante  dhe ato vargje i kushtoheshin vetëm e vetëm atij,të ndjerit që ajo e quante  thjeshtë ‘’zëmër-o o djalë,shpirti im o djalë’’,motrat krijonin vargje për ‘’të ziun vëlla,xhaninë vëlla’’.

         Në se të gjitha vargjet vajtoheshin,ta quajmë me një notë të lartë,ky që ne e quajmë ‘’refren’’ vajtohej me një notë akoma më të lartë,gati gati  me ulërimë,duke u shoqëruar kjo edhe me çjerje të faqeve gjer në gjakosje apo shkulje të flokëve.

        Ky ishte thelbi i vajtimit,’’zëmëra djalë,shpirti  im o djalë’’ dhe jo vargjet plot elegance e figuracion,që vetëm zoti e di, si i nxirte aqë brilante e të bardha shpirti i nxirosur i  nënës apo motrave  të të ndjerit.Ky është si të themi,trungu ku degëzoheshin degët e vargjeve plot lulim figuracionesh e gjelbërim ritmi e rime.

        Pra të gjitha vargjet e bukura plot finesë  te vajtimit mbaheshin te ky  trung i ashpër ashtu siç ndodh realisht në jetën e pemëve.Është trungu  që thith ushqimin nga thellësia e tokës nëpërmjet rënjëve të tij shkaku  që jeshilon dhe lulëzon pema e mollës psh.Lulimi i luleve të mollës na kujton, psh se erdhi pranvera,se do prodhohen shumë mollë nëpër degë etj etj,ashtu si vargjet elegante të vajtimve na kujtojnë se ka vdekur filani,biri i filanes etj etj,por ama e para është gjithmon  molla vetë,trungu i saj i ashpër dhe pastaj vijnë gjethet e lulet.

        Për të ilustruar sa më sipër,në rast se jini dhe ju dakort,po sjell në kujtesën tuaj,pjesërisht vajtimin e të bijës së Kapedan Zerbin Çakallit të cilin e kemi botuar te libri ‘’Shënjtëria e iso-s’’ dhe që thotë ;

-Ç’u çkul oxhaku në grikë

I ziu baba,korba o baba

O Zerbin sofërjeshiltë

I ziu baba,korba o baba

Po kush do ti presë miqtë

I ziu baba,korba o baba

Abdylin e Frashërllinjtë

I ziu baba,korba o baba

       Siç shihet  më sipër‘’rëfreni’’ ‘’I ziu baba,korba o baba’’ është shumë larg të qënit  ‘’varg artistik’’ në raport me vargjet e tjera.Por ama ,sado të bukura të paraqiten vargjet e tjera të këtij vajtimi,ato janë thjeshtë në shërbim të ‘’refrenit’’,ato janë gjethet dhe lulet e asaj që në e quajtëm trungu i mollës.Aty e kanë burimin,andej dalin dhe për të përforcuar atë,’’refrenin’’ lulojnë si lulet e mollës

       Dhimbja qëndron pikërisht të ‘’refreni’’ dhe s’mund të krijohet asesi një varg tjetër në këtë vajtim që të jetë  jashtë  ose larg,pale më në kundërshtim me këtë ‘’refren’’,ashtu si në një mollë s’mund të gjëndet një ‘’degë dardhe’’ pa qënë e mbolasur  artificialisht.Në një vajtim tjetër mund edhe të  qortohet i ndjeri për ndonjë gjë dhe pikërisht te rëfreni,por jo te ky vajtim.Do bëhet një tjetër vajtim,ndoshta edhe nga ndonjë vajtore tjetër.

      Ajo që bie në sy dhe në këtë rast është fakti se ‘’refreni’’ është shumë i thjeshtë,shumë prozaik,vërtet si  një trung shekullor i një peme me lëkurë të ashpërsuar nga motet e kohërat.Nga kjo  konkludojmë se ai,’’refreni’’ është më i vjetër,më i lashtë në kohë se vargjet e tjera të vajtimit.

       Nga kjo konkludojmë se ‘’në fillim ka qënë …’’refreni’’… dhe pastaj,shekuj më von ka ardhur vajtimi me ligje,duke u vërtitur ato,ligjet,vargjet pra,reth ‘’refrenit’’.

       Njeriu në fillim ka ‘’bëlbëzuar’’ duke vajtuar emrin’’baba,mama,djalë,vajzë’’etj etj dhe më von ka ngritur vlerat e tyre në artin mortor të vajtimit.

       Kjo duket edhe te fakti se vajtoret në  fillim te vajit nisin të ‘’rënkojnë’’ dhe bëlbëzojnë fjalët e ‘’rëfrenit’’ si djalë o djalë,bijë moj bijë,i ziu baba etj etj dhe më pas,pas kësaj  parapregatitje shpirtërore, sipas regullave e ‘’radhës’’ nisin vajtimin me vargje të vajit.

        Ky,që ne e quajmë ‘’refren’’ vetëm e vetëm se përsëritet pas çdo vargu si një refren i vërtetë ,duke qënë kështu ‘’në regull ‘’ me fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe,nëpër vajtime është tepër i thjeshtë ,tepër arkaik,me pak fjalë,por që gjithnjë tregon thelbin  e fenomenit,tregon se ai që ka vdekur është babai,vëllai,motra,nëna etj etj e vajtores.Dhe vajtoret nuk përtojnë ta vënë në dukje këtë lidhje sado jo poetike që mund të jetë.Tonaliteti i lartë i vajtimit të këtij refreni dhe gjestet që e shoqërojnë si shkulja e flokëve apo çjerja e faqeve

e bëjnë tepër rënqethës dëgjimin e tij.

         Por mund të ketë edhe raste që ‘’refreni’’ të jetë  jo vetëm me një varg,por me dy vargje si psh’’-djalë o djalë i ziu djalë

                            korba mëma, rënjëdalë’’

  ose dhe më shumë vargje dhe ca më tepër edhe elegantë si psh refreni i një vajtimi;

         -Motër zeza motëro

          mavro e mavrisuro

          gur i rokullisuro.

       Veçse ky lloj refreni është tepër i ri në moshë në raport me refrenet e tjera të sipërcituara.Them tipi i refrenit dhe jo ngjarja ku është vajtuar.

        Por mund të kemi edhe vajtore që skanë lidhje fisnore dhe gjaku me të ndjerin,atëherë si i bëhet për cilësimet në ‘’refren’’.

         Për nënat të gjithë djemtë janë  thjeshtë’’djem,bij të nënës’’,të gjitha vajzat janë thjeshtë ‘’vajza,bija të nënës’’ etj.Po të vish në Pilur,të gjitha gratë e plakat të drejtohen me fjalën ‘’xhan,shpirt’’ psh si je o xhan.Ku do vesh o shpirt.

         Në bregdet të gjitha gratë të drejtohen me  fjalën ‘’jet-o’’ si psh;Si u gdhive jeto?I kuja je ti o jetë?

         Kur bota e dhimshur e grave ka  nxjerë një fjalor të tillë dhimshurie e dashurie njerëzore,është tepër i thjeshtë  dhe i natyrshëm artikulimi në vajtim i fjalës bir,bijë etj dhe për djemtë e vajzat e fshatit apo të fshatrave të tjera.Për sa u përket nënave,ato janë gjithmon e kudo vetëm ‘’nëna’’.

          Por dhe në rastet kur vajtorja është tepër e largët a për një arsye tjetër nuk përdor fjalën ‘’bir’’,përsëri gjen një mënyrë tjetër elegante për ta evidentuar dhimbjen e saj si psh te vajtimi i njohur;

              Po vjen lumi turbullo

                                   Turbull lumi turbullo

               Bjen një bej të mbyturo

                                     Turbull lumi turbullo

               Del e jëma bregut-o

                                       Turbull lumi turbullo etj etj 

           Këtu refreni është vargu ‘‘turbull lumi turbullo’’ që na  turbullon  vetëdijen me dhimbjen që mbart në vetvete.Ndoshta ky refren u vendos më von,pikërisht kur ky vajtim u bë këngë,por ne  nuk e dimë me siguri  prandaj nuk këmbngulim.  Ama,kjo asgjë nuk i prish tezës sonë të mësipërme të prioritetit të refrenit në vaje,ndajë le të rijë  aty ku është.

            Por lipset të dihet që gjithnjë nëpër vajtime i kushtohet rëndësi fjalës së parë të nisjes së vajit sepse  kjo fjalë është si shtegu malor ku do kalojë gjithë  ‘’karvani’’ i ligjërimeve.Ky mund të fillojë me vargje të tipit.. ‘’Ç’u gremis një këmbë mali’’ duke na dhënë që në fillim përmasat e gjëmës së ndodhur,por mund të vëjë në lëvizje edhe vetë malit si psh;’’Më zu mali ndënë vetë’’ ose ‘’Bjer o Mjegullosh pse s’bie’’ apo ‘’Qeparoi majë shkëmbi/Pataksem si s’lot nga vëndi’’.Por mund të ndodhë që dy vajtime të ndryshme si në kohë ashtu dhe në  vënde ,të mbajtur nga persona të ndryshëm të kenë fillesën të njëjtë dhe të mos kemi të bëjmë  fare më ‘’kopjim’’ si psh;                                  -Qaj o Çikë me gjinikë

                                           Se Stella ime ka ikë

                                           E kanë therrë me thikë- vajton një grua pilurjote motrën e saj të masakruar familjarisht në malin e Sasaj.Vajtimi tjetër në Qeparo dhe në një kohë më të herëshmë thotë;                     

-Qaj o Çikë me gjinikë

Se drëri juaj ka ikë

Sokrat Leka yll e dritë

Që i shtij hasmitë frikë.

      Nisja e vajtimit me  Malin e Çikës është shumë i zakonshëm  në Bregdet sepse Mali i Çikës është pjesë organike e jetës së Bregdetasit,por edhe për faktin se të paralajmëron për një vajtim ‘’madhor’’ si për nga vargjet ashtu dhe për nga dhimbja që mbart që ska të bëjë vetëm me fatin e një familjeje.

      Rasti i vdekjes se kapedanit qeparotas Sokrat Leka  ishte një dhimbje e madhe për gjithe Bregdetin sepse ky ishte prijësi i Bregdetasve në disa beteja trumfuese.

      Rasti i gruas pilurjote të masakruar familjarisht në mal të Sasaj ishte  një vrasje e ‘’mikut në besë’’ dhe si e tillë provokoi një hakmarje  massive,si dhe mbledhjen urgjente të vilajetit të Himarës.

       Të dyja qenë goditje të rënda për Himarën,ndaj ishte normale që edhe ‘’mali i Çikës të qante me lotë’’.

        Por në se kanë fillimin të njëjtë,refrenin e kanë të ndryshëm ,refreni i vajtimit të  gruas pilurjote është shumë familjar,me fjalën ‘’motëro’’ ndërsa vajtimi i Qeparoit ka dimensione me të gjëra edhe pse  thotë vetëm ‘’ U’ e zeza u’ ‘’.

2-                 Pasi u binda se ‘’refreni’’është i pari dhe pastaj vjen vargu i vajtimit,bazuar dhe te teza se kënga  buron nga vajtimi, fillova të shoh pozicionimin e refrenit të këngëve tona iso-polifonike dhe ecurinë e  tij nëpër kohë e stile të të kënduari.

Konkluzioni ishte tepër interesant dhe pikërisht;

a-Në fillim kemi patur  refren të tipit’’O shokë more’’ etj që përsëritej pas çdo vargu,refren që nuk thoshte asgje në veçanti, por vetëm bashkonte zërat e këngëtarëve.Kjo ka qënë në kohën kur nuk qe ndarë kënga  iso-polifonike në bazë të trevave apo fshatrave.Me këtë tip kënge këndohej  kudo në Labëri,Bregdet,Mallakastër etj etj.

b-Por edhe refreni filloi të specifikohej dhe të ndahej duke ardhur te një cilësim i përcaktuar që tregonte diçka të veçantë si ngjarje,kohë apo njeri psh;

                            Dërgon Gjolekë spanoi

                                                            Gjoleka

                            Tafil Buzit të mi thoi

                                                          Gjoleka

                            Gjoleka se turpëroi

                                                         Gjoleka

                            Çau dyzetmij’ e shkoi

                                                        Gjoleka

       Ose te kënga;

                               -Sylarme moj grykëzën

                                                                    Sylarme

                                Dil në port apo stë lënë

                                                                    Sylarme

                                Mos je yll a mos je hënë

                                                                    Sylarme

                                Mos je mollë për të ngrënë

                                                                   Sylarme

       Apo kënga tjetër;

                                      -Telatë po ven e vinë

                                                                         Telat-o

                                       Po flet Kota me Kaninë

                                                                            Telat-o

                                       Flet Guxoni me Telinë

                                                                           Telat-o

                                       Qish do ja bëjmë nashinë

                                                                            Telat-o

                                       Shqipëtarët na arinë

                                                                            Telat-o

                                       Përmbi tela u vërvinë

                                                                           Telat-o

       Shëmbuj mund të sjellim plot nga repertori i iso-polifonisë por ajo që ne duam të theksojmë është fakti se refreni në këtë  mënyrë dëshmon se diçka ka nisur te ecë të kënga iso-polifonike për të aritur më pas te refreni  me dy-tri fjalë si  te kënga;

    c- O moj ti që stë do burri

                                            Ti moj ti

         Pa qasu pakëz te muri

                                            Ti moj tij

           Refreni filloi të ecë,hajde mbaje tani.Nga refreni një fjalësh dhe dy-tri fjalësh kalon menjëherë te refreni njëvargor si më poshtë;

    ç-    Dërgon pashai ferman-o

                                                 Lule Luman Bala lule

           Ta zini Luman të gjall-o

                                                Lule Luman Bala lule

           Dhe ta zëmë dot se mbam-o

                                                Lule Luman Bala lule

            Se na grin të gjith me pall-o

                                                 Lule Luman Bala lule

       Unë nuk e di në se Dukati vijon ta mbajë  dhe ta ruajë këtë stil të kënduari,por unë do tu thosha se është thesar i vërtetë dhe e vlen .Unë u ngazëlleva kur e dëgjova  nga K.V. Dhe me që jemi në Dukat,le tja marim dhe një kënge tjetër që këndohet në të njëjtën mënyrë dhe më të njëjtin tip refreni;

               Të dy Meçajtë kur del-o

                                                     Të dy Meçajt o bo boo

                Një në kal e një në pel-o

                                                    Të dy Meçajt o bo boo

                Stolisurë salltanen-o

                                                   Të dy Meçajt o bo boo

                                                                                                

d-                 Te refreni njëvargor futet edhe një tip më vete refreni i cili nuk përsëritet pas çdo vargu a strofe,por vetë vargu luan rolin e refrenit.Le ta ilustrojmë këtë rast me  këngën e mëposhtëme;

                 1-         Bie në gjum e smë zë

                                                      Më bënet në ëndërë

                    2-      Më bënet në ëndërë

                                                      Një si xhinde fëmërë

                      3-   Një si xhinde fëmërë

                                                        Sikur loz e qesh me të

                    4-       Sikur loz e qesh me të

                                                         Zgjonem e nuk sho’ asgjë

                       5-   Zgjonem e nuk sho’ asgjë

                                                         Ja pëlcas të qaritë

 Çfarë ndodh realisht në këtë këngë?Një gjë shumë e thjeshtë dhe  praktike,këndohet vargu i parë’’Bie në gjum e s’më zë’’ dhe vargu i dytë ‘’Më bënet në ëndërë’’luan rolin e refrenit për vargun e parë.Për një moment mendon se ky do jetë refreni i gjithë këngës,por ja që marësi si varg primar kur ja mer për herë të dytë,apo le të themi te strofa e dytë dyvargore shënuar prej nesh me nr 2,si varg i parë del pikërisht ai,refreni.Marësi këndon me zë të fortë’’Më bënet në ëndërë’’ dhe refreni çuditërisht këtë herë është krejt tjetër,është pikërisht vargu pasardhës-‘’Një si xhinde fëmërë’’.Te strofa e  tretë marësi këndon;’’Një si xhinde fëmërë’’ dhe pas tij vjen refreni ‘’Sikur loz e qesh me të’’.Ky refren i i strofës nr 3 bëhet varg i parë te strofa nr 4 dhe si refren vjen vargu ‘’Zgjonem e nuk shoh asgjë’’ i cili nga ana e tij bëhet varg prima rte strofa nr 5.

Kjo teknikë e të kënduarit duke luajtur vargjet të dy rolet,edhe si varg nisës edhe si refren është një teknikë shumë e njohur dhe shumë e vjetër e të kënduarit me grup iso-polifonik ,pavarësisht se nga momenti kur këndohet mund të duket sikur nuk ‘’respektohen’’ shumë rolet dhe funksionet e zërave.Unë ju them se asnjërit ‘’nuk i shkelen të drejtat’’ në këngë edhe kur janë këngë gazmore të tipit;

                           - Ku më hodhe moj sevda

                                                      Te porta me zavëza

                             Te porta me zavëza

                                                       Ku hyn meskëputura

Apo  kënga tjetër;-Moj porta me llamarina

                                                       Dil o krushku yn’ e prina

                                Dil o krushku yn’ e prina

                                                        Se vjen dhëndëri me trima etj etj

   dh-      Shëmbujt e refrenit njëvargor janë të shumtë në këngët tona iso-polifonike dhe  mund të mos   reshtim së  treguari por ja që edhe kjo fazë është  tejkaluar sepse kemi edhe refrenet që janë  edhe një strofë apo më tepër.Tipike në këtë rast janë këngët e Pilurit ,ku refreni jo vetëm ka një forcë të madhe ideoemocionale por edhe artistike si psh;

-O në të marça manushaqe

S’dua doktor e ilaç

O mos u ngut o zogu i shkathët

Bregu është  vënd i ashpër

 Ose te kënga tjetër e po këtij grupi;

-Nga kjo balt e kësaj toke

Mer një grusht e shtrydhe fortë

Pika gjaku do kullojë

Luftën e madhe tregon

Kemi derdhur gjak me okë

Ndaj lulëzon këjo tokë.

      

     Po kështu këngë me refren njëstrofor apo më shumë  janë edhe këngët e grupit të Bënçës apo shumë këngë të tjera nëpër grupe të ndryshme.

      Por ajo që duhet theksuar në këtë drejtim është fakti se sa më të  shumta të jenë vargjet e refrenit,aqë më të reja janë tipet e këngëve.Për ilustrim po ju kujtoj këngën e grupit të Pilurit ‘’Shko moj shko kuac e kuqe’’ me refrenin e mëposhtëm;

                            Shko moj shko kuac e kuqe

                            Se dritën hënës ja zure

                            Lere hënën të ndriçojë

                            Dhe malin ta zbukurojë

                            Shko dhe rrotulloma synë

                            Mos më le vetëm në brinjë.

       Kështu pra,ky  tipi i të kënduarit të këtij grupi  iso-polifonik , me një refren  njëstrofor apo edhe më shumë,është tipi më i ri i këngës iso-polifonike në raport me këngët e tjera me refren njëvargor apo me refren me një apo dy-tre fjalë.

       Të kuptohemi qartë,e kam fjalën për tipin e të kënduarit dhe jo për këngë të veçanta,të cilat mund të krijohen apo të këndohen edhe sot sipas tipit më të vjetër të këngës,psh me refrenin njëvargor dhe të jenë tejet të suksesëshme.

       Si shëmbull mund tju sjell këngën e famëshme;-Janinës ç’i panë sytë/Janin-o

këngë kjo e krijuar dhe e kënduar sipas tipit më të vjetër të këngës iso-polifonike   por me një interpretim virtuoz në ditët tona.

e-                  Këngët e Himarës janë një kapitull me vete edhe në konteksin e  analizës dhe interpretimit të refrenit dhe konkretisht;

1 - Ndryshimi i tekstit të refrenit nga një strofë te tjetra.Pas strofës së parë këndohet një refren  ndërsa prêt që po ky refren të ripërsëritet edhe pas strofës së dytë,befas konstaton se ai ka ndryshuar si tekst.Ka ndryshuar si tekst por jo si melodi sepse melodia është e njëjtë.Psh këtë fenomen e hasim te kënga ‘’Himara’’.Pas strofës së parë e cila thotë;                     

-U trondite,tu drodh dora

Ti që spyet ku je gjëmë

Me pëllëmb kush të goditi

Kush të tha që stë kam nënë

vjen refreni si më poshtë ;-Të gjithë lulet me radhë

                                              Lulëzojnë në Himarë.

       Por ama pas strofës së dytë me tekstin  ;  -Bij e Vlorës moj Himarë

                                                                           Je bërë pre e zilisë

                                                                           Mos nusja margaritar

                                                                           Në zemër të Kaonisë… refreni ndryshon në ;-Kush ka lindur në Himarë

                        Krenohet që është shqiptar..,për tu ndryshuar edhe kjo pas strofës së tretë në;- Mbushur Himara me trima

                Që shkelin mbi vetëtima …duke u ndryshuar pas strofës së katërt në;

                   Kemi flamurin shqiptar

                   Që valvitet në Himar etj 

 Ky është një fenomen i ri dhe dëshmon për një ngritje dhe nivel të lartë artistik të grupit interpretues,por gjithsesi kemi një refren të regullt nga ana muzikore,ndonëse nga ana e tekstit është me përmbajtje të ndryshueshme .Por duhet të theksohet se në qoftë  se ka ndryshim  si tekst,nuk ka ndryshim si metrikë,gjë që e lehtëson muzikën e njëjtë të refrenit. 

2-  Te kënga ‘’Vajz e Valëve’’, mqse kjo këngë  është më e njohur dhe më e dëgjuar,nuk po e gjejmë refrenin në kuptimin  tradicional  të refrenit,pra nuk kemi asnjë fjalë,varg apo grup vargjesh apo strofë që përsëritet ritmikisht pas çdo vargu apo grup vargjesh..Le ta shohim konkretisht;

                                       Vajz e Valëve,

                                        Zemëra sja mban

                                        Mbi një gur anës së detit

                                        Qan e mjera ,qan e shkreta,qan e zeza qan.

                                        ……………………………………………..

                                        Vajz jetime jam

                                        Pa nën’ e baba

                                        Një që kisha një që desha

                                        Iku dhe më la e shkreta iku dhe më la           

                                                                                                                            

                                        Ju të bukur zogj

                                        Te ju kam një shpres’

                                        Ju që shkoni det e male

                                        Dua t’ju pëjes e mjera dua tju pëjes.

           

                                        Mos e patë vall

                                        Rron apo nuk ron

                                        Ndonjë lajm a ndonjë letër

                                        Vall’ a më kujton  o e mjera vall a më kujton.

Pra siç po shohim, këtu nuk kemi  fjalë,varg apo strofë  të ripërsëritëshme që ta emërtojmë refren dhe reth të cilit të vërtitet gjithë kënga.Dihet që refrenet janë pika më kulmore e një këngë si nga ana  ideoemocionale,ashtu dhe nga  vlerat artistike si të vargut ashtu dhe të  muzikës.

 A mos është kjo një mangësi e  novacionit të Neço Mukos te kënga himarjote?Po të qe i tillë,pra mangësi,gjëja më e parë që do sillte si reagim do ishte mosmiratimi  mbarëpopullor i këngës së tij,i ‘’avazit’’ himarjot te Neço Mukos.

Fakti që ky ‘’avaz ‘’ u pëlqye dhe mënjëherë  ‘’spostoi’’ emrin e Neço Mukos dhe u quajt ‘‘avazi himarjot’’ tregon  miratimin mbarëpopullor që ju dha.

 Atëherë lind pyetja;Ku është ‘’refreni’’ te kënga himarjote dhe konkretisht te kënga e mësipërme?Se te kënga  ‘’Moj nepërka pika pika’’ refreni është pikërisht ky varg dhe është shumë i dukshëm kur thotë;

                               Dola në udh e të prita

                                                          Moj nepërka pika pika

                              Ti nuk erdhe,unë ika

                                                          Moj nepërka pika pika etj etj

    Sado e çuditëshme që të duket,edhe kjo ‘’mungesë’’ refreni si fjalë,varg apo strofë bën pjesë në novacionin e  këtij artisti të madh sepse  refrenin e hoqi nga  teksti dhe e vuri te muzika.Refreni i këngëve himarjote,me përjashtime të pakta si  te  kënga e nepërkës që e cituam më sipër,nuk qëndron te fjalët,te teksti, por te melodia  e vetë këngës.Psh te kënga e mësipërme ‘’ Vajz e Valëve’’ melodia e vargjeve dytësore,për nga rradha. si ;-Mbi një gur anës së detit

                         Qan e mjera qan e shkreta qan e zeza qan

për të vazhduar te vargjet  dytësore të strofës tjetër që thonë;

                                                             Një që kisha një që desha

                                                             Iku dhe më la e shkreta iku dhe më la

për të shkuar   te vargjet e strofës tjetër;-Ju që shkoni det e male

                                                                 Dua tju pëjes e mjera dua tju pëjes

 apo më poshtë;- Ndonjë lajm a ndonjë letër

                            Vall a më kujton o e mjera vall a më kujton

Pra,te këto vargje,që normalisht duhej të ishin refreni i kësaj kënge,te këto vargje,por këtë radhë te melodia e tyre është refreni.Jo si tekst,por si melodi.

Këndojeni apo dëgjojeni me vëmëndje të kënduar nga  grupi famoz himarjot dhe do më jipni të drejtë.

     Është e para dhe e vetmja herë  që në këngët tona iso-polifonike një karakteristikë e tekstit dhe e melodisë,ndodhet vetëm te melodia.Dhe kështu janë shumica e këngëve të  ‘’avazit’’ himarjot të Neço Mukos.Ai zgjodhi që ta vendosë refrenin te melodia duke e  ‘’lehtësuar ‘’ tekstin  nga kjo ‘’barrë e rëndë’’.

     Le të dëgjojmë bashkë këngën ‘’Kush është lule vilajeti’’,kënga hymn e Himarës,ngritur nga Nase Beni dhe  kënduar nga grupi i Neço Mukos;

                             Kush është lule vilajeti

                             Që bota kanë sevdanë

                              Himara në breg të detit

                              Ftisur në Akroqeranë

                              Rreth e reth anës së detit

                              Shtatë fshatëra që janë

                              Si sorqedh janë mileti

                              Ama trima kapedanë

                              Të penës e të difekut

                              Ashtu si burat dhe gratë

                              Ç’i tregojn’ gjoksin dovletit

                              Si zogjtë në tramudanë.

     Dhe te kjo këngë refreni ,në kuptimin tradicional të përsëritjes pas çdo vargu apo strofe,si tekst,mungon,por ama qëndron refreni si melodi.I njëjti fenomen vërehet edhe te kënga;

                                      ’’Nëntëqint e dhjetë viti

                                         Vaftin që shkoi komiti

     Është hequr refreni si tekst tradicional dhe është lëshuar hapërsirave të melodisë.

     Ishte si të heqësh peshën e botës nga supet e Atlasit dhe ta lëshosh botën të rrotullohet nëpër hapërsirat kozmike.Këtë zgjedhje vigane bëri për këngën himarjote Neço Muko duke i dhënë asaj hapërsirën e natyrëshme.

     Dhe dihet që  zgjedhjen vigane mund ta bëjnë vetëm viganët.