Shtrati iliro-pellazgjik i një balade të vonëshme..

Shtrati iliro-pellazgjik i një balade të vonëshme..

Sprovë

Nga Timo Mërkuri

Është fjala për baladën  aq të njohur dhe të kënduar në gjithë zonën e Toskërisë “Po vjen lumi turbull-o” me një tekst tepër konçiz e drithërues me vargjet…Po vjen lumi turbull-o/ Turbull lumi turbull-o/ Bjen një djal’ të mbytur-o/ Turbull lumi turbull-o/Del e jëma bregut-o/ Turbull lumi turbull-o/Dhe i lutet lumit-o/Turbull lumi turbull-o/O lumë të keqen-o/ Turbull lumi turbull-o/Nxirma djalin zallit-o/Turbull lumi turbull-o/Se e kam të vetëm-o/ Turbull lumi turbull-o/…

   1- Në fakt, duke marë shkas nga një poemë baladeske e Petrit Rukës[1], mbi motivet e kësaj balade kam shkruar një esse të publikuar në 06.10.2016 në një sërrë portalesh, madje e përfshiva edhe te libri im “Identiteti iso-polifonik”, por në këtë shkrim  kisha si synim  të argumentoja faktin se kjo baladë, ndërsa ka lindur si vajtim, pasi ka “kapërcyer ylberin e artit gojor popullor” ka mbritur në kohën tonë si këngë iso-polifonike, duke dëshmuar kështu ligjësinë se …kënga iso-polifonike e ka origjinën nga vajtimi”, madje e mbyll shkrimin me shprehjen …Gjithmon kemi thënë se kënga jonë iso-polifonike ka lindur nga vaji. Por ja që kjo poezi e Petrit Rukës na tregon se edhe  poezia mund të ritet mbi vajtimin, ashtu si një manushaqe mbin e ritet mbi trupin zgërbonjë të një lisi të rrëzuar[2]…Pikërisht te kjo ligjësi e shndrimit të  vajtimit në këngë duhet kërkuar edhe arsyeja se pse kjo baladë këngë-vaj haset vetëm në trevat iso-polifonike të vendit që  korespondojnë me zonat aktuale të Toskërisë.

      2- Duke e vrojtuar me vëmëndje tekstin e kësaj balade konstatojmë se përbëhet nga dy pjesë të ndryshme, të bashkuara në një të vetme në procesin e shndrimit të saj në baladë. Realisht teksti i baladës  përbëhet nga vajtimi i nënës së djalit të mbytur dhe që përmban vargjet O lumë të keqen-o/ /Nxirma djalin zallit-o/ Se e kam të vetëm-o… ndërsa pjesa tjetër që përbëhet nga vargjet… Po vjen lumi turbull-o// Bjen një djal’ të mbytur-o//Del e jëma bregut-o/ /Dhe i lutet lumit-o…është vajtim i një vajtoreje tjetër të pranishme në mort (kemi thënë që populli ynë edhe vajtimin e bën kolektivisht. Asnjëherë nëna e të ndjerit nuk lihet vetëm në vajtim por shoqërohet dhe alternohet në vaj nga vajtore të tjera, të afërme, bashkëfshatare apo miqësi) cila ka dëgjuar më parë vajtimin e nënës së djalit dhe në vajtimin e saj  ravijëzon lëvizjet e saj deri në momentin që ajo nis vajin. Pra, vajtimi i nënës, që realisht ka ndodhur në periudhë kohore (orë, ditë, javë etj) më parë kalon në “skalion” të dytë të vajtimi e për pasojë të baladës duke i lënë vendin në nisje vajtimit ttë vajtores tjetër, në respekt të llogjikës së balladës që nis e tregon ngjarjen në krye e më pas vajtimin e nënës. Vargu refren… Turbull lumi turbull-o…realizon lidhjen organike të dy vajtimeve. Realisht edhe ky varg është pjesë e vajtimit të vajtores së dytë por duke qënë se është një varg ideal për gjithë atmosferën e turbullt mortore është e vështirë ta dallosh origjinën e tij mes dy vajtimeve. Ky bashkim i këtyre dy vajtimeve  mund të jetë bërë edhe në ditët e mortit nga një vajtore e tretë (dhe kjo është më e mundëshme) ose në një mort tjetër të ngjashëm. Hipotezimi se mund të jetë bërë bashkimi në momentin e shndrimit të vajtimit në këngë është një hipotezim dytësor për arsye se te kjo baladë nuk shihen ndërhyrje të artit gojor popullor. E vetmja ndërhyrje në tekst është bërë në periudhën e trysnisë turke ku vargu…bjen një djal të mbytur-o…, ose …bjen një trim të mbytur-o…është shndruar në …bjen një bej të mbytur-o… Realisht ky ndryshim përfshin vetëm një fjalë dhe pikërisht fjalën …”djalë, trim” me fjalën “bej”, por duke qënë se fjala “bej” është titull fisnikërie në shoqërinë myslimane, ky zvëndësim është bërë shumë lehtë për arsye se i jep një ngjyrim “fisnikërie” djalit të mbytur.

     3- Në këtë kontekst edhe vargjet e poemës baladeske të Petrit Rukës janë në përputhje të plotë me ligjësinë e vajtimit të popullit tonë dhe të shndrimit të tij në baladë (këngë) të kënduar. Prandaj janë kaq të suksesëshme krijimet  poetike me bazë baladeske të Petrit Rukës.   

       4-Por kjo baladë, ndërsa dëshmon ligjësinë e shndrimit të vajtimit në këngë mbart në nënvete një shtrat iliro-pellazgjik thurur me rite e doke zakonore tipike shqiptare që dëshmojnë më së pari lashtësinë e etnitetit tonë dhe kulturën e tij zakonore.

        Le ta shohim në një mënyrë më prozaike subjektin e baladës…një lumë i turbullt që po sjell nëpër valët e tij një djalë të mbytur dhe një nënë që vrapon bregut duke ju lutur lumit që ta nxjerrë në zall (breg) trupin e të birit të saj të vetëm…Le ta pranojmë të gjithë se sado me gjakftohtësi që ta lexosh këtë tekst, mornica e drithërima ta përshkrojnë  trupin dhe lotët struken nën qepallat e syve ndërsa logatjen e ke në majë të buzëve, madje  më lehtë e logat se sa e lexon. Kaq shumë dhimbje ka të grumbulluar në këto shtatë vargje teksti dhee një varg refreni sa që prodhon një tension të jashtëzakonshëm ashtu si bërthama e uraniumit  ka grumbulluar “kataklizmonë” te bomba atomike. Është dhimbja e nënës për të birin, një zjarr e llavë shpirti që shkenca s’ka aritur ta zbërthejë dot e jo më ta riprodhojë.

       5- Për të kuptuar shtratin iliro-pellazgjiko të kësaj balade le të shohim  vargjet e saj…Del e jëma bregut-o/Turbull lumi turbull-o/ Dhe i lutet lumit-o/ Turbull lumi turbull-o/O lumë të keqen-o/ Turbull lumi turbull-o/Nxirma djalin zallit-o…Në dukje është një gjë e thjeshtë, një nënë (qënie e arsyeshme) e tronditur nis i lutet lumit (një produkt, fenomen  natyror pa arsye dhe llogjikë) që të nxjerrë nga valët e tij (lumit) trupin e të birit (të vetëm) të mbytur dhe tja japë asaj (nënës) sepse ajo e ka djalë të vetëm. Në pamje të parë duket sikur nëna është tronditur kaqë shumë nga dhimbja sa që do ketë pësuar ndonjë goditje në tru, ndaj nis e flet me lumin. Kjo është dukja e parë por unë ju them e ju dëshmoj me betim hyjnor se kjo nënë nuk është e “goditur në tru” ndonëse është e goditur tejpërtej në shpirt. Ajo thjeshtë respekton një besim të saj, besim të stërlashtë  iliro-pellazg sipas të cilit edhe toka ishte një qënie me shpirt, si njeriu e jo më lumi që edhe ecte nga një vend në tjetrin me zhurmë vale  e oshëtima. Madje lumi Vjosa sipas besimeve të herëshme shqiptare ishte një lumë i shënjtë dhe për ‘të janë thurur shumë legjenda. Ky lumë është personifikuar me një perëndi në skulpturë[3] nëpërmjet figurës së një plaku të shtrirë e të mbështetur në krahun e djathtë, me flokë deri te supet, me mjekër të dendur[4]. E parë në këtë konteks, nëna fatkeqe i lutet një perëndie që ti kthejë djalin që ajo (perëndia, ai) i ka marë[5]. Dhe duke qënë perëndi, ai (lumi)[6] ishte i aftë t’ja kthente të gjallë të birin. Kjo bindje e nënës nënkuptohet  sepse i biri akoma nuk e kishte kaluar lumin e Anakerontit (lumin e të vdekurve që Karonti me varkën e tij i çonte në Had) pasi ajo (nëna) nuk i kishte dhënë të birit me vete ovullat (taksën) e Karontit.

       6-Është interesant fakti se lutja e saj tingëllon si një lutje drejtuar një perëndie mashkull pavarësisht se emri Vjosa është femëror. Kjo, veç sa na sqaron në shkrimin e cituar M.Zeqo mbi ndryshimin mes gjinisë dhe emrit të lumenjve në Shqipëri, na jep mundësi që të përcaktojmë se epoka që cilëson balada  është patriarkati. Përgjithësisht baladat shqiptare cilësojnë fundin e matriarkatit dhe fillimin e patriarkatit, por kjo legjendë cilëson periudhën e patriarkatit  dhe më saktë kohën e instalimit  perëndive të Dodonës në jetën shqiptare.

         7-Në qoftë se dikush do pyesë se si shpjegohet që kjo baladë kaq e shkurtër i ka rezistuar harresës së kohës unë do tju sqaroja se kjo këngë ka qënë vajtim dhe si i tillë ka ecur nëpër shekuj. Më pas, duke ju nënshtruar ligjësisë së shndrimit të vajtimit në këngë ajo është kënduar, madje edhe si këngë nëpër valle të kënduara. Pra ajo grumbullon në vetvete tre etapa jete të artit gojor popullor, etapën e vajtimit brilant që rikujtohej në çdo mort e sidomos në rastet identike, etapën e këngës iso-polifonike dhe etapën e valles së kënduar. Prandaj ajo ka ardhur te ne aq brilante sa në vajtimin original. Ajo ska patur nevojë për shtesa nga rapsodët sepse ajo ska qënë pronë e rapsodëve, ajo ka qënë dhimbje e ngulç shpirti i nënave. Por duhet të pranojmë se nisja e ecjes së baladës si këngë, pra shndrimi i saj në këngë nga vajtim është në distancë kohore  nga  lindja e saj  dhe kjo distancë matet me shekuj e jo me vite.

          8-Le të ndalemi pak te vargu….Nxirma djalin zallit-o//Se e kam të vetëm-o/ Turbull lumi turbull -o/…Nëna, veç mënyrës vajtimore me të cilën i drejtohet perëndisë lumë dhe që shpreson ta prekë atë në “shpirt” paraqet edhe një argument sa tronditës aq dhe “të drejtë zakonore”

shqiptare. Është pikërisht e drejta e “djalit të vetëm”. Sipas traditave shqiptare djali i vetëm i një

shtëpie nuk lejohej të shkonte në luftë deri sa të martohej dhe të lindte fëmijë. Ai nuk lejohej të shkonte as nëpër aksione gjuetie të rezikëshme madje ai nuk dënohej me vdekje edhe po të bënte faj të dënueshëm  me këtë dënim sepse në vend të tij dënohej  dhe  ekzekutohej[7]  babai,  qoftë edhe plak[8]. Pra në çfardo rasti djali i vetëm i një familjeje ishte i paprekshëm nga dhuna vdekjeprurëse e rastësishme apo e qëllimëshme e njeriut. Me qënë se  këto kode zakonore te shqiptarët kishin ardhur nga “perënditë e Dodonës” nëna i kërkon “Perëndisë lumë” të respektojë doket zakonore që e ka miratuar Zeuzi dhe t’ja kthejë djalin e saj ‘të vetëm-oo”… Ajo rend gjatë bregut, lutet qan, ulërin  dhe kërkon të drejtën e saj “zakonore” sepse populli i saj i kurorëzoi perënditë në Dodonë për të mbajtur drejtësinë në tokë e në qiell dhe jo të bëjnë padrejtësi si “perëndi(u)a Vjosa”.

Duket sikur lumi ikën e ikën jo për tu derdhur në det, po për t’i shpëtuar qortimeve të drejta të nënës së djalit, kësaj Ajkune të Toskërisë që ka të drejtën të qortojë e mallëkojë diell e hënë, zotin dhe  zotat. Apo  ndoshta lumi ikën  me sytë mbushur plot ujëlot, i penduar për gjëmën që ka bërë…

Sarandë, më 11 Prill 2020

---

[1] Publikuar në 24.09.2016 në fb

[2] T.Mërkuri “Identiteti Iso-Polifonik” MILOSAO 2018 Sarandë

[3] Kjo skulpurë ndodhet në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë

[4] Moikom Zeqo…Gazeta Dita dt July 14, 2018  shkruan… Kjo skulpturë e këtij plaku madhështor është identifikuar si personifikimi kultik i lumit të Vjosës. Skulptura është në mermer të bardhë me lartësi 49 cm dhe gjerësi 70 cm dhe është gjetur në qytetin e lashtë të Apolonisë. Skulptura i përket si kohë shekullit III para Krishtit, pra është gati 24 shekuj e vjetër.Identifikimin e hyut “Lumi i Vjosës” arkeologët kanë mundur ta bëjnë duke u mbështetur në disa elementë tepër të posaçëm me karakter historik, numizmatik dhe mitologjik.  Duhet thënë se zbuluesi i kësaj skulpture, dekani i arkeologjisë shqiptare Hasan Ceka gjithashtu ka gjetur edhe një monedhë argjendi të qytetit të Apollonisë, që tregon rafigurimin e këtij hyu në formën e një plaku leshralëshuar dhe të shtrirë por me një detaj kompozicional me rëndësi. Hyu qëndron i shtrirë pranë një urne nga del ravijëzimi i ujërave. Skena e hyut lumor Vjosa si një plak i shtrirë ndodhet në të vërtetë në një monedhë të Apolonisë, që është përdorur në vitet 198-211 pas Krishtit dhe që në njërën anë ka bustin e perandorit romak Geta, kurse në anën tjetër lumin Aous (Vjosën) të shtrirë mbi urnën nga derdhet uji.Në monedhë janë ravijëzuar dhe kallama, një timon i rrumbullakët si dhe tri silueta burrash nga e djathta, që tërheqin një trung të madh druri të degëzuar.D.m.th. në një ditë të caktuar, të kalendarit pranveror është bërë rituali që për nder të hyut Vjosa tre burra tërheqin mbi ujëra të lumit trungun e një lisi të shenjtë të degëzuar? Skulptura e Apolonisë së hyut Vjosa është e mashkullorizuar ndonëse emri Vjosa, ose më i lashti emri i lumit Aous, mund të ketë qenë i gjinisë femërore. Përgjithësisht, në fillim emrat e lumenjve i janë përshtatur femërorizimit të matriarkatit. Kulti i hyut lumë për mendimin tim, duke u bazuar mbi disa studime të Hamondit e ka origjinën nga Epiri ilir. Vetëm në Epirin ilir është kulti i lumit Akeront, që çon në Ferr…

[5]M.Zeqo vepra e cituar  më sipër Gazeta Dita dt July 14, 2018 , vijon… Valer Maksimi flet për një luftë që bënë banorët e Apolonisë dhe në këtë luftë ata i kërkuan ndihmë popullit të Epidamnit. “Por epidamnasit ju përgjigjën se nuk kishin se çfarë t’i dërgonin për ndihmë (“përveç lumit Aos (Vjosa e sotme) që rridhte pranë mureve të Apolonisë”. “Ne pranojmë ç’të na jepni” u përgjigjën banorët e Apolonisë dhe lumit Aos i caktuan radhën e parë në ushtri, madje e shpallën komandant të tyre.Megjithëse nuk kishin shpresë banorë te Apolonisë i mundën armiqtë e tyre duke ja veshur këtë triumf besimit të këtij falli, ata i bënë fli lumit Aos si t’i bënin fli një Hyu dhe pas kësaj vendosën ta vënë në krye të ushtrisë së Apolonisë në të gjitha betejat”).Ky pasazh i Valer Maksimit shpjegon pse është ringjallur kulti i hyut Vjosa në monedhat e shekujve II dhe III pas Krishtit.

Nga kjo kuptojmë se Vjosa të vriste ( të mirte). (Shën. Im.T.M.)

[6] Sigurisht që  për lumin populli kishte shumë personifikime. Herë e quante gjarpër, herë një djalë trim që  etj. Ne qëndruam te personifikimi më ayrtar, më elitar dhe më  i afërt me tekstin e baladës.

[7]Bazuar nga ky koncept zakonor konkludohet se zakoni i vrassjes së djalit të vetëm në të drejtën kanunore për halmarje është future dhe stimuluar nga pushtuesit si mjet përçarjeje mes shqiptarëve.

[8] Në vitin 1919 pranë Delvinës një djalë i ri, djalë i vetëm, bari nga Piluri, bashkë me disa djem të tjerë barinj,  prenë telat e telefonit të ushtrisë italiane të qepnin opingat e tyre pa kuptuar se çpo bëbnin. I kapën dhe  djalin në fjalë e dënuan me vdekje por në momentin e ekzekutimit mbrin i jati i tij dhe paraqitet para oficerëve italianë ku u sqaron se, mqse i biri ishte djalë i vetëm i shtëpisë, ai  duhej të lirohej dhe në vend të tij duhej të pushkatohej ai vetë, si babai i tij. Pas shumë debatesh, ballafaqimesh etj, me në fund u lirua djali dhe u pushkatua  prindi.