Timo Merkuri

Timo Mërkuri

 

THELLËSIA DHE DENDËSIA E MENDIMIT TË NJË POEZIE

 

Anton Nikë Berisha “Përndritje e amshuar” – kushtuar Homerit

 

I-Nuk na habit fakti që poeti Anton Nikë Berisha shkroi poezinë “Përndritje e amshuar” kushtuar Homerit, madje na duket se e kemi pritur këtë poezi prej tij, për arsye se si rrallëkush Berisha zhbiron në thellësi të shekujve për të na dhuruar diamante mendimesh e dijesh njerëzore në formën e krijimeve letrare, të cilat lënë gjurmë të pashlyeshme te lexuesi nga se dëshmojnë gjerësinë e horizontit, thellësinë dhe dendësinë e mendimit, të analizës dhe shprehjes, ku gjithmonë ai shfaqet me një epërsi diturie, mprehtësie e bukurie.

Pas leximit të poezisë së tij “Përndritje e amshuar” vlerësojmë se ajo përmban dhe shfaq tipare filozofike, mistike, realiste etj., të shprehura në bazë të stilit tipik të poetit.

Në aspektin filozofik poezia përdor mjetet përkatëse të lartësuara për të shprehur ide të thella dhe të përgjithshme. Dëshmohet fuqia e fjalës poetike dhe aftësia e saj, e cila shkakton ndryshime në mendjet dhe në jetën e njerëzve, duke reflektuar kështu mbi vlerën dhe ndikimin e artit dhe të fjalës tek njeriu. Poeti Berisha e jep Homerin jo duke shkruar historinë e kohës së tij, por me shikimin të drejtuar në kohën tonë; poemat e Homerit nuk i trajton si histori; së pari ato janë mesazhe që i drejtohen njerëzimit në kohërat e mëpasshme. Këtë thelb të tyre, palcë të shtyllës kurrizore të poemave homerike, e ka kuptuar e zbërthyer poeti Berisha dhe ia transmeton lexuesit nëpërmjet poezisë së  tij.

Në Luftën e Trojës, ku u përleshën  njerëz e perëndi të rreshtuara në dy kampe, Homeri nuk mbajti anën e asnjërës palë ndërluftuese apo perëndie të përfshirë në përleshje, ai u kujdes për një qëndrim asnjanës dhe objektiv, me vëmendje të drejtuar në kohërat e mëpasshme,; ato duhej ta lexonin mirëfilli mesazhin e tij poetik.

Në aspektin mistik, poezia “Përndritje e amshuar” përdor imazhe të mrekullueshme dhe të shenjta për të shprehur fuqinë, bukurinë dhe efektin e vargut homerik, madje përmendja e “Jehovah Schammah” (“Zoti është këtu” ose “Zoti është i pranishëm”; Shih Biblën, Ezekiel 48,35.) sugjeron një lidhje të thellë me botën e shpirtit dhe përshkueshmërinë, ku kuptojmë se përmendja e “Jehovah Schammah” tregon një ndjenjë të thellë të lidhjes së poetit edhe me botën e mendimeve të thella dhe ndjenjave të brendshme, ndërsa përshkueshmëria ndërlidhet me tejkalimin e kufijve të zakonshëm të perceptimit të botës fizike, duke shfaqur mënyrën se si poezia i tejkalon rëndomësinë e perceptimit dhe i hap rrugë një përmase të veçantë të shprehurit dhe të përjetimit.

Në aspektin realist, poezia ndërlidhet me figurën e Homerit dhe me ndikimin e tij në shoqërinë njerëzore, ku shprehen reagimet e tyre ndaj fjalës poetike dhe ndikimit të në udhëheqësit dhe udhëtimin e tyre të errët.

Në pamjen e dukshme te kjo poezi dallon dy tipare, së pari vëren se poezia është shkruar në formën e një bashkëbisedimi dy palësh, ku autori bashkëbisedon me Homerin (ndonëse është vetëm poeti Berisha që flet) dhe së dyti: poezia është shkruar në formën e një lavdërimi ndaj Homerit për kontributin e madh që ai ka dhënë në letërsinë dhe mendimin njerëzor gjatë shekujve, ku marrim shkas t’i kujtojmë lexuesit se lavdërimet janë psalmet që të krishterët i këndojnë Zotit, prej nga kuptojmë se Berisha e ngre tej kufijve njerëzorë atin e poezisë, për atë që i mësoi dhe i la trashëgim njerëzimit. Duhet të kujtojmë se jo vetëm shoqëria greke u rrit dhe u zhvillua me poemat homerike, por gjithë Evropa, Azia Evropiane dhe Afrika veriore në antikitet, ndërsa në Mesjetë dhe kohët moderne ato janë  lëndët bazë në shkollat e gjithë botës, madje edhe në universitete. Pra, poeti Berisha e jep Homerin jo si një kronikan të kohës së tij, por si dërgues mesazhesh poetike e filozofike të njerëzve të kohës së tij dhe të brezave të ardhshëm të njerëzimit, ashtu si yjet emetojnë dritën e tyre edhe qindra vjet pasi janë shuar. Drita homerike vjen te ne, jo në formën e valëve, por të vargjeve dhe na jep veç dritësimit edhe shumë të dhëna të tjera për kohën e  ndriçimit të “yllit” të saj.

Te Homeri vëren, lexon dhe mëson jo vetëm poezinë, por edhe historinë, mitologjinë, gjeografinë, strategjinë, qytetarinë, madje dhe ndërtimin e qyteteve dhe të së ardhmes. Vargjet e tij janë sa shpirtërore aq dhe qiellore, të tejdukshme si ajri, drithëruese si elektriciteti, jetësore si oksigjeni, ndaj mund të përsëritim se: “Homeri është mësuesi ynë i parë, që na ka treguar se si të themi dhe të dëgjojmë” (Johann VVolfgang von Goethe), “Homeri është si një diell i hershëm që dalloi nga mjegulla e natës së shekujve të errët” (Lord Byron), “Homeri është arkivi më i vjetër i njerëzimit dhe vepra më e madhe letrare që ka prodhuar kultura e lashtë” (Friedrich Schlegel) dhe të ndjejmë se kemi dhe më shumë për të thënë për të.

Berisha i ka përmbledhur dhe shprehur poetikisht në formën më të bukur shumë nga vlerësimet e thëna, të menduar për t’u thënë apo që do të thuhen në të ardhmen. Këto vargje poetike nuk janë thjesht fryt i frymëzimit dhe i talentit, ato i kanë rrënjët në mendimin dhe dijet e tij të gjera e të thella, prandaj janë sa të të menduara aq dhe qëndisura.

 

II-Vetë titulli “Përndritje e amshuar” dëshmon ndikimin e përjetshëm dhe ndriçimin e vargjeve të Homerit. Fjala “amshuar” lidhet me diçka që është jashtë kohës reale dhe që vazhdon të ekzistojë nëpër kohë, duke përcjellë ndikimin (e vargjeve të poetit të lashtë), nëpërmjet të cilave ai ka qëndruar i gjallë dhe i pranishëm te lexuesit, pa marrë parasysh kohën dhe vendin; titull tregon se poezia e Homerit është si një dritë e përjetshme që e ndriçon rrugën e letërsisë dhe mendjen e lexuesve nëpër kohë. Në këtë mënyrë, titulli përcjell idenë e një ndikimi të pafund dhe të padukshëm që fjalët e Homerit kanë pasur dhe vazhdojnë të kenë. Po ashtu togfjalëshi “Përndritje e amshuar” është një imazh poetik i fuqishëm, ndaj themi se edhe titulli krijon një atmosferë mistike e poetike njëherësh, duke tërhequr lexuesin drejt misterit të poezisë. Fjala “Përndritje” paraqet një ndriçim të jashtëzakonshëm dhe tërheqës, ndërsa “amshuar” lidhet me diçka, siç thamë, që vijon dhe që nuk zhduket. Kjo është qenësia që krijon një imazh mistik dhe poetik, duke përcjellë idenë e një ndriçimi që vazhdon të ekzistojë nëpër kohë.

Titulli “Përndritje e amshuar” është në përputhje me fuqinë e përhershme të vargjeve të Homerit, çka e bën atë “të gjallë si dje, si sot, si nesër”.

Thamë se pjesa e titullit “amshuar” shton një përmasë mistike në poezinë e Berishës, përmasë që e përligj rëndësinë e vargjeve të Homerit si një burim të veçantë të ndriçimit dhe frymëzimit dhe që në vetëdijen tonë e shohim të ngjashëm me dritësimin e Biblës.

 

III-Vargjet e poezisë theksojnë rolin dhe fuqinë e Homerit si poet dhe sjellin imazhe të mrekullueshme për të shprehur ndikimin dhe thellësinë e fjalëve të tij. Interpretimi i aspektit psikologjik, filozofik, mistik dhe realist mund të jetë subjektiv dhe ndërvarës i lexuesit, por pikërisht ky interpretim subjektiv (sipas lexuesit) është një bukuri e shtuar e poezisë, është një ngjyrë e dritës së përthyer në prizmin e shijes individuale, që i shtohet ngjyrimit të vetë poezisë.

Siç dihet, vargu homerik është një krijesë shumëpërfshirës e shumëngjyrësh, por duhet të themi se dhe vargu i kësaj poezie të Berishës është i denjë për figurën e Homerit dhe përmasat e tij, ashtu siç është i përshtatshëm mermeri i përzgjedhur nga Mikelanxhelo për Davidin e tij.

“Përndritje e amshuar”  është një poezi e mendimit e gdhendur me daltën e dijes e të frymëzimit, por ne duam të themi se është pikërisht pesha e mendimit mbi vargje që rrëndon mbi fjalët që e bëjnë tekstin poetik. Mungojnë te Berisha  fjalët fluturake, si flutura me origjinë të dyshimtë. Çdo fjalë në vargjet e kësaj poezie ka peshën e mendimit, origjinën e frymëzimit dhe bukurinë e vizionit poetik. Thamë se fjalët ngërthejnë mendime të shumta, si gurët me të cilin shtrohen kalldrëmi apo ngrihen bedena, por Berisha me këto gurë fjale ngre një far në breg të kohës sonë, jo që ta shohë Odiseun në udhëtimet e tij, por që ne të shohim në tallazet e modernitetit bregun homerik si bregun e shpresës së mirë dhe të shmangim shkëmbinjtë nën ujorë.

Përmendëm vizionin poetik të Berishës, ndaj unë ju ftoj që ta shohim vizionin e tij që shpaloset në vargje, si era që përplaset në vela dhe i tendos ato në udhëtim, të cilën forca e talentit i mban drejtpeshimin anijes në furtunë si direku kryesor. Them se anija poetike e Berishës është një anije e tonazhit të rëndë që përshkon oqeane në furtunë dhe jo ndonjë skaf  i lehtë për ekskursione turistike brigjeve. Më jepni leje që ta  shpalos këtë ide me zbërthimin strukturor të vargjeve dhe idesë së tyre në poezi.

-Berisha shprehet për Homerin: “Të quajtën yll të fjalës, yll i tillë mbete. Ky cilësim metaforik përdoret për të shfaqur ndikimin dhe rëndësinë e Homerit si poet, kryesisht për brezat që erdhën pas tij. Duke e krahasuar atë me një yll, autori e paraqet poetin si një burim të ndriçimit dhe të frymëzimit për të tjerët, po sugjerojmë të shihet dhe në aspektin e orientimit si “ylli polar”.

Ky imazh mistik përcjell idenë se Homerit i është dhënë një dhunti të veçantë, një përndritje që është e pranishme në të gjitha kohët: “të shoh të gjallë si dje, si sot, si nesër.” Këto vargje shprehin një prani të përhershme dhe një ndikim që e tejkalon kohën dhe hapësirën. Misticizmi në këto vargje sugjeron një diçka të pazakontë dhe të mrekullueshme të veprës së Homerit, që tejkalon kufijtë e zakonshëm të realitetit.

Vargjet “u përshkua vijimisht nga shkëlqimi i tyre / zbulim i fshehtësisë dhe i madhështisë së fjalës” shprehin rëndësinë e dritës dhe të ndriçimit të fjalës së Homerit, pra, fjalët e tij janë përcjellë dhe janë shtjelluar në mënyrë të vazhdueshme nga ndriçimi që ato kanë brenda tyre, si ndriçimi i yjeve, ku drita është pjesë e qenies së tyre.

Kjo përmendje e ndriçimit shpreh fuqinë e fjalës dhe vlerën e saj të thellë. Ndriçimi i yjeve në këtë kontekst paraqet një burim të fshehtësisë dhe madhësisë së fjalës, duke treguar se poezia e Homerit zbulon aspekte të fshehura të botës e të njeriut. Si të tillë vargjet krijojnë një atmosferë misterioze dhe të thellojnë një ndjenjë të rrëfimit të mrekullueshëm të fjalëve e të kumeve poetike.

Po kështu edhe pjesa e dytë është e pasur me imazhe dhe shprehje të fuqishme për të theksuar ndikimin dhe vlerën e fjalëve të Homerit: “Të quajtën yll të fjalës, yll i tillë mbete, / Orfe në ngritje që asnjëherë nuk mplakët”. Ky përdorim metaforik e paraqet Homerin si një figurë të shquar në botën e fjalës, ku përveç kësaj, krahasimi me Orfeun në ngritje, i cili nuk plaket kurrë, thekson se Homerit i është dhënë një fuqi të përjetshme dhe një ndikim që nuk humbet me kalimin e moteve.

Te vargjet: “se ti vrojtove me sytë e mendjes së tejndritur / çdo fjalë e jote lindi nga ngrohtësi e bukurisë, / jetë i dhe shumësisë së mendimeve urtake, / që fisnikërohen e rriten tek secili që i lexon” përligjen imazhe plot ngjyra për të shprehur krijimtarinë e Homerit, ku përmendja e “syve të mendjes së tejndritur” paraqet aftësinë e jashtëzakonshme të Homerit për të krijuar poezi që lind nga “ngrohtësia e bukurisë”.

Në poezinë e Berishës Homeri është perceptuar si një “jetë” e mendimeve të shumta urtake, ato: “janë të gjalla” dhe “fisnikërohen e rriten tek secili që i lexon”, çka ua përjetëson vlerën.

Në pjesën e katërt poeti shprehet me vargje tipike, ku shfaqet fuqia dhe ndikimi i fjalës së Homerit. Togfjalëshi “magjia e të shprehurit” tregon se fjalët e tij kanë një efekt sa të veçantë aq dhe të mrekullueshëm.

Homeri lartësohet me frymësi të shpirtit, dëshmi se krijimet e tij janë të frymëzuara nga thellësia dhe ngjeshësia e shpirtit. Krahasimi me “gjakimin e dashurisë së parë” shpreh fuqinë e ndjenjave dhe dashurisë që theksojnë fjalët; në disa vargje të kësaj pjese përdor imazhe të bukurisë dhe rrezatimit për të shfaqur ndikimin e fjalëve të Homerit nëpër kohë. Fjala e tij është përshkruar si “bukuri” që mbëlton dhe lundron nëpër kohë, paraqitje që nuk e kemi hasur në asnjë krijimtari të lexuar prej nesh. Krahasimi me “vrushkujt rrezesh që s’kanë të sosur” paraqet fuqinë dhe pavarësinë e ndriçimit të fjalëve të Homerit, duke treguar se ato shkëlqejnë në lindje të agimit, duke sjellë ndriçim dhe shpresë.

Vargjet: “Mendimet e tua i pushtuan mendjet kudo; / para vargut tënd u gjunjëzuan mbretër, sundimtarë, / diktatorë mashtrues, hije të përbindshme: / tiberë, kaligulë, neronë e të ngjashëm / se vargu yt shprehu të vërtetën artistike / atë që është e thellë, e urtë, e vlefshme/që shtrihet pafundësisht në kohë –/ kjo të kurorëzoi me dafina të përjetshme”, pra, mendimet e tij pushtuan mendjet e njerëzve, duke përfshirë “mbretër, sundimtarë, diktatorë mashtrues” dhe “hije të përbindshme”, duke treguar se pushtetit të fjalës së Homerit i bindeshin edhe personat më të pushtetshëm të kohërave si “Tiberë, kaligulë, neronë e të ngjashëm”.

Këta emra që përfaqësojnë autokratët më të mëdhenj të kohërave, tregojnë së pari forcën e fjalës së Homerit dhe se ndikimi i tij tejkalon kohën dhe vlerësohet nëpër shekuj si një zë i rëndësishëm për të shprehur “të vërtetën artistike”.

Poeti përshkruan atë që Homeri shpreh në vargje si “të vërtetën artistike” e cila është e thellë, e urtë dhe e vlefshme, duke i dhënë një dimension të thellë dhe universal fjalëve të Homerit, që përhapen pafundësisht nëpër kohë; janë dafina të përjetshme.

Mbyllja e poezisë me pjesën: ”Vargu yt – rrezatim i përhershëm në fërk t’agsholit / që i njëson natyrshëm kohët e kaluara / dhe nis fluturimin e epërm në të ardhmen; / t’i qetësojë ulërimat, klithjet, psherëtimat / të bjerë hirshëm mbi mallin, dashurinë, vuajtjet” dhe sidomos vargu mbarrësonës (përmbyllës): “ Ti për vargun je ‘Jehovah Schmmah” tingëllon si një prelud muzikor.

Berisha e vlerëson vargun e Homerit si një rrezatim të përhershëm që ngjizet në “fërk t’agsholit”, duke e krahasuar atë me ndriçimin e mëngjesit plot nuanca ngjyrash. Ky varg i Homerit i bashkon natyrshëm kohët e kaluara dhe nis fluturimin e lirë drejt së ardhmes, ndërsa te vargjet “T’i qetësojë ulërimat, klithjet, psherëtimat” poeti tregon se fjalët e tij kanë fuqinë për të qetësuar dhe përballuar emocionet e njerëzve, pasi ato “bien hirshëm” mbi “mallin, dashurinë, vuajtjet”, ashtu si ëndrrat e bukura në syrin e mëngjesit.

Vargu i fundit “Ti për vargun je ‘Jehovah Schmmah’” e lidh vargun e Homerit me një figurë mistike, të shenjtë; “Jehovah Schmmah” në hebraisht do të thotë “Zoti është i pranishëm”.

Me këtë krahasim, poeti synon të theksojë se poezia e Homerit, pos të tjerash,  është në shërbim të njerëzimit dhe të prehjes shpirtërore; dëshmon se fjalët e Homerit janë të frymëzuar nga një prani e jashtëzakonshme, vargu i tij përfaqëson një ndriçim që e përcjell dhe e shpjegon  mesazhin e Zotit. Krahasimi me “Jehovah Schmmah” paraqet një misticizëm të thellë dhe një lidhje të veçantë me përjetësinë si dhe lartësimin e shpirtit.

Poezia “Përndritje e amshuar” e Anton Nikë Berishës nuk përdor strukturën tradicionale të sonetit, por vargu i fundit “Ti për vargun je ‘Jehovah Schmmah” ka vlerën e një rreshti përmbyllës të idesë së poezisë, të një vargu mbarrësonës.

Termi “varg mbarrësonës” përfaqëson zakonisht një varg që ka për qëllim të japë një përfundim apo të harmonizojë poezinë dhe që zakonisht përdoret në fund të saj. Disa forma të poezisë, si për shembull, soneti është gjë e zakonshme që të përfundojnë me një varg (rresht) shtesë që ka një funksion të veçantë. Ai mund të përshtatet me strukturën dhe temën e poezisë ose mund të ofrojë një përfundim apo mesazh përfundimtar. Në rastin konkret poezia s’ka strukturën e sonetit, por çuditërisht vargu i fundit ka natyrën dhe vlerën e vargut mbarrësonës, duke qenë një vlerë tjetër në këtë poezi.

 

IV-Në poezinë “Përndritje e amshuar” kemi një pasuri figurash artistike që janë njëkohësisht edhe pjesë organike e strukturës tekstore të poezisë. Kështu: metafora: “Ti për vargun je ‘Jehovah Schmmah” sugjeron se fjalët e Homerit janë të frymëzuara nga diçka të lartësisë shpirtërore dhe janë të frymëzuara nga hiri hyjnor; pamja “u përshkua vijimisht nga shkëlqimi i tyre –/ zbulim i fshehtësisë dhe i madhështisë së fjalës” përfaqëson mrekullinë dhe madhështinë e vargjeve të Homerit, ndërsa imazhi i zbulimit të fshehtësisë tregon se ato japin diçka të thellë dhe të verbër që mund të shihet vetëm nga ata që janë të aftë ta vlerësojnë.

Këtë ide e përforcon më tepër edhe përdorimi i simbolit: “vargu yt –rrezatim i përhershëm në fërk t’agsholit”. Rrezatimi simbolizon ndriçimin, frymëzimin dhe ndikimin që ai sjell, ndërsa “fërk t’agsholit” lidhjen e vargut me shkëlqimin e diellit, duke dëshmuar se vargjet e Homerit kanë dhe përhapen nëpër kohë si burim i prehjes dritësore dhe i shpresës.

Personifikimi: “Mendimet e tua i pushtuan mendjet kudo” u jep vetëdije dhe fuqi mendimeve të Homerit, duke i shfaqur ato si subjekte aktive që i pushtojnë mendjen e njerëzve. Ky personifikim shpreh fuqinë e mendimeve dhe ndikimin që ato mund të bëjnë në shoqërinë.

Hiperbola: “u përflak me dritën e yjeve” paraqet intensitetin dhe fuqinë e përshkimit të fjalëve të Homerit me dritën e yjeve.

Ndërlidhja e personazheve historikë: “Tiberë, kaligulë, neronë e të ngjashëm/se vargu yt shprehu të vërtetën artistike” me poezinë e Homerit shpreh faktin se vargu i tij ka arritur të shprehë të vërtetën artistike në mënyrë të jashtëzakonshme dhe të shpalosë fuqinë dhe vlerën e artit të tij në krahasim me figurat historike të fuqishme etj.

Këto figura artistike në tekstin e poezisë e shtojnë dimensionin estetik dhe emocional, u japin një ngarkesë më të thellë dhe më intensive pamjeve dhe kuptimësisë së poezisë; i bëjnë më të pasur estetikisht mesazhet dhe përligjin  ndikimin e poezisë së Homerit.

 

V-Vargjet në poezinë e mësipërme janë të shtjelluara në mënyrë të lirë, ndërsa marrin forma dhe kuptime të ndryshme. Ky mënyrë e shtjellimit i lejon poetin të shprehë lirinë e mendimit dhe të shpirtit, duke i dhënë poezisë një fluks të natyrshëm dhe tërheqës. Përmes tekstit poetik përftohen imazhe dhe shprehen ide me një ritëm dhe harmoni përkatëse.

Gjuha e poezisë është e shqipes letrare dhe autori përdor një stil të veçantë; përmes saj krijohen metafora, simbole e kuptime të shumta, që i japin ngarkesë poetike dhe thellësi. Gjuha ka një ndjenjë mistike, duke krijuar një atmosferë të mëvetësishme dhe tërheqëse të poezisë.

Përdorimi i vargjeve, i fjalëve dhe i gjuhës ndihmon në krijimin e një përvoje poetike sa të ngritur aq të thellë, që i jep poezisë një intensitet dhe një mundësi ndikimi estetik të fuqishëm te lexuesi dhe shton një dimension shtesë në përjetimin e poezisë.

Poezia “Përndritje e amshuar” e Anton Nikë Berishës është jo vetëm një arritje e autorit në krijimin e një risie të afërt me portretin poetik të një niveli të epërm artistik, por edhe një bast i fituar i poezisë shqipe në krijimin e kësaj risie, ku stili poetik i autorit spikat  me dritën e ngjyrat e tij tutje “mjegullës” poetike moderne. Poezi të tilla ngjajnë si shkëmbinjtë e brigjeve që presin e thyejnë dallgët e detit të fuqizuara nga furtunat, duke mbrojtur tokën e vlefshme të bregdeteve. Këto poezi mund të shërbejnë dhe si pika referimi e drejtimi.

 

Sarandë, korrik 2023