VALSI I DASHURISË

 

Nga Timo Mërkuri

Ilirian Zhupa është një poet që gjithmon të tërheq vëmendjen me krijimet e tij dhe të bën të ndalosh para tyre, si para një magjie natyrore. Kështu, poezia “Ëndërr” e tij, e shkruar më 1984, paraqet një krijim cilësor modernist në poezinë shqipe, ku si rrallëherë ndërthuren lirizmi i hollë, ndjeshmëria estetike dhe simbolika ekzistencialiste . Si gjithmon, përmes detajeve të shfaqura në formë e lëvizshëmri dhe një tensioni shpirtëror, poeti ndërton një krijim të pasur me imazhe të gjalla e thellësi filozofike, i cili pasqyron një moment sa intim aq dhe të përjetshëm mes natyrës e ndjeshmërisë njerëzore, duke e vendosur poezinë në një hapësirë introspektive dhe universale. Nqse do kërkonim veçantitë e kësaj poezie unë do shënoja:

1. Estetika e detajeve dhe shfaqjet intime janë elemente të harmionisë artistie që ndërtojnë atmosferën e veçantë të veprës. Figura e vajzës në poezi shfaqet me ndjeshmëri të rrallë, ku natyra dhe trupi i saj ndërthuren në një harmoni poetike dhe syri i poetit mbetet i "gozhduar" mbi ato: "Krihte flokët mbi pasqyrat e harruara të pellgjeve, / Përkëdhelte supet me sy.” Përshkrimi i flokëve si “një myshk i njomësht, i artë” krijon një ndjesi  butësie dhe delikatese, ndërsa shfaqet edhe gjallëria e trupit të vajzës përmes frazave si “nën ta fërgëllima e fshehtë e gjinjve, / Diç fliste qartë.” Këto vargje shfaqin një estetikë ku detajet përshkruajnë jo vetëm lëvizjet fizike, por kryesisht përjetimin shpirtëror, sa që lexuesi mund të hamendësojmë dhe ndonjë idil të poetit. E pse jo, djalosh i ri ka qenë kur e ka shkruar, ndaj ndjehet nëpër vargje një drithërimë zemre, ndërkohë vajza shfaqet si simbol i natyrës dhe spontanitetit, duke i dhënë poezisë një ndjenjë çiltërsie të pastër.

2. Poezia pasqyron ndikimin e imazhizmit modernist përmes përqendrimit në çastin e vallzimit dhe në detajet e tij estetike. Skena e vajzës, që në lëvizjet e lira e natyrale, duket sikur loz me erën (apo me ëndrrën) reflekton një moment të ngrirë në kohë: “Vërtitej mbi pulpët e saj të arrira, hepohej, / Kërcente dhe mbi tokë peshonte me njërën.” duke shpalosur lirinë dhe aerobinë e trupit të saj dhe lidhjen me natyrën. Elementet e thjeshtë si toka, era dhe lëvizja krijojnë një skenë vizuale të fuqishme, duke shmangur tepri të panevojëshme emocionale apo moralizuese, në përputhje me parimet e imazhizmit modernist. Gjithashtu, vargjet: “Përkulej, vraponte, përzinte, dorëzohej / Dhe puthej me erën,” ofrojnë ndjenjën e një harmonie mes lirisë së individit dhe natyrës, duke e ngritur përvojën personale në një dimension më të gjerë universale. Lexuesi sigurisht ndjek me mendje gjatë leximit të vargjeve lëvizjet e vajzës dhe kjo është një karakteristikë e poezisë së Zhupës për të cilën kemi folur.

3. Një nga bazat kryesore të poezisë është shfaqja e tensionit shpirtëror të poetit, i cili nis e ndjen gradualisht një dashuri të pastër, por refuzon ndërhyrjen ( e tij si djalosh, hero lirik dhe poet), e cila mund të prishë harmoninë e asaj që sheh, dilemë kjo që shprehet kryesisht në strofën e fundit, për të cilën do flasim më pas. Lirizmi ekzistenci-alist i kësaj poezie shfaqet në përballjen midis dëshirës dhe ndrojtjes, ku poeti zgjedh të largohet për të ruajtur të paprekur atë çka i duket e shenjtë.

4. Poezia “Ëndërr” shumë lehtë mund të krijohej në frymën e romantizmit, pasi linjat e saj janë të dukëshme, por poeti e krijon në formën moderniste përmes përqendrimit në përvojën individuale dhe shmangies së narrativës tradicionale. Shfaqiet e imazheve janë të ndërlikuara, por asnjëherë të mbingarkuara, duke e larguar poezinë nga epika apo temat patriotike të letërsisë tradicionale. Vargjet: “Do shkelja ca bisqe të blerta, të njoma” dëshmojnë ndjeshmërinë e poetit ndaj natyrës dhe delikatesës së vajzës, apo  thënë ndryshe: unitetin mes njeriut dhe botës që e rrethon. Kjo lidhje shpirtërore dhe estetike e vendos poezinë në linjën moderniste, ku ndjenjat intime dhe përjetimet e vogla zënë vendin e mesazheve të mëdha epike.

Mund të themi se kjo poezi e Zhupës vlen të shihet si një testament i fuqisë së modernizmit për të kombinuar imazhe të thjeshta me ndjeshmëri të thella filozofike dhe ajo që ka më shumë rëndësi është ti kushtohet vemendje kohës së krijimit, e cila flet shumë dhe e vendos autorin në avagardën moderniste të poezisë shqipe në luftën për shëmbjen e mureve të soc.realizmit. Zhupa te kjo poezi ndërton një univers të ndjeshëm, ku natyra dhe dashuria shndërrohen në simbole të lirisë dhe të pastërtisë ekzistenciale. Përmes figurave dhe një lirizmi të fuqishëm, poezia i flet jo vetëm ndjeshmërisë estetike, por edhe reflektimit shpirtëror të lexuesit, duke e vendosur atë në qendër të traditës moderniste të poezisë shqipe.

II-Sigurisht që  lexuesi do pyesë veten se ku dhe si shprehet në vargje lindja e dashurisë së poetit për vajzën, sepse ai nuk na flet për ndonjë dashuri që “shkrepi” si rrufeja. Sigurisht që nuk ka ndodhur kështu, dashuria e poetit për vajzën që vallëzon me erën lind në mënyrë graduale, madje me një delikatesë që reflekton përqendrim të veçantë të tij mbi detajet e momentit. Kjo dashuri nuk është një ndjenjë e menjëhe-rshme apo një shpërthim pasioni i papritur, ajo lind si ndjesi që përforcohet me vëzhgimin e lëvizjeve të saj. Në qoftë se do ta ndjekim nëpër vargje lindjen e kësak dashurie atëherë do thoshnim se pikërisht strofa e parë është skena që krijon një atmosferë intime: “Pashë një vajzë që i gëzohej vetes, / Diku mes brigjeve, duke menduar se s’e shihte njeri.” Pikërisht në këtë moment, poeti fillon të ndërtojë një lidhje me vajzën përmes vëzhgimit të tij të ndrojtur. Ai nuk është ende i dashuruar, por ndjeshmëria dhe qetësia e saj e tërheqin si një art që thërret shpirtin e tij. Dashuria fillon të lindë qartazi te strofa e dytë, ku bukuria fizike e vajzës dhe detajet e shfaqura poetikisht ndezin një admirim estetik: “Flokët gështenj mbi kraharorin e plotë i binin, / Si një myshk i njomësht, i artë.” Në fakt,vëzhgimi i flokëve të saj dhe krahasimi me një element natyror, "myshkun e artë", sugjeron një përzierje të natyrës me humanitetin e saj, duke e shndërruar atë në një person të idealizuar. Këtu ndjejmë momentin e parë të një ndjesie dashurie, të shtyrë nga bukuria dhe harmonia e saj me natyrën.

Dashuria si ndjenjë intensifikohet te strofa e tretë, kur vajza shfaqet duke vallëzuar: “Kërcente dhe mbi tokë peshonte me njërën, / Përkulej, vraponte, përzinte, dorëzohej / Dhe puthej me erën.” Pikërisht këtu, lëvizjet e saj dhe bashkëveprimi me natyrën krijojnë një vallëzim që tërheq poetin, pse ai ndjen se ky vallzim i saj me erën nuk është vetëm një akt fizik, por është një komunikim emocional dhe shpirtëror që zgjon tek ai ndjenjën e dashurisë së pastër, pse jo dhe të njëfarë xhelozie rivaliteti kur e sheh që “puthej” me erën. Në këtë moment, poeti nuk dashuron thjesht pamjen e saj, ai dashuron mënyrën se si ajo është bërë “një” me botën që e rrethon.

Në poezi dashuria arrin kulmin në strofa e katërt, kur poeti ndjen një ndrojtje për të thyer këtë harmoni, ashtu si djemtë e dashuruar së pari që ndruhen tu afrohen apo tu flasin vashave: “Sa mua më erdhi keq ta thërrisja/ Sa mua m’u duk se me dashurinë time prej burri / Diçka shumë të shtrenjtë do t’i vrisja.” Sa e thjeshtë, sa e qartë, sa reale paraqitet bota djaloshare te ky varg. Duhet të ndjejmë se këtu, dashuria e poetit për vajzën nuk është fizike apo estetike, ajo shfaqet si përkushtim ndaj qenies së saj të tërësishme, ndaj lirisë dhe natyrshmërisë së saj. Ai e ndjen dashurinë aq thellë dhe aq pastër, sa zgjedh të mos e ndërpresë harmoninë e momentit. Kjo dashuri e poetit është një dashuri që lind nga një akt poetik vëzhgimi, ku çdo gjest i saj, qoftë lëvizjet e flokëve, vallëzimi, apo harmonia me erën  bëhet një arsye për t’u dashuruar me të, jo vetëm si vajzë, por si një simbol të bukurisë dhe lirisë.

Në strofat vijuse, dashuria e poetit merr përmasa të thella, duke kaluar nga tërheqja fillestare drejt një ndjenje të pasur dhe komplekse. Këto strofa eksplorojnë lidhjen mes poetit e vajzës, dhe përforcojnë idenë e një dashurie të krijuar  përmes adhurimit dhe shfaq ndrojtjen e poetit për të mos prishur magjinë e momentit me praninë e tij fizike. Kjo është e dukëshme te strofa e pestë ku dashuria duket si vëzhgim i ndrojtur i një djali të çiltër, që e sodit vajzën por nuk guxon ti flasë: “Ish aq e natyrshme në lëvizjet e lira të trupit, / Sa mua më erdhi keq ta thërrisja.”, pra këtu dashuria shfaqet si ndjenjë që tejkalon dëshirën për kontakt fizik. Arsyeja është e thjeshtë, në adhurimin djaloshar vajza shfaqet si mishërim i lirisë, bukurisë e natyrshmërisë, dhe poeti zgjedh të qëndrojë në distancë për të ruajtur pastërtinë e soditjes. Dashuria e tij shndrohet në një ndjenjë e heshtur dhe delikate, e cila nuk guxon të ndërhyjë në spontanitetin e saj. Nuk e di në se vajza e ka dalluar djaloshin, se po ta dallonte do ti ndjenjte aromat e luleve të shpirtit të tij. Por poeti nuk afrohet: “Sa mua m’u duk se me dashurinë time prej burri / Diçka shumë të shtrenjtë do t’i vrisja”,do ti prishte harmoninë e momentit dhe natyrën e vajzës, si këngën e një zogu në korie që e ndërpresin hapat e gjuetarit. Këtu shohim dhe ndjejmë se dashuria e djaloshit është e epërme. Madje dashuria e tij  te strofa e gjashtë shfaqet si sublime: “Sa mua m’u duk se me dëshirën time të pafaj, / Do shkelja ca bisqe të blerta, të njoma.” duke marrë dimensionin e një ndjenje të shenjtë, shprehur me finesë me një metaforë natyrore. Bisqet e njoma përfaqësojnë diçka të brishtë e të paprekshme, siç është edhe dashuria e tij. Ai e ndjen që një ndërhyrje e drejtpërdrejtë mund ta dëmtojë këtë lidhje delicate apo të prishë këtë magji. Kjo është më e kuptueshme të strofa e fundit ku dashuria dhe largimi ofrohen si afrim shpirtëror: “Besoj shumë e desha... Ndaj ika si i verbër prej saj/E dua... dhe iki akoma.” duke shprehur kulmin e ndjenjave të poetit.  Dashuria e tij nuk zhduket me largimin, përkundrazi, ajo forcohet përmes këtij akti. Largimi i tij nuk është një refuzim, por një mënyrë për ta dashuruar vajzën si tërësi. Ky largim paradoksalisht bëhet afrim, pasi poeti e ruan imazhin e vajzës dhe e bën atë pjesë të përjetshme të përfytyrimit të tij dashuror.

III-Unë ju ofroj dhe një lexueshmëri tjetër për këtë largim të poeti, i cili mund të shihet si një formë e veçantë e afrimit. Mqse në këtë poezi, dashuria nuk përjetohet përmes afrimit fizik, por përmes përqafimit shpirtëror dhe estetik, largimi është një përpjekje për të ruajtur pastërtinë dhe përmasën ideale të saj, duke mos e kufizuar  në formatet e zakonshme të prekjes fizike. E parë në këtë aspekt, largimi i poetit shndrohet në një akt sublim respekti e adhurimi, një “vetëflijim” për ruajtjen e imazhit të vajzës si simbol i bukurisë, artit dhe dashurisë. Në këtë kontekst duhet lexuar vargu: "Besoj shumë e desha... Ndaj ika si i verbër prej saj," ku largimi nuk është shenjë mungese guximi, por shenjë e një dashurie që kapërcen kufijtë e të zakonshmes. Poezia, si një mjet artistik, e lejon poetin të përjetojë këtë dashuri nga një distancë që është në të vërtetë një afrim i tij. Përmes saj, ai arrin aty ku fizikisht apo emocionalisht s’guxon të shkojë vetë: në hapësirën e një ndjenje të pastër, të pakushtëzuar, të shenjtë. Largimi, pra, nuk është një lëvizje paradoksale, duke u larguar fizikisht, poeti afrohet më shumë me thelbin e asaj që dashuron, jo vetëm vajzën si qenie fizike, por me idenë e saj, energjinë që ajo përfaqëson, dhe lirinë që shfaq në lëvizjet e saj. Ky largim-afrim pasqyron atë që poezia arrin të bëjë: të na çojë aty ku s'guxojmë të shkojmë vetë, duke na lidhur me ndjenjat më të thella dhe më të epërme që shpesh mbeten të pashprehura në jetën e përditshme.

IV-Ajo që të tërheq vëmendjen te poezia “Ëndërr” e Zhupës është melodiciteti dhe muzikaliteti që ndërthuren harmonikisht me lëvizjet e vajzës. Përmes një gjuhe të butë e të rrjedhshme, poeti krijon atmosferën e një valsi dashurie të përjetshëm, ku vajza dhe natyra duken si dy partnerë në një vallëzim dhe poeti i shoqëronte me sy në një distancë emocionale. Kjo ndërthurje e melodisë dhe ritmit, e ngjizur në detaje poetike, i jep poezisë një ndjesi vallëzimi që tejkalon dimensionin vizual dhe përshkon atë shpirtëror.

1.Lëvizjet e vajzës në poezi nuk janë thjesht veprime fizike; ato janë një harmoni shpirtërore, një ritëm i natyrshëm që lidhet ngushtë me elementet e natyrës. Vargjet: “Vërtitej mbi pulpët e saj të arrira, hepohej, / Kërcente dhe mbi tokë peshonte me njërën” jo vetëm që shfaqin hiret e vajzës por pasqyrojnë dhe ritmin e një vallzimi. Veprimi për të “kërcyer dhe peshuar me njërën” krijon ndjesinë e një valsi, ku çdo hap është i sinkronizuar dhe elegant. Në këtë sfond, toka është skena e vallëzimit, ndërsa lëvizjet e vajzës marrin trajta muzikore, të shoqëruara nga zërat e natyrës dhe ritmet e erës. Arti me të cilin e ka dhënë poeti detajin e vallzimit të krijon ndjesinë se dikur, diku e ke parë në realitet këtë magji koreografie, në ndonjë shfaqje baleti apo ndoshta dhe në kinematografi. Po të mbyllni sytë dhe të ëndërroni, me siguri do ju kujtohet.

2.Ka dhe elemente të tjera që përforcojnë ndjesinë e vallzimit të një valsi: natyrshmëria e lëvizjeve të vajzës mbart ndjesi muzikore që përforcohet nga detajet poetike. Përshkrimi i flokëve si “një myshk i njomësht, i artë” krijon një imazh të butë, i cili shoqëron melodinë e brendshme të trupit të saj. Vargjet: “Krihte flokët mbi pasqyrat e harruara të pellgjeve, / Përkëdhelte supet me sy” vizualizojnë veprime të ngadalshme dhe ritmike, ku çdo lëvizje ka muzikën e vetë, shpirtërore dhe të qetë. Pellgjet, si pasqyra të natyrës, përfaqësojnë një piano të heshtur, ku lëvizjet e vajzës shfaqen si nota të buta(vizualisht dhe melodikisht) duke e mbushur hapësirën me një melodi engjëllore.

3. Te kjo skenë e vallzimit ka kaq shumë ndjenjë e fantazi sa që ta bën çdo gjë reale, të pranishme apo të përfytyruar në momentin e leximit. Kemi të drejtë të vizualizojmë me mendjen tonë gjatë leximit, pse ndjeshmëria e Zhupës mbi lëvizjet dhe bukurinë e vajzës i jep poezisë dimensionin e një vallëzimi. Vargjet: “Dhe puthej me erën” tregojnë se vajza nuk vallëzon vetëm mbi tokë, por edhe në harmoni të plotë ndjesore me elementet e natyrës. Për poetin, kjo skenë shfaq një ndjesi pasioni të përmbajtur me vështirësi: “Sa mua m’u duk se me dashurinë time prej burri / Diçka shumë të shtrenjtë do t’i vrisja”. E lexova këtë varg dhe diçka më krisi brenda shpirtit, si një xham që thyhet, besoj, pse ky pasazh na thotë se poeti e sheh veten si një partner (të padukshëm në këtë vals), dhe ndjen se ndërhyrja (fizike) e tij mund të prishë këtë harmoni melodike dhe natyrale, mund ti prishë vajzës momentin e lumturie që ajo po përjeton. Ndaj ai largohet që ta lejë atë në lumturinë e saj dhe unë e ndjej duke ikur, me kokën ulur dhe një pikë loti që përgjon nga cepat e qepallave se mos e sheh ndonjë kalimtar i rastit.

4. Sepse poeti e do këtë vajzë, ndonëse dashuria e tij nuk manifestohet në fjalë apo veprime active, por në një tërheqje të tij dhe admirim të heshtur për së largu. Vargjet: “Besoj shumë e desha... Ndaj ika si i verbër prej saj.” sugjerojnë se largimi i poetit është mënyra më poetike për të ruajtur pastërtinë dhe imazhin e asaj çka vëren, duke përforcuar idenë se valsi i dashurisë nuk ka nevojë për kontakt fizik mes tyre; muzika dhe lëvizjet janë të mjaftueshme për të ndërtuar një marrëdhënie shpirtërore. Poeti largohet i shoqëruar me ndjenjën e vazhdueshmërisë së dashurisë: “E dua... dhe iki akoma” që shfaq idenë e dashurisë që jeton më shumë në distancë dhe në idealizim, duke e shndruar vajzën në simbolin e një dashurie të përjetshme dhe të paprekshme. Për nga shkalla e sinqeritetit që shfaqin këto vargje, na kujtojnë  përjetimet e çiltëra të adoloshencës. Kjo ndjesi e qases me adoloshencën  më solli në vëmëndje se poezia jo vetëm është shkruar më moshën rinore të poetit (1984), por vazhdon dhe sot pas gati  dyzet vjetësh të mbajë në vargje ngrohtësinë dhe çiltërsinë e rinisë. Kjo në fakt është një arritje e madhe e poetit dhe mund t'a quajmë  rinia e pafund në krijimtarinë e tij.

Duhet të theksojmë se në këtë poezi Zhupa arrin të ndërthurë përjetimin e lexuesit me detajet poetike, melodicitetin dhe muzikalitetin me lëvizjet e vajzës, duke krijuar si rrallëkush një atmosferë poetike, jo vetëm në poezi por edhe në lexim, që të kujton një vals dashurie në një sallë plot të rinj adoloshentë. Valsi nuk është thjesht një akt fizik; ai është një dialog melodik midis natyrës, trupit dhe shpirtit të poetit.

V-Në poezi vajza dhe vallëzimi i saj shfaqen si simfoni e gjesteve dhe ndjenjave ku ato, gjestet e vajzës në lëvizjet vallëzuese formojnë një melodi të pashkruar, një harmoni mes trupit, natyrës dhe ndjenjave të poetit. Këto lëvizje, të shfaqura me një detaj të ndjeshëm, përçojnë jo vetëm një bukuri vizuale, por edhe një muzikalitet që poetika e Zhupës e bën të dëgjueshme në shpirtin e lexuesit.

1. Realisht në poezi lëvizjet e vajzës shfaqen si të lehta e të natyrshme, ku çdo veprim ndjehet si një tingull i ngjizur me harmoninë e natyrës. Në vargjet: “Përkulej, vraponte, përzinte, dorëzohej / Dhe puthej me erën,” vajza duket sikur kërcen një vals të lirë, duke u ndërlidhur me elementet e natyrës. Çdo hap, përkulje apo lëvizje, është një notë e këtij valsi, që krijon një simfoni të heshtur, por të ndjerë. Ky muzikalitet buron jo vetëm nga lëvizjet e saj, por dhe nga mënyra se si ato ndërthuren me erën, e cila bëhet partneri i saj (i padukshëm) në këtë vallëzim. Fryma poetike e Zhupës, në këtë rast, përcjell ndjenjën se trupi dhe natyra janë dy elemente që harmonizohen në një përjetim estetik unik.

2.Duke i kushtuar rëndësi paraqitjes së flokëve të vajzës: “Flokët gështenj mbi kraharorin e plotë i binin / Si një myshk i njomësht, i artë,” ndjejmë në vargje një lëvizje ritmike, që ngjan me një melodi që shoqëron gjestet e saj. Flokët, që i "vallëzojnë" mbi trup, krijojnë një val(l)ëzim vizual që ndjehet muzikor. Pikërisht kjo shfaqje e flokëve sjell një dimension tjetër të muzikalitetit: ai i ndjenjave që zgjojnë harmoni brenda shpirtit të poetit. Po ashtu, gjoksi i vajzës, i shfaqur si: “E prapë nën ta fërgëllima e fshehtë e gjinjve, / Diç fliste qart”, tregon  se edhe gjestet e saj më të heshtura mbartin një tingull të brendshëm, një puls melodik që rezonon me emocionet dhe mendimet e poetit.

3. Poeti tronditet nga pamja dhe ndjen se vallëzimi i vajzës është më shumë se një akt fizik: është manifestim i një lumturie të lirë dhe të paprekur. Poeti vendos të largohet jo për mungesë ndjenje, por për të ruajtur harmoninë e këtij çasti. Në vargjet: “E dua... dhe iki akoma,”poeti zgjedh të adhurojë këtë melodi të gjesteve dhe ndjenjave nga larg, duke ruajtur të paprekur bukurinë e saj. Duhet të ndjejmë se gjestet e vajzës dhe muzikaliteti që ato krijojnë janë thelbi i kësaj poezie ndaj ne e quajtëm këtë poezi “Valsi i dashurisë”. Çdo përkulje, lëvizje apo kontakt me erën është një notë e një valsi të padukshëm, një melodi që poetika e Zhupës e përcjell me mjeshtëri tek lexuesi. Në këtë poezi, lëvizjet trupore dhe muzikaliteti ndërthuren në një mënyrë të tillë që lexuesi jo vetëm i sheh, por edhe i ndjen si një melodi të heshtur dashurie.

VI- Nuk di pse befas më lindi dëshira që ky moment i përshfaqur në poezi të jetë një moment i jetuar nga poeti. Sigurisht që kjo është thjeshtë një dëshirë që lindi nga përjetimni i poezisë, por sidi pse mu përforcua ky mendim se është plotësisht e mundur që ky moment i shfaqur në poezi të jetë përjetim real, një kujtim i përjetësuar përmes vargjeve. Poeti Ilirian Zhupa shquhet për aftësinë e tij për të kapur fragmente jete dhe për t’u dhënë dimension artistik, duke i shndërruar në poezi që rezonojnë me lexuesin. Ndjeshmëria me të cilën ai vizualizon lëvizjet e vajzës, harmoninë e saj me natyrën dhe emocionet që zgjon ky moment, sugjerojnë një përjetim të drejtpërdrejtë që e ka frymëzuar poetin të krijojë.Vërtet që do dëshiroja që ky vallzim poetik të ishte real, pa çka se I ndodhur dyzetë vite më parë, madje do dëshiroja sinqerisht që pas erës, poeti të ishte partneri i vajzës në vals.Vargjet:“Përkulej, vraponte, përzinte , dorëzohej / Dhe puthej me erën,”kanë detaje të tilla të ndjeshëm dhe të gjalla, sa që ma përforcojnë dëshirën time për rolin aktiv të tij. Ka dhe një element tjetër që e mbështet hamendësimin tim: Ilirian  Zhupa është poet  dhe si i tillë ai nuk krijon thjesht një imazh të bukur, por transmeton energjinë dhe shpirtin e vallëzimit, çka lë të kuptohet se ky çast mund të ketë qenë një përjetim i vërtetë që ka lënë gjurmë të thella në ndërgjegjen e tij. Ndërkohë, vendimi i tij për t’u larguar, i shprehur në vargun: “E dua... dhe iki akoma,” thellon idenë e një momenti të ndjeshëm dhe intim, ku poeti përzgjedh të ruajë distancën për adhurimin e kësaj bukurie, pa e ndërprerë ritmin dhe harmoninë e saj. Nëse ky moment është real, atëherë poezia bëhet një testament artistik i fuqisë së një përjetimi të thjeshtë të shpirtit krijues të poetit. Një lëvizje, një frymë ere, një përkulje flokësh mund të jetë gjithçka që një poet ka nevojë për të krijuar një kryevepër të ndjerë si kjo.

Nëse ky moment është fryt i fantazisë, është mirfilli një “Ëndërr” atëherë poeti dëshmon një tjetër dimension të mjeshtërisë së tij: aftësinë për të krijuar një botë të ndjeshme e të gjallë nga asgjëja, duke krijuar një skenë që tingëllon reale për lexuesin. Në këtë rast, vajza dhe vallëzimi i saj nuk janë thjesht portretizime të një kujtimi, por një metaforë e ndjenjave dhe ëndrrave të poetit, një përfaqësim artistik i dashurisë, harmonisë dhe lirisë. Fantazia e poetit lind në vargje të tilla si:“Krihte flokët mbi pasqyrat e harruara të pellgjeve, / Përkëdhelte supet me sy,” ku krijohet një imazh pothuajse magjik, i një bukurie që sfidon realitetin dhe flet me gjuhën e poezisë. Pamja e vajzës që shfaqet në natyrë është më shumë se një personazh; ajo shndrohet në simbol i një ideje të epërme, i një harmonie të paprekshme që ekziston vetëm në botën e artit. Gjithashtu, momenti i saj duke “puthur erën” dhe vallëzimi me një lehtësi engjëllore, ngjan më shumë me një skenë të krijuar për të përcjellur emocione të pastra. Nëse vajza nuk ekziston fizikisht, ajo është fryt i një imagjinate poetike që kërkon të mishërojë një dashuri ideale, një liri që mbetet gjithnjë e paprekur.Në fakt edhe vendimi i poetit për të mos ndërhyrë, shfaqur në vargjet:“Sa mua m’u duk se me dëshirën time të pafaj, / Do shkelja ca bisqe të blerta, të njoma,” përforcon idenë se kjo vajzë dhe ky moment nuk janë fizike; ato janë krijime të brishta  fantazie, të cilat duhen ruajtur të paprekura për të mos humbur bukurinë e tyre.

Në këtë interpretim, poezia bëhet një manifest i fuqisë së artit për të ngritur mbi realitetin një botë ideale, ku ndjenjat dhe bukuria përjetësohen përtej përvojës së drejtpërdrejtë. Kjo aftësi e poetit për të ngjizur një realitet fantastik, por që ndihet kaq i prekshëm, është një dëshmi e vizionit të tij artistik dhe pasurisë së botës së tij të brendshme.

 

Sarandë, fund dhjetori 2024

 

Nga Ilirian Zhupa

ËNDËRR      

Pashë një vajzë që i gëzohej vetes,

Diku mes brigjeve, duke menduar se s’e shihte njeri,

Krihte flokët mbi pasqyrat e harruara të pellgjeve,

Përkëdhelte supet me sy.

 

Flokët gështenj mbi kraharorin e plotë i binin,

Si një myshk i njomësht, i artë,

E prapë nën ta fërgëllima e fshehtë e gjinjve,

Diç fliste qartë.

 

Vërtitej mbi pulpët e saj të arrira, hepohej,

Kërcente dhe mbi tokë peshonte me njerën,

Përkulej, vraponte, përzinte, dorëzohej

Dhe puthej me erën.

 

Ish aq e natyrshme në lëvizjet e lira të trupit,

Sa mua më erdhi keq ta thërrisja,

Sa mua m’u duk se me dashurinë time prej burri

Diçka shumë të shtrenjtë do t’i vrisja.

 

Sa mua m’u duk se me dëshirën time të pafaj,

Do shkelja ca bisqe të blerta, të njoma.

Besoj shumë e desha... Ndaj ika si i verbër prej saj.

E dua... dhe iki akoma.

 

1984

Nga libri: “Mos më pyet ku kam qenë”-  Ilirian Zhupa  , Botimet “Naim Frashëri” - 1988; Toena - 2016

 

RRJEDHA E FIGURAVE ARTISTIKE NË NJË PËRJETIM POETIKO EKZISTENCIAL

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia e Ilirian Zhupës "Është vonë të më mungosh" është një krijim që reflekton mbi mungesën, vetminë dhe mënyrën se si dashuria, edhe në mungesë, vazhdon të jetë e pranishme në shpirtin (jo vetëm) e poetit. Krijimi ndërthur tensionin shpirtëror me elegancën lirike dhe ndërton një botë emocionale të ngarkuar me ndjeshmëri e simbo-likë, madje qysh në krye bie në sy se dhe vetë vargu titullor është një kulm artistik e filozofik dhe përmbledh përjetimin e mungesës si prani dhe plagë ekzistenciale.

I-Nisur nga kjo, më së pari le të zbërthejmë titullin e poezisë, i cili do na hapë dyert për në brendi të saj, pse në thelb ai është sintezë poetike e ndjenjave të mungesës dhe reflektim mbi kohën, dashurinë dhe marrëdhënien e përjetuar. Titulli "Është vonë të më mungosh" është shprehje e një dashurie që nuk pranon kufizime, sepse mungesa, e cila “..është vonë” bie ndesh me ndjenjat e dashurisë universale të heroit, pasi e lexuar ndryshe, titulli ka kuptimin se: “është vonë pasi unë jam shkrirë i tëri në këtë dashuri” apo unë dhe ti jemi shkrirë së bashku në këtë dashuri dhe nuk mund të ndahemi. Sipas poezisë, ndjenjat e heroit janë sa të fuqishme aq dhe gjithkund të pranishme, sa mungesa e saj përjetohet si një “shkëputje e pamundur ”. Poezia, përmes vargjeve, ndërtimit të figurave dhe intimitetit të ndjenjave, shpreh bukurinë e dashurisë dhe tragjedinë e mungesës. Sinqerisht që është hera e parë që has një poezi të ngritur për “mungesën” në dashuri, në të cilën poeti ofron një situatë ku  mungesa (e të dashurës) nuk është  thjesht  boshllëk emocional, por një gjendje ekzistenciale që nuk pranohet dot për shkak të thellësisë, gjerësisë dhe peshës së dashurisë. Jam i bindur se kushdo që e ka provuar një mungesë të tillë, kursesi nuk e ka pranuar dhe e përjeton më qartësisht poezinë. Megjithatë një sërë pyetjesh lindin qysh në titull dhe më e para: Pse do mungojë e dashura e heroit, kur ai e dashuron kaq shumë?

1.Qysh në leximin e parë të poezisë vërejmë se e dashura shfaqet si një figurë e largët, e cila, pavarësisht mungesës fizike, mbetet e pranishme në mendimet dhe ndjenjat e poetit në mënyrë aktive, ndaj ai e përjeton këtë mungesë në mënyra të ndryshme : “Flas me një që s’e njoh dhe s’di se ç’thonë fjalët e mia” ku ky varg shfaq tronditjen shpirtërore të tij, të tillë që e ka bërë të “humbuasë busullën” e orientimit emocional; e ka të pamundur të bisedojë me të tjerët apo të kuptojë veten. E parë në këtë kontekst, ajo, e dashura mungon jo vetëm si person, por edhe si simbol i qetësisë, ekuilibrit dhe kompletimit shpirtëror.

2. Sigurisht që ka lexues që me naivitet do pyesin: Ku mungon ajo? Në një takim apo në dashurinë e tij? Në poezi mungesa e të dashurës ndjehet kudo, si në rrafshin fizik ashtu dhe në atë shpirtëror: në mjediset ku poeti  jeton e ndërvepron, në hapësirat e tij shpirtërore, në botën dhe mendimet e tij. Në poezi ajo “shfaqet” si mungesë që mbush çdo hapësirë, duke e bërë të pamundur që poeti të gjejë një vend ku të ndihet i qetë larg saj. Poetika e vargut:“Rruga më shtyn me bërryla, sikur do të më nxjerrë në skaj.” sugjeron që mungesa e saj e bën botën e tij të pasigurtë  e të huaj.

3.Ka një frazë në këtë varg që të ve në mendime dhe të fton në eksplorime,fraza kur poeti thotë: “është vonë”. Psikologjikisht dhe artistikisht e  quajtura "vonë"  lidhet me disa aspekte të kohës dhe ndjenjave:

a.Në konceptin e përjetësisë së  dashurisë, dashuria e poetit për të vajzën është aq e madhe sa mungesa e saj nuk mund të pranohet në asnjë moment kohor, as tani, as më vonë sepse i humbet kuptimin jetës. Kjo është e dukëshme te vargjet: “Udhët ku shkoj përfundojnë pikërisht atje ku nisin”, pra rruga e jetës ka marrë formën e një rrethi që të kthen në fazën fillestare ose ndoshta dhe të një pike, prej së cilës nuk lëviz dot. Pra vargu përforcon idenë se dashuria është ciklike, e pafund, dhe mungesa thyen këtë cikël, duke e bërë të pamundur rikthimin në normalitet. Kështu,mungesa përjetohet si dhimbje e përhershme që sfidon logjikën e zakonshme të kohës dhe hapësirës. Parafytyroni psh, mungesën e fëmijës adoloshent në shtëpi në orët e vona të natës dhe shqetësimin e prindërve.

b.Dikush do të sugjerojë se poetit (ndoshta) i duket se koha që kanë kaluar bashkë është aq e rëndësishme sa çdo mungesë tani , qoftë dhe momentale përjetohet si një padrejtësi e madhe.Po, kështu është, në fakt për poetin, ajo, e dashura është bërë pjesë e pandarë e qënies së tij, e pazëvendësueshme, ndaj ai shprehet te vargjet: “O, po i kam të gjitha e prapë më mungojnë, më braktisin.” duke nënkuptuar se mungesa e saj është shumë më tepër se një mungesë fizike, është një mungesë shpirtërore

4.Përmes vargut "Është vonë të më mungosh," poeti nuk e shfaq vetëm dhimbjen, por edhe një përjetim shpirtëror që ka kaluar: nga revolta te pranimi. Kjo shprehje nënkupton që dhimbja e mungesës ka marrë përmasa kaq të thella e të gjera sa që është bërë fakt i kryer, pjesë e ekzistencës së tij, pranim i heshtur, e ngjashme me disa plagët që nuk shërohen kurrë, por që egzistojnë në trup, madje kthehen në simbole të jetës. . Sdi pse më kujtohet shprehja: larg syve larg zemrës.

5.Artistikisht, ky varg përfaqëson një kulm të finesës lirike dhe ndjeshmërisë njerëzore . Ai përcjell idenë se dashuria dhe mungesa nuk janë dy gjendje të ndara, por është një pjesë të pandashme e një përjetimi të madh dhe kompleks: “Këndoj dashurinë që e kam dhe s’e kam”.Kjo mënyrë konceptimi e bën mungesën një prani të përhershme dhe paradoksale, ku ajo vazhdon të ekzistojë përmes fuqisë së saj shpirtërore dhe krijuese.

Kështu fraza vargore "Është vonë të më mungosh" përmbledh filozofinë e poezisë në tërësi, duke shprehur jo vetëm një vetëdije të qartë për dhimbjen e humbjes,por edhe  pranimin e saj si burim frymëzimi dhe pjesë e pashlyeshme e jetës së poetit. Përmes këtij vargu, mungesa shndrohet nga një ndjenjë kalimtare në gjendje të përjetshme, një lloj paqeje melankolike, si një plagë që duhet gjithmon ta ledhatosh me idenë se po lehtëson dhimbjen, ndjenjë që vetëm dashuria e humbur ta sjell.

II-Është interesantë se poezia e Ilirian Zhupës përfaqëson një përjetim të mungesës së të dashurës, duke ndërthurur ndjeshmëri estetike dhe filozofi moderne. Teksti lidhet me disa rryma të modernizmit, si ekzistencializmi dhe absurditeti, por përmban  dhe dimensionin metafizik të veçantë që i jep karakter unik. Për këtë arsye e shohim të nevojëshme që analizën ta ndajmë në dy pjesë: e para të përqendrohet te qasjet moderniste, ndërsa e dyta të ndalet te veçoria e saj special dhe konkretisht:

1.Poezia"Është vonë të më mungosh" nga Ilirian Zhupa i përket rrymës ekzistencialiste brenda modernizmit, pse eksploron vetminë dhe përpjekjen për të gjetur kuptim përmes introspeksionit dhe krijimit artistik. Në këtë poezi, pyetjet si “Unë ku të shkoj? Unë kë të ndjek? Unë kujt t’i flas?” pasqyrojnë krizën ekzistenciale që vjen nga humbja njeriut të dashur, por që ajo, kriza zgjerohet e përfshin ndjenjën e vetmisë së njeriut modern në një botë të pakuptimtë. Ndjenja e mungesës shndërrohet në simbol të zbrazëtisë më të thellë që individi përjeton kur përballja me jetën duket e pafund dhe e paplotë.

2.Lirizmi introspektiv dhe subjektiviteti poetik shfaqet përmes pamjeve të përditshmë-risë, ku objektet dhe vendet - librat, stolat, rruga, kafja - marrin një vlerë simbolike. Imazhet e tyre konkrete, që zakonisht janë pjesë e jetës së përditëshme, shndërrohen në pasqyra të brendisë shpirtërore të poetit dhe, ndërkohë që ai përpiqet të gjejë qetësi përmes tyre, ndjesia e mungesës shfaqet si  mur i pakapërcyeshëm. Kjo  duket si një lojë mes realitetit dhe brendisë emocionale, madje krijon tension poetik, duke pasqyruar dilemat e individit modern.

3.Simbolika është  shtyllë qendrore e kësaj poezie. Zjarri që “brufullon brenda gjoksit” shfaqet si metaforë e fuqishme për ndjesitë e pasionit dhe dhimbjes së brendshme, ndërsa “horizontet e grivëra” evokojnë ndjenjën gri, që krijohet nga pengesat dhe pasiguritë shpirtërore të poetit. Yjet që ndriçojnë natën në fundin e poezisë nuk janë thjesht imazh natyror, ato janë simbol i shpresës dhe universalitetit.Kushdo që e ka përjetuar këtë situatë, asnjëherë nuk i ka humbur shpresat e një rikthimi.

Interesante është fakti se kjo poezi ofron dhe dy qasje të tjera speciale dhe konkrete:

a.Paradoksi i dashurisë moderne, shfaqet qartësisht: ajo, dashuria është njëkohësisht sa e pranishme aq dhe e paarritshme. Ky dualitet krijon tension emocional dhe poeti gjendet midis pranimit të realitetit dhe dëshirës për diçka më të  lartë. Pohimi “e kam dhe s’e kam” shfaq pikërisht këtë ambivalencë, duke reflektuar kompleksitetin e dashurisë.

b.Është hera e parë që has dhe ndjej dukurinë e një krijimi poetik që paraqitet si akt që i jep kuptim jetës dhe ndihmon në përballjen e boshllëkut ekzistencial. Realisht ky koncept është tipar thelbësor i modernizmit , ku arti shihet si mjet për të kaluar kufijtë e të zakonshmes. Përmes krijimtarisë, poeti shndërron dhimbjen në një univers më vete, të mbushur me vlerë dhe estetikë. Në vargun: "Pas të gjitha këtyre shkruaj e ç’shkruaj vargje," krijimi poetik shfaqet  si akt që transformon gjendjen emocionale të poetit, ku ai (poeti) si një demiurg modern,(Zot,krijues) arrin të kapërcejë mungesën dhe përmes fuqisë së vargut, e bën krijimin një formë shpëtimi dhe transcendence. Konkretisht, poeti nëpërmjet krijimit vepron si një demiurg (Zot) që krijon e ndriçon kaosin e jetës përmes artit dhe:

-Poezia bëhet (krijohet)si një univers më vete, ku ndjenjat, emocionet dhe konceptet abstrakte marrin jetë dhe rregull.

-Procesi i krijimit përjetohet si përpjekje për të kapërcyer realitetin fizik dhe ndërtuar një botë shpirtërore ose estetike të re.

-Poezia e Zhupës është një përjetim estetik i rrallë: e ngre përvojën personale në nivelin e universalitetit njerëzor, duke na ofruar një tablo të fuqisë transformuese të artit. Nuk është pjellë e fantazisë shprehja që poetët janë si Zoti, këtu e kanë patur fjalën.

III- Poezia "Është vonë të më mungosh" e Zhupës përdor një gamë të gjerë figurash artistike, ku simbolet, metaforat, personifikimet dhe imazhet ndërtojnë një tekst që flet njëkohësisht për përjetimin e boshllëkut ekzistencial, ndjesinë e brendshme lirike dhe kompleksitetin simbolik të modernizmit. Të gjitha këto qasje lidhen organikisht me rrymat e ekzistencializmit, lirizmit introspektiv dhe simbolizmit modernist. Por le ti shohim konkretisht figurat artistike sipas qasjes dhe të shpjegojmë shkurtimisht arsyen e saj :

1. Simbolet dhe qasjet e tyre:

a.Simboli:"Zjarri brufullon brenda gjoksit" në ekzistencializëm shpreh trazirat shpirtë-rore të individit, një përpjekje për të ndier ekzistencën vetike në kaosin dhe absurdin. Në kuadrin simbolist, zjarri përfaqëson fuqinë krijuese dhe shkatërruese të ndjenjave, duke lidhur jetën emocionale me pasionin dhe dhimbjen.

b."Horizontet e grivëra" janë simbol i paqartësisë dhe mungesës, por njëkohësisht janë një metaforë ekzistenciale e kufizimeve dhe të panjohurës. Përmes simbolizmit modernist, ato aludojnë për pamundësinë e një shikimi të pastër drejt së ardhmes.

c.Te vargu: "Nata më mbushet me yje" në sens lirizmi introspektiv, yjet simbolizojnë ndriçimin shpirtëror, një lloj shprese përtej errësirës ekzistenciale. Në simbolizëm, ato përfaqësojnë idealet e largëta dhe dëshirën për transcendencë.

ç. Simboli i pleqve te vargjet:“Atje, nëpër stola, rrinë ulur ca pleq me fytyra të bardha/ Dhe të gjitha fytyrat ngjajnë.” shfaq një gjendje statike e ciklike, ku individët humbasin individualitetin në uniformitet, duke pasqyruar ndjenjën e absurdit në modernizmin ekzistencial.

d. Simboli i librave te vargu:“Shkoj në biblioteka dhe librat më kërrusin nga dashuria”, ku librat simbolizojnë peshën e kujtimeve dhe emocioneve, duke shprehur përballje me të kaluarën që është po aq e dashur sa edhe e rëndë.

e. Te vargu::“Rruga më shtyn me bërryla, sikur do të më nxjerrë në skaj”,rruga është simbol i jetës që shtyn individin drejt një fundi të paqartë, ndjesi kjo e shpeshtë në letërsinë moderniste të absurdit. Sigurisht që këto shpjegime të simboleve nuk zbërthejnë thellësisht vlerat e figurave artistike, por ne le të plotësojmë mangësinë me analizën e metaforave, personifikimeve dhe imazheve, ku do qartësojmë idenë.

2. Metaforat dhe lidhjet e tyre:

a.Metafora:"Rruga më shtyn me bërryla" është qartësisht ekzistenciale dhe pasqyron ndjenjën e individit përballë presionit të realitetit. Në simbolizmin modernist, rruga përfaqëson udhëtimin e jetës, një përpjekje për të gjetur kuptimin në botën kaotike. Duket sikur ky varg krijon një përplasje me vargun e mësipërm simbolik (pika e), porn ë fakt nuk është përplasje por është një ndërshfaqje. Kemi thënë që figurat e Ilirian Zhupës ndërlidhen, ndërshfaqen e ndërveprojnë me njera tjetrën dhe këtu kemi të bëjmë me këtë dukuri, ku simboli shfaqet dhe si metaforë pikërisht te fraza ”…shtyn me bërryla”. Sigurisht që këtë ndërlidhje dhe ndërshfaqje do ta hasim dhe te analiza e personifikimit dhe imazhit, por mjafton të kuptojmë se kjo është një vlerë dy-trifishe e figurës dhe jo ndonjë lapsus i poetit. Këtë dukuri do ta hasim dhe te figura të tjera artistike, krijuar me të njejtin efekt.

b.Te vargu:"Librat më kërrusin nga dashuria", në kuadrin e lirizmit introspektiv, kjo metaforë shfaq ndikimin transformues të dijeve e ndjenjave, që shpeshherë mbartin një peshë të madhe emocionale dhe shpirtërore. Edhe kjo metaforë ndërlidhet e ndërshfaqet me simbolin e mësipërm (pika d) ku pesha e dashurisë bëhet një barrë që ndikon te lexuesi.

c.Metafora:"Këndoj dashurinë që e kam dhe s’e kam" ndërthur dualitetin e ekziste-ncës: praninë dhe mungesën. Ajo është ekzistenciale në thelb, pse reflekton pasigu-rinë e jetës dhe paradoksin e dashurisë. Në simbolizëm, ajo krijon një ndjesi abstrakte të ndjenjave të paprekshme.

3. Personifikimet dhe funksionet e tyre:

a.Te vargu:"Rruga më shtyn me bërryla", rruga personifikohet dhe shfaq një ndjenjë ekzistenciale, ku ajo (rruga), si një forcë e jashtme, përfaqëson presionin dhe sfidat e përditshme që ndikojnë në individin. Shpjegimet e ndërshfaqjes janë të njejta me pikën “a” te analiza e metaforave.

b Thamë më sipër se vargu simbolik:"Zjarri brufullon brenda gjoksit" në shpreh trazirat shpirtërore të individit, por zjarri personifikohet me fjalën ("brufullon") dhe i jep jetë këtij simboli, duke krijuar një imazh të një force të brendshme që vlon dhe konsumon. Ndërveprimi i këtyre figurave përçon një ndjenjë të thellë vetmie, sepse megjithëse zjarri ngroh të tjerët, dashuria e munguar nuk ngrohet. Ajo që duam të shprehim është se ndërveprimi I simbolit me personifikimin krijon imazhin dhe në këtë mënyrë vargu shfaq tri kuptimeshmëri.

c.Personifikimi: "Librat më kërrusin"  tregon marrëdhënien intime dhe transformuese të individit me artin dhe dijen, ndërkohë që në lirizmin introspektiv, ai simbolizon ndikimin emocional dhe intelektual të letërsisë në përvojën personale. Shpjegimet e ndërshfaqjes janë të njejta me pikën “n” te analiza e metaforave.

ç.Përmes personifikimit "Udhët përfundojnë pikërisht atje ku nisin"  udhët marrin një dimension ciklik, duke pasqyruar një perspektivë ekzistenciale mbi jetën si një proces të përsëritshëm dhe shpesh pa kuptim përfundimtar.

4. Imazhet dhe lidhjet e tyre:

a. Imazhi vizual: "Atje, nëpër stola, rrinë ulur ca pleq me fytyra të bardha" shpreh një atmosferë monotone e të qetë, që buron nga pasiviteti dhe pranimi i një ekzistence të kufizuar.Në simbolizëm, fytyrat e bardha janë metafora për zbrazëtinë dhe uniformite-tin e botës. Për ndërshfaqjen e kësaj figure dhe te pika “ç” e analizës së simboleve, le të bëjmë paralelizmin me sa thamë te analiza e metaforave.

b.Imazhi:"Ndjek fluturimin e shtërgjve dhe në qiej më pikturohet një vajzë" krijon një ndjesi të lirizmit introspektiv, ku fluturimi i shtërgjve simbolizon lirinë dhe kujtesën, ndërsa vajza përfaqëson idealin e dashurisë, përjetësinë e saj dhe një shpresë të vagët të heroit poetik.

c.Ndërkohë imazhi: "Mbështes kokën në horizontet e grivëra" shfaq një pamje ekzistenciale të lodhjes përballë një bote të mjegullt dhe të paqartë. Në simbolizëm, ky imazh aludon për ndjesinë e humbjes në kërkimin e një kuptimi të pakapshëm, pra kemi të bëjmë me një ndërshfaqje, jo me një lapsur të poetit.

Kështu mund të flasim edhe për vargun “Qielli më bëhet i kaltër, mosha më ndihet e bukur” ku kombinimi i metaforës së qiellit (si shpresë dhe qetësi) me personifikimin e moshës që "ndihet e bukur" krijon një imazh të harmonisë së brendshme që lind nga krijimtaria, për vargun: “Nata më mbushet me yje.” ku nata personifikohet si hapësirë që "mbushet me yje," ndërsa yjet vetë bëhen  metaforë e shpresës dhe ëndrrave. Kjo ndërthurje krijon një imazh kozmik që pasqyron çastin e një përmbushjeje shpirtërore në kontrast me mungesën dhe dëshpërimin e mëparshëm.

Në thelb ndërveprimi i figurave artistike te Zhupa krijon një botë imazhesh që shfaqin tensionin midis dhimbjes e shpresës, vetmisë e krijimtarisë. Simbolet, metaforat dhe personifikimet jo vetëm që forcojnë ndjesinë ekzistenciale të poezisë, por ndërtojnë një realitet të pasur që shpalos thellësinë e përvojës njerëzore në modernizëm. E parë në këtë lente, shprehemi se: poetika e Zhupës është ftesë për lexuesin të eksplorojë dimensionet më të thella të përvojës njerëzore te arti I tij poetik që ndriçon misteret e qenies dhe botës dhe të mos mjaftohet me kuptimshmërinë e dukëshme të saj.

IV- Ka një dukuri interesante poezia, në vargun e fundit: "Është vonë të më mungosh e dashura ime",ku fraza “e dashura ime” përdoret për herë të parë në poezi duke  sjellur një përshkallëzim emocional dhe kulm estetik. Kjo shprehje, e lënë për në fund, krijon ndjesinë sikur poeti e ka ruajtur emërtimin më të drejtpërdrejtë për çastin më intim dhe më domethënës të poezisë. Përdorimi i saj i jep peshë të veçantë ndjenjës së "ruajtur" (dhe të kristalizuar brenda tij), që, deri në atë moment, ishte shfaqur përmes toneve dhe figurave më të tërthorta. Në fakt, kjo vonesë për ta përmendur cilësimin "e dashura ime" tingëllon si një strategji artistike dhe psikologjike: poeti e ngre dashurinë në mënyrë graduale, duke e ndërtuar fillimisht si atmosferë ndjenjash, që rritet e përforcohet deri në çastin e fundit. Gjithmon kështu ndodh, djemtë fjalën “të dua” ose “e dashura ime” e shprehin me vonesë. Kjo "vonë", e përdorur në këtë moment, mbart peshën ekzistenciale që e bën ndjenjën më të thellë dhe më të ndjerë. Megjithatë, mendojmë se ka edhe një efekt tjetër: ndonëse fjala “vonë” sugjeron humbjen, përdorimi i frazës “e dashura ime” lë hapur mundësinë e një shprese të fundit. Dhe së treti: kjo vendosje në fund e frazës “e dashura ime” i jep poezisë një ndjenjë përmbyllëse, duke e lenë hapur interpretimin për rilidhjen e pritëshme. Në fakt poetët modernist shqiptarë pothuaj se të gjithë rezervojnë në fund të poezive shpresa optimizmi, ndryshe nga modernistët europianë që zhyten në pesimizmin e pashpresë. Por ajo që është e rëndësishme është fakti se te kjo gfrazë është kristalizuar ideja se :mungon e dashura (fizikisht) pranë poetit, por jo dashuria (si ndjenjë) te poeti. Dhe kjo është shumë e rëndësishme në poezi dhe këtë analizë.

V- Poezia "Është vonë të më mungosh" nga Ilirian Zhupa përmban një melodicitet të brendshëm që buron nga përmbajtja emocionale e fuqishme, ritmi i ngadalshëm i vargjeve dhe ndërveprimi harmonik i elementeve stilistike. Tonaliteti është i ulët, melankolik, dhe i përmbajtur, duke krijuar një ndjesi të dhimbshme, por njëkohësisht të këndshme për t’u dëgjuar dhe përjetuar, sit e këngët shumëzërrëshe të Bregut të detit.

1.Melodiciteti i poezisë mbështetet te tonaliteti i saj i ulët, i cili i ngjan një bisede intime mes dy personave, madje shpesh një monologu intim. Ky tonalitet krijohet nga përdorimi i frazave të shkurtra, pyetjeve retorike, të cilat gjithsesi nuk presin përgjigje : “Unë ku të shkoj? Unë kë të ndjek? Unë kujt t’i flas?” Këto pyetje pasqyro-jnë një gjendje shpirtërore të pasigurisë, dhe  shoqërojnë lexuesin me ritëm të ngada- lshëm. Ndërprerja ritmike që krijohet nga pyetjet i jep poezisë një efekt të ngjashëm me valëzimet e një melodie të qetë dhe melankolike.Tonaliteti i ulët e melankolik përforcohet (edhe) nga motivet e vetmisë dhe dhimbjes:“Po unë çfarë të bëj? Vij te vetvetja. Mbështes kokën në horizontet e grivëra,” vargje këto që përcjellin  ndjenjë të fortë vetmie, e cila shndrohet në një tingull të brendshëm të butë dhe të përmbajtur.

2.Një element kyç në melodicitetin  poetik është përsëritja e frazave dhe strukturave, pse këto krijojnë një ritëm të qëndrueshëm dhe ndjenjë ciklike, e cila mbështjell poezinë me një harmoni të qetë: “O, po i kam të gjitha e prapë më mungojnë, më braktisin” , ku përsëritja e idesë së mungesës dhe braktisjes në disa vargje radhazi i jep poezisë një tingull të vazhdueshëm, që ndërtohet ngadalë dhe lë hapësirë për reflektim. Kjo përsëritje nxit lexuesin të ndjejë ritmin e qetë, por të qëndrueshëm të ndjenjave të shprehura.

3. Përdorimi i zanoreve “u” dhe “ë” në poezi krijon një efekt të theksuar trishtimi dhe melankolie, duke ndikuar thellësisht në tonalitetin e saj. Këto zanore, të cilat lidhen shpesh me dhimbjen dhe pikëllimin në traditën orale dhe gjuhësore të banorëve të bregdetit, i japin vargjeve një tingëllim të ulët dhe të zgjatur, që përforcon atmosferën e mbytur të poezisë. Në fjalorin e bregdetasve, zanoret “u” dhe “ë” shpesh përfshihen në vajtime mortore, duke bartur prej tyre tek poezia e Zhupës ndjenjë të përjetshme pikëllimi.Në këtë poezi, ato përdoren në mënyrë të ndërgjegjëshme për të shprehur boshllëkun emocional të subjektit lirik.Psh., “Rruga më shtyn me bërryla, sikur do të më nxjerrë në skaj.”ku tingulli “u” krijon një ndjenjë shtytjeje të dhunshme dhe të pashmangshme drejt izolimit. Ose:“Zjarri brufullon brenda gjoksit, ngrohen shumë në të, po jo ti.” Ku përsëritja e “u” dhe “ë” përcjell një ndjenjë tensioni të brendshëm dhe përpjekjeje për ngushëllim, e cila mbetet e paplotësuar. Shikoni pak vargun:“Po unë çfarë të bëj? Vij te vetvetja.” Këtu,kombinimi i këtyre zanoreve reflekton një vetmi të thellë, ndërsa zëri i lexuesit duket sikur kthehet tek vetja, duke mbartur një jehonë të mbytur dhimbjeje. Ky përdorim i qëllimshëm i zanoreve,(ose përgjedhja e fjalëve me këto zanore) i lidhur me simbolikën e tyre në ritet mortore, jo vetëm që thellon ndjenjën e melankolisë në poezi, por gjithashtu i jep asaj dimension universal të dhimbjes, duke e ngritur përmbajtjen emocionale në një nivel artistik të lartë.

Në analizën e melodicitetit mund të shtojmë edhe efektet e aliternacionit dhe efektet fonike sit e vargu:“Zjarri brufullon brenda gjoksit, ngrohen shumë në të, po jo ti.” Ku tingulli përsëritës “b” dhe harmonia midis fjalëve si “brufullon,” “brenda,” e “gjoksit” krijojnë një aliteracion të ndjeshëm që shton një dimension muzikor, duke I ndihmuar lexuesit të përjetojnë poezinë si melodi e brendshme, krijuar përmes tingujve. Po ashtu, përdorimi i tingujve të butë dhe fjalëve me zanore të hapura, si: “ngrohen,” “zjarri,” dhe “brenda,” krijon një efekt të ngrohtë dhe të rrjedhshëm, duke theksuar melankolinë e ndjenjave. Nuk mënjanojmë efektin e imazheve me muzikali-tet visual, si: “Ndjek fluturimin e shtërgjve dhe në qiej më pikturohet një vajzë.” i cili krijon një lëvizje të butë dhe ritëm të qetë lidhur me imazhin e shtërgjve në fluturim. Ky imazhi vizual shoqërohet me “melodi” të qetë, dalur nga përfytyrimi i fluturimit dhe pikturi-mit në qiell.

Ndërkohë lirizmi i poezisë, i përforcuar nga tematika e dashurisë dhe dhimbjes, është thelbësor për melodicitetin e saj. Psh vargu: “Këndoj dashurinë që e kam dhe s’e kam, po e gjej të brishtë e të madhe.” ka një ngarkesë të fuqishme emocionesh që krijojnë një kontrast mes asaj që është dhe që mungon, ku tingulli i këtyre vargjeve i ngjan një melodie që ngrihet e bie, duke pasqyruar ndjenjat e ndryshueshme shpirtërore të poetit.

VI- Pikërisht këtu duhet të sqarojmë se: tonaliteti i ulët dhe atmosfera melankolike që shfaq kjo poezi e Ilirian Zhupës imponon një mënyrë leximi ose recitimi të përshtatur me këtë ndjeshmëri, ku specifikisht leximi me zë do të kërkojë një ton të qetë, intim, të përmbajtur, duke ruajtur formëqn e një bashkëbisedimi emocional. Përmendëm se kjo poezi ngjan më shumë me një rrëfim të brendshëm ose një letër të shkruar për një dashuri të humbur, ndaj për këtë arsye edhe recitimi i saj nuk kërkon forcë zëri apo theksime dramatike. Përkundrazi, intonacioni duhet të jetë i ulët, i matur, duke reflektuar dhimbjen dhe vetminë që përcillet në vargjet: “Po unë çfarë të bëj? Vij te vetvetja. Mbështes kokën në horizontet e grivëra.” Në një recitim, ndalimi i shkurtër pas secilës pyetje i lejon dëgjuesit të ndjejë pasigurinë dhe vetminë që përjeton subjekti lirik. Po ashtu, fraza përmbyllëse “Është vonë të më mungosh, e dashura ime!” kërkon  theksim të veçantë, por jo dramatik. Zëri duhet të bjerë I ëmbël në fund, duke shprehur një ndjesi të plotë dorëzimi te fati. Kjo strategji e leximit forcon idenë e bashkëbisedimit të përmbajtur dhe melankolik mes dy shpirtrave, ku dashuria është e humbur, por akoma e ndjerë thellë në zemër.

VII- Poezia e Ilirian Zhupës ka  karakteristikë të veçantë që nuk e kanë poezitë e shumë poetëve të tjerë modernist shqiptarë: ajo, ndërsa është  poezi moderniste e kuotave të larta europiane ka meritën se lexohet, kuptohet, ndjehet dhe kërkohet nga  masë shumë e gjerë lexuesisht, madje lexxues nga krahina dhe nivele të ndryshme arsimore e kulturore. Madje mbajtja e  ekiulibri  komunikimi në kuptimshmërinë tekstuale dhe ndjesore  të poezisë së tij moderniste në shtresa me botë poetike tradicionale është vërtet arritje befasuesi e këtij poeti. Kjo  e përafron atë dhe me poezinë europiane, madje të niveleve më të larta të saj për arsye se:

 1.Zhupa është në thelb një poet modernist shqiptar  që shkruan në qasje me rrymat moderniste europiane duke ndërthurur përvojat personale me ato universale, ndërsa lufton  shmangien e izolimit elitar të artit të tij poetik. Në këtë aspekt ai krahasohet  me Jacques Prévert në Francë, i njohur për poezinë e tij, në të cilën shpreh ndjenjat dhe përvojat njerëzore me gjuhë të thjeshtë, por poetikisht të pasur. Si Prévert, edhe Zhupa rruan ndjeshmëri të lartë për realitetin njerëzor, madje krijon një  dialog poetik të hapur, të ndjeshëm dhe të kuptueshme nga një masë e gjerë lexuesiosh. Gjuha e tij është e natyrshme, por mban brenda saj strukturë komplekse dhe mendim të thellë.

2.Ilirian Zhupa dallohet për  angazhim social dhe reflektim personal në poezinë e tij. Në shfaqien e realitetit dhe përvojave të njerëzve të zakonshëm, Zhupa afrohet me poetë të mëdhenj si Nazim Hikmet, që është i njohur për ndërthurjen e dhimbjeve personale me aspiratat e njerëzimit me një gjuhë të drejtpërdrejtë, të kuptueshme e ndikuese. Edhe Zhupa, duke ndërlidhur aspekte sociale e personale, ndërton një poezi që është sa intime aq dhe universale, madje angazhimi i tij me temat njerëzore e shoqërore reflekton një ndjeshmëri, që nuk mbetet thjesht brenda individit, por shtrihet edhe në dimensionin kolektiv.

3.Në mënyrë tepër të dukëshme poeti Zhupa dallohet për ruajtjen e lidhjes me rrënjët kombëtare, duke mbajtur një ekuilibër midis identitetit shqiptar dhe përmasës universale të poezisë së tij. Në këtë drejtim, ai krijon një paralele me poetin Seamus Heaney në Irlandë, që ndërthur përvojat personale me historinë dhe kulturën kombë-tare, duke krijuar një poezi që është sa kombëtare aq dhe universale. Zhupa mban të njëjtin linjë, transformon përvojat dhe ndjeshmëritë shqiptare në një art që flet për përvoja universale.

4. Poezia e Zhupës është e pasur me përjetime estetike që lidhin natyrën dhe jetën e përditshme me përvoja poetike universale. Në këtë aspekt, ai mund të përafrohet me Odysseas Elitis, i cili trasformon detaje të vogla të përditshmërisë në poezi fine. Zhupa, në qasje me Elitis,shndërron momente të zakonshme në përvoja poetike që rezonojnë me lexuesit e çdo niveli. Të gjitha këto karakteristika të poezisë së Ilirian Zhupës janë të lexuesme lehtësisht te kjo poezi.

Kështu që përfundimisht, mund të themi se Ilirian Zhupa është një poet modernist që ruan një ekuilibër të rrallë midis thellësisë moderniste dhe kuptueshmërisë së gjerë të poezisë. Ai ndjek traditën e poetëve modernistë evropianë, por arrin të mbajë lidhje të forta me përvojat dhe ndjeshmëritë njerëzore të vendit të tij, ndërkohë paralelet me poetët e mëdhenj europianë dëshmojnë për dimensionin universal të krijimtarisë së tij. Në thelb, poezia e Zhupës flet për botën moderne, duke mbetur një art poetik i hapur, i prekshëm dhe i dashur për lexuesit e çdo sfondi kulturor, por duke mbetur vlerë poetike kombëtare e jona.

 

Sarandë, më Dhjetor 2024.

 

 

 

 

 

 

Është vonë të më mungosh.

poezi nga Ilirian Zhupa

 

Më mungojnë shumë gjëra, po ti më mungon e para.

Rruga më shtyn me bërryla, sikur do të më nxjerrë në skaj.

Atje, nëpër stola, rrinë ulur ca pleq me fytyra të bardha

Dhe të gjitha fytyrat ngjajnë.

 

Unë ku të shkoj? Unë kë të ndjek? Unë kujt t’i flas?

Shkoj në biblioteka dhe librat më kërrusin nga dashuria,

Ndjek fluturimin e shtërgjve dhe në qiej më pikturohet një vajzë,

Flas me një që s’e njoh dhe s’di se ç’thonë fjalët e mia.

 

O, po i kam të gjitha e prapë më mungojnë, më braktisin,

Zjarri brufullon brenda gjoksit, ngrohen shumë në të, po jo ti.

Udhët ku shkoj përfundojnë pikërisht atje ku nisin,

Sytë më erren nga pritja sa s’i quaj dot sy.

 

Pi një kafe me shokët. Ndahemi. Ata vrapojnë te të dashurat e tyre,

Mbështesin kokat mbi supe, pëshpërisin, pastrojnë shpirtin nga bryma.

Po unë çfarë të bëj? Vij te vetvetja. Mbështes kokën në horizontet e grivëra,

Pëshpëris gjer në thirrje dhe më merret fryma.

 

Pas të gjitha këtyre shkruaj e ç’shkruaj vargje.

Qielli më bëhet i kaltër, mosha më ndihet e bukur, nata më mbushet me yje.

Këndoj dashurinë që e kam dhe s’e kam, po e gjej të brishtë e të madhe

E ndihem demiurg dhe pre i dashurive.

 

Është vonë të më mungosh, e dashura ime!

 

DUART E DASHURISË DHE RRËMUJA SHPIRTËRORE  E TYRE

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia "Ëndërr për duart e tua" e Ilirian Zhupës shfaqet që në leximin e parë si një himn i ndjerë dhe i ëmbël dashurie, i mbështjellë me një muzikalitet të butë dhe një nostalgji të thellë. Ritmi i qetë dhe përsëritja e vargjeve krijojnë një melodi të brendshme, e cila ngjall mallëngjim dhe përcjell një dhembshuri të ndjerë. Shfaqja e duarve të së dashurës , realizuar me tonalitet delikat dhe të përzemërt, mbush poezinë me një ndjesi të brishtë melankolie, duke i dhuruar lexuesit një përjetim emocional që mbetet gjatë në kujtesë. Kjo melodi poetike risjell kujtime e përjetime shpirtërore që kapërcejnë kohën. Lexojeni këtë poezi si një këngë të ngrohtë himariote dhe do të ndjeni thellësinë e saj; një tingull që nuk mund të harrohet lehtë.

I-Në poezinë e tij, Ilirian Zhupa shfaqet si  poet novator, sjell gjithmonë diçka të re, qoftë në formë apo përmbajtje, duke mbetur thellësisht i rrënjosur në poetikën moderniste. Në poezinë “Ëndërr për duart e tua”, i jep një rëndësi të jashtëzakonshme duarve të së dashurës, duke i shndruar ato në simbolin qendror të ndjenjës së dashurisë dhe kujtesës së saj. Përmes kësaj qasjeje, Zhupa sjell një risi në poezinë e temës së dashurisë, ku tradicionalisht elemente si sytë, zemra apo buzët zenë vendin kryesor.

Në këtë poezi, duart nuk janë thjesht një pjesë e trupit; ato shndërrohen në mediume që lidhin të kaluarën me të tashmen, duke mbartur një prani të fuqishme shpirtërore edhe pas largimit të së dashurës. Vargjet si “Duart e tua paskan mbetur te unë, si hiri i zjarreve në shpella” dhe “Hyjnë nën lëkurë dhe bëjnë rrëmujë atje brenda” i kthejnë duart në simbole të një dashurie që lë gjurmë të pashlyeshme në qenien e subjektit lirik. Këto vargje, me fuqinë e tyre imazhore, përçojnë një ndjenjë të thellë dhe të përjetshme mallëngjimi.

Përsëritja e vargjeve krijon një efekt refreni, si një këngë, duke i dhënë poezisë  tonalitet melodik dhe ritëm të butë, por ngulmues. Ky refren shërben jo vetëm për të theksuar rëndësinë e duarve në përjetimin e dashurisë, por ngre një ndjenjë vazhdimë-sie dhe përjetësie, duke përforcuar idenë se dashuria dhe kujtesa nuk janë të lidhura me një moment të vetëm, por mbeten aktive dhe të gjalla në botën e brendshme të poetit.

Përqendrimi te duart ka dimension estetik dhe ekzistencial. Ato simbolizojnë prekjen, ndjeshmërinë dhe lidhjen e drejtpërdrejtë shpirtërore, po ashtu  njëkohësisht përcjellin brishtësinë dhe fuqinë e dashurisë. Në këtë poezi, duart shndërrohen në ndërmjetëse mes shpirtërores dhe fizikes, mes intimes dhe universales, duke mbartur dashurinë si një formë përjetësie të rrënjosur në kujtesë.

Kjo qasje e Ilirian Zhupës dëshmon një ndjeshmëri të thellë poetike dhe  aftësi të rrallë për të shndërruar detajet e përditshme në simbole universale. Struktura muzikore e krijuar përmes refrenit dhe shfaqia e vazhdueshëm e duarve i japin poezisë  ngarkesë emocionale të veçantë, duke e kthyer atë në një perlë të poezisë shqiptare moderne të dashurisë.

II- Kjo poezi e Ilirian Zhupës mbart një kompleksitet të thellë modernist, duke u dalluar për disa veçori që e vendosin atë në qëndrën e poezisë moderne dhe novatore. Përtej përqendrimit te duart si simbol qendror, poezia mishëron elemente thelbësore të estetikës moderniste:

1.Poezia moderniste shpesh largohet nga shprehja e drejtpërdrejtë e emocioneve, duke u përqendruar te një detaj i thjeshtë për të përcjellur një spektrum të gjerë ndjesish dhe filozofish. Në këtë poezi, duart shndërrohen në bartëse të dashurisë, humbjes e trazimit ekzistencial. Zhupa i jep detajit të duarve një simbolikë të thellë, duke e ngritur atë nga konkretja në universalen dhe duke i dhënë veprës një përmasë filozofike unike.

2.Poezia nuk ndjek një narracion linear apo kronologji tradicionale. Përkundrazi, ajo ndërton një strukturë fragmentare, ku imazhet dhe ndjesitë ndërthuren për të krijuar një rrjedhë të lirë emocionale. Ky fragmentarizëm, tipar thelbësor i modernizmit, përçon jo vetëm subjektivitetin e poetit, por edhe natyrën kaotike dhe të copëtuar të përvojës njerëzore.

3.Duart, në këtë poezi, nuk mbeten në nivelin e një simboli fizik. Ato shndërrohen në metafora të kujtesës, prekjes dhe ndikimit të pashmangshëm të dashurisë së humbur. Imazhet poetike si “si hiri i zjarreve në shpella” dhe “si rrënjët e pemëve të shkulura në dhera” krijojnë një lidhje të fuqishme mes ndjenjave njerëzore dhe elementeve të naty-rës, duke reflektuar një nga veçoritë më të rëndësishme të modernizmit: unitetin mes shpirtërores dhe natyrores, mes intimes dhe universales.

4.Nëpërmjet përvojës personale të humbjes e mallëngjimit, poezia ngre pyetje thelbëso-re ekzistenciale. Duart nuk janë vetëm kujtim i një dashurie të humbur, por janë prani e gjallë që vepron në thellësitë shpirtërore të subjektit lirik. Vargu “bëjnë rrëmujë atje brenda” shfaq trazimin e brendshëm, duke reflektuar krizën ekzistenciale të moderni-zmit:përballjen me humbjen, kalueshmërinë e kohës dhe pashmangshmërinë e ndryshi-mit.

5.Përsëritja e vargut “Nuk përqafohemi më” krijon një efekt ciklik dhe një ndjenjë të ngrirë, të ngurtësuar të kohës. Në këtë poezi, koha nuk rrjedh në mënyrë lineare, por rikthehet në formën e një përjetimi të pandryshueshëm emocional, një tipar i njohur i poezisë moderniste, ku ndjesitë mbeten të ngurtësuara në një cikël të përhershëm kujtese dhe mallëngjimi.

6.Natyra, në poezinë e Zhupës, nuk shërben thjesht si sfond dekorativ, por si një zgjatim i botës shpirtërore të poetit. Shirat, era, rrënjët këto elemente natyrore nuk janë vetëm përshkrime vizuale, por bartin ngarkesë emocionale dhe filozofike, duke ndërtuar një dialog të vazhdueshëm mes gjendjes shpirtërore të subjektit dhe universit të jashtëm.

Pra, veçantia e kësaj poezie qëndron në aftësinë e poetit Zhupa për të sintetizuar emocionet personale dhe ato universale përmes simbolikës së pasur, një strukture të hapur dhe një përjetimi filozofik të dashurisë dhe kujtesës. Kjo poezi shndërrohet në një hapësirë reflektimi ekzistencial dhe estetik, duke afirmuar një karakter të thellë modernist dhe novator në letërsinë shqipe.

III-Poezia “Ëndërr për duart e tua” e Ilirian Zhupës ndërthur në mënyrë të hollë dy rryma madhore të modernizmit: ekspresionizmin dhe ekzistencializmin. Kjo sintezë, që në pamje të parë mund të duket kontradiktore, është në të vërtetë një harmoni perspe-ktivash të ndryshme që bashkëveprojnë për të ndërtuar një univers poetik unik.Më konkretisht po e zberthejme si më poshtë:

1. Ekspresionizmi: Rrëfimi i gjendjeve të brendshme në këtë poezi merr formë përmes figurave të ngarkuara emocionalisht, të cilat depërtojnë me forcë në ndjesitë e lexuesit. Poezia shfaq dramatizim të ndjenjave, ku peizazhet e brendshme të shpirtit reflektohen në imazhe poetike të fuqishme dhe simbolike:

a.Simbolika e mjegullë te vargjet: “Po duart e tua, e dashura ime / M’u ulën mbi flokë si mjegulla” ku mjegulla simbolizon turbullimin e mendjes dhe shpirtit, një gjendje e errët dhe e pakuptueshme. Prekja e duarve, krahasuar me zbritjen e mjegullës, përfaqëson kujtimet dhe mallin e paqartë që mbështjell qenien, duke krijuar një ndjenjë delikate dhe të pashmangshme. Ky imazh është tipik për ekspresionizmin, sepse konkretizon trazimet e brendshme përmes një metafore të fortë dhe dramatike.

b.Simboli i hirit të zjarreve: “Duart e tua paskan mbetur te unë /Si hiri i zjarreve në shpella” këtu shndërrohet në një kujtim të heshtur, një gjurmë të dashurisë së shuar, por ende e pranishme në shpirtin dhe mendimet e heroit lirik. Figura ndërthur dy elemente: zjarrin që ka ekzistuar dikur dhe hiri si dëshmi e një përjetimi të pashlyeshëm. Dramaticiteti i këtij imazhi bart një dhimbje të mbetur pezull, duke i dhënë poezisë një forcë ekspresioniste të jashtëzakonshme.

c.Metaforat për fytyrën si peizazh: “Rrjedhin brigjeve e lugjeve të fytyrës sime / Si shirat e vjeshtës përzënë nga era”,ku fytyra e poetit shndrohet në një terren të ndjenjave të stuhishme. Lotët shfaqen “si shirat e përzënë nga era”, simbolizues të trazimit të brendshëm dhe trishtimit të madh përjetues. Peizazhi shpirtëror shfaqet i lëvizshëm dhe dramatik, duke pasqyruar thellësinë emocionale të ekspresionizmit.

2. Ekzistencializmi: Dialogu me kohën, kujtesën dhe humbjen  shihet në këtë  poezi që eksploron marrëdhënien e njeriut me kohën e kujtesën, duke ngritur pyetje të thella mbi kuptimin e ekzistencës në përballje me humbjen.

a.Simboli i rrënjëve të shkulura te vargjet: “Duart e tua paskan mbetur te unë / Si rrënjët e pemëve të shkulura në dhera” shfaqet si një imazh që prek  thelbësisht filozofinë ekzistenciale: ndërprerjen dhe shkëputjen e një përvoje që, pavarësisht mungesës fizike, mbetet e rrënjosur në thellësitë e shpirtit. Ky simbol përcjell ndjenjën e një humbjeje që nuk mund të harroet plotësisht, por bëhet pjesë përbërëse e qenies.

b.Metafora e ujërave te vargjet: “Po duart e tua, e dashura ime, / Humbasin si ujërat / Hyjnë nën lëkurë dhe bëjnë rrëmujë atje brenda...” realisht shfaq  përjetimin intim të dashurisë dhe ndikimin e saj të përhershëm. Kujtimet rrjedhin nën lëkurë, duke trazuar shpirtin në një mënyrë të ngjashme me rrjedhën e kohës, të pandalshme dhe të pakuptueshme. Kjo metaforë përfaqëson ndërgjegjësimin ekzistencial për pasojat e ndjenjave në qenien njerëzore.

c.Vargu kulmor:“Një jetë të tërë / Pres të dalin prej meje duart e tua/ Të më qetësojnë mua” përmbledh filozofinë e poezisë: përpjekjen e përjetshme për të gjetur qetësi dhe kuptim përmes kujtimeve. Dashuria kthehet në një metaforë ekzistenciale të përballjes me humbjen dhe të kaluarën, duke e lënë heroin lirik në  gjendje pritjeje dhe nostalgjie të pafund.

3. Figurat artistike në këtë poezi u ngjajnë prizmave gjeometrikë shumëfaqësh që përthyejnë e reflektojnë  dritën e diellit në shumëngjyrshmëri. Le ti shohim “prizmat” e figurave artistike tek përthyejnë dritën e ndjenjave dhe reflektimeve filozofike. Simbolet dhe metaforat nuk ekzistojnë të izoluara, por bashkëjetojnë në dialog të vazhdueshëm midis ekspresionizmit dhe ekzistencializmit:

a.Simboli i mjegullës shfaqet si një gjendje shpirtërore e turbullt (ekspresionizëm), por njëkohësisht sugjeron edhe humbjen e orientimit dhe kuptimit në ekzistencën njerëzore (ekzistencializëm).

b.Hiri i zjarreve përfaqëson një dashuri të shuar (ekspresionizëm), por edhe një kujtim të përhershëm që mbijeton përtej kohës (ekzistencializëm).

c.Metafora e ujërave dhe rrënjëve ndërthur brishtësinë emocionale me filozofinë e pashmangshme të humbjes dhe kujtesës që mbetet e ngulitur në shpirt.

Pra, poezia “Ëndërr për duart e tua” e Ilirian Zhupës nuk kufizohet brenda kornizave të një rryme të vetme, por ndërthur mjeshtërisht ekspresionizmin dhe ekzistencializmin. Përmes figurave të pasura dhe imazheve poetike, poeti krijon një vepër emocionale dhe filozofike, ku ndjenja dhe reflektimi bashkëveprojnë në një dialog të pandërprerë. Kjo poezi, në thelb, është një rrëfim i shpirtit që përpiqet të përballojë peshën e kujtesës dhe të gjejë kuptim nëpër mjegullën e ndjenjave të përjetuara. Prandaj, përmes një estetike të lartë dhe një ndërtimi të kujdesshëm poetik, Zhupa na ofron një univers modernist të denjë për vëmendjen dhe admirimin e lexuesit bashkëkohor.

IV- Poezia "Ëndërr për duart e tua" e Ilirian Zhupës është një vepër që mbart në thelb ndjenjën e përbashkët njerëzore të dashurisë. Nëpërmjet një gjuhe poetike të ngjeshur dhe figurash të shumëfishta simbolike, poeti ngre një përvojë personale në dimension universal, duke i dhënë jetë ndjenjave që jetojnë në përjetësinë e shpirtit njerëzor. Ajo që bie në sy që në leximin e parë është aftësia e poezisë për të përqafuar ndjenjat më të përhershme të njeriut: dashurinë, humbjen, kujtesën dhe përpjekjen për të rigjetur veten përmes hijes së një kujtimi.

1.Dashuria, si një ndër temat më të përjetshme të njerëzimit, mbizotëron në këtë poezi jo në trajtën e saj të lumturisë dhe plotësisë, por në mungesën që lë pas, në kujtesën që rëndon si një zjarr i fikur. Vargjet “Duart e tua paskan mbetur te unë / Si hiri i zjarreve në shpella” përçojnë idenë e qartë se gjurmët e dashurisë së humbur nuk treten kurrë plotësisht, por bëhen një pjesë e pandashme e qenies. Poezia, në këtë rast, kap esencën e një përvoje që i përket çdo kohe dhe çdo kulture: dashuria mbetet gjithmonë si kujtim i pashlyeshëm, një shenjë që i mbijeton përkohshmërisë së njeriut.

2.Universaliteti i kësaj poezie qëndron në përdorimin e kujtesës si një mekanizëm që ndërton dhe ruan ekzistencën njerëzore. Në vargjet “Një jetë të tërë, / Pres të dalin prej meje duart e tua, / Të më qetësojnë mua”, poeti rrëfen një pritje të përjetshme, një përpjekje për të gjetur paqen në kujtesë. Kjo përvojë nuk i përket vetëm autorit, por çdo lexuesi që ndalet në përballjen me mungesën, ikjen e të dashurës. Kujtesa shndërrohet në një dimension ekzistencial, ku njeriu kërkon ngushëllim dhe përmbushje përmes diçkaje që nuk mund të rikthehet më. Përmes kësaj, Zhupa ndërton një urë të fuqishme mes përvojës personale dhe përvojës universale.

3.Në këtë poezi, natyra e dyfishtë e ndjenjave njerëzore është e pranishme në çdo varg: butësia dhe dhimbja, prania dhe mungesa, qetësia dhe trazimi. “Si shirat e vjeshtës përzënë nga era”, vargu që ngërthen brenda vetes një imazh lëvizjeje të pandalshme, një humbje të pashmangshme, pasqyron një të vërtetë të përbashkët njerëzore: ndjenjat më të thella shpesh lindin nga përvoja e dhimbshme dhe nga vetë ndërgjegjësimi për përkohshmërinë e jetës, madje mund të kujtojmë se simboli i dashurisë është një zemër e çpuar nga një shigjetë. Poezia nuk është thjesht një përvojë e izoluar e autorit, por një rrugëtim i përbashkët për çdo lexues që ndjen dhe reflekton mbi fatin e tij të përkohshëm.

4.E rëndësishme në këtë poezi është edhe dimensioni filozofik që ajo mbart. Kujtimet për duart që kanë lënë gjurmë “si rrënjët e pemëve të shkulura në dhera” i japin lexuesit ndjesinë e humbjes së rrënjëve, të një lidhjeje që është ndërprerë përfundimisht. Kjo ide, e cila shtrihet përtej kohës dhe vendit, e vë njeriun në qendër të një udhëtimi ekzistencial ku mbetet të përballet me boshllëkun e krijuar nga mungesa. Në këtë pikë, poezia fiton një thellësi universale, sepse çdo njeri në një moment të jetës përballet me këtë zbrazëti: qoftë si mungesë e dashurisë, qoftë si përballje me vetminë e ekzistencës.

5.Ky universalitet nuk është thjesht një karakteristikë stilistike, por thelbi i vetë artit të Zhupës. Poezia e tij nuk ndalet në të veçantën, në përvojën individuale të një personi apo një vendi të caktuar, por arrin të kapë atë çka është e përhershme në shpirtin njerëzor. Ndërthurja e imazheve poetike me simbole të fuqishme si “hiri i zjarrit”, “shirat e vjeshtës” apo “rrënjët e shkulura” i jep lexuesit një ndjenjë universale njohjeje dhe përjetimi. Këto simbole nuk lidhen vetëm me kulturën apo kohën në të cilën autori jeton , por me një përvojë që flet për të gjithë njerëzimin në të gjitha kohrat.

6.Në këtë mënyrë, rëndësia e universalitetit në poezinë e Zhupës qëndron në aftësinë e saj për të krijuar një lidhje të pandashme mes lexuesit dhe poetit, për të bërë që lexuesi të gjejë në vargjet e tij diçka nga vetja, një copë kujtese apo ndjenje që e ka shoqëruar dikur apo gjithmonë. Poezia e tij flet për të përjetshmen që gjendet në të përkohshmen, për dashurinë që qëndron në kujtesë si një hije, për mungesën që shndërrohet në një prani të pashlyeshme. Në këtë përmasë, ajo nuk i përket vetëm autorit, por gjithë atyre që guxojnë të ndjejnë dhe të kujtojnë.

Kjo është fuqia e artit të madh: të shndërrojë individualen në universale, të ngreje përvojën e zakonshme njerëzore në një lartësi ku ajo bëhet e përjetshme. Dhe është pikërisht kjo aftësi që e bën poezinë e Ilirian Zhupës një dëshmi të thellë të shpirtit njerëzor dhe të përjetësisë së artit të vërtetë.

V- Duke lexuar datën  kur është shkruar e botuar së pari kjo poezi shohim i përket realitetit shqiptar në fillimet e trasformimeve demokratike, ndaj dhe mendojmë se poezia i përket botës shqiptare. Ajo nuk shfaq tipin e vuajtjeve të ndonjë “djaloshi Verter” dhe as të dashurën si ndonjë vajzë pasive, pse ajo dhe në mungesë bën “rrëmujë me duart e saj”në mendjen dhe shpirtin e djaloshit. Gjithashtu në jetën shqiptare janë të shumta rastet që vajzat detyroheshin të tërhiqeshin nga dashuria e tyre për shumë arsye dhe ta vuanin të dy partnerët këtë tërheqje, këtë mungesë në dashurinë e njeri tjetrit, pavarësisht se poeti flet vetëm për përjetimet e djaloshit. E parë në këtë aspekt themi se: poezia e Zhupës përbën një lidhje ndërmjet artit shqiptar dhe botës europiane, duke e vendosur Shqipërinë jo vetëm si një hapësirë të kulturës, por si pjesë e një tradite të gjerë letrare, ku poezia, emocionet dhe përjetimet nënkuptojnë diçka më të gjerë se sa vetë kufijtë e shtetit dhe të kombit. Janë të shumtë poetët europianë që kanë shkruar për duart e të dashurave, mdje duke i hymnizuar e hyjnizuar ato si: Charles Baudelaire (Francë) te poezia “Himn bukurisë” ai shkruan: “Duart e tua janë një altar/ku dëshirat e mia luten.”,Janis Ricos (Greqi) te poezia “Nën hijen e duarve të tua”:“Hijet e duarve të tua mbulojnë fytyrën time/si gjethet e një peme të lashtë./Ato fshijnë pluhurin e kohës/dhe më kthejnë në fëmijërinë e dashurisë.”, Paul Éluard (Francë)te  poezia “Duart e dashurisë”:“Duart e tua, si ura të bardha,/lidhin dy brigjet e shpirtit tim./Ato mbajnë në pëllëmbë heshtjen e natës/dhe më çojnë drejt vetvetes.”, Federico García Lorca (Spanjë)te poezia “Kënga e duarve të tua”: “Duart e tua, dy pëllumba të bardhë,/fluturojnë mbi fytyrën time./Ato më prekin sytë,/më pikturojnë qiej të gjelbër/në një mbrëmje plot ëndrra”, Pablo Neruda te poezia "Soneti XVII":“Më pëlqejnë duart e tua,/sepse ato përmbajnë gjithë botën time” por ndryshimi është se këta shkruajnë për duart fizike që i shohin dhe i prekin, ndërkohë që Charles Baudelaire i sheh si të shenjta duart e vajzës. Vetëm Konstandinos Kavafis (Greqi) ka qasje me poetin tonë, kur në poezinë e tij: “Një kujtim” shkruan: “Kam mbetur me duart e tua në kujtesë,/duar që mbanin tërë botën,/kur ti më prekje pa thënë asnjë fjalë./Më shumë se fjala, ato folën për gjithçka”, por të mos harrojmë se Kavafis është nobelist me ndikim të madh në poezinë europiane. Ajo që duam të themi me këtë rast është fakti se poeti Ynë Zhupa është poet i “oborit” europian dhe ne këtë nuk e kemi ditur.

Ja pra, njësoj si te poetët e mëdhenj europianë një nga elementët kryesorë të poezisë së Zhupës është përdorimi i imazheve të cilat janë përfshirë në një natyrë të pasur simbolike dhe abstrakte. Duart, te ai, si pjesë të jetës së përditshme, marrin një kuptim shpirtëror,bëhen shprehje të dashurisë, shenjë e lidhjeve shpirtërore, si dhe pasqyrim i thellësive të ekzistencës njerëzore. Kjo qasje, që e përdor elementin fizik për të treguar shpirtin e njeriut, e lidh poezinë e Zhupës ngushtë me traditën poetike të modernizmit europian, ku poetët (si Rainer Maria Rilke, Paul Éluard, dhe Federico García Lorca) kanë përdorur metafora të ngjashme për të pasqyruar pasionet dhe ndjesitë, por dhe ata e kanë folur për duar fizike.

Veçori e dallueshme në poezinë e Zhupës është dhe përpunimi i detajuar i subjektit të përjetësisë së dashurisë. Ky aspekt është i pranishëm në poezinë e poetëve modernistë të tjerë, ku theksi vihet mbi natyrën efemere të qenies njerëzore dhe lidhjet që krijohen përmes saj. Në mënyrë të ngjashme, Zhupa përdor figura të tilla si duar dhe hijet për të paraqitur proceset që ndodhin brenda shpirtit, duke e bërë kështu poezinë e tij një pasqyrim të gjendjes shpirtërore të individëve të modernitetit, të cilët janë të mbërthyer nga pasiguria dhe kërkesa për thellim në kuptimin e jetës.

Poezia e Zhupës ka një element të thellë të reflektimit mbi kohrat, që është i ngjashëm me teknikat e përdorura nga poetët modernistë si T.S. Eliot, të cilët përcjellin ide të shkatërrimit dhe rinovimit, të kaluarës dhe të tashmes, të njohurës dhe të panjohurës. Në këtë kontekst, Zhupa përdor figura të qasëshme për të ndërthurur realitetin shqiptar dhe atë europian, duke krijuar lëvizje të vazhdueshme mes dy dimensioneve, që i jep poezisë së tij një nuancë të gjallë dhe të vazhdueshme. Ajo që duam të shtojmë është se bota shpirtërore e heroit të Zhupës gjithsesi mbart një shpresë e besim (të mjegulltë) për një rikthim të dashurisë.

Kjo qasje e thellë dhe ndërkulturore e ndihmon Zhupën të ketë një zë të rëndësishëm në letërsinë europiane, duke e bërë atë një poet që shfaq realitetin shqiptar, por që nuk ngurrohet të përqafojë botën më të gjerë të kulturës dhe letërsisë evropiane. Poezia e Zhupes është një lloj "shkrimi universali" që i mundëson lexuesve, pavarësisht se nga vijnë, të lidhin ndjesitë dhe idetë që ai përshkruan me përvojat e tyre vetjake. Ky universalitet, që bazohet mbi thellësinë e emocioneve njerëzore dhe përdorimin e simboleve të pasura, e bën poetin Ilirian Zhupa një figurë që mund të shihet si një "ambasador" i artit shqiptar në Europë, duke e vendosur Shqipërinë në një hapësirë më të gjerë kulturore dhe intelektuale. Ai nuk është thjesht një poet që shprehet në një gjuhë të veçantë, por është një artist që shpërndan mesazhe dhe ndjenja të përbashkëta që arrijnë lexuesit nga të gjitha shtresat kulturore dhe sociale, duke e bërë poezinë e tij një pjesë të rëndësishme të trashëgimisë letrare europiane. Ai shpie në Europë poezinë shqipe si të barabartë dhe konkuruese me poezinë europiane dhe kjo nuk është pak..

Sarandë, më dhjetor 2024

 

Ilirian Zhupa

ËNDËRR PËR DUART E TUA

 

Nuk përqafohemi më,

S’shikohemi.

Po duart e tua, e dashura ime,

M’u ulën mbi flokë si mjegulla.

 

Duart e tua paskan mbetur te unë,

Si hiri i zjarreve në shpella.

 

Nuk përqafohemi më,

Mallohemi.

Po duart e tua, e dashura ime,

Rrjedhin brigjeve e lugjeve të fytyrës sime,

Si shirat e vjeshtës përzënë nga era.

 

Duart e tua paskan mbetur te unë,

Si rrënjët e pemëve të shkulura në dhera.

 

Nuk përqafohemi më,

Harrohemi.

Po duart e tua, e dashura ime,

Humbasin si ujërat.

Hyjnë nën lëkurë dhe bëjnë rrëmujë atje brenda…

 

Një jetë të tërë,

Pres të dalin prej meje duart e tua,

Të më qetësojnë mua.

 

(Botimi i parë, gazeta "Drita", 14 qershor 1992)

 

 

 

Fjalë zemre për një poezi.

Nga Timo Mërkuri

Rastësisht lexova një poezi të poetit mirditor Preng Maca me fjalët plot trishtim:

"O jetë që ikën dalëngadalë,

Muzikë…pa fjalë!"

Fillimisht e vlerësova si krijim të një çasti trishtimi a melankolie të poetit dhe i nisa një koment  në mesënxher, siç veeproj gjithmon para publikimit, por Prenga më përgjigjet e më thotë se: Nesër do shtrohet në spital dhe të hënën operohet nga zemra'.

Për dikë që nuk e di çdo të thotë operim në zemër mund të interpretohet psh. si një operim apendisiti, por unë që e kam kaluar këtë situatë e ndjeva trishtimin e madh të poetit, trishtim që ai përpiqet t'a derdhë në formën e vargjeve. Dhe çuditërisht në vargje fine, artistike me një peshë psikologjike që më detyroi ti rikthehesha komentit tim. Por para se të shprehem për atë, dua të them paraprakisht se:

I.Fakti që Preng Maca shkruan një poezi kaq të bukur dhe meditative në prag të një operacioni në zemër tregon një forcë të jashtëzakonshme shpirtërore të tij dhe një pranim të thellë të jetës në gjithë kurbën e saj.  Poezia në vetvete reflekton qetësinë e tij shpirtërore në  momente të vështira dhe aftësinë për ti përqafuar ato me një ndjesi arti dhe estetike. Në vend që të përqendrohet në frikën apo ankthin e situatës së tij, ai zgjedh të krijojë një poezi që flet për jetëgjatësinë e shpirtit dhe përjetimin e ndjenjave të pastra, duke i dhënë kështu lexuesve një dhuratë shpirtërore edhe në momentet e tij më të ndjeshme. Këto lloj vargjesh  shpesh janë testamente të poetëve me shpirt të madh.

II.Poezia e Preng Macës është një krijim i shkurtër, por shumë i pasur artistikisht dhe sidomos psikologjikisht, ai nuk ka patur kohë të zgjatet, ndonëse asnjë zgjatje nuk mund të fliste më shumë se s aka folur e shprehur ai në këtë poezi. Ajo përbëhet nga vetëm dy vargje, çka krijon një formë minimale dhe sugjestive, por unë do të shtoja se pikërsiht kjo thjeshtësi formale është tipike për një stil modernist, ku çdo fjalë ka peshë dhe kuptim të shumëfishtë.

Shikojeni pak poezinë, në atë jeta paraqitet si një proces normal i ecjes, dhe poeti mjeshtërisht e shumëkuptimshmërisht përdorur figurën e muzikës si simbol  vazhdimësie dhe harmonie, ndonëse një muzikë pa fjalë, çka nënkupton një jetë të heshtur pa bujë e zhurmë, një jetë poeti, kërrusur mbi një fletorkë ku shkruan vargje, ndoshta të ngarkuara me melankoli a reflektim. "Muzikë... pa fjalë" është një metaforë që sugjeron një gjendje shpirtërore të thellë, ku ndjesitë dhe emocionet flasin më shumë se fjalët, madje flasin në mungesë të fjalëve. Kjo i jep poezisë një tonalitet meditativ dhe introspektiv.

Ndaluni pak te fjalët: "O jetë që ikën dalngadalë" dhe përjetoni çastin e poetit që me vargje krijon një ndjesi të përkohshmërisë dhe të një ikjeje, duke e vendosur lexuesin, qetësisht përballë një realiteti universal: përkohshmërinë e jetës.

Veçse këtu gabohet miku im, poetët nuk ikin kaq kollaj. Ata kanë shumë vargje për të shkruar dhe nuk mund t'i lenë të shkrihen në eter. Sigurisht që Prenga nuk do rrijë shumë në spital, e shumta një javë dhe ne do t'a ngacmojnë me këto vargje që ai shkroi, por sigurisht duke i fshehur zilinë tonë për finesën artistike të tyre.

Në fakt poezia ngjall një reflektim të qetë, por njëkohësisht të rëndë mbi natyrën e jetës dhe kohës. Ajo shpreh një pranim të heshtur të  ikjes, duke nxjerrë në pah një ndjenjë të brendshme qetësie. Niko Kazanzaqj në çastet e fundit, fjalët e fundit që shkroi ishin: "Nuk kam frikë". Por kemi kohë për atë çast, së paku dhe një a dy dhjetvjeçarë, ndaj le të kthehemi te poezia. Përdorimi i muzikës pa fjalë sugjeron një ndjenjë vetmie  emocionale, që e përjeton çdo i sëmurë, qoftë dhe i rrethuar nga të dashurit e tij. Në këtë vetmi komunikimi verbal është zëvendësuar nga një përjetim i brendshëm dhe personal.

Ndryshe nga një rebelim ndaj ikjes, poezia duket se reflekton një qëndrim të qetë, ku autori, ndoshta, është në paqe me procesin e ikjes së jetës. Ndërsa është e shkurtër, poezia arrin të zgjojë një gamë të gjerë emocionesh dhe mendimesh përmes figurave të thjeshta, por të fuqishme. Ajo është një reflektim mbi kohën, përkohshmërinë dhe ndjenjat e brendshme, duke ndërlidhur artin dhe psikologjinë në një harmoni të heshtur.

III- Këto qenë vlerësim për poezinë, por unë dua të të them vëllazërisht; "Preng, forca dhe frymëzimi yt janë një shembull për të gjithë poetët. Ashtu siç krijon bukuri me fjalët e tua, jemi të sigurt se do të kalosh këtë sfidë me po të njëjtën forcë dhe qetësi shpirtërore. Bijtë e mirditës nuk janë trembur nga jataganët e jo të tremben nga bisturitë. Zemra jote është burim i artit dhe i dashurisë, dhe ne jemi pranë teje, duke të mbështetur me mendimet dhe lutjet tona. Jeta është muzikë, dhe melodia jote do të vazhdojë, për një kohë të gjatë, me një tekst të bukur që do e shkruash vetë ti. Madje do ta këndojmë bashkërisht qoftë me kitarë, çifteli a isopolifoni"

Shërohu shpejt se kemi shumë për të shkruar.

 Sarandë, më 13.12.2024 Ora 24.06.