RRUGA DREJT HESHTJES POETIKE

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “Orët e mbrëmjes” e Ilirian Zhupës shtjellon ndjenjën e ndarjes mes dy individëve dikur të lidhur në marrëdhënie emocionale, duke ruajtur një hije misteri mbi arsyet e ndarjes. Heroi lirik shfaqet në një gjendje të trazuar shpirtë  -rore, ndërsa përjeton vetminë dhe mallin në mënyrë të heshtur e introspe-ktive. Përsëritja e pyetjes së tij “po ç’kohë është atje?” pasqyron përpjekjen për të ringritur ura lidhjeje shpirtërore përmes reflektimit dhe kujtesës, duke ruajtur gjallë dashurinë dhe mallëngjimin në botën e tij të brendshme. Simbolet e mbrëmjes, natës dhe heshtjes shërbejnë si metafora të ndjenjave të thella dhe komplekse, duke krijuar një atmosferë ku melankolia dhe reflektimi ndërthuren me ndjeshmërinë poetike.

Forma e jashtme e poezisë të jep përshtypjen e një bashkëbisedimi të heshtur, dhe çdo varg duket si një plagë që dhemb. Ngrohtësia dhe përmallimi që derdhen në vargje krijojnë ndjesinë se ky dialog zhvillohet “ndërmjet” dy të dashuruarve, të ndarë, por të lidhur ende në nivel shpirtëror. Megjithatë, mungesa e dialogu të mirëfilltë tregon se kjo është një bisedë intime e heroit me veten, një rrëfim i brendshëm ku personi i dashuri është prani e pashlye-shme në botën shpirtërore të ij, dhe zë vend të rëndësishëm si kujtim apo reflektim mbi një lidhje të pazgjidhshme. Poezia përcjell fuqinë e ndjenjave që triumfojnë mbi kohën dhe distancën, duke lënë të kuptohet se një dashuri e tillë mbijeton në kujtime, në harmoni të përhershme të ndjenjës.

I- Pyetja e parë që mund të “bëhet” është: pse poeti ka ruajtur anonimatin e heroit të tij në aspektin gjinor dhe ja le lexuesit ta interpretojë?  Poeti  ka ruajtur anonimatin e heroit së pari: për të ruajtur universalitetin e poezisë dhe së dyti: për t’i dhënë hapësirë lexuesit në interpretime të shumta.

Anonimizimi gjinor i heroit krijon një efekt abstrakt: lidhja emocionale, mallë-ngjimi dhe intimiteti nuk kufizohen nga identitete specifike gjinore, por perce-ptohen si përvoja universale njerëzore. Kështu anonimizim i heroit shërben që fokusi të mos jetë te individi, por te ndjenja dhe përjetimi, duke e ngritur poezinë në nivel simbolik dhe duke i dhënë rezonancë më të gjerë shpirtërore. Sigurisht që i jep mundësi lexuesit për të zotëruar hapësirën, për ta bërë poezinë më personale, pasi mund ta lexojë nga këndvështrimi i vet, duke ndjerë se ajo flet drejtpërdrejt për të ose për ndonjë marrëdhënie të tij.

E parë në këtë këndvështrim, nuk është gabim interpretimi (ynë) që heroi të jetë poeti, pra një djalë, por njëkohësisht nuk përjashtohet e drejta e dikujt tjetër për ta parë heroin si një vajzë. Pikërisht kjo hapësirë interpretimi është në vetvete një nga vlerat artistike të poezisë, pse nuk kufizohet në një identitet, por fton lexuesin të ndërtojë përvojën e vet të leximit. Është pikërisht kjo hapje e mundësive interpretatative që përforcon universalitetin e ndjenjave të shfaqura, duke e bërë poeziznë të prekshme për këdo që përjeton dashuri, mall, apo nevojën për lidhje shpirtërore. Heroi apo heroina mund të jetë çdokush që përjeton këtë ndarje dhe kërkon një pikë lidhjeje përtej distancës fizike dhe kohore.

II- Në këtë poezi, ekziston mundësia që heroi të mos bashkëbisedojë drejtpë-rdrejt me një person të dashur, qoftë dhe nëpërmjet distancës, por të jetë në bisedim me ndjenjat e tij të brendshme, ku ai ruan kujtimin e personit, me të cilin është ndarë. Kjo qasje përforcon dimensionin introspektiv të poezisë, duke e bërë atë një reflektim mbi dashurinë dhe vetëdijen.

Në këtë kontekst vargjet "Dy-tri fjalë më tutje, dy-tri ëndrra më tej" mund të lexohen si dialog i brendshëm i heroit, ku fjalët dhe ëndrrat janë përfytyrime që mbajnë gjallë lidhjen me personin e dashur, të ndarë fizikisht, apo juridikisht për jo shpirtërisht. Ky bashkëbisedim i brendshëm e bën atë të pranishëm në mënyrë simbolike, dhe e shndrron në pjesë të botës së tij shpirtë rore. Atëherë dhe përsëritja e pyetjes "po ç’kohë është atje" interpretohet si përpjekje e heroit për të ndier dhe krijuar afërsi me ndjenjat e tij, duke kërkuar një lidhje me atë që ka humbur. Kjo pyetje, e cila tingëllon si thirrje e heshtur, reflekton ankthin dhe dëshirën e tij për të mbajtur të gjallë kujtimin e një dashurie të kaluar. Dhe vargu "Këtu po bie heshtja, po ç’kohë është atje" tregon një moment meditativ, ku heshtja përfaqëson më tepër vetminë e heroit se sa  ndalimin e komunikimit, dhe i jep hapësirë dialogut të brendshëm. Kjo heshtje mbart peshën e  kujtimeve, dhe e lidh heron me një dimension emocional të përjetshëm. Përmes këtij interpretimi, poezia merr kuptim tjetër: nuk është vetëm dialog me një të dashur të larguar fizikisht, por edhe një reflektim mbi dashurinë që jeton brenda shpirtit të heroit, pavarësisht rrethanave të jashtme. Pikërisht kjo ndjenjë e brendshme e bën poezinë universale.

III-Në poezi bashkbisedimi bëhet  në mbrëmje dhe natën kohë kur njeriu nis e mediton, bisedon me veten e tij, me botën e tij të brendëshme. Kjo është një pikë e rëndësishme që thekson dimensionin introspektiv të poezisë. Mbrëmja është një kohë e natyrshme për meditim dhe reflektim, dhe zgjedhja e saj si momenti kur heroi bisedon me veten shërben të theksojë  thellësisë shpirtëro -re. Mbrëmjeve dhe netëve (të gjata të dimrit) ndodhin shpesh përballjet e brendshme me mendimet dhe ndjenjat që janë të fshehura gjatë ditës, kur njeriu është më i angazhuar me aktivitetet e jashtme.

Në këtë kuptim, poezia e Zhupës fiton një natyrë introspektive. Poeti përdor mbrëmjen si kohë simbolike që i mundëson të përballet me vetveten dhe të bëjë pyetje ekzistenciale që kanë të bëjnë me koherencën e jetës dhe vdekjes. Kjo ndihmon në krijimin e një atmosfere të brendshme, ku pyetjet dhe pasigu-ria që shoqërojnë jetën bëhen më të dukshme dhe më të qarta. Në vargjet e poezisë:"Këtu po bie mbrëmja, po ç'kohë është atje" dhe"Këtu po bie nata, po ç’kohë është atje"poeti bisedon me vetveten, përballë një kohë të brendshme, ku ai përpiqet të kuptojë ku ndodhen realitetet e tij shpirtërore dhe ekziste-nciale, dhe ku ka hapësirë për meditime dhe analize. Mbrëmja dhe nata si kohë simbolizojnë një periudhë që është pa aktivitet në botën e jashtme, duke i dhënë mundësinë poetit të reflektojë mbi atë që është "atje": koha që është kaluar, ajo që është e humbur dhe ajo që mbetet ende pa u kuptuar. Ky bashkë -bisedim me veten është i rëndësishëm sepse e shndron poezinë në akt refle-ktimi dhe shprehje të brendshme që shkon përtej thjeshtësisë së jashtme, dhe hap një dimension filozofik dhe emocional.

IV-Duke marrë shkas nga hamendësimi i mësipërm po shtojmë pyetjen tjetër se: si do ishte situate poetike nqse personi i dashur, të cilit i drejtohet heroi, të jetë një person i vdekur? Në kulturën shqiptare është i njohur rituali i bashkbi-sedimit me të vdekurin, kryesisht në vizita në varreza,psh: “Ku ke rënë moj trëndelinë/Pse s’kujton mua të zinë/Të kujtoj e qajme lot/Po jam thellë e nuk dal dot”. Kushdo që ka  në varreza gruan, burin, të dashurën apo fëmijën e njeh dhe e ka përjetuar këtë formë bashkbisedimi, e di peshën e madhe shpirtërore që të ul në gjunjë pranë varrit për të nisur bisedën, e njeh lehtësimin shpirtëror që përfiton pas tij. Ajo që dua të them është se një poet që ndërton një poezi me temë dhe përsosmëri artistike të tillë, ai ka përjetuar dhimbje të mëdha, të cilat i ka shndruar në art poetik të nivelit të epërm. Në mos gaboj ju kam folur për origjinën e Zhupës nga treva e Bregdetit ku doket zakonore rruhen edhe nëpërmjet këngëve dhe ku ritet mortore e ligjërimet vajtimore janë një pasuri rrezëllitëse poetike, dhe që ne, bijtë e kësaj  treve i kemi pjesë të zakonëshme të fjalorit të përditshëm. Sigurisht që kjo trashëgimi i shton dhe një dimension tjetër poetikës së Zhupës.

Por le të kthehemi te një vizitë në varreza, fjalët e poezisë: “Këtu po bie heshtja, po ç’kohë është atje/ Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej” janë mot a mo fjalë bashkbisedimi që bëjnë, kryesisht gjyshet dhe prindërit me bijtë e nipërit e tyre të ndjerë gjatë  vizitave në varreza, prandaj na duken të njohura e të dëgjuara. Referenca e poezisë ndaj “jetëve” dhe “vdekjeve”, ”tutje”,  “tej” nënkupton se heroi përpiqet të komunikojë me një të dashur që nuk është e pranishme fizikisht në këtë jetë, por që vazhdon të ekzistojë në një dimension shpirtëror.  Në këtë rast, poezia merr përmasa më të thella dhe më universale, duke trajtuar lidhjen shpirtërore në tejkalim të kufijve të jetës dhe vdekjes. Ky interpretim shton dimensionin metafizik në poezi, duke e bërë atë një reflektim mbi përjetësinë e dashurisë. Janë vargjet “Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej” ato që krijojnë një aludim të qartë për një lidhje në hapë-sirën  midis jetës dhe vdekjes.

Duke vijuar mendimin e shprehur më sipër, themi se përsëritja e pyetjes “po ç’kohë është atje” merr një tjetër kuptim në këtë kontekst. Kjo pyetje mund të shihet si një përpjekje për të kuptuar dimensionin e përtejë jetës ku ndodhet personi i dashur. Pyetja nuk është thjesht për hapësirën fizike, por për gjendjen e një bote të padukshme dhe misterioze. Vargu “Këtu po bie heshtja, po ç’kohë është atje” simbolizon ndjenjën e vetmisë dhe mungesës së përgjigjes nga ana e personit të dashur, e cila është heshtje absolute. Duhet të themi se në këtë rast, heshtja nuk shkatërron lidhjen, por e bën atë më intime, një dialog të brendshëm që ndodh në botën shpirtërore të heroit. Nëse personi i dashur është i vdekur, poezia kalon nga thjeshtësi e mallëngjimit në poezi meditimi mbi ekzistencën, dashurinë dhe përjetësinë. Si tekst vargu është i ngjashëm me fjalët që nënat dhe gjyshet pëshpërisin apo vajtojnë mbi varrin ku prehet biri apo nipi, në formën ligjërimore: “A të dhembin plagët biro, a ke ftohtë aty, a të lag shiu. Dil pak se do rrijë nëna aty për ty” etj. 

Ky aspekt gjen mbështetje dhe te tonaliteti i ulët i poezisë dhe melodiciteti i dhimbshëm i saj, por më shumë vlen të themi se kjo përmasë i jep poezisë rezonancë më të gjerë, duke i lejuar lexuesit të përjetojnë ndjenjën e humbjes në mënyrë personale dhe emocionale, përmes fjalëve të thjeshta, por të ngarkuara simbolikisht. Sigurisht që dëshirojmë që ky hamendësim i yni të jetë i gabuar, por dhimbja e madhe që përmban poezia nuk na le ta përjashtojmë si mundësi, ndonëse do vijojmë analizën në interpretimin e idilit në distancë të heroit poetik dhe të dashurës së tij të larguar.

V- Kjo poezi introspektive e Ilirian Zhupës ka një strukturë tepër interesante që nuk haset në poezinë shqipe, si dhe ndihmon në forcimin e mesazhit që poeti dëshiron të përcjellë. Poezia ka një ndërtim të qartë e të përsëritur sikur këmbngul në idenë e pritjes së përgjigjeje, duke krijuar një atmosferë meditimi dhe introspektive. Le të shohim disa aspekte të ndërtimit të vargut dhe strukturës së poezisë:

Poezia ka tre strofa dhe çdo strofë ka një strukturë të përsëritur trevargore, ku vargu i parë dhe i tretë janë të njëjtët, dhe përsëritja krijon një ritëm të fortë dhe  lidhje me kohën e hapësirën, që është tema kryesore e poezisë. Përsëritja vargjeve shërben për të theksuar idenë e kohës që është atje, ku ndodhet e dashura që mungon, pra në një realitet të paqartë dhe të largët: "Këtu po bie mbrëmja, po ç’kohë është atje". Ky varg, i përsëritur nënkupton një dyshim apo merak që ka heroi për situatën ku ndodhet personi tjetër, duke  sjellur ndjesinë e padurimit dhe meraku të madh. Vargu i dytë i secilës strofë është struktura-lisht i njëjtë, por me një ndryshim në një ose dy fjalë:, psh: "Dy-tri rrugë më tutje, dy-tri sheshe më tej" te strofa e parë, "Dy-tri fjalë më tutje, dy-tri ëndrra më tej" te strofa e dytë dhe “Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej” te strofa e tretë. Kjo mënyrë shërben jo vetëm për të ruajtur një ritëm dhe harmoni ndërmjet vargjeve, por edhe për të theksuar ndryshimin që ndodh në çdo moment të poezisë. Kështu, poeti krijon përputhje të strukturës ndërkohë që sjell variacione në përmbajtjen, pse u jep vargjeve efekt të përsëritur, të freskët dhe me kuptime të ndryshme madje dhe me vlerën e një njësie matjeje, kur shprehet: “Dy-tri rrugë më tutje, dy-tri sheshe më tej".

VI-Pyetja:"Po ç'kohë është atje?" është pikë e rëndësishme që thekson dimensi-onin filozofik dhe emocional të  poezisë. Ky pyetje nuk është e lidhur me motin apo kohën në sensin e zakonshëm, por ka kuptim më të thellë e më të brendë-shëm, pasqyron përpjekjen e heroit poetik për të kuptuar kohën shpirtërore dhe distancën emocionuese nga personi i dashur. Gjithashtu duhet të themi në lidhje me këtë pyetje se: për heroin, poezia flet për një kohë që nuk matet me orë apo minuta, pse është kohë shpirtërore e lidhur me përjetimet personale, dhe distancën shpirtërore. Poeti po përpiqet të kuptojë se si të përjetojë kohën që ndan atë nga e dashura, duke u fokusuar në atë se çfarë ndodh atje, dhe si ndryshon jeta dhe shpirtërimi i saj në mungesën e tij, e shprehur më thjeshtë ai do të dijë si funksionon bota “atje tej”.

Te vargjet:"Këtu po bie nata, po ç’kohë është atje,/Dy-tri fjalë më tutje, dy-tri ëndrra më tej."poeti kryen një reflektim të brendshëm mbi kohezionin shpirtë-ror me të dashurën, ku ëndrrat dhe fjalët ndodhen po ashtu në një distancë të paqartë. Përsëritja e pyetjes "po ç'kohë është atje?" na ndihmon të kuptojmë që kjo kohë është ndjesi. E rëndësishme është të ndjehet se pyetja “po ç’kohë është atje?” nuk kërkon përgjigje për kohën natyrore, por është  shprehje e pasigurisë shpirtërore, një kërkim për të kuptuar se si është ndërtuar koha pa praninë e tij te e dashura. Në kuptimin literal kjo pyetje  ka qasje me një varg vajtimor të viseve të mia që thotë:  “Qysh do ma kalosh beharë/Pa motër e vëlla pranë/ Xhan o shpirt e shpirt o djalë”.

Sigurisht që mund të hamendësojmë se pyetja ka të bëjë psh. me konceptin “kohë vdekjesh” psh nga epidemia, nga lufta, apo kohë dasmash, kohë lindjesh etj. Ky  mund të jetë interpretim i mundshëm dhe shumë i vlefshëm i pyetjes “po ç’kohë është atje?”. Në këtë kuadër, poezia mund të bëjë një ndarje të dy kohrave të ndryshme, kohë të jetës dhe  kohë të vdekjes. Në vend që të kërko-jë një informacion të zakonshëm mbi kohën e një vendi të caktuar, poeti mund të jetë duke pyetur për një kohë të ndryshuar nga ndodhitë historike, shoqëro-re apo ekzistenciale si lufta, epidemitë, ose periudhat e gëzimit si dasmat dhe lindjet etj.. Janë pikërisht vargjet: "Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej" në të cilat poeti sjell në kujtesë dy dimensione të kohës: njëra që është e lidhur me jetën, siç janë momente të bukura si dasmat dhe lindjet, dhe tjetra që përmban vdekjet, të shkaktuara nga luftërat, epidemitë ose tragjeditë shoqë-rore. Kjo ndarje mes dy kohrave (jeta dhe vdekja) tregon një kontrast mes periudhave të jetës dhe periudhave të krizave ekzistenciale, ku jetët dhe vdekjet nuk janë thjesht ngjarje të natyrshme, por janë të lidhura me një kohë që ka ndryshuar për shkak të ngjarjeve të rënda. Në këtë kontekst, poeti, duke e bërë këtë pyetje, mund të shprehë frikën, dyshimin dhe shqetësimin për çfarë ka mbetur nga koha e tij pas përjetimit të tragjedive..

VII-Është interesante fakti se poezia “Orëve të mbrëmjes” e Zhupës shfaq me një thjeshtësi madhështore relativitetin e kohës dhe largësitë që ekzistojnë mes individëve njerëzorë. Në vargjet e saj të përsëritura, poeti ngre pyetjen universale mbi mënyrën se si koha përjetohet ndryshe nga heroi dhe e dashura e tij, të cilët, ndonëse fizikisht (mund të jenë) pranë, ndodhen në hapësira të largëta shpirtërore. Koha këtu nuk është njësi e matshme, por një enigmë që merr formë nga ndjenja dhe vetmia.

a. Në poezi, autori sugjeron se koha perceptohet ndryshe nga dy individët, që fizikisht mund të ndodhen afër (“dy-tri rrugë më tutje”), por realisht janë shumë larg në përjetime dhe ndjeshmëri. Pyetja e përsëritur “Po ç’kohë është atje?” shfaq dyshimin mbi egzistencën e një kohe të përbashkët. Në këtë aspekt shpaloset ideja se koha është përvojë personale, që ndriçon ose errëson shpirtin në mënyrë të pavarur nga realiteti fizik. Në një kontekst filozofik, kjo ide përputhet me relativitetin kohor të Einsteinit, ku koha nuk është absolute, por varet nga pozicioni dhe përvoja e vëzhguesit. Në përrallat dhe mitet tona (“Një ditë atje tejë ishte sa një vit këtu te ne”), koha zgjerohet apo tkurret në varësi të hapësirës e përjetimit individual, duke krijuar një metaforë për vetminë dhe lidhjet mes njerëzve.

b. Tri momentet kryesore të poezisë: “mbrëmja”, “nata” dhe “heshtja”, nuk janë thjesht ndarje të ditës, por stade emocionale e ekzistenciale që shfaqin largësinë njerëzore. Në këtë aspekt,mbrëmja simbolizon fillimin e një ndarje. Ndërsa bie mbi heroin, ajo paralajmëron heshtjen që do pasojë dhe ngritjen e distancave të padukshme. “Nata” është një hapësirë e fshehur midis ëndrrës dhe realitetit, ku koha përthyhet e tkurret. Për atë që është “dy-tri fjalë më tej,” nata mund të jetë një harrim. Dhe “heshtja”, që mbyll ciklin, është kulmi i ndarjes ekzistenciale. Kjo heshtje nuk është thjeshstë mungesë zëri, por e mundësisë për të ndarë një botë të përbashkët. Në të, edhe jeta dhe vdekja duken si dy rrugë të paarsyeshme që ndodhin paralelisht, por nuk bashkohen kurrë.

c. Në poezi Zhupa e trajton kohën jo si kronologji të ngurtë, por si përvojë rela-tive, ku hapësirat dhe ndjenjat e shndërrojnë atë në diçka të ndryshme për çdo qenie. Pyetja “Po ç’kohë është atje?” ngre një dyshimin filozofik mbi mundësinë e një kohe universale: nëse për heroin është mbrëmje, për tjetrin mund të jetë mëngjes, apo edhe një vit i largët në të shkuarën a të ardhmen. Kjo përplasje kujton relativitetin filozofik të përrallave, ku një ditë në një botë tjetër përjeto-het si një vit në tonën, një botë e tërhequr midis realitetit dhe iluzionit.

ç. Dukuria e kohës si përvojë subjektive lidhet me ndarjen që ekziston mes dy individëve: njëri përjeton mbrëmjen, ndërsa tjetri ndodhet jashtë këtij rrethimi kohor. Kjo ide përmban një melankoli të thellë dhe një kritikë ekzistenciale ndaj paaftësisë së njerëzve për të ndarë përvojën e njëjtë. Relativiteti i përjetimit kohor shërben si metaforë për ndarjet e mëdha që ekzistojnë midis njerëzve: ndarje emocionale, shpirtërore, apo kulturore. Dy-tre rrugë, fjalë, ëndrra apo jetë nuk janë thjesht masa të vogla largësie,ato  janë simbole të kësaj distance të pakapshme. Poezia na thotë se afërsia fizike nuk tregon përbashkësinë shpirtërore.

E lexuar në këtë kontekst ndjejmë se poezia “Orëve të mbrëmjes” është një poezi e heshtur në fjalë, por e zhurmshme në filozofinë e saj. Relativiteti i kohës shndërrohet në metaforë për vetminë dhe ndarjen , duke na kujtuar se koha dhe hapësira nuk janë njësi matëse, por dimensione ndjenjash të thella. Në këtë aspekt ndjejmë se Zhupa na lë me pyetjen e pakapshme: a mundet koha e dy qenieve të bashkohet ndonjëherë, apo secili prej nesh mbetet në mbrëmjen e vet të pashpallur?

VIII-Në krijimin "Orët e mbrëmjes" të Zhupës, tensioni poetik rritet në mënyrë graduale nga strofa në strofë,si pasojë e përdorimit të përsëritjeve, ritmit dhe zgjerimit të kuptimit  vargor. Për pasojë ky progres rrit intensitetin emocional e filozofik të poezisë, duke çuar lexuesin nga një përjetim i përditshëm drejt reflektimit të thellë mbi kohën dhe ekzistencën. Le ti shohim konkretisht sipas strofave:

a.Në strofën e parë, vargjet shfaqin një situatë të zakonshme, momentin e rënies së  mbrëmjes, një fenomen i zakonshëm natyror. Përsëritja e vargut "Këtu po bie mbrëmja, po ç’kohë është atje" krijon një ritëm të qetë, por shfaq dhe një dyshim fillestar mbi ndryshueshmërinë e kohës dhe hapësirës. Pyetja "ç’kohë është atje"  të ndez një ndjenjë distance dhe misteri më shumë se një kurozitet. Formulimi i pyetjes u ngjan shumë pyetjeve të prindërve që i kanë fëmijët psh mnë një eskursion në një qytet tjetër, interesimi i tyre nuk ka të bëjë literalisht më kohën shi apo diell, por me situatën që përjetojnë fëmijët aty dmth kanë ftohtë, janë lagur apo jo.

b.Në strofën e dytë, intensiteti poetik rritet me kalimin nga "mbrëmja" në "nata." Termi “mbrëmja” lidhet shpesh me diçka të bukur, një shëtitje në bulevradin e qytetit në mbrëmje etj, por termi “nata” ka tjetër konotacion, ai lidhet me diçka të errët dhe me rreziqe të mundëshme etj.Vargu"Dy-tri fjalë më tutje, dy-tri ëndrra më tej" shton një shtresë emocionale dhe simbolike. "Fjalët" dhe "ëndrrat" përfaqësojnë intimitet, dëshira dhe komunikim të paplo-të,  rrit ndjesinë e mungesës dhe të ndarjes, (nata është koha e gjumit jo e bisedave). Përsëritja e vargut pyetës thellon shqetësimin mbi atë që ndodh "atje" duke e shfaqur dukshëm pasigurinë dhe dyshimin.

c. Poezia arrin kulmin në strofën e tretë, ku "heshtja" dhe "nata" marrin kupti-me ekzistenciale, tyë cilat nuk na qetësojnë. Vargu: "Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej"  zgjeron kuptimin e poezisë drejt reflektimit mbi jetën dhe vdekjen, dhe e vendos lexuesin përballë pyetjeve të ekzistencës. Është heshtja ajo që shndrohet në simbol i përfundimit të bashkbisedimit dhe i mungesës absolute dhe përsëritja e pyetjes tashmë nuk është vetëm një kuriozitet, por shndrohet në një thirrje për të kuptuar kohën dhe përtej saj.

Pra, në thelb përmes përsëritjeve dhe përshkallëzimit nga “mbrëmja”, në “natë” dhe më pas në “heshtje”, Zhupa krijon një tension mbi kontrastin mes të njohurës dhe të panjohurës, mes afërsisë dhe largësisë. Është një strukturë poetike që rrit jo vetëm ritmin emocional të poezisë, por edhe reflektimin filozofik, duke e bërë lexuesin të ndiejë peshën e kohës dhe misterin e saj në çdo strofë.

IX- Në poezinë e Zhupës, figurat artistike janë të pakta në numër, por të janë nga ato figura që u ngjajnë gurëve të themelit në fillimin e një ndërtese, këtu për ndërtimin e strukturës poetike dhe shprehjen e thellësive emocionale e filozofike. Le ti analizojmë figurat artistike dhe ndikimin e tyre në efektin poetik.

1. Në poezinë e Zhupës, “koha” dhe “heshtja” janë dy simbole që lidhen me realitetin shpirtëror dhe ekzistencial të poetit. Mbrëmja dhe nata janë jo vetëm kohë ditore, por kryesisht janë simbole të reflektimit, të meditimit dhe kalimit të kohës. Kjo kohë natyrore i jep mundësinë poetit të meditojë për jetën dhe vdekjen sit e vargjet"Këtu po bie mbrëmja, po ç’kohë është atje". "Këtu po bie nata, po ç’kohë është atje" “Mbrëmja” dhe “nata” simbolizojnë një kohë të brendshme, një periudhë introspektive, ku koha nuk matet me orë dhe minuta, por me pasiguri dhe meditime. Koha "atje" bëhet një simbol i misterit dhe distancës shpirtërore që poetët shpesh e eksplorojnë.

2.Metaforat përdoren në poezi për të ndërlidhur konceptet e jetës dhe vde-kjes , gjithashtu për të shfaqur pasigurinë dhe ndjeshmërinë shpirtërore të poetit si te vargu:"Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej." ku , "jetë" dhe "vdekje" janë përdorur si metafora që përfaqësojnë të kundërta ekzistenciale: kalimi nga një jetë plot bukuri dhe shpresë në një vdekje që përfaqëson fundin e mundësive dhe sfidave. Ky përdorim i jetës dhe vdekjes si njësi krahasuese bën që lexuesi të reflektojë për kalimin e kohës dhe ndikimin e saj në qenien njerëzore.

3. Një tjetër figurë e dukshme janë imazhet që krijohen përmes përdorimit të fjalëve që e zbulojnë gjendjen shpirtërore të poetit. Fjalët "dy-tri" përdoren për të përshkruar distancat shpirtërore e fizike që ndodhen mes poetit e personit të dashur."Dy-tri rrugë më tutje, dy-tri sheshe më tej." Ky është një imazh shumë i fuqishëm dhe estetik, na tregon se: edhe pse ka një distancë fizike, ajo nuk është pengesë. Poezia luan me ndjeshmërinë, përfytyrimin dhe përdorimin e numrave që nuk janë absolutë, por përçojnë një ide të distancës shpirtërore.

4. Personifikimi i kohës  është një tjetër figurë interesante. Në poezi, koha ka një veprim të qartë dhe natyrë që është shumë më tepër se thjesht një kalim orësh. Ajo shndrohet në një entitet që poeti mund ta ndiejë dhe me të cilin mund të bisedojë. "Po ç’kohë është atje?" Këtu ky personifikim e bën kohën të duket si  person i gjallë që mund të kuptohet dhe që ka një formë për të komu-nikuar me poetin. Pyetja "po ç’kohë është atje" është një mënyrë që poeti përdor për të dhënë peshë dhe agjencë një koncepti të përditshëm, siç është koha.

X-Nuk mund të rrija pa përmendur faktin se kjo poezi shquhet për minima-lizmin e fjalëve, dukuri që shfaqet si mjet i fuqishëm artistik për të përqendru-ar thelbin emocional e filozofik të vargjeve. Struktura e thjeshtë dhe përsëritja e pyetjes "po ç’kohë është atje?" krijojnë një ritëm të qëndrueshëm, duke e kthyer poezinë në një reflektim të ngjeshur mbi ndarjen, kohën dhe lidhjen njerëzore. Poezia nuk përdor përshkrime të gjata apo të detajuara, ajo mbë-shtetet në simbolika të përmbledhura si “mbrëmja”, “nata” dhe “heshtja”, qësi një urë e ngritur mbi tri këmbë. Këto elemente të thjeshta përçojnë një gamë ndjenjash,shmangin teprinë e fjalëve, dhe lënë hapësirë interpretimi subjektiv të lexuesit.

Minimalizmi vihet re dhe me përdorimin e një gjuhe të thjeshtë e të drejtpër-drejtë, ku çdo fjalë ka peshë dhe qëllim. Kjo thjeshtësi shërben për të theksuar ndjenjat e heroit lirik, duke mos e mbingarkuar mesazhin me detaje të panevo-jshme, por duke e mbajtur të pastër dhe emocionalisht të fuqishëm. Në këtë mënyrë, Zhupa arrin të krijojë një poezi që është njëkohësisht e thjeshtë në formë dhe e pasur në përmbajtje.

Në thelb, poezia "Orët e mbrëmjes" shquhet për ndërtimin e saj të thjeshtë në formë,me një përdorim minimalist të fjalëve, duke krijuar dialog mes kohës, hapësirës dhe ekzistencës.Me gurë të thjeshtë ai ka ndërtuar një kështjellë poetike sa të bukur aq dhe të fortë. Mjeshtërisht përmes përsëritjeve ritmike të pyetjeve që nuk (presin) marrin përgjigje dhe zhvillimit gradual të tensionit poetik, Zhupa na fton të reflektojmë mbi relativitetin e përjetimit dhe misterit njerëzor që qëndron përtej së njohurës. Kjo poezia me thjeshtësinë e saj  kapërcen përditshmërinë dhe shndrrohet në meditim filozofik dhe ekzistencial. Vlera e kësaj poezie qëndron në universalitetin e saj, ndërsa vetë Zhupa shfaqet si një poet i aftë të shpreh përjetime të thella me finesë artistike që e bën poezinë e tij të paharrueshme dhe konkuruese në poezinë europiane..

 

Sarandë, më Janar 2025

 

ORËVE TË MBREMJES

Këtu po bie mbrëmja, po ç’kohë është atje,

Dy-tri rrugë më tutje, dy-tri sheshe më tej.

Këtu po bie mbrëmja, po ç’kohë është atje?

 

Këtu po bie nata, po ç’kohë është atje,

Dy-tri fjalë më tutje, dy-tri ëndrra më tej.

Këtu po bie nata, po ç’kohë është atje?

 

Këtu po bie heshtja, po ç’kohë është atje,

Dy-tri jetë më tutje, dy-tri vdekje më tej.

Këtu po bie heshtja, po ç’kohë është atje

f.16

 

DIALOGU I FUNDIT

Nga Timo Mërkuri

E kam lexuar dikur poezinë "Të kujtohet? e  Luan Ramës, e cila më ka lënë një trazim në ndërgjegje, por pa e ditur se pse e qysh. Poezitë që më ngacmojnë kështu unë i rilexoj detyrimisht, por s'di pse si rrallëherë këtë e kalova në harresë gjersa sot në prag mesnatë kujtesa e fb ma ripruri si  për vit të ri. E lexova me nge përsëri poezinë  e cila në thelbin e saj përçon një ndjenjë  introspeksioni dhe melankolie përmes një detaji, një momenti të ndjeshëm midis dy bashkëshortëve të moshuar. Ajo shfaq një natë të qetë vere ku dialogu i tyre nxjerr në pah një plagë të së kaluarës, tradhëtinë e (mundëshme të) bashkëshortit një natë, ndoshta në rini apo në fillim të jetës së përbashkët.

1. Në thelbin e saj, poezia trajton kujtesën për të vërtetat e pathëna, të fshehura , si plagë të turpshme dhe dhimbjet e tyre, mbetur pezull. Gruaja, e shtyrë nga një kujtim, i tregon burrit ankthin që ka përjetuar dikur, duke e kërkuar atë nëpër qytet, në shi dhe në erë, me një lutje të pazakontë: "lusja Zotin të ishe me një grua tjetër, të ishe gjallë." lutje që përvijon frikën njerëzore për humbjen e njeriut të dashur, ku edhe tradhtia bashkshortore shfaqet (lejohet, justifikohet)si shpëtim. E vërteta e burrit, e thënë me thjeshtësi prej tij: "Po… isha me një grua," shfaq një tjetër dimension të konfliktit, ku ndjenja e fajit zbehet përballë kohës (dhe rrezikut të mundshëm) të vdekjes. Çuditërisht qysh në leximin e parë më pati lindur mendimi se burri diku tjetër, në një rrezik të mundshëm real ka qenë, por pranon fajin e tradhëtisë, (të pakryer)për mos t'a ringjallur ankthin e gruas për rrezikun që ka përballuar. Të vërtetën nuk do t'a marrim vesh, por çfarë rëndësi ka sot ajo e vërtetë, ata jetuan dhe janë ende bashkë në këto momente të praggjumit të pambarimtë.

2. Mjeshtërisht poeti ndërthur simbolika të fuqishme për të krijuar një atmosferë ku ndërthuren jeta dhe vdekja tepër natyrshëm. "Pragu i natës së gjatë" shpreh afrimin e fundit të jetës, që çifti duket se e pranon pa rezistencë. Me siguri ata e kanë jetuar jetën e tyre dhe tashmë e ndjejnë se është koha të ikin, sado e trishtueshme të jetë kjo, por ja që gruas nuk i ikën meraku i asaj nate, ndodhur ndoshta në një jetë tjetër të largme, por ama e ndodhur, e cila i ka mbetur si një gozhdë në shpirt, nga ato gozhda që shpesh marangozët i harrojnë ti heqin, kaq të pavlefshme janë dhe as që duken fare në objekt, pavarësisht se aty janë. Pse janë aty dhembin herë pas herë, siç dhemb në kohë me shi plumbi i mbetur në trup. Ndaj quhen plagë që dhembin ende dhe dhëmbin në shpirt më shumë se në trup. Turtulleshat " që do marrin rrugët e qiellit" të krijojnë një ndjesi  përjetësie, përballë përkohshmërisë së jetës së tyre tokësore.

3. Poezia ka një gjuhë të thjeshtë dhe emocionale, e cila krijon një tension (të heshtur). Dialogu është i përmbajtur, si mësim nga jeta, por shkëmbimi i fjalëve është një dritare  prej nga shihet një botë ( e brendshme) me plagë. Vargjet si "Heshtja rëndonte plumb" apo "zemrat një mbi një, me plagët që rridhnin ende" krijojnë një ritëm të ngadaltë që pasqyron gjendjen emocionale të personazheve. Shtojmë se pikërisht kjo ngadalësi është një mjet i fuqishëm artistik, që i jep lexuesit kohë për të përjetuar dhe reflektuar mbi dramën.

Në thelb poezia "Të kujtohet? shfaq dashurinë si  përvojë që përtej kohës dhe hapësirës, ku plagët e së kaluarës dhe e vërteta e pathënë bëhen pjesë e një ballafaqimi të fundit. "Dhe ata iu ngjitën njëri-tjetrit, / sytë përballë, / krahët mpleksur, / zemrat një mbi një," një skenë që mbyll me qetësi një jetë me dashuri, vuajtje e pajtim. Në këtë akt të fundit të intimitetit, ata ndajnë heshtjen si  formë më të lartë të dialogimit, duke pritur agun që "s’donte të zbardhte më." Të lind dëshira t'u afrohesh dhe t'u bësh qoftë dhe një shërbim të thjeshtë, t'u ngresh batanijen psh apo t'u rregullosh jastëkun dhe të dëshirosh që kështu të të gjejë gjumi që nuk mbaron.

II- Që kjo poezi është e veçantë, këtë askush nuk e ve në dyshim, por pyetja është: Ku qëndrojnë veçantitë e saj? Së pari veçantitë e saj qëndrojnë në ndërthurjen unike të një stili minimalist në një poezi me shtrat poeme, dhe emocionalisht tepër të ngarkuar si dhe në fokusin e saj mbi dimensionet njerëzore dhe ekzistenciale të jetës. Krahasuar me poezi të tjera, ky krijim dallon për disa aspekte të spikatura:

1. Narrativa dramatike e poezisë zhvillohet përmes dialogut. Ndryshe nga shumë poezi që përdorin përshkrime ose introspeksion të drejtpërdrejtë, Luan Rama zgjedh dialogun si mjetin kryesor të zhvillimit të fabulës. Biseda midis burrit dhe gruas shfaq një histori të tërë brenda disa fjalive të thjeshta, duke krijuar një poezi që lexohet e përjetohet si dramë intime. Kjo qasje është e pazakonshme në poezinë tradicionale dhe moderniste shqiptare, e cila shpesh fokusohet te rrëfimi lirik.

2. Rama përdor një gjuhë të kursyer, një stil minimalist, ku çdo fjali dhe figurë bart një ngarkesë të madhe emocionale e simbolike. Ky minimalizëm stilistik i shërben intensitetit emocional dhe i lë hapësirë lexuesit të interpretojë dhe të përjetojë (vetë ai) ngjarjen dhe emocionet e saj. Ndryshe nga poezi të mbushura me figura stilistike dhe ndërlikime apo fragmentime stilistikore, kjo poezi zgjedh të jetë e qartë, intime dhe e prekshme.

3. Poezia vendos ngjarjet në një moment përfundimtar të jetës, thua se është llogaria e fundit që duhet të lahet. Interesant është se Rama e trajton me një qetësi filozofike, por ne ndjejmë peshën e madhe të saj që ka rënduar për gjithë jetën në shpirtin e gruas. Tradhëtia, edhe si mendim mbetet tradhëti dhe në mos vret, plagos të tradhëtuarin. Veç të tjerave, kjo temë në letërsinë shqipe trajtohet më shumë në prozë, se sa në poezi, arsyet mund te jenë të shumta , por nuk janë ato objekt i këtij shkrimi. Ajo çka duam të themi është se kjo shton te kjo poezi elementin e të veçantës në letërsinë shqipe.

4. Poezia jo vetëm që përdor përdor natën si sfond, (e parafytyrojmë dialogun në krevatin bashkëshortor)dhe e vendos ngjarjen në  kohën kur qetësia dhe errësira simbolizojnë  afrimin e fundit. Heshtja, që "rëndonte plumb," është mjet i fuqishëm poetik për të shprehur tensionin dhe ndjenjat që nuk thuhen me fjalë. Në poezitë tradicionale, simbolika e natës shpesh përdoret për dashuri romantike (Bie të fle, e s'më zë/ më bënte në ëndërrën/ një si xhinde femërë/ sikur loz e qesh me të.) ose dhimbje personale, (Atje poshtë te ato gjerdhe/ të prita mike pse s'erdhe/të zi gjumi a më gënjeve) ndërsa këtu natyra ekzistenciale e saj është më afër modernizmit dhe postmodernizmit.

III. Sigurisht që lind pyetja: Pse përdor këtë stil Rama? Luan Rama është poet i detajeve të jetësuara dhe jo i shpalosjes së panoramave dhe jetësimi i detajeve kërkon një stil minimalist .

1. Së pari ky stil dialogjik dhe minimalist është më i përshtatshëm për të shfaqur intimitetin dhe natyrën e brishtë të bisedës midis dy bashkëshortëve të moshuar që kanë kaluar një jetë së bashku. Poeti nuk përdor stil të stërholluar, pasi forca e ndjenjave shfaqet përmes thjeshtësisë.

2. Është pikërisht ky stili i Ramës ai që reflekton prirjet e tij moderniste dhe filozofike, e zhvendos (apo e zhvesh)poezinë nga rrëfimet tradicionale drejt një meditime mbi jetën,  dashurinë dhe vdekjen.

3. Poeti shprehet më shumë me heshtje dhe aluzione sesa me fjalë apo rrëfime të drejtpërdrejta. Kjo i lejon lexuesit të eksplorojë apo interpretojë vetë dimensionet e pashprehura të ngjarjes dhe të ndjejë thellësinë emocionale të çastit.

4.Çuditërisht poezia e Ramës, pavarësisht temës dhe karakterit shqiptar, shmang patetizmin dhe sentimentalizmin e zakonshëm, dhe i jep përparësi një qasjeje të qetë. Kjo bën që lexuesi të fokusohet në ndjenjat e pastra dhe dashuri të sinqertë të personazheve dhe jo në momente. Ai sheh rrugën e përshkruar jo gurët që kanë rënë nga skarparet e bregut mbi këtë rrugë, që gjithsesi nuk e kanë penguar ecjen e jetës.

Duhet të pranojmë se në këtë poezi, Luan Rama sjell një përvojë unike dhe universale, ku jeta, dashuria dhe vdekja shfaqen në formën e tyre më të thjeshtë dhe më të thellë: "Dhe ata iu ngjitën njëri-tjetrit, / sytë përballë, / krahët mpleksur, / zemrat një mbi një.".

A nuk është një mbyllje e bukur?Le të heshtim pra para bukurisë. Le t'a përjetojmë atë, jo t'a komentojmë.

 

Sarandë, më Janar 2025

Të kujtohet?

 

Ishte një natë e ngrohtë vere,

kishte kaluar mesnata,

dhe në shtrat,

ajo grua në moshë zgjati dorën

mbi gjoksin e burrit të saj:

- Po fle?

- Po!

- U kujtova, si në ëndërr…

- Çfarë?

- M’u shfaq ajo natë kur të kërkoja ngado në qytet,

nëpër shi, nëpër erë,

të kërkoja si e çmendur dhe lusja Zotin

të ishe me një grua tjetër,

të ishe gjallë…

thuamë, ku ishe?

Ai u kthye nga ajo dhe i preku buzët e rreshkur.

Ishte ftohtë.

- Fol! Heshtja rëndonte plumb.

- Po… isha me një grua,

gjithë jetën kam dashur të ta them,

e ç’rëndësi ka tani?

Ne së shpejti do shkojmë,

të lëmë diellin dhe kapërcejmë pragun e natës së gjatë…

Ai e puthi dhe ajo qau.

- Fli tani, është vonë,

dhe pak do këndojnë zogjtë,

turtulleshat do marrin rrugët e qiellit.

- Kisha frikë për ty!...

tani kam shumë kohë për të fjetur.

Dhe ata iu ngjitën njëri-tjetrit,

sytë përballë,

krahët mpleksur,

zemrat një mbi një,

me plagët që rridhnin ende,

që rrihnin ngadalë, në kohën pa kohë,

me në agun që s’donte të zbardhte më…

 

“Ekzotikat” si rebelim emocional dhe kërkimi i lirisë

Shënime çasti për poezinë“Ekzotikat” e Odise Kotes

 

Nga Timo Mërkuri

Para se të flasim për poezinë “Ekzotikar” të Odise Kotes duhet të sqarojmë cilat janë dhe pse poeti i quan "Ekzotika" dhe ca më tepër pse sot realizoi këtë krijim poetik, që me të drejtë mund ta quajmë “ekzotike”. Në thelb poeti quan “ ekzotika” dukuri, dhe veprime jashtë formatit qytetar të jetës së përditëshme, nga ato që quhen avagardë madje jo rrallë dhe 'rrugaçëri" nga një staf veteranësh, psh siç quheshin dikur muzika e lehtë moderniste apo  letërsia e piktura jashtë formatit të soc.realizmit, veshjet me stil perëndimor (kauboj etj). Në thelb, poeti i quan Ekzotika sepse ato mishërojnë një botë të pazakontë, të ndritshme e shpërthyese, që qëndron jashtë përvojave dhe formateve rutinore. Realisht fjala "ekzotike" zakonisht lidhet me diçka të të huaj, të magjishme apo të jashtëzakonshme,që ka lidhje me botën latino amerikane apo Afrikën por në këtë poezi, ajo përdoret si një metaforë për individ ë, veprime apo momente që shpërthejnë energji dhe rebelim, shpërthim të kornizave të formateve tradicionale të jetesës, kulturës apo edukatës qytetare..

 1.Në poezinë "Ekzotikat," Odise Kote i shfaq ekzotikat si figura artistike apo qenie që mishërojnë pasionin, lirinë dhe energjinë shpërthyese, duke u distancuar nga normat dhe rutinat e zakonshme, duke tejkaluar formatin e rëndomtë të jetësës dhe të të kuptuarit e përjetuarit .Realisht ato janë simbol i ndjenjave të gjalla dhe  thirrje për rigjetjen e emocioneve të lëna pas dore apo të ngurtësuara në të “kaluarën e ndaluar”. Disa pasazhe vargjesh që i përkufizojnë dhe ilustrojnë ekzotikat janë:

a. Ekzotikat  shfaqen si mishërim i shpirtit të lirë dhe kohës së humbur: "Ekzotikat shkulën flokët për kohën e humbur,/le të ndërrojmë rolet." vargje që i shfaqin ekzotikat si figura që luftojnë me të kaluarën dhe kohën e humbur, shpërdoruar, duke shprehur dëshirë për ndryshim dhe përmbysje të roleve të zakonshme. Sigurisht që poeti këtu i personifikon si njerëz, kryesisht si gr ate ky varg.

b.Poeti i shfaq ekzotikat si zëra që kërkojnë rilindje emocionale shfaqen te vargjet:"A mund të ndezim një zjarr në rrugë,/për të ngrohur ndjenjën e lënë në harresë?" duke i personifikuar ati në rolin e tyre si bartëse të një revolte shpirtërore, që kërkojnë të ringjallin ndjenjat e fjetura dhe të rikthejnë ngrohtësinë në një botë të ftohtë dhe indiferente. Sigurisht ndezja e një zjarri në mes të rrugës cilësohet si një veprim “hipish” pa lodhur mendjen për domethënien e këtyre veprimeve.

c.Ato shfaqen si simbol i pasionit dhe energjisë shpërthyese psh. te vargjet:"Ndihej shumë mirë kur thyheshin qelqet,/pa u shqetësuar nëse ky quhej rebelim." Duke I personifikuar ato si figura të guximshme, që veprojnë jashtë kufijve normal pa u shqetësuar për mendimin apo gjykimin e të tjerëve

Pra, në thelb, “Ekzotikat”, në këtë poezi, përfaqësojnë shpirtin njerëzor që lufton për t’u çliruar nga kufizimet dhe formatimit standarte  emocionale. Ato janë simbol i guximit për të ndryshuar, për të rigjetur ndjesinë e humbur dhe për të rikrijuar një jetë të pasionuar.

2.Cilat janë karakteristikat e këtyre “Ekzotikave” të shprehura në poezinë e Kotës. Me një densitet të jashtëzakonshëm dhe art poetik, në poezi ato shfaqin:

a. Ndjesinë e jashtëzakonshme dhe kontrasti me rutinën, psh te vargjet:"Qyteti ekzotikave po shndrin këtë natë,/s'ka shndritur kurrë kaq fort." ku, ekzotikat simbolizojnë një gjendje unike që ka ndryshuar monotoninë e zakonshme, duke sjellë jetë dhe dritë.

b. Ekzotikat nuk ndjekin normat apo formatin qytetar, por përfaqësojnë shpërthimin emocional dhe thyerjen e këtij formati të ngurtë, siç shihet tek vargjet:"Ndihej shumë mirë kur thyheshin qelqet,/pa u shqetësuar nëse ky quhej rebelim." A nuk ju ka lindur ndonjëherë dëshira të thyeni diçka, të opërplasni një portë apo një enë? Kështu janë ekzotikat, forca që nuk u binden konvencioneve, duke krijuar një ndjesi të freskët dhe shpirtërore.

c. Ato përfaqsojnë nevojën për të rigjallëruar emocionet e shtypura apo të lëna pas dore, të braktisura nën tezën e “kulturalizmit” apo “qytetarizmit”:"A mund të ndezim një zjarr në rrugë,/për të ngrohur ndjenjën e lënë në harresë?", pra  ekzotikat janë figura të fuqishme që kërkojnë të ngrohin ndjenjat dhe shpirtin në një botë të ftohtë.

ç. Poeti i quan ekzotika, sepse ato mishërojnë një energji të pastër dhe një dëshirë për të kapërcyer kohën e humbur:"Ekzotikat shkulën flokët për kohën e humbur,/le të ndërrojmë rolet."ku  akti simbolik i shkuljes së flokëve tregon rebelimin kundër të kaluarës dhe dëshirën për një jetë të re dhe të gjallë.

3. Le të bëjmë  një  analizë të shkurtër të  poezisë,  ku të veçojmë  disa elemente dhe vlera kryesore:

a. Atmosfera ekzotike dhe dinamizmi emocional në të cilën shfaqet qyteti, e ndriçuar fuqishëm dhe përfshirë nga një heshtje misterioze, të krijon përshtypjen se pret një shpërthim sepse atmosfera është e tillë që të krijon një ndjesi pritshmërie dhe tensioni, madje duke theksuar dualitetin midis qetësisë së jashtme dhe zhurmës shpirtërore. Kote përdor imazhe si "pret vështrimin në sytë e dikujt, për të ndezur qiejt," I cili të krijon përshtypjen e një kryqëzimi vetëtimash.

b. Ritmit i poezisë luan një rol thelbësor në poezi, si forcë që çon emocionet "në qiell." Thyerja e qelqeve dhe paqartësia nëse ky veprim është rebelim apo jo, simbolizon një shkëputje nga normat dhee formati i zakonshëm qytetar dhe shfaq  një kërkim për liri. Ky moment krijon ndjenjën e guximit dhe shpërthimit emocional që sfidon strukturat dhe dogmat  e shoqërisë.

c.Ekzotikat përfaqësojnë një figurë të gjallë e dinamike, mishërim të ndjenjave të shtypura dhe kohës së humbur. Veprimi i  "shkuljes së flokëve" dhe dëshira për të ndezur një zjarr në rrugë për të ngrohur ndjenjat sugjerojnë një nevojë për rilindje shpirtërore ( siç e quan Robert Martiko). Këtu, zjarri i ndezur në rrugë sado që duket si një akt jo qytetarie, bëhet simbol i pasionit shpërthyes.

ç. Figura femërore shfaqet si një figurë që kap dhe përjeton ndjesinë me një ecje të shkujdesur, duke e çliruar veten nga dramat e zakonshme. Ky portret përcjell një ndjenjë force shpirtërore dhe aftësi për të krijuar një jetë vetiake, larg dramave të "budallenjve të plakur." Realisht dudhet të pranojmë se femrat janë ato që e ndjejnë më shumë ardhjen e kohës së “pranverës” së ekzotikave dhe shpesh nxitin edhe djemtë e rinj për veprime konkrete. Një situatë të tillë e kemi përjettuar në vitet 70

4. Kjo poezi e Kotes shfaqet me disa veçanti stilistike, që tërheqin vëmëndjen e lexxuesit dhe konkretisht:

a. Poezia ndërtohet mbi një sërë imazhesh të gjalla e metaforash, si “të ndezim qiejt,” “të thyhen qelqet,” dhe “të ndezim një zjarr në rrugë.” duke krijuar një ndjesi dinamike dhe të gjallë.

b.Fragmentimi në fraza të shkurtra si "Ai...", "Zjarr...", "Ajo..." krijojnë një ritëm të fragmentuar, I cili shton dramacitetin poetik,  gati si ritmike, por pa e arritur këtë të fundit, jo pse s'mund por pse nuk e synon t'a realizojë.

c. Zjarri, ndriçimi dhe ritmi simbolizojnë shpirtin e rebelimit dhe nevojën për të rigjetur emocionet apo dhe kohën e humbur.

ç.Poezia nuk është një përshkrim i një nate ekzotike; ajo ka një mesazh universal të  nevojës për të rigjetur vetveten, për të thyer normat dhe për të rilindur ndjenjat e humbura. "Ekzotikat" përfaqësojnë jo vetëm individë, por edhe ide të reja, që sfidojnë kohën dhe ngurtësinë e jetës moderne te të ashtuquajturat "etika qytetare".

Në thelb duhet të pranojmë se: si shumë krijime të kohëve të fundit, por dhe veçanërisht poezia "Ekzotikat" e Odise Kote- s është një krijim që, dudke ju qasur modernizmit nëpërmjet rrymave të ekspresionizmit, surrealizmit dhe ekzistencializmit krijon një atmosferë të bollëshme artistike dhe filozofike  , duke sjellë një atmosferë të zjarrtë e dinamike, ndërthurur me një reflektim emocional mbi kohën, ndjesitë dhe rebelimin.

 

Sarandë, më 08.01.2025

 

EKZOTIKAT

Qyteti ekzotikave po shndrin këtë natë,

s'ka shndritur kurrë kaq fort.

Ka shumë heshtje të tij që nuk i tregon.

Pret vështrimin në sytë e dikujt,

për të ndezur qiejt.

Ai...

Nuk e dinte nëse ishte ritmi i duhur,

diçka kishte ndodhur.

Kërcyen dhe e çuan ritmin në qiell.

Ndihej shumë mirë kur thyheshin qelqet,

pa u shqetësuar nëse ky

quhej rrebelim.

Zjarr ...

Ekzotikat shkulën flokët për kohën e humbur,

le të ndërrojmë rolet.

A mund të ndezim një zjarr në rrugë,

për të ngrohur ndjenjën

e lënë në harresë?

Ajo ...

Ajo kishte kapur një ndjesi,

hodhi hapin e shkujdesur.

Sekretet fshehin shumë çmenduri,

s'do ta harronte asnjëherë flakën.

Dramat janë për budallenjtë e plakur ...