RRETHI I MBYLLUR I DASHURISË SË PLAGËS

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “rrethi cirkuit” e Armela Hysit vjen si një përplasje e mprehtë mes vetes dhe tjetrit, ku kufijtë mes “unë” dhe “ti” treten, bashkohen e prapë ndahen, e shfaqur kjo në një mënyrë që më së shumti i ngjan një pasqyre të dyzuar. Në këtë poezi, ‘unë’ dhe ‘ti’ nuk janë dy brigje të ndara nga një lumë; ato janë dy ujëra që takohen në të njëjtën shtratit të turbullt, duke humbur kufijtë derisa nuk dihet më se kush pi dhe kush mbytet. Është një poezi  thellësisht moderniste, jo vetëm në formën fragmentare dhe simbolet që nuk shpjegohen plotësisht, por edhe në vetë ndërtimin psikologjik, aty ku rrëfimi nuk ka vijë narrative klasike, por është një puls i ndërprerë mendimesh dhe imazhesh. Këtu, modernizmi nuk është thjesht një kostum formal, por është një mënyrë e të menduarit që e shpërbën realitetin për ta rindërtuar në gjuhën e tensionit të brendshëm. Hysi ka arritur të "mendojë" poezinë në këtë nivel moderniteti.

I- Në thelb, poezia është  kërkim i përhershëm i identitetit, një qark i mbyllur ku dashuria, urrejtja, faji dhe dëshira elektrizohen, duke e mbajtur "unë" - in brenda një rrethi pa dalje.

1. Risia e parë që Hasim në këtë poezi është në shkrirjen e unë- tjetri në një identitet të rrëshqitshëm, si lëngu. Në poezinë shqipe, përplasja e "unë" me "tjetrin' shpesh është shfaqur në trajta metaforike të dashurisë a mallit. Por këtu, Armela Hysi e zhvendos këtë marrëdhënie drejt një simbioze të dhunshme dhe të ndërlikuar. Risia qëndron në faktin se “ti” nuk është thjesht objekt dashurie a kundërshtie, “ti” është një pasqyrim deformues i vetes. Kur thotë: “ti je po aq unë sa je gjithë ç’urren më tepër” ajo ngre një raport të çuditshëm ku afërsia është e baraslarguar me refuzimin. Është një bashkim i pashmangshëm, por edhe një helm i përhershëm, një frymë e re që e sjell marrëdhënien unë–tjetri nga lëmi i ndjenjave te terreni i psikikës dhe vetëshkatërrimit. Është një afërsi që ngroh dhe djeg në të njëjtën kohë, si një dritë që nuk vjen nga dielli, por nga një zjarr i brendshëm që s’di si të shuhet.

2. Në poezi haset një risi jo e natyrshme; modernizimi poetik në gjuhën e figurave që nuk zbuten.Poezia nuk ndjek një linearitet narrativ, por rrjedh si valë goditjesh mendore, duke përdorur figura të forta dhe shpesh të ashpra. Kjo është një risi në poezi shqipe, ku shpesh metafora shërben për zbukurim, ndërsa këtu ajo është mjet therës i shprehjes: “jam një me ty që të fitoj dhe të humb / në një poker klasik deliresh”

Ky imazh modernist, "pokeri”   shkrin kumtin e lojës së rrezikshme me veten dhe tjetrin në një metaforë urbane, të përditshme, që përçon nervozizëm dhe absurditet njëkohësisht. Nuk ka përpjekje për ta zbutur shijen e hidhur,  poezia e lë lexuesin me gjuhën e saj të mprehtë e të palëmuar. Këtu nuk luhet me letra, por me plagë të hapura mbi tryezë, ku çdo fitore është thjesht një humbje e re e maskuar.

3.Në shumë poezi shqiptare, vetëreflektimi është një akt qetësimi ose rrëfimi intim. Tek Armela Hysi, ai merr trajtë rituali penal, një dënim i vetëvendosur: “sillesh me mua ekzaktësisht siç sillem unë me veten time / në emër të dënimit të madh hyjnor”

Këtu nuk kemi vetëm introspeksion, por një lloj manuali të vetë-shkatërrimit, ku çdo faqe e pashkruar është një përvojë që ripërsërit plagën. Kjo krijon një hapësirë të re në poezinë shqipe, ku introspeksioni nuk është as terapik, as pajtues, por një qark i mbyllur ku ndjenja dhe vetëdija ushqejnë njëra-tjetrën në pafundësi. Këtë ndjesi e krijon një situatës rënduar psikologjike, prej të cilës mendon se s'ke shpëtim, mendim i cili të shpie ne mosreagim. Është një burg i çuditshëm, ku roja dhe i burgosuri flenë në të njëjtën qeli, madje në të njëjtin krevat dhe çelësi mbahet brenda, jo jashtë.

4. Një element tjetër që e dallon këtë poezi është përdorimi i trupit si fushë beteje të mendimeve, dukuri që haset kryesisht te poetet e mëdha europiane. Nuk është erotikë për hir të bukurisë, por erotikë që shërben për të thelluar konfliktin shpirtëror: “pa gjuhën shijuese / në nofullat bluese që më shtyn drejt patosit tënd të çmendur”.

Kjo është një gjuhë e re, ku sensualiteti përzihet me ashpërsinë, ku intimiteti nuk shëron, por e shtyn subjektin drejt një humbjeje më të thellë të vetvetes. Këtu trupi nuk është një kopsht ku lulëzojnë ndjenjat, por një terren me mina, ku çdo prekje mund të bëhet shpërthim.

Poezia “rrethi cirkuit” shfaqet si një  qark i tensionit të pandërprerë, ajo nuk është një poezi që kërkon të pëlqehet – ajo kërkon të tronditë gjer në nivelin e një tërmeti shpirtëror lexuesin, thua se nëpërmjet këtij tërmetimi do t'i vijë ndihma dhe dhpëtimi. Risia e saj në poezinë shqipe qëndron në shkrirjen e "unë" me "tjetrin" në një marrëdhënie të lëngshme e të dhimbshme, në gjuhën pa filtra që ndërthur erotiken me dëshpërimin, dhe në strukturën moderniste ku mendimet rrjedhin si goditje të një qarku elektrik pa dalje. Siç thotë vetë poezia: “çdo molekulë e imja është e njëjtë me atë të lirisë dhe qiellit”

Por kjo liri nuk është shpëtim, është një liri e mbyllur në vetvete, si rryma që qarkullon brenda një rrethi të mbyllur, duke e ushqyer dhe djegur njëkohësisht.

II– Dialogu me dhimbjen

Në thelb të poezisë “rrethi cirkuit” qëndron edhe një dimension më i thellë, një dialog me ATË që shkakton dhimbjet, qoftë kjo prani reale, kujtim apo një krijesë e ndërgjegjes. Është një marrëdhënie që nis me vetveten dhe përfundon në pasqyrën ku dhimbja diktohet dhe, në mënyrë të çuditshme, bashkë-shkruhet nga të dy. Në këtë lojë të dhimbjes bëhemi bashkë-fajtorë të torturës psikologjike, mendore apo edhe trupore. Dhe këtu lind dilema më e ndërlikuar: A do të më dojë edhe mua?

Por përgjigjja pengohet nga një forcë e errët, që nuk lejon dashurinë të jetë thjesht e lirë, sepse kemi mësuar ta kuptojmë dashurinë vetëm përmes sakrificave, përmes dhënies së vetes deri në dhimbje.  Këtu dashuria është si një zog që ka mësuar të fluturojë vetëm brenda kafazit, duke e marrë hekurin për horizont. Ky dialog i brendshëm dhe i dhimbshëm thellon poezinë duke e kthyer marrëdhënien “unë–ti” në një rreth të mbyllur psikologjik, ku subjekti e pranon rolin e tij si bashkëautor i torturës, ndoshta si mënyra e vetme për të jetuar brenda dhimbjes. Në këtë aspekt, poezi të tilla që nuk shmangin errësirën e shpirtit, por e përballojnë atë me një sinqeritet të hidhur, nuk janë vetëm reflektim i një vuajtjeje personale, por edhe pjesë e një tradite më të gjerë në poezinë moderne europiane.

Kështu, poezi të cilat i japin trupit dhe vetëdijes një rol që shkon përtej estetikës dhe bëhen arenë e marrëdhënieve të ndërlikuara shpirtërore, gjejnë jehonë te disa nga zërat më të fuqishëm të poezisë bashkëkohore.

III-Dashuria e plagës

Në këtë udhë të errët të ndjenjës, shfaqet ajo që psikanaliza e njeh si sindroma e viktimës që bie në dashuri me xhelatin. Një lidhje e krijuar jo vetëm nga frika apo varësia, por edhe nga një nevojë e çuditshme për t’i dhënë kuptim dhimbjes, për ta veshur atë me petkun e dashurisë, që të mos duket krejt e pashpjegueshme. Kështu, dëmtuesi shndërrohet në pikë referimi, në boshtin rreth të cilit rrotullohet shpirti i plagosur, derisa dhimbja bëhet gjuhë e përbashkët dhe sakrifica forma e vetme e dashurisë së mundshme. Është dhimbje e madhe dhimbja e shpirtit, sidomos kur ta shkakton i dashuri që shndrohet në xhelat. Dhe kështu, në mënyrë të heshtur, dhimbja merr të drejtën e autorit mbi kujtimet tona, duke i nënshkruar me gjakun e saj.

IV-Në mënyrën se si Armela Hysi e zhvendos marrëdhënien unë–tjetri në terrenin e psikikës, me një gjuhë të drejtpërdrejtë, shpesh të ashpër dhe pa filtra, ajo të kujton intensitetin emocional dhe çiltërsinë e dhimbshme të Sylvia Plath, ku brendia e njeriut është një fushë beteje me vetveten.

Edhe prania e trupit si metaforë për mendimin dhe ndjenjën, e ngjashme me mënyrën se si Bachmann e përdorte sensualitetin për të çarë tabutë, e afron këtë poezi me një traditë ku trupi është hapësira ku ndërthuren dëshira, dhimbja dhe vetëdija. Nga ana tjetër, ndërtimi modernist, me fragmente që nuk synojnë linearitet, por kumte të goditura e të papritura, na kujton stilin e Paul Celan,sidomos në mënyrën se si figura poetike nuk shpjegohet plotësisht, por të lë të humbësh në atë. Në këtë mënyrë, Hysi nuk qëndron e mbyllur në një hapësirë thjesht shqiptare; ajo komunikon natyrshëm me një poezi europiane që ka guxuar të jetë intime, e errët, dhe njëkohësisht estetikisht e lirë.

Unë nuk e di nëse ky komunikim "bëhet" nëpërmjet leximeve apo është shpërthim i talentit të saj poetik, bashkuar me psikologjinë, në kushte të caktuara jetese apo frymëzimi, por gjithsesi unë duhet të tërheq vëmendjen e lexuesit ndaj një talenti jo të vogël që vjen me emrin e saj.

 

Sarandë, më korrik-gusht 2025

 

Armela Hysi

rrethi cirkuit

 ti je po aq unë

sa je gjithë ç'urren më tepër.

unë jamë po aq ti

sa ç'jamë dhe rrethi cirkuit i vdekjes.

sa ç'jam premtim i shkruar mbi

brymën e ngrirë agsholit.

kristalet formojnë emrin tim

çdo molekulë e imja është e njëjtë

me atë të lirisë dhe qiellit

nga ku jam bërë shëmbëllim.

 

shumë e hutuar për ta kuptuar

 

jam një me gjithë ç'luftoj dhe gjithë ç'i fshihem

jam një me ty që të fitoj dhe të humb

në një poker klasik deliresh

sipas tekave të thëllimit tim

dhe oreksit seksual të gjymtytës tënde gjinore.

mendimi im

jam mendimi im shtazarak

pa digën e huajtur të grisë së veshur

jam mendimi im që hesht dhe toksikon

qelizat e miaa të poshtëruara.

 

ti je unë

po aq sa unë s'dua të jem ti.

sillesh me mua

ekzaktësisht siç sillem unë me veten time

në emër të dënimit të madh hyjnor

dhe flijimeve për mëritë që i mbaj vetes

porosisë gjëmat që më sjell kaq papritshëm

në një manual të pashkruar që të dëftoj çdo ditë

faqe më faqe.

 

dhe do të isha mësuar

për at'Zot do të isha mësuar të më dashuroja

pa neuronin përgjatë palcës së qullët të vetëdijes

dhe pa sytë do të qe çdo gjë më e lehtë

pa gjuhën shijuese

në nofullat bluese që më shtyn drejt

patosit tënd të çmendur.

 

tetor 2010      

nga libri “Ujdhesës së përrallës tënde” (Armela Hysi 2013-Milosao)

 

 

 

DASHURIA DHE HESHTJA NË NJË POEZI

 

Nga Timo Mërkuri

I-Që në hapje, vargu “Eja të duhemi sa nuk është vonë” bie si një kambanë që nuk kumton në ajrin e hapur, por në brendinë e njeriut. Është një zë që nuk kërkon dekorim, as premtime të largëta – është thirrja e menjëhershme e një shpirti që e di se çdo vonesë është humbje. Kjo nuk është një ftesë e zakonshme për dashuri; nuk është për të plotësuar një boshllëk romantik, por një thirrje për të shpëtuar atë ç’ka mund të shpëtohet nga koha që po ikën dhe nga vdekja që po afrohet. Poetesha nuk e sheh dashurinë si një stoli të ditëve të bukura, por si një akt të domosdoshëm që sfidon harresën, ftohtësinë e trupit të vdekur dhe shterpësinë e kohës që rrëshqet pa mëshirë. Çdo poezi është një udhëtim në atë që ne ende nuk e dimë për veten tonë.

Metafora “jeta lak po mblidhet tejemban” përçon një ndjesi të ngjeshjes, të një kornize që shtrëngohet rreth nesh, të frymës që pakësohet ngadalë. Është një imazh që nuk flet për një proces të papritur, por për një ngushtim të ngadaltë, të pashmangshëm – për tensionin e heshtur që na shoqëron çdo ditë. Ky “lak” nuk është thjesht një figurë e bukur, por një sinjal alarmi: jeta është duke u shtrënguar, dhe me të po ngushtohet hapësira për dashuri, për prekje, për afërsi.

Poezia e Ramës e vendos kohën jo si një horizont të qetë që shtrihet përpara, por si një grusht rëre që rrëshqet nga duart pa mundur ta ndalosh. Nuk ka në të një iluzion për të ardhmen; ka vetëm një dritare të ngushtë të së tashmes që duhet kapur tani. Ky realizëm nuk është i zymtë për të paralizuar njeriun, por është i mprehtë për ta zgjuar. Është si të thuash: “Këtu jemi, tani – përpara se të bëhet vonë për gjithçka që na bën njerëzorë.”

Në këtë fillim, poetja arrin të krijojë një kontrast të heshtur mes asaj që mund të jetë dhe asaj që shpejt do të mos jetë. Nuk ka vend për romantizim të kotë – çdo gjë qëndron mbi një vijë të hollë midis dritës dhe mbylljes së saj. Dhe ky varg i parë nuk është vetëm hyrje poetike; është çelësi që hap gjithë mekanizmin emocional dhe filozofik të poezisë.

II-“Në qendër të vdekjes jemi, / se vdekja gojë s’ka që të bërtasë” – ky varg e zhvendos lexuesin menjëherë nga urgjenca e thirrjes fillestare në zemrën e errësirës. Nuk kemi të bëjmë me një vdekje të largët, abstrakte, por me praninë e saj të afërt, gati të prekshme. Heshtja e saj është më therëse se çdo britmë, sepse britma mund të të paralajmërojë, ndërsa heshtja të gllabëron pa e kuptuar. Kjo figurë është një thirrje e fshehtë për vigjilencë: nëse vdekja nuk ka gojë, atëherë detyra e të gjallëve është ta flasin, ta pranojnë, ta përballojnë duke mos heshtur vetë.

Imazhi i “syve të përcëlluar” e personifikon vdekjen jo si një trup, por si një zjarr të ftohtë që të shikon drejt e në thelb. Nuk është një shikim i rastësishëm, por një vrojtim që djeg nga brenda, që të kujton se ora e numëruar është gjithmonë mbi kokë. Përballë kësaj, poetja vendos “puhizën e paqes që gjithmonë ka munguar” – një kundërpeshe që vjen nga jeta, nga butësia, nga dashuria. Kjo përplasje midis syve të zjarrtë të fundit dhe frymës së lehtë të fillimit është një nga boshtet e estetikës së kësaj poezie.

“ Në ullukët e ditëve bien të dashurit tanë, një nga një” – ky është ndoshta vargu më i ftohtë dhe më i pamëshirshëm i gjithë poezisë. Ditët nuk janë më hapësira neutrale; janë ulluqe, shtigje të ngushta ku gjithçka rrëshqet poshtë, ku të dashurit tanë largohen njëri pas tjetrit pa kthim. Ky imazh e zhvendos poezinë nga përjetimi individual në një përmasë kolektive: humbja nuk është vetëm e poetes, por e të gjithëve, një proces i vazhdueshëm që shkon përtej kufijve të një historie personale.

Brenda kësaj panorame të zymtë, shfaqet figura e “gruas vajtuese” – një arketip i fuqishëm i kujtesës dhe i zërit njerëzor përballë shuarjes. Ajo vajton për miqtë e vdekur, për burrin që iu martua dje, për veten e saj që endet “si banore pa tokë”. Këtu, dhimbja nuk ka kufi kohor apo ngjarjeje; është një dhimbje që mbledh gjithçka brenda saj, si një lumë që përmbyt çdo brig. “Banore pa tokë” nuk është vetëm një gjendje shpirtërore; është humbja e rrënjëve, e stabilitetit, e vetë identitetit. Poetesha e përdor këtë figurë për të treguar se pa lidhjen me të tjerët, pa vendin ku mund të mbështetesh, njeriu humbet edhe formën e vet njerëzore.

Edhe hëna, e sapokrijuar, “mblidhet” – si për të thënë se edhe ciklet natyrore nuk e shpëtojnë dot nga tërheqja e humbjes. Çdo gjë, qoftë edhe më e përjetshmja në dukje, është e përfshirë në këtë rrjedhë drejt shuarjes. Figurat e gjalla të poezisë janë si pasqyrat që na tregojnë jo vetëm botën, por edhe shpirtin tonë brenda saj.

Dhe megjithatë, e gjithë kjo pjesë nuk është kapitull fataliteti; është një pasqyrë që poetja ia vë lexuesit përballë për t’i thënë: ja pse duhet të duhemi tani.

III- Në pjesën e poezisë ku fokusi zhvendoset nga panorama e humbjes kolektive te thellësia intime e përjetimit, poezia e Majlinda Nana Ramës e kthen vëmendjen te figura e gruas që vajton. Ajo nuk është më thjesht dëshmitare – ajo është vetë mbajtësja e kujtesës dhe e dhimbjes. Vajtimi i saj nuk është vetëm një akt ritual, por një mënyrë për të ekzistuar në një botë që po zbrazet.

Vargjet e saj e ndërthurin këtë figurë me imazhin e “banoreve pa tokë”, duke hapur një univers të ri ku humbja nuk është më vetëm për të dashurit, por për vetë rrënjët. “Pa tokë” këtu nuk është vetëm gjeografike; është edhe shpirtërore, kulturore, emocionale. Poetja prek atë boshllëk të ftohtë që lë pas ikja e njerëzve, ikja e kohës, ikja e vetes nga vetja.

Hëna, që zakonisht shfaqet si simbol i përjetësisë, i ritmit të natyrës, këtu “sapo është krijuar” dhe menjëherë “mblidhet”. Është një imazh i mrekullueshëm dhe i frikshëm njëkohësisht: një qenie që nuk arrin as të jetojë plotësisht ciklin e saj. Në këtë mënyrë, hëna bëhet një pasqyrë e jetëve njerëzore që priten para kohe, të dashurive që shuhen pa u zhvilluar deri në fund.

Edhe kur poetja e përshkruan këtë tkurrje, ajo nuk e bën me ton të dëshpëruar absolut. Përkundrazi, në thelbin e vargjeve ndjehet një vetëdije e fortë: pranimi i brishtësisë është një mënyrë për të çliruar veten nga iluzioni i përjetësisë. Pranimi i fundit është një akt rebelimi ndaj tij – sepse vetëm duke e parë drejt në sy mund ta zgjedhësh të jetosh me intensitet.

Në këtë pjesë, ndjenja poetike mbart edhe një shtresë filozofike: humbja është e pashmangshme, por shpirti njerëzor ka mundësi t’i japë kuptim duke e kthyer atë në kujtesë, në varg, në akt dashurie. Këtu shfaqet mjeshtëria e Ramës – ajo nuk përmbytet nga dhimbja, por e shndërron atë në një material artistik që e tejkalon momentin personal dhe e ngre në nivelin e përvojës universale. Mesazhi i poezisë nuk është gjithmonë ai që lexuesi pret; shpesh është ajo që i hap sytë për të kuptuar më shumë se vetë fjalët. Kështu, shohim një ndjesi paradoksale: edhe pse çdo gjë rreth poetes tkurrët, fjala e saj zgjerohet. Edhe pse hëna mblidhet, drita e saj, në poezi, nuk shuhet.

IV- Kapitulli përfundimtar i poezisë shfaqet si një kthesë e papritur pas udhëtimit të gjatë mes humbjes dhe kujtesës. Në këtë pjesë, poetja i drejtohet drejtpërdrejt lexuesit me një thirrje: ‘Eja të duhemi sa nuk është vonë.’ Vargjet nuk janë më vetëm reflektime të heshtura, por shndërrohen në një zë që kërkon të ndikojë dhe të veprojë, duke bërë poezinë një akt të gjallë emocional dhe njerëzor

 Ky varg (‘Eja të duhemi sa nuk është vonë) nuk flet vetëm për dashurinë në kuptimin romantik. Ai është një thirrje për lidhje njerëzore në përgjithësi – për të thyer murin e indiferencës, për të mos e lejuar kohën të rrëshqasë në heshtje. Është si një urë që lidh dy brigje: nga njëra anë, përvoja e humbjes dhe vetmisë, dhe nga ana tjetër, mundësia e ngrohtësisë dhe e përfshirjes.

Në nivel artistik, ky përfundim është mjeshtëror sepse kthen rrethin poetik te fillimi, duke rikthyer të njëjtën fjali hyrëse, por tashmë me një peshë krejt tjetër. Pas gjithë rrugëtimit emocional të poezisë, lexuesi nuk e sheh më si një sugjerim të thjeshtë – e ndien si një kërkesë urgjente, një kambanë që nuk lejon të mbetesh pasiv.

Përtej dimensionit emocional, vargu përmban një filozofi të heshtur: çdo gjë që nuk bëhet sot, mund të mos ketë mundësi të bëhet nesër. Në këtë kuptim, poetja na fton të jetojmë me vetëdijen e përkohshmërisë, jo si arsye për frikë, por si shtysë për të krijuar lidhje të vërteta.

Kjo e bën poezinë e Ramës të dalë nga kufijtë e saj estetikë dhe të hyjë në fushën e etikës së përditshme. Nuk është vetëm bukuria e vargut ajo që mbetet në mendje, por detyrimi moral që ai imponon: të duash, të kujdesesh, të pranosh tjetrin sa je gjallë.

Por gjithsesi ne ndjejmë  se kjo thirrje nuk është vetëm fundi i poezisë – është fillimi i një dialogu të ri mes poetes dhe atyre që e lexojnë. Dhe ndoshta ky është qëllimi i saj më i lartë: të kthejë lexuesin në bashkëbisedues, në dëshmitar, madje në pjesëmarrës të jetës që ajo përshkruan. Lexuesi nuk përfundon kurrë një poezi; ai vetëm nis një rrugëtim të ri brenda vetes.

V- Zëri femëror dhe thirrja për jetën

Në këtë poezi ndjehet dukshëm zëri femëror i poetes, por ai zë nuk është thjesht një thirrje për dashuri në kuptimin literal të fjalës. Ai është një thirrje që vetëm një grua mund ta bëjë me këtë peshë, thellësi dhe ngrohtësi. Poetja si grua është burimi i vazhdimësisë së jetës, dëshmitare e përditshme e rrjedhës së kohës dhe vetëm ajo ka të drejtën e plotë të thotë: “Eja të duhemi sa nuk është vonë”.

Në vargjet “për veten zbrazur në ajër, si banore pa tokë”, femra-poete përshkruan jo vetëm një gjendje shpirtërore, por një gjendje ekzistenciale: mungesën e bazës, humbjen e lidhjeve që i japin kuptim jetës. Ky është vizioni i një gruaje që ka ndjerë brishtësinë e ekzistencës, që ka parë “ulluqet e ditëve” të mbushen me hije humbjesh, por që ringrihet për të dashur sërish.

Feminiteti i saj nuk është ornament; ai është forca e brendshme që mban gjallë thirrjen. Tek vargjet “E prapë ringrihemi për të dashur sërish”, ndjejmë aftësinë unike të gruas për të rimarrë frymë edhe pas rrëzimeve më të thella, për të gjetur dritën edhe kur nata s’ndalet. Kjo dashuri nuk kërkon vetëm trupin e tjetrit, por edhe ajrin e ngrohtë të jetës, “puhizën e paqes që gjithmonë ka munguar”.

Kur thotë “Se, nëse vdesim, është vonë për dashuri”, ajo nuk flet nga frika e vdekjes, por nga vetëdija e thellë se jeta e bukur është vetëm ajo e prekur nga duart e dashurisë. Në këtë kuptim, poetesha femër është jo vetëm zëri i dashurisë, por edhe zëri i jetës vetë, që nuk pranon të heshtë para humbjes.

Në çdo kohë, gratë kanë qenë ato që e kanë mbajtur të ndezur zjarrin e dashurisë, të kujdesit dhe të jetës, jo thjesht si proces fiziologjik, por si zhvillim shoqëror. Poezia e saj është kujtesa se, siç ka thënë Simone de Beauvoir: “Të lindësh grua është të kesh lindur për të rilindur jetë.”

IV – Tonaliteti: urgjencë dhe butësi

Tonaliteti i poezisë është një përzierje e thellë mes urgjencës dhe butësisë, mes dhimbjes së pashmangshme dhe shpresës së përjetshme. Në thelb, është një tonalitet melankolik, sepse poetja shpreh ndërgjegjësimin e hidhur për kalueshmërinë e jetës dhe pranimin e vdekjes që vjen pa paralajmërim: “Në qendër të vdekjes jemi, / se vdekja gojë s’ka që të bërtasë”. Kjo krijon një ndjesi trishtimi dhe pasigurie, ku çdo moment është i çmuar sepse nuk ka kthim mbrapa.

 

Por kjo melankoli e mbështjellur me butësi shfaq një tonalitet përfytyrues dhe shpresëdhënës, që thërret për dashuri si shpëtim dhe ngushëllim: “Eja të duhemi sa nuk është vonë”, “E prapë ringrihemi për të dashur sërish”. Zëri i poetes është i ngrohtë, i vendosur dhe i aftë të përballet me kohën dhe humbjen me përqafim dhe afërsi njerëzore.

V – Poezia në kontekst europian dhe modern

Ndërkohë që në poetikën shqipe poezia qaset me Mimoza Ahmeti, Luljeta Lleshanakun dhe Natasha Lakon, ajo mbart një thellësi universale që e lidh ngushtë me traditën e poezisë europiane bashkëkohore. Dashuria tek ajo nuk shihet thjesht si ndjenjë e lehtë, por si përjetim i thellë ekzistencial, një ndjeshmëri e brendshme dhe urgjencë që ndeshet shpesh në poezinë e grave europiane të mëdha.

Kjo poezi të kujton zërin e Anna Akhmatovës, me aftësinë për të thurur vargje që përzihen me dhimbjen dhe shpresën, apo Sylvia Plath, që hap rrugën e ndjeshmërisë dhe thellësisë psikologjike, duke e bërë dashurinë një vend ku njeriu përballet me veten dhe kalueshmërinë. Përmes thirrjes “Eja të duhemi sa nuk është vonë”, poetesha krijon këtë përplasje të përjetshme mes dashurisë dhe vdekjes, të bukurës dhe të dhimbshmes.

Në këtë mënyrë, poezia e Majlinda Nana Ramës shfaqet si zëri femëror që di të ndjejë brishtësinë e ekzistencës, por edhe fuqinë për t’u ngritur përjetë në thirrjen jetësore, duke e lidhur fuqinë femërore me metaforën e jetës që sfidon kohën dhe harresën.

Në përfundim mund  të themi se poezia e Ramës shfaqet si një vepër e vyer, që arrin të përçojë ndjenja të thella dhe të zgjojë reflektime tek lexuesi. Përmes figurave artistike, imazheve të fuqishme dhe gjuhës së pasur, ajo dëshmon mjeshtërinë e autorit në ndërtimin e një bote poetike me intensitet emocional dhe bukuri estetike. Kjo poezi nuk është vetëm një shprehje e ndjenjave, por një dëshmi e forcës dhe veçantisë së krijimtarisë së Ramës, duke e bërë atë një vlerë të qëndrueshme brenda letërsisë.

Sarandë, më gusht 2025

 

Majlinda Nana Rama

Eja të duhemi

Eja të duhemi sa nuk është vonë

sa nuk vjen koha të më qash a të të qaj.

Të duhemi pra, tani,

se jeta lak po mblidhet tejemban

e ikja, prej ditësh, po na vërtitet nëpër miq.

 

Në qendër të vdekjes jemi,

se vdekja gojë s’ka që të bërtasë,

ajo vjen me sy të përcëlluar

dhe pastaj qielli zhduket,

vatra zien,

nata s’ndalet.

Në ullukët e ditëve bien të dashurit tanë, një nga një!

 

Ulëritëse,

tri ditë zie për gruan vajtuese,

që qan për miqtë që vdesin,

për burrin që iu martua dje,

për veten zbrazur në ajër, si banore pa tokë,

dhe hëna e sapobërë mblidhet!

 

E prapë ringrihemi për të dashur sërish,

se ne u lindëm për t’u martuar me ajrin e ngrohtë të jetës

me puhizën e paqes që gjithmonë na ka munguar.

 

Prandaj eja,

nga re në qiell bëhu formë burri

dhe ma jep dorën ta mbaj mes duarve...

Se, nëse vdesim, është vonë për dashuri.

 

Të bukur jemi para vdekjes,

pas saj, kush mund ta besojë çfarë ishim,

përveçse trupa të akullt pa mundur të përqafohemi...

 

Timo Mërkuri

 

E KALUARA E NDRITSHME E PËRJETËSUAR POETIKISHT

(Rreth romanit të Anton Nikë Berishës “Bimorja”, botimi i dytë i përpunuar)

 

Në romanin e Anton Nikë Berishës “Bimorja” Pjetër Bogdani nuk vjen thjesht si një figurë historike, por si një trupëzim drite, një shpirt që bart në vete klithmën e një kombi të përndjekur dhe mallin e një atdheu që ende nuk ka lindur plotësisht. Ai rrëmon në thellësinë e dheut të vet për të gjetur jo vetëm rrënjët, por edhe rrugët e shpëtimit. Nga faqet e romanit, Bogdani ngrihet si një kryemurg i gjuhës, i fesë dhe i kombit, një figurë e ndritshme që flakëron në terrin e shekullit XVII.

Kohë e përflakur është ajo e Bogdanit: Perandoria Osmane në grahmat e saj, dhuna e sistematizuar mbi trojet shqiptare, një shoqëri që lëngon nën barrën e varfërisë, analfabetizmit dhe konvertimeve të dhunshme. Në këtë sfond të errët, Bogdani është drita që guxon të ndeshet me perandorinë, jo me heshta, por me pendë. Ai e përshkruan Perandorinë si një “i sëmurë i Bosforit” që përhap mjerim, ndërsa shqiptarët si njerëz që i përballojnë këto plagë me krenari dhe qëndresë – si rrënjë, bimësi që ngrihen mbi gërmadha.

Romani, i ndërtuar me një gjuhë që përzihet ndërmjet epikës së moçme dhe thurjeve të poetikës moderne, i jep zë shpirtit të Bogdanit përmes letrave, kujtimeve dhe përfytyrimeve. Ai shfaqet njëherazi si bari shpirtëror dhe prijës popullor; një ndërmjetës ndërmjet tokës dhe qiellit, që e kupton se kombi s’mund të shpëtohet vetëm nga qielli. E ndjen thellë përgjegjësinë ndaj njerëzve të gjakut të vet, dhe kështu përgatit një kryengritje, kërkon ndihmë ndërkombëtare, thur plane ushtarake dhe ruan besimin në fjalën e dhënë: “Kur shqiptari jep besën, atëherë mëdyshje s’ka; vetëm vdekja mund t’ia thyejë”.

Në romanin “Bimorja” Anton Nikë Berisha e vesh Bogdanin me tis legjendar. Ai është një figurë që kalon kufijtë e historisë dhe shndërrohet në simbol të qëndresës. Edhe pas vdekjes, ai nuk gjen qetësi, trupi i tij kërkohet nga Porta e Lartë, ndërsa hija e tij ndjek nëpër net sadriazemin osman, duke i pëshpëritur në gjuhën amtare kujtimin e mëkatit dhe peshën e tradhtisë. Është Bogdani që e zgjon ndërgjegjen e fjetur, që flet në emër të një populli të përbuzur, por të papërkulur, një murg që kurrë nuk heshti, një shkrimtar që e shkroi shpirtin në gjuhën e vet.

Përmes një strukture të ngjeshur dhe një stili të ngjizur me figura të fuqishme poetike, “Bimorja” nuk është vetëm roman për një njeri, ai është elegji për një epokë, një himn për gjuhën dhe një testament për të ardhmen. Në këtë rrëfim të ndërthurur mes mitit dhe realitetit, Pjetër Bogdani është më shumë se një hero, ai është vetë gjaku që qarkullon në trungun e kombit shqiptar. Ka njerëz që nuk ikin kurrë, sepse nuk kanë jetuar vetëm për veten. Ata marrin frymë nëpër gjuhën dhe gjurmët që lanë pas.

 

I- Subjekti dhe personazhet në “Bimorja” – ndërmjet kujtesës, veprimit dhe hijes së pavdekshme

 

Në romanin Bimorja Anton Nikë Berisha thur një rrëfim që shtrihet në kufirin mes historisë dhe mitit, mes jetës dhe vdekjes, ku qenia njerëzore e vendosur përballë dhunës së Perandorisë Osmane merr përmasat e një qëndrese epike. Subjekti ngrihet mbi gjurmimin e një kufome, të arqipeshkvit, Pjetër Bogdanit, një trup i fshehur që tmerron Portën e Lartë, sepse nuk është thjesht një trup, por është një shpirt që s’ka pranuar të shkojë në qiell pa u përfunduar më parë misioni në tokë.

Varrimi i tij, i padukshëm,  pazhurmshëm dhe i pabashkëngjitur me ceremoni, është gur shqetësimi për Sulltanin dhe Sadriazemin, sepse aty është një kryengritje, një thirrje lirie, një popull. Pra, Porta ngarkon njerëzit e saj të zbulojnë vendvarrimin, por sa më shumë kërkojnë, aq më e thellë bëhet misteri. Rrëfimi ndjek dy fusha të mëdha që përballen, njërin të zaptuar nga frika e humbjes dhe të tjetrit të ndriçuar nga drita e qëndresës.

 

1.Kampi i dritës, Pjetër Bogdani dhe pasuesit e tij

 

Në zemër të kësaj fushe qëndron Pjetër Bogdani, “bari i përshpirtshëm” dhe njëherazi strateg i lirisë. Ai është më shumë se një njeri, është një kryq i ngritur në ballë të kombit dhe një pendë që derdh gjakun në faqet e letërsisë shqipe. Në letrat e tij, ai rrëfen me dhembje dhe përkushtim fatin e shqiptarëve: “Nuk heqin dorë nga gjuha e tyre, që e çmojnë të shenjtë. Nuk heqin dorë as nga përkatësia kombëtare e fetare; ruajnë me këmbëngulësi doket dhe zakonet e lashta…”.

Pranë tij qëndrojnë priftërinj si don Drenekurti, zëra të heshtur që ruajnë kujtesën, librat, letrat, besën, njësoj siç mbrohen rrënjët e një bime të lashtë nga era që kërkon t’i shkulë. Edhe figura si Lukë Marini, “i përshpirtshmi” që sillet në hijet e kishave, e që fillimisht i shërben kadiut, preket nga drita e Bogdanit dhe ndien se ky “qiri i ndezur për njeriun tonë” mund ta ndryshojë edhe vetëdijen e tij.

 

2.Kampi i errësirës – Porta e Lartë dhe hijet e saj

 

Në skajin tjetër qëndron fusha e errësirës; Kopryly Fayil Ahmet Pasha, sadriazemi shqiptar me shpirt të humbur, që e sheh veten si pjesë të fuqisë, por që brenda tij flet një zë i thellë, i përgjumur, po ende gjallë. Ai përndiqet nëpër net nga hija e Bogdanit që i flet në gjuhën e nënës: “O i mjerë, që gjaku t’u ka bërë ujë, po të flas në gjuhën, me të cilën të ka kënduar me aq dashuri nëna jote në djep!”

Ai është i ndarë mes detyrës dhe prejardhjes. Hije të tjera si Kadiu Abdul Hikmeti dhe zyrtarët e tjerë, bredhin nëpër dosje, letra, urdhra dhe harta, por kurrë nuk prekin thelbin, sepse po kërkojnë kufomën e një trupi, ndërsa ajo që i tremb vërtet është gjallimi i një fryme, i frymës së lirisë.

Në këtë përplasje të gjatë, Anton Nikë Berisha nuk shkruan thjesht një histori për të kaluarën, por ndërton një poemë për fatin shqiptar. Bimorja është një rrëfim për gjurmimin e një varri, i cili është bërë bimë, është ngjizur me tokën dhe ka shndërruar vetëdijen në rrënjë të pashkulshme.

Në fund, të dy veprimet mbesin: njëri në heshtjen e dosjeve që nuk flasin më, e tjetri në frymën që endet ndër male, ndër libra, ndër gjuhë, ndër breza. Dhe në mes qëndron ai, Pjetër Bogdani,  i gjallë në vdekje, i rrënjosur si bimë që nuk thahet.

 

II-Risitë e romanit “Bimorja”: Kur historia shndërrohet në shpirt dhe kujtesa bëhet bimë.

 

Në një kohë ku shpejtësia e harresës është më e madhe se ajo e mendimit, Bimorja e Anton Nikë Berishës vjen si një vepër që nuk ecën në udhët e modës letrare, por rritet në heshtje si një bimë me rrënjë të thella, që ushqehet nga kujtesa kolektive, nga dhimbja e trashëguar, nga fjala që nuk vdes. Risia e saj nuk qëndron në një risi teknike apo thjesht strukturore – ajo vjen nga fryma, nga qasja shpirtërore që kjo vepër i jep historisë dhe identitetit shqiptar.

 

1. Historia e rikthyer si rrëfim poetik

 

Risia e parë është mënyra si Berisha e kthen historinë – këtë materie të rëndë, shpesh të ftohtë – në një rrëfim me vlerë poetike, ku edhe arkivat marrin frymë, edhe dosjet psherëtijnë, edhe hijet ngjiten nëpër netët e njerëzve. Ai e kthen një ngjarje historike – vdekjen dhe fshehjen e varrit të Pjetër Bogdanit – në një dramë metafizike, ku kërkimi i kufomës shndërrohet në kërkim të kuptimit, të shpirtit, të të vërtetës. Kryepersonazhi i këtij romani është i vetmi në letërsisë tonë dhe më gjerë, që fizikisht është i vdekur.

“Emri i tij ishte gjetur në librin e të vdekurve të spitalit të Prishtinës. Çdo gjë tjetër e kishte gëlltitur Toka…”.

Ky nuk është thjesht fakt, por mallkim, zbrazëti, metaforë për një komb që e fsheh të gjallin nëpër varre dhe i kërkon shenjat më pas, nëpër letra, pluhur, gjurmë, rrënjë.

2. Te “Bimorja” shfaqet shkrirja e zhanreve; roman, poemë, testament, duke sjellë risinë e gjuhës dhe të shprehurit; një prozë që përkundet si psalm, që përzihet me ligjërimin rrëfimtar, dokumentar, mistik e filozofik. Ajo nuk ndjek një linearitet tradicional, por ndërton vetveten si një lëndinë me shtegtime shpirtërore. Bimorja është roman, por është diçka më shumë; ajo është poemë në prozë, është testament kombëtar, është këngë zie dhe lavdie me të njëjtën frymë.

3. Këtu heroi vjen si një zë kolektiv dhe kujtesë e gjallë. Në kohën tonë të individit të zbrazët dhe heroit të sajuar nga mediat, Pjetër Bogdani rikthehet si një figurë që nuk e shteron dot as historia, as letërsia. Ai nuk është vetëm një njeri i kohës së vet, por një flamur i asaj që nuk vdes: kultura, gjuha, besimi, atdhedashuria. Risia qëndron në këtë përmasim të ri që i jepet heroit, ai nuk është thjesht një prijës shpirtëror, por një rrënjë që ndriçon edhe kur ndodhet nën dhe. Dhe ky portret, kjo masë është shprehur poetikisht në roman, gjë që shfaq talentin e autorit dhe ndërlidhjen me njohjen e historisë dhe të teologjisë. “Në luftë për atdheun ata nuk kursejnë asgjë. I njoh mirëfilli këta njerëz… edhe sot janë të gatshëm të bëhen therorë për të mirën e atdheut dhe lirimin e tij.”

 

4. Një tjetër risi e fuqishme është metafora e vdekjes, që nuk shfaqet si një fund, por si nisje. Romani “ Bimorja” na flet për një trup të vdekur që mbahet i fshehtë, por që pikërisht për këtë bëhet më i pranishëm, më i rëndë, më i frikshëm për pushtuesit. Kjo është një mënyrë e re e të konceptuarit të martirizimit në letërsinë shqipe: jo si mbyllje, por si dritare e hapur, si farë që pret të mbijë. “Ai ka qenë njeri me zë të madh në atë krah dhe rrënjët e veprimit të tij nuk shuhen lehtë…”

Romani nuk vjen për të tronditur me shfaqjen e jashtme, ajo flet me thellësinë e saj. Në kohën e sotme të klithmave, ajo zgjedh urtësinë. Në epokën e  harrimeve të mëdha, ajo ndalet dhe kujton. Është një roman që i flet shpirtrave të kohës sonë përmes një gjuhe që nuk vdes, përmes një heroizmi që nuk thërret, por ngjizet si bimë që përkundet në tokën e plagosur dhe, prapëseprapë lind.

Kjo është risia më e madhe: një roman që nuk shpreh vetëm çfarë ndodhi, por si duhet ta ndjejmë atë që na ndodhi, dhe si duhet ta ruajmë që të mos na ndodhë më.

 

III- Në romanin Bimorja të Anton Nikë Berishës përmendet vepra themelore e Pjetër Bogdanit, “Çeta e profetëve” (Cuneus Prophetarum botuar më 1685), që cilësohet si themeli i prozës së vjetër shqiptare bashkë me paraardhësit e tij, Buzkun E budin, dhe përmendja e saj në roman shërben për të ndriçuar rolin e Bogdanit jo vetëm si klerik dhe prijës popullor, por edhe si ndër themeltarët e letërsisë së shkruar shqipe. Në roman thuhet: “Ky njeri, përveç se ishte udhëheqës shpirtëror, kishte shkruar edhe një libër të rrallë për kohën, në një gjuhë të thjeshtë e të kuptueshme për malësorët, për ta bërë Zotin të afërt dhe fjalën e shenjtë të kuptueshme për popullin e vet…”.

Ky pasazh është një referencë e qartë për “Çetën e profetëve”, dhe tregon se Anton Nikë Berisha ka pasur për qëllim të theksojë rolet e shumëfishta të Bogdanit: si shpirtëror, atdhetar, por edhe si krijues i gjuhës shqipe të kultivuar, i cili e ngriti fjalën në nivel të shenjtë, në shërbim të kombit.

Ky fakt që përmendje nuk është i rastësishëm, ai ndihmon në ndërtimin e një portreti të plotë të Bogdanit, i cili në roman paraqitet jo thjesht si figurë historike, por si bimë që lëshon rrënjë në të gjitha shtresat e shpirtit shqiptar: në gjuhë, në besim, në letërsi dhe në kujtesë.

Anton Nikë Berisha, përmes Pjetër Bogdanit, nuk e sjell vetëm figurën e një arqipeshkvi të urtë e kryengritës, por rikujton dhe rithemelon një prej gurëve të paktë e të çmuar të themelit të shqipes së shkruar. Ai nuk e ndan gjuhën nga qëndresa, e as besimin nga letërsia. Kjo është njëra nga risitë domethënëse të romanit: ai e shpalos Bogdanin si njërin nga prindërit e gjuhës shqipe, që me “Çetën e Profetëve” hodhi themelet të një shqipeje të ndriçuar, të pasur, të qartë – një gjuhë që sot na mban gjallë si komb.

Në një kohë kur kujtesa jonë për portrete të tilla historike po tretet dhe rrënjët shpesh zbehen nën hijen e harresës, Bimorja vjen si libër i kujtimit dhe i trashëgimisë dhe i nderimit të gjuhës shqipe, që nga goja e Bogdanit nuk doli vetëm si predikim, por si shpëtim dhe atdhe dashuri. Kjo rikujtesë, në vetvete, është një dëshmi shpirtërore dhe kulturore për leximtarin e sotëm, që në figurën e Bogdanit gjen një fakt se fjala shqipe i ka pasur priftërinjtë e saj që e kanë mbrojtur me jetën dhe e kanë bekuar me veprën.

 

IV-”Bimorja”  na shfaqet si një epikë e rrënjëve dhe dritës në errësirën e Perandorisë. Në këtë roman, Anton Nikë Berisha, një njohës i thellë i historisë dhe shpirtit shqiptar, e ndërton veprën e tij jo si një rrëfim të thjeshtë ngjarjesh, por si një poemë të gjatë dhe të dhimbshme për qëndresën, për nderin, për fjalën e patharë në gjuhën amtare dhe për kujtesën që nuk dorëzohet. Vlerat e këtij romani nuk qëndrojnë në temën që trajton, por në mënyrën si ai e thur dhe e shpreh historinë me poezi, filozofinë me dhembje, dhe gjuhën me shpirt.

 

1. Vlera artistike  është  fjala që rritet si bimë mbi dhé të djegur, pse Berisha e shkruan Bimoren me një gjuhë të ngjeshur, të dendur, që nuk rrëshqet lehtë, por duhet ta mbash si një emër të dashur mbi gjuhë për ta ndier peshën dhe aromën e saj. Figura si Bogdani, pashai osman, kadiu, Sadriazemi, Lukë Marini, janë jo thjesht personazhe, por shtresa të mendimit dhe kujtesës. Aty nuk ka bardhësi absolute e as zi të kulluar, por një dritë që vjen nga rrënjët dhe një errësirë që rrjedh nga padija, pushteti dhe frika.

Pjetër Bogdani është portretizuar përmes një gjuhe që e ngre mbi tokën e zakonshme, por pa e larguar nga njerëzit e tij. Ai është i përshpirtshëm dhe i heshtur, por njëkohësisht i zhurmshëm në kujtesë, saqë edhe i vdekur, trupi i tij tund themelet e Portës së Lartë: “Trupi i tij do t’u qitet qenve te Sheshi i tregut… sepse nga trupi i tij nuk u shkëput shpirti...”.

Ky është një nga kulmet e artistikes: kur shpirti i heroit mbetet në tokë për të vazhduar betejën, për të qenë me popullin e vet, për të mos u ngritur në qiej pa parë lirinë.

 

2. Vlera historike  është më së pari kujtesa që përgjon prapa çdo fjale, pse romani “Bimorja” nuk është vetëm letërsi, ajo është dëshmi historike e bërë art. Proza ngre një pasqyrë të thellë të shekullit XVII, ku perandoria osmane, me burokracinë e saj të sëmurë dhe dhunën e përditshme, përpiqet të mbysë çdo shkëndijë ndriçimi në viset shqiptare. Letra që Bogdani i dërgon Papës dhe Perandorit të Austrisë janë letra historike të vërteta, të dokumentuara, të cilat autori i ka qepur në rrëfim me një mjeshtëri të rrallë: “Jam i gatshëm të ngre në luftë prej 6000 deri në 8000 vetë, burra të paepur... dhe një pjesë e mirë janë shqiptarë të besimit islam. E kur shqiptari jep besën, mëdyshje nuk ka…”.

Kjo është histori shqiptare që flet shqip, që flet me gjakun dhe besën e popullit, kjo është një portret i vetë popullit shqiptar që qëndron përballë pushtuesit turk dhe islamizmit që ai sjell, për të qëndruar të lidhur me Evropën dhe krishterimin. Duket sikur thotë: Ne jemi Evropë, nuk bëhemi Azi.

 

3. Vlera filozofike  që shfaq romani duket kur njeriu bëhet rrënjë dhe fjala bimë. Në thelbin e veprës qëndron një filozofi e thellë: çfarë ndodh me njeriun kur vdes, por nuk vdes shpirti i tij? Çfarë ndodh me një komb kur i fshihet varri i kujtesës? A mund të shuhet drita që është rrënjosur thellë në shpirtin e njerëzve? Pashai i Sulltanit, sadriazemi Kopryly, është përfytyrimi i një qenieje që s’ka më as atdhe, as gjuhë, as kujtesë. Ai përndiqet në gjumë nga hija e Bogdanit, që i flet në gjuhën që ai e ka harruar: “Po të flas në gjuhën me të cilën të ka kënduar nëna në djep…”

Ky është momenti më filozofik i romanit, fjala e nënës, fjala shqipe, si zgjim i ndërgjegjes së fjetur, si thirrje për dalje nga errësira.

4. Antiteza  e romanit: Bogdani i dritës kundër Pashait të verbërisë, pse në zemër të romanit gjendet antiteza e madhe: Bogdani dhe Pashai. Bogdani është shkrues i fjalës që shëron, pashai është shkresaxhi i urdhrave që vrasin. Bogdani kërkon lirinë dhe i flet Perëndisë, pashai kërkon varrin dhe i flet frikës. Edhe i vdekur, Bogdani shndrit si yll mbi viset shqiptare; ndërsa pashai, edhe i gjallë, është një hije që tretet në oborret e Portës. Në përballjen e tyre, e vdekura fiton mbi të gjallin, sepse është një e vdekur që nuk u nënshtrua.

5.Portreti kolektiv paraqet malësorët dhe ushtarët osmanë, por me ngjyra të ndryshme. Malësorët janë gjaku që nxit Bogdanin. Ata janë të heshtur, por me zemra që vlojnë si vullkane. Ata nuk kanë as letra, as fjalime, por kanë besën, pushkën dhe këngën. Ata janë të rrallë në faqe, por të gjithë pranishëm në frymë, në betejë, në mal, në lartësi.

Përballë tyre qëndrojnë ushtarët osmanë, figura pa emra, pa rrënjë, që ndjekin urdhrin dhe jo ndërgjegjen. Ata janë pjesë e një trupi të verbër, që frikësohet nga hija e një kufome dhe që trembet nga fjala që nuk mund ta kuptojë.

Bimorja është një ndërtim me gurë të rrallë: gjuha, kujtesa, qëndresa dhe drita e shpirtit shqiptar; një roman ku e shkuara nuk është vetëm histori, por një pasqyrë që na flet edhe sot, edhe nesër, për atë çfarë duhet të jemi, dhe për atë çfarë s’duhet kurrë të harrojmë. Bogdani është i vdekur, por ai mbin si bimë në çdo cep të tokës shqiptare ku fjala e tij është ruajtur. Ka të vdekur që nuk vdesin kurrë, dhe të gjallë që nuk jetojnë asnjëherë.

 

V-Romani “Bimorja” është një vepër moderne me frymë thellësisht introspektive dhe të përshpirtshme, e cili i qaset qartë rrymës moderniste të romanit eseistik dhe simbolik, duke u ushqyer njëkohësisht nga rrënjët e prozës meditative dhe të kujtesës kolektive. Ai nuk ndjek format klasike të rrëfimit realist, por zgjedh udhë të shpirtit, të ndërgjegjes, të simbolit dhe të fjalës që bart kuptimin përtej të dukshmes.

 

1. Romani i përket rrymës moderniste, sepse shkon përtej linjës së zakonshme narrative; nuk i qëndron besnik një ngjarjeje të vetme, por shfaq një strukturë të ndërlikuar që ndërlidhet më shumë me mënyrën si ndërtohet mendimi, kujtesa, frika dhe përsiatja sesa me veprimi i jashtëm. Struktura është cirkulare, shpesh fragmentare, me kthime të brendshme, dhe mendimi filozofik mbizotëron mbi ngjarjen. P. sh., përshkrimet e natës së Sadriazemit, ku hija e Bogdanit i shfaqet në ëndërr dhe i flet me gjuhën e nënës, nuk janë vetëm ngjarje, ato janë gjendje shpirtërore, ndërgjegje e përndjekur: “O i mjerë, që gjaku t’u ka bërë ujë… Mos të është shuar çdo gjë dhe nuk e ndien më atdheun tënd?”

Ky zë nuk është zë i narracionit të zakonshëm, por një zë i ndërgjegjes historike, një ndërthurje e realitetit me metafizikën e shprehur përmes artit të pasur. Qëllimi kryesor i autorit të këtij romani është që gjuha me të cilën rrëfehet të jetë sa më poetike dhe teksti që e krijon të jetë sa më poetik dhe kuptimisht sa më i pasur dhe më shumësor, si dëshmohet në këtë pjesë të tekstit:

Buzëlythi, i cili kishte gropuar paksa dhe madje një pjesë të dheut e kishte hedhur anash, e pa me kureshtje dhe me frikë Vetullprerin e stepur në bishtin e kacisë. Një nur i hirtë ia kishte mbuluar fytyrën; i kishin rënë vetullat deri poshtë dhe i ishte ngrysur pamja thuajse ndonjë re e vrugët i ishte ngjitur për fytyrë. Gjithë atë që Buzëlythi e vërejti te Vetullpreri, e arsyetoi: puna që bënin ua gërmonte shpirtin me kazmën e ferrit. Ata njëmend gërmonin në varrin e panjohur, po a nuk gërmonin njëherit në kobin dhe në fatkeqësinë e tyre? Në qoftë se vdekatari është shndërruar në lugat, atëherë së pari do të sulet mbi këta që ia prishin qetësinë, e trazonin. Kur njeriu vdes asgjë nuk është e tij, pos ajo pjesë e tokës. Po qe se në këtë varr, njëmend, rri ndonjë lugat, çfarë e keqe do t’i gjejë? Ndoshta nga ai do të shpërthejë shkumë e verdhë verbuese që t’i mbështjellë si shtjella e vdekjes? Ndoshta do të shqirret me zë të tillë gërvallës sa do t’ua shqyejë timpanet e veshëve? Mund të ndodhë që në shenjë hakmarrjeje t’i kafshojë me dhëmbët që i janë zgjatur nga pluhuri, nga balta dhe nga terri i nëntokës ose do t’ua ngulë thonjtë e stërzgjatur nga amshtimi e kjasina e dheut? E keqja e lugatit nuk do të marrë fund me kaq; mbasi të kryejë punën me varrmihësit, do të kaptojë varrezat dhe do të mësyjë shtëpitë e tyre. Do të presë të bëhet natë, pastaj do të fluturojë dhe do t’u fryjë njerëzve me dufin e lugatit dhe ata frik do të shndërrohen në qenie të botës së nëndheshme, që për ushqim do t’i kenë rrënjët dhe thëngjillin, ndërsa etjen do ta shuajnë me djersën dhe me lotët e tyre! Vërtet çka do të ndodhte me ta? Në ç’mënyrë do t’i sulmonte lugati nga varri që po e hapnin?

 

2. Rryma tjetër moderniste që përshkon romanin është ajo simboliste, ku çdo element merr ngarkesë të shumëfishtë kuptimore. Vetë titulli “Bimorja” është një metaforë: Bogdani nuk është thjesht një kufomë, por një bimë që mbin nën tokë dhe çel kujtesën e popullit të vet. Është një shenjë që nuk vdes, një rrënjë që nuk thahet. Kërkimi i trupit të Bogdanit nuk është thjesht një urdhër burokratik, por një udhëtim i frikshëm i Perandorisë drejt vetëzbulimit të shkatërrimit të saj.

Simboli i hijes, i trupit të zhdukur, i zërit të përtejbotshëm, janë elemente që e afrojnë veprën me modernizmin e autorëve si Kafka, Joyce apo Faulkner, ku realja nuk është kurrë e vetme, dhe rrëfimi është rrafsh më shumë shpirtëror sesa kronikal.

 

3. Bimorja është pjesë e modernizmit të identitetit dhe të gjuhës, një rrymë që e sheh njeriun si qenie të ndërlikuar historikisht e shpirtërisht, të lidhur pazgjidhshmërisht me gjuhën e tij, me rrënjët e tij. Figura e Bogdanit është shkrirje e arqipeshkvit, atdhetarit, filozofit, dhe autorit të gjuhës, një hero i paemër i shpirtit kolektiv shqiptar. Në këtë aspekt, romani ndjek gjurmët e modernizmit që e sheh letërsinë si mjet për të rindërtuar kujtesën dhe për të rikthyer zërin e humbur të një kombi.

Kjo vepër, në thelb, është një sublimim i përndritur nga rrënjët, ku përmes figurës së një të vdekuri që nuk vdes, lexohet historia, filozofia dhe letërsia e një kombi i cili, për të mbijetuar, ka mësuar të jetojë edhe duke kujtuar.

 

VI- Në një kohë kur fjalët rëndojnë si gurë mbi vetëdijen kombëtare, kur zërat e përvuajtur të historisë po shuhen në harresë, romani Bimorja i Anton Nikë Berishës vjen si zë i ngjizur nga rrënjët, si një mallkim i ëmbël ndaj heshtjes sonë kolektive. Ky roman nuk e rikthen Pjetër Bogdanin vetëm për të nderuar një figurë, por për të na rikujtuar vetveten në një kohë që kemi harruar kush jemi.

 

1. Rikthimi i Bogdanit në letrat tona nuk është një gjest përkujtimor, por një shkundje e thellë ndaj fjetjes sonë shpirtërore. Ai rikthehet si një frymë e tokës që nuk është pajtuar me harresën. Në një epokë ku jeta politike dhe kulturore ndonjëherë është shndërruar në një pasqyrë pa thellësi, figura e Bogdanit ngrihet si një shtyllë e ndërgjegjes së mirëfilltë.

Ai nuk thërret me fjalë të mëdha, por me një zë të qartë, që buron nga dheu, nga besa, nga gjuha. Tek ne vjen si një profet i heshtur që nuk predikon, por jeton brenda çdo fjale që e kemi harruar. “Ai kishte mbetur i pazbuluar, i pastër, i palëvizur… si një farë që pret tokën e duhur për të mbirë”.

2.Në vendin tonë ku pemët në tokë, por dhe vetë toka,  ka nevojë për rrënjë të thella. Shqipëria, Kosova dhe trojet tona të tjera janë truall i plagosur nga harresa dhe nga përçarja, por edhe vend i bekuar nga shpirtra të mëdhenj.

Berisha e sjell Bogdanin si një farë të gjallë që duhet të mbillet në çdo cep të atdheut, për të mos harruar se gjuha jonë, feja jonë, liria jonë kanë pasur themelues, martirë, njerëz që u dogjën për dritën që na lanë. Nëpër faqet e romanit, populli ynë përshkruhet si një bimë që është përpjekur të shkulet, por nuk është shuar, sepse rrënjët e tij janë thellë, atje ku fjala e Bogdanit është ngulitur si kryq i pathyeshëm.

3. Populli që Berisha përshkruan përmes letrave të Bogdanit nuk është një turmë e përgjumur, por një popull me ndërgjegje të lashtë, me besë të pathyeshme, me gjuhë të shenjtëruar. Figura e Bogdanit bëhet zë i shumësisë, bëhet ikonë e atij shqiptari që, pavarësisht besimit, e mban tokën dhe gjakun si shenjtëri.

“I njoh mirëfilli këta njerëz… janë shqiptarë të besimit islam, por kur japin besën, mëdyshje nuk ka...”. Në këtë fjali rrëqethëse, Bogdani flet për një popull të bashkuar në vlerë, jo në formë; në shpirt, jo në dogmë. Dhe kjo është një nga vlerat më të mëdha që romani “Bimorja” i sjell kohës sonë, një popull nuk matet me ndasi, por me thellësinë e rrënjës së tij të përbashkët.

 

4. Ky roman është më shumë se një histori: është një pasqyrë që na fton të shikojmë veten përmes një figure të ndritshme, për të matur sa larg jemi nga fjala, nga nderi, nga përkushtimi. Është një udhëtim brenda vetes, ku Bogdani nuk është thjesht një personazh, por një zë që troket në ndërgjegjen tonë dhe na pyet në heshtje: “Po ju, çfarë po bëni me fjalën, me gjuhën, me atdheun”?

Rikthimi i Pjetër Bogdanit në kohën tonë, përmes romanit Bimorja është një vlerë që nuk mund të matet me fjalë të zakonshme. Ai është dritë e moçme që vjen për të na ndriçuar udhën, është një gojë e vjetër që na thotë fjalën e re, është kufomë që ringjallet në çdo ndërgjegje që nuk pranon të vdesë pa pasur liri. Në thelb ai është një dritë që kërkon sy për t’u parë.

Për këtë arsye, ky roman është një bimë që duhet lexuar ngadalë, me kujdes, siç bëhet një lutje e vjetër, siç dëgjohet një këngë e harruar, që vetëm kur e këndon edhe ti, kupton se është kënga jote.

 

VII- Në letërsinë shqipe, ku zërat janë të shumëllojtë, por jo gjithmonë të thellë, Bimorja e Anton Nikë Berishës qëndron si një psalm që nuk thotë fjalë për të rrëfyer ngjarje, por për të shkundur ndërgjegje. Ky roman nuk ecën nëpër udhët e zakonshme të prozës realiste apo të trillimit të përshpejtuar. Ai është i vetmi në llojin e vet në letërsinë shqipe bashkëkohore, një tekst i rrallë që ngjiz gjuhën, historinë dhe filozofinë në një poemë të heshtur, në një rrëfim që i flet thellësisë dhe që kërkon lexues me sy të brendshëm.

 

1.Në letërsinë shqipe Bimorja është një gjuhë që nuk vjen nga sipërfaqja, por nga brendësia e dheut. Stili i autorit është i qëndrueshëm, i kthjellët, por i ngjeshur si gur varri mbi të cilin rritet një bimë e gjelbër. S’ka zbukurime të kota, s’ka ndjeshmëri të lehtë apo retorikë të zhurmshme. Ka një përulje të thellë përpara fjalës dhe respekt të heshtur për kujtesën, për trashëgiminë, për të mbijetuar.

Mirëpo, përsëritja e shpeshtë e fjalëve dhe jehona e thekshme e daulles sa shkuan dhe u futën në kokat e qytetarëve, u ranë si shkreptimë e mbytur në gjëmë: i hapën sytë dhe i picërruan veshët. Një mëdyshje e pafund i futi në dredhën e etheve dhe i shaloi nëpër hulli të errët. Ishte ëndërr apo zhgjëndërr ajo që dëgjonin? Disa thanë se gjithë ajo që ua therte veshët ishte vetëm një përftim që e kishte vjellë nata dhe se ndriçimi i ditës do ta shkrinte si flluskë sapuni. Disa të tjerë mendonin se fjalët dilnin nga kokat e njerëzve dhe nuk i thoshte askush! Plakat dhe pleqtë vunë gishtat në veshë që të hiqnin dyllin e shtresuar me vite si diçka e kobshme që ishte grumbulluar me pahir aty dhe nuk i linte të dëgjonin si duhet, ndërsa fëmijët kumtin e morën si fillim të një loje, e cila do të bëhej më e madhe dhe më e pazakontë; në të do të futeshin edhe të tjerë: të rinj e të vjetër; do të shtyhen si delet kur ua çel derën e vathit dhe gëlojnë nga lugjet me kripë!

Gjuha e Bimorja është e ngjashme me gjuhën e urtive të moçme, e fjalëve që nuk harxhohen, por ndriçojnë. Ajo vjen nga tradita e prozës së lashtë shqipe, nga ligjërimi kishtar, nga rrëfimi biblik dhe nga vargu i këngëve të kreshnikëve.

Ky gërshetim e bën romanin unik në letrat tona, një tempull të ndërtuar me gurët e historisë, me erën e dheut dhe me zërin e fjalëve poetike të shkruara me gjak. “Në të ashtuquajturin spital kishte një libër ku regjistroheshin të vdekurit... por emri i tij qëndronte i vetmuar, i palidhur me asgjë.”

Ky pasazh nuk është thjesht informatë, kumt; është dhimbje e heshtur, zbrazëti që flet më shumë se çdo fjalë tjetër.

 

2. Në horizontin më të gjerë të letërsisë evropiane, Bimorja mund të vihet në një vijë me veprat që nuk janë krijuar për të argëtuar, por për të trazuar mendimin, për të ndezur heshtjen. Ajo i afrohet frymës së Albert Camus, kur ky shkruan për absurditetin e ekzistencës dhe të drejtësisë që mungon; i afrohet Hermann Broch, me romanin Vdekja e Virgjilit, ku fati i njeriut të shenjtëruar përzihet me fatin e perandorive që bien në mëkat. Ashtu si ata, edhe Berisha, nuk e ngut rrëfimin, ai e mban fjalën në dorë si një gur të shenjtë dhe e lë të bjerë vetëm kur toka është e denjë për ta pranuar. Ai e ndjen që fjala është përgjegjësi. Dhe përgjegjësia është gur i rëndë në kohën tonë.

 

3.”Bimorja” është një vepër e ndërmjetme, një urë mes tokës dhe përtejmendimit; në qoftë se romanet e zakonshme ndjekin personazhe, veprime, konflikte të jashtme, ky roman s’ka konflikt klasik, ajo ka dridhje të brendshme, psherëtima të historisë, trokitje të hijes në ndërgjegjen e njeriut.

Kjo e bën romanin një vepër që qëndron në kufirin ndërmjet prozës poetike dhe meditimit, ndërmjet dokumentit dhe mitit.

Figura e Pjetër Bogdanit është arketipi i njeriut që nuk pranon të pushojë edhe në vdekje, një shenjt laik i kombit, që përmes vdekjes, bëhet më i gjallë se kurrë. Portretizimi i tij është si një dritë që ndriçon nga nëntoka, si një rrënjë që thërret mbi dhé.

 

4.Bimorja është një nga ato vepra që nuk bëjnë zhurmë, por qëndrojnë si një shtyllë në mes të një rruge të errët. Ajo është më shumë një dritare shpirtërore sesa një dritë e menjëhershme.

Kjo e bën veprën një gur të çmuar, si ato që gjenden rrallë në letërsinë shqiptare, një vepër që vjen nga rrënjët për të ndriçuar trungun dhe që i përket një gjysmë-heshtjeje që është më e fortë se çdo britmë. Ndoshta, siç na thotë vetë Bogdani në roman: “Nuk do të më gjeni më në asnjë libër… por do të jem aty ku do të jetë fjala që nuk u shit.”

Dhe aty Bimorja ka vendin e vet, në ato pak vepra që nuk i përkasin vetëm një kohe, por asaj që nuk shuhet: kujtesës, fjalës poetike, dhe shpirtit që nuk harron.

 

VII- Vetëm pas kësaj ndjen se titulli “Bimorja” është një nga ato tituj që nuk e zbulon vetveten menjëherë, por të fton ta mendosh, ta ndjesh dhe ta përjetosh thellë. Është një titull poetik, simbolik dhe filozofik njëherësh, që nuk ka të bëjë me një emër personi, vendi apo ngjarjeje, por me një gjendje, një prani që nuk shuhet, një shenjë që nuk vdes.

 

1.”Bimorja” shfaqet si emër i rrënjës që nuk thahet. Në vetë fjalën “bimorja” dëgjojmë një botë të heshtur që rritet nga nëntoka, një frymëmarrje që vjen nga dheu, si një jetë e dytë që nuk ka nevojë për dritë, por për kujtim. Kjo fjalë e rrallë, në gjuhën shqipe, shënjon diçka që ka lidhje me bimët, me rritjen, me tokën, me procesin e heshtur të ringjalljes.

Në roman Bimorja është trupi i Pjetër Bogdanit i fshehur në një varr të panjohur, që nuk tretet, që nuk pushon, që mbetet gjallë në ndërgjegjen e pushtuesit dhe në frymën e popullit. Trupi i tij është si një bimë e gjallë, që edhe pse i varrosur, nuk pushon së jetuari. Ai bëhet rrënjë kujtese, rrënjë fjale, rrënjë kombi. “Trupi i tij s’u gjet, por njerëzit vazhduan ta ndienin praninë e tij. Si një bimë që rritet në errësirë.”

 

2. ”Bimorja”  vjen si metaforë e qëndresës dhe e kujtesës, pse bart në vetvete një kuptim më të thellë: atë të qëndresës në heshtje, të ringjalljes së një ideali, të jetës që nuk përfundon me vdekjen; nënkupton se Bogdani, ndonëse i zhdukur fizikisht, ka mbetur në këtë tokë si një bimë e pavdekshme, që u përket malësorëve, kujtesës, dhe vetë gjuhës shqipe që ai e deshi dhe e ngriti në fjalë të shenjtë.

Bimorja është ajo që nuk bërtet, por mbin. Ajo që nuk klith, por lëshon rrënjë në heshtje. Ajo që nuk vret, por rilind.” Pra, edhe figura e Bogdanit është një bimë që mbijeton në çdo ndërgjegje të pastër, në çdo këngë që thërret emrin e tij pa e ditur se pse, në çdo fjalë të shqipes që ka ngrohtësinë e gjakut të shkrimtarit që e shkroi atë me dashuri.

Sigurisht që ndokush do pyesë: Përse ky titull në kohën tonë?

Koha jonë ka nevojë më shumë se kurrë për rrënjë të gjalla, jo për simbole të ngrira. Ka nevojë për njerëz që nuk shihen, por ndihen. Për kujtime që nuk shiten, por qëndrojnë. Titulli Bimorja është një thirrje që të mos kërkojmë heronjtë vetëm në monumente, por në nënësinë e gjuhës, në pjekurinë e mendimit dhe në heshtjen e tokës që ruan emra të mëdhenj;  është një fjalë që e përmbledh gjithë frymën e romanit: Pjetër Bogdani si rrënjë, si gjuhë, si frymë që s’pushon, si truall që lind për të na mbajtur gjallë.

 

Sarandë, mars 2024-korrik 2025