NË HESHTJEN KU FLET DASHURIA E MOHUAR

 

Nga Timo Mërkuri

Ka poezi që nuk vijnë për të folur me zë të lartë, as për të thënë fjalën e fundit, por  zgjedhin të mbeten në heshtjen që pulson mes dy rrahjeve të zemrës, si një frymë që nuk shuhet, por rri pezull mbi kujtesë. E tillë është edhe “S’kam asnjë punë me ty...” e Ilirian Zhupës një poezi që ecën mbi fijet e holla të mohimit, duke dëshmuar thellë, me përmbajtje dhe drithërimë, një dashuri që nuk ka pushuar së jetuari edhe pse është zhveshur nga emri “dashuri”. Nuk ka përqafime në këtë poezi, as fjalë të mëdha që ta shqiptojnë ndjenjën. Ka shmangie që fshehin dëshirën, kthime të brendshme që çojnë gjithnjë në të njëjtin kujtim, dhe një zemër që rreh në heshtje, e mbështjellë me një petk fjalësh të përmbajtura. Ndjenja nuk shpallet, por rri e pranishme në çdo refuzim; nuk pohon, por zbulohet në shikimin që ndjek siluetën e tjetrit në ajrin e ngarkuar me aromën e së shkuarës.

Në këtë përmbysje të poetikës së zakonshme, e cila zakonisht kërkon deklarim ndjesie të plotë, qëndron edhe risia e butë, por tronditëse e kësaj poezie, ajo që i jep gjuhë heshtjes dhe trup i jep mungesës. Sepse ka dashuri që nuk kërkojnë të thuhen. Ato thjesht ndodhin, dhe mbesin. Në shpirt. Në ajër. Në varg.

I- Pikërisht aty ku fjala hesht dhe ndjenja fshihet pas një mohimi të lehtë, fillon të ravijëzohet thellësia psikologjike e kësaj poezie. Sepse ka ndjenja që nuk shuhen, edhe kur fjalët thonë të kundërtën. Ka prani që mungojnë, por mbeten të ngulitura thellë, si hije të pashlyeshme në kujtesën shqisore. Poezia “S’kam asnjë punë me ty...” e Zhupës nuk flet për ndarje, por për atë vorbull të brendshme që ndodh pas saj, një ndarje që nuk ka mbaruar kurrë, një dorë që nuk është lëshuar asnjëherë nga brenda. Dhe unë nuk ju them sa bukur di të shkruaj për poezinë, unë ju them shiheni se sa e bukur dhe e thellë është kjo poezi e Ilirian Zhupës. Unë ju shfaq terrenin ku poezia shndërrohet në një hartë të ndërlikuar ndjesish, ku çdo shmangie është një afrim i padukshëm dhe çdo mohimi një pohim i fshehur pas një “maske”. Ajo çka duket si tërheqje, është në të vërtetë përpjekje për të mbrojtur një plagë që ende pulson; një kthim i pavetëdijshëm në pikën ku shpirti ende nuk ka ditur të ndahet.

Në këtë poezi, psikologjia e ndarjes nuk është dramatike, por përthithëse; ajo nuk klith, por përpihet në heshtje, duke lënë gjurmë në shtresat më të imëta të ndërgjegjes. Poeti nuk rrëfen, por e përjeton ndjenjën në heshtje, në atë kufi të paqartë mes kujtimit dhe mallëngjimit, mes humbjes dhe pranisë që nuk resht së qeni. Dhe është pikërisht ky përjetim i brendshëm, i pashpjeguar deri në fund, që e bën këtë poezi një akt të thellë psiko-emocional – një dashuri që nuk shfaqet për të jetuar, por për të mos vdekur kurrë.

1. Ndarja është vetëm në fjalë, ndërsa brenda vetes gjithçka është e pranishme. Në dukje, poeti shpall një largim: “S’kam asnjë punë me ty…”, por ky pohim që përsëritet me ngulm në çdo strofë është në vetvete një kundërshti, një thirrje që s’e pranon zbrazëtinë. Nën shtresën e mohimit, fshihet një prani e fortë, një kujtim që s’ka pushuar së lëvizuri në mendje e në ndjesi. Është vetë mekanizmi psikologjik i mohimit që flet – sa më shumë thua s’e do, aq më shumë e përjeton mungesën. Kujtimi mbetet i skalitur në trup:

“Ndjek profilin tënd transparent, për të fiksuar linjat,

Ato ku dikur dihasnin trupat tanë si flakët...”

Vështrimi nuk është më i shkujdesur, ai ndjek, ndalon, fiksuar si një ritual pas ndarjes, që s’është veçse një vazhdim i dashurisë në një formë të dhimbshme. Ky është vetë paradoksi i ndjenjës: sa më shumë kërkon ta mohosh, aq më thellë ajo rrënjoset. Poezia zbërthen në mënyrë të nënkuptuar një mekanizëm mbrojtës të shpirtit, mohimin, që nuk e shuan ndjenjën, por e shndërron atë në një lloj të ri pranie, më të heshtur, por më këmbëngulëse.

2. Trupi reagon përpara arsyes, dhe kjo është më e vërteta e ndjenjës, pse ndarja nuk ndodh vetëm në mendje, trupi është dëshmitar i gjithçkaje që ka ndodhur dhe gjithçkaje që vazhdon të pulsojë brenda. Kumbimi i hapave bëhet një sinjal i brendshëm, një rrahje e tensionuar që ngjan me ankthin e rigjetjes së pashmangshme. Poeti ndjen që moti brenda vetes po prishet:

“M’i ngre veshët pipëz, thua moti im po prishet,

Dhe do të fillojë së brendshmi ai shi që ra së jashtmi…”

Ky “shi i brendshëm” është melankolia që nuk njeh logjikë, është ankthi që lëviz papritur, pa paralajmërim, nga një kujtim i papërfunduar që është bërë pjesë e trupit dhe ndjeshmërisë. Kjo është një nga ato forma ku pavetëdija e merr fjalën përmes trupit ; përmes veshëve që ndjejnë hapat, përmes zemrës që paralajmëron stuhinë përpara se mendja ta kuptojë. Poezia kështu e zhvendos dashurinë nga një ndjenjë mendore në një realitet fizik, të përjetuar si ankth, si tension, si dridhje.

3. Kujtesa shqisore është më e gjallë se kujtesa logjike pse ajri, aroma, janë ndjesi që nuk kontrollohen, ato vijnë dhe e pushtojnë njeriun si një valë që nuk pyet për kohën. Poeti përjeton një prani të pashmangshme përmes shqisave, dhe kjo është forma më e thellë e kujtesës psikologjike – ajo që vjen përmes nuhatjes, shijes, prekjes.

“Aroma që ti përhap përreth si një tymnajë flijimesh,

Më bën të kthehem te ditët me shpresë…”

Nuk është vetëm malli, por është kthimi i pavetëdijshëm në një kohë kur gjithçka dukej e mundur. Aroma është shkas për të rikthyer shpresën e dikurshme, për të përjetuar sërish ëndrrat që janë rrënuar, por jo harruar.

4. Zemra është  fusha ku arsyeja humbet, dhe ndarja s’ka vend për shpjegime shkencore dhe ndjenja nuk shpjegohet me fjalë. Ajo që ndodh brenda zemrës është e pamatshme dhe e pashpjegueshme:

“Është thjesht çështje zemre,

Që shkenca s’ia gjen dot kurimin, s’ia dallon dot shkakun…”

Ky pasazh është thelbi i gjithë përjetimit psikologjik në poezi – njeriu nuk është vetëm një qenie logjike, por një shpërthim ndjenjash që nuk gjejnë gjithnjë rrugë për të shuar veten. Rrahjet përpëlitëse janë një metaforë e ankthit të mbajtur pezull, që në fund kërcënojnë me një shembje të brendshme, të heshtur, deri në “mosrrahje”. Kjo zemër që "përpëlitet", që rreh deri në “mosrrahje”, është simboli i një tensioni që nuk arrin të shkarkohet përmes fjalës. Fjala është e paaftë për të mbajtur thellësinë e asaj që ndodh brenda; prandaj poezia vetë bëhet një simptomë, një derë e hapur nga e pavetëdijshmja drejt vetëdijes, nga mungesa drejt një forme të re ekzistence të ndjenjës.

Poezia e Zhupës nuk rrëfen vetëm ndarjen mes dy njerëzve, por thur portretin e ndarjes brenda vetes – midis asaj që do të harrojë dhe asaj që është e dënuar të kujtojë. E gjithë struktura poetike mbështetet mbi këtë tension psikologjik të njeriut që, edhe kur përpiqet të largohet, nuk bën gjë tjetër veçse rrotullohet në orbitën e mungesës. Dhe ndoshta, pikërisht aty, në këtë lëvizje të heshtur rreth plagës, qëndron bukuria dhe trishtimi më i thellë i kësaj poezie.

II-Në fillimet e një mohim të butë, kuptimi fillon të lëvizë. Në hijen e një fjale që mohon  “S’kam asnjë punë me ty” nuk qëndron largimi nga një person tjetër, por një përpjekje e brendshme për të shpëtuar veten nga gjithçka që kujtimi mbart: trishtim, mall, zhytje. Kjo poezi nuk flet me tonin e një zëri që kërkon përgjigje, por me jehonën e një mendimi që përthithet në ndjesi, aty ku ndarja nuk ndodh vetëm midis dy trupash, por në thellësitë e një vetmie që shtyn shpirtin të pyesë: “Kush jam unë pas teje?”

Në këtë rrugëtim të brendshëm, ku çdo mohim është edhe pohim i dhimbjes, poezia ndjek gjurmët e një filozofie të heshtur, asaj që nuk kërkon të bindë, por të kuptojë. Është një poezi që mund të lexohet me sytë e Kierkegaardit, aty ku dashuria është një provë ekzistenciale, një thirrje drejt thellësisë së vetvetes. Ose me trishtimin e heshtur të Camus-it, ku absurditeti i ndarjes nuk kërkon zgjidhje, por një qëndresë dinjitoze ndaj pakuptimësisë. E ndoshta edhe me reflektimin e Sartre-it, ku tjetri nuk zhduket kurrë, por mbetet i ngulitur në vetëdije si një prani që na formëson edhe në mungesë.

“S’kam asnjë punë me ty” nuk është vetëm një fjali, është një kthesë e brendshme, ku individi përpiqet të shpëtojë nga dhimbja duke u zhytur edhe më shumë në të. Kështu, ndarja nuk është fundi i dashurisë, por fillimi i një udhëtimi drejt vetëkuptimit. Një pyetje që nuk merr përgjigje, por që digjet ngadalë, si një qiri i braktisur në një dhomë të zbrazët.

1. Nëpërmjet mohimit, poeti pohon vazhdimësinë e ndjenjës, pse  kur një dashuri nuk përmendet, kur përjashtohet me fjalë të ftohta, ajo sërish rri pezull mbi çdo varg duke shfaqur kështi risinë e mohimit si formë pohimi e ndjenjës. Poezia, në pamje të parë, ndërton një qëndrim mohues – “S’kam asnjë punë me ty” – por ky është thjesht një sipërfaqe. Në thellësi, qëndron dëshira për ta fshehur dhimbjen, për ta ruajtur ndjenjën në heshtje, larg konsumit të fjalëve të zakonshme. Kjo është një nga risitë më të ndjeshme të kësaj poezie: e shpreh dashurinë përmes mungesës së gjuhës dashurore, duke e zhveshur nga ornamentet sentimentale dhe duke e kthyer në një ndjenjë që shpërthen përmes përmbajtjes. Kjo përpjekje për ta mbajtur ndjenjën në heshtje, përmes mohimit të drejtpërdrejtë, është një akt ekzistencial në vetvete, një mënyrë për t’i shpëtuar dritës së zhveshur të ndjenjës, duke e ruajtur atë në një hapësirë intime, ku dhimbja dhe prania e tjetrit bashkëjetojnë në fshehtësi.

..As të shoh, as të dëgjoj, as të ndjej, as të kujtoj…..,

s’kam asnjë punë me ty.”

Kjo katërshësi mohimesh është pikërisht një mbrojtje, një mur i ngritur për të ruajtur diçka që nuk shuhet.

2.Poeti ndërton një formulë refuzimi që ngjan si një mantra e heshtur, e cila, ndonëse përsëritet disa herë – “S’kam asnjë punë me ty” – nuk e fik ndjenjën, por e përvijon më thellë në nëntekst. Ky përsëritje nuk është mohim i ftohtë, por një përpjekje për vetëpërmbajtje, një mënyrë për të mbrojtur brendinë nga shpërthimi. Tjetri nuk përjashtohet: përkundrazi, bëhet gjithnjë më i pranishëm përmes gjurmës që lë tek ajri, hapat, vështrimi. Vargu: “S’kam asnjë punë me ty, por vetëm kumbimi i hapave” nuk është vetëm një dëshmi e pranisë së padukshme, por një kujtesë e ndjeshme, që ngjall një gjendje metafizike të lidhjes. Refuzimi është vetëm një sipërfaqe, ajo që ndodh poshtë saj është vijimësia e ndjenjës, që rri pezull, nuk shprehet, por nuk shuhet. Në këtë mënyrë, dashuria zhvendoset nga realiteti i jashtëm në vetëdijen intime, ku nuk ka më nevojë për emra, për sytë apo për frymën: mjafton jehona që mbetet. Dashuria më e thellë është ajo që nuk kërkon të quhet e tillë.

3. Poezia është ndryshe nga poezitë klasike të dashurisë në letrën shqipe. Në vend të ndjenjës së deklaruar, në vend të metaforave të dritës, syve dhe bukurisë së zakonshme, kemi këtu një përpjekje për të çliruar veten nga pasioni përmes një mohimi që në fakt është tjetërsoje e ndjenjës. Poezia është e zhveshur nga klishetë dhe e zhytur në një formë moderne të përjetimit, një prurje e re kjo në poetikën shqipe. Në këtë mënyrë, dashuria nuk shfaqet si ndjenjë e plotësimit, por si një boshllëk i ndriçuar nga mungesa, një boshllëk që e vendos subjektin përballë pyetjeve të mëdha të ekzistencës: çfarë mbetet prej nesh kur tjetri largohet? Si vazhdojmë përpara në një botë ku ndjenja ekziston, por nuk gjen më vend për t’u shprehur? Kjo është një risi në poetikën shqipe: të mos thuash “të dua” dhe sërish lexuesi ta ndiejë këtë si një ndjenjë të plotë dashurie, por të transformuar në heshtje, vetmi dhe pohim të dhimbshëm.

4. Në poetikën shqipe kjo poezi është një hap drejt një lirizmi ekzistencial dhe modern  duke shfaqur dhe risinë e një qasjeje ekzistenciale dhe introspektive ndaj dashurisë. Siç do të pohonte Heideggeri, njeriu është i hedhur në botë dhe detyrohet të përballet me pasigurinë dhe ankthin e ekzistencës së tij; në këtë poezi, dashuria e mohuar është shprehje e kësaj përpjekjeje për të gjetur kuptim në vetmi dhe përbrendësi. Duke mos u ndalur te bukuria sipërfaqësore e ndjenjës, por duke e zhytur dashurinë në përvojën e brendshme, poezia hap një dritare të re në letërsinë shqipe, duke e afruar atë me përsiatjet moderne të poezisë evropiane, ku ndjenja nuk është më objekt i jashtëm, por një përqendrim shpirtëror. Kjo formë e përbrendshme, e mbështetur mbi gjuhë të thjeshtë dhe ritëm të matur, përfaqëson një ndryshim thelbësor nga modelet poetike sentimentale.

“S’kam asnjë punë me ty” e thotë poeti, por kjo fjali ngjan më shumë si një lutje për të harruar, se sa një akt i vërtetë largimi. Në këtë përballje mes ndjenjës dhe përpjekjes për ta mohuar, lind një poezi që i përket jo vetëm një ndjenje, por një epoke të re poetike – më introspektive, më përvuajtëse, më e heshtur në fjalë, por më e zëshme në jehonën që lë pas.

III-Ka poezi që nuk kërkojnë që të kuptohen në mënyrë shkollore, por të ndihen si prani intime, të përhumbura e të qeta ashtu siç e përfytyronte Rainer Maria Rilke poezinë, jo si akt komunikimi, por si një thirrje e heshtur që vjen nga thellësitë e qenies. Për Rilken, “ajo që është e vërtetë është gjithmonë intime”. Kjo poezi është e tillë, e vërtetë në heshtje.

 “S’kam asnjë punë me ty” e Ilirian Zhupës është një nga ato poezi që nuk i drejtohen vetëm mendjes, por  përshkojnë damarët e ndjesisë njerëzore. Ajo nuk bërtet, nuk predikon, nuk ndjek rrëfim lineare, por lëviz nën sipërfaqe si nën lëkurë, aty ku rrymat moderniste i kanë zhvendosur kufijtë e letërsisë nga rendi në përjetim, nga deklarata në heshtje, nga fjala në mungesë.

1. Kjo poezi bart gjurmë të ekzistencializmit poetik pse në çdo kthesë të poezisë ndihet ajo gjendje përballjeje me boshllëkun e pasdashurisë, me vetminë që nuk ka më nevojë të ndreqet, por thjesht të jetohet. Subjekti lirik nuk gjykon, nuk mallkon, nuk kërkon asnjë dritare – ai pranon, në heshtje dhe në mungesë. Kjo ndjesi pranie të zbrazëtës dhe të padukshmes e vendos poezinë në krah të frymës ekzistencialiste, ku njeriu përballet me të vërtetën e zhveshur të qenies, siç e formulon Heideggeri, ku njeriu është i “hedhur në botë” dhe duhet të përballet me boshësinë si realitet themelor të ekzistencës. Edhe këtu, subjekti lirik është i zhveshur nga iluzionet, dhe pranon ndarjen si pjesë të natyrshme të qenies.

 "S’kam asnjë punë me ty." Kjo fjali e prerë, e heshtur, por jo e ftohtë, bart në vetvete dramën që nuk bëhet tragjedi, por përjetohet si një gjendje. Dashuria nuk është më dramë për t’u rrëfyer, por për të heshtur me të.

2. Në këtë poezi, shihet qartë një shmangie nga retorika klasike dhe një qasje drejt thjeshtësisë së thellë. Ajo përmban një gjuhë pa zbukurime klasike. Nuk gjejmë vargje të ndërlikuara, as figura të stërholluara. Fjalët janë të thjeshta, madje të përditshme, por përçojnë një tension të brendshëm që s’ka nevojë për rregull metrik, sepse muzikaliteti buron nga heshtja mes fjalëve.

“S’kam asnjë punë me ty, por vetëm ajri,”  thotë poeti me një fjalor të thjeshtë, por me një ndjeshmëri të thellë që endet midis pranisë dhe mungesës. Kjo mënyrë e të ndërtuarit të vargut dhe mendimit poetik i qaset minimalizmit, jo si mungesë, por si përmbajtje e përmbajtur. Është një art i mënjanimit, që përçon më shumë me më pak, një estetikë që na kujton filozofinë e Ëittgenstein-it: “Për atë që nuk mund të flitet, duhet heshtur.” Në këtë poezi, heshtja është përmbajtje, jo boshllëk, ajo është vendi ku qëndron i pazëshëm gjithçka që s’mund të thuhet.

3. Prania e absurdit të heshtur dhe e nëntekstit të lënë bosh shihet në strukturën e brendshme të poezisë, ku përballë është një njeri me të cilin “s’ke më punë”, por që vazhdon të jetojë brenda teje në forma të papërcaktuara. Vetë vargu: “Ndjek profilin tënd transparent, për të fiksuar linjat” nuk është thjesht përshkrim i një kujtimi vizual , por është akt i pavetëdijshëm ruajtjeje, dëshmi e një lidhjeje që, edhe pse mohohet, refuzon të shuhet.

Ky kontrast mes mohimit dhe pranisë, mes largimit dhe vështrimit që vazhdon, krijon një atmosferë absurdi të butë, si ajo e përshkruar nga Albert Camus, ku absurdi nuk është një ngjarje dramatike, por një boshllëk që rri pezull në ekzistencën e përditshme dhe s’ka as shpjegim, as zgjidhje.

Kjo poezi nuk bërtet dhe nuk shpërthen, por përfton një dramaturgji të heshtjes, ku vetmia s’ka më asgjë për të thënë, dhe dashuria është thjesht një mungesë që nuk kërkon më as emër. Është ky boshllëk që e bën poezinë moderne: jo nga temat që trajton, por nga mënyra si i hesht ato.

4. Ndikime të imazhizmit modern: udhëtimi i brendshëm përmes detajit të padukshëm. Poezia e Zhupës bart në vetvete një lloj imazhizmi të heshtur, ku fjalët nuk synojnë të përshkruajnë botën siç është, por ta ndiejnë atë siç vibron brenda nesh. Në vargun: “Dhe do të fillojë së brendshmi ai shi që ra së jashtmi,” lëvizja nuk ndodh në peizazhin fizik, por në klimën e shpirtit. Shiu nuk është thjesht një mot i keq apo një kujtim i lagësht; është një pasqyrim i gjendjes së brendshme, një metaforë e asaj që përmbyt zemrën pas ndarjes. Pikërisht ky përputhje midis së jashtmes dhe së brendshmes është një element që e afron poezinë me modernizmin evropian, ku ndjenja dhe realiteti nuk janë më të ndarë, por e përkthyer njëri në gjuhën e tjetrit.

Imazhi nuk është panoramik, por i ngjeshur në një përjetim të ngushtë, të heshtur, të thellë. Ai shi është lëvizje, por jo drejt një destinacioni; është një udhëtim që nis në trup e përfundon në shpirt, pa pasur nevojë të arrijë askund. Në këtë poezi, udhëtimi nuk ka itinerar, por gravitet që tërheq drejt kujtimit, drejt dhimbjes, drejt asaj që nuk thuhet.

Kjo mënyrë për ta ndërtuar botën përmes një detaji të thjeshtë që bart një ngarkesë të madhe emocionale është në frymën e poezisë moderniste që nga Ezra Pound te Ëallace Stevens. Te Zhupa, imazhi nuk përshkruan, por dridhet. Ai shi që bie jashtë, por që përmbyt brenda, është pikërisht portreti më i qartë i asaj që nuk mund të thuhet ndryshe veçse përmes vargut poetik.

Kësisoj poezia “S’kam asnjë punë me ty” është një krijim që i përket shekullit tonë jo vetëm nga gjuha, por nga shpirti. Ajo rri në rrjedhën e poezisë moderne e postmoderne europiane, ku më shumë rëndësi merr heshtja se fjala, ku emocionet nuk shpërthejnë, por rrjedhin ngadalë si dritë që s’ka më burim. Ilirian Zhupa na dhuron një poezi të brendshme, të paprishur nga ornamentet, Ajo i përket atij lloj poetike që Jean-Paul Sartre do ta quante “mjet për të ekzistuar përmes shprehjes”, ku fjala nuk është veprim, por dëshmi. Dhe pikërisht për këtë arsye, është poezi modern, sepse është e vërtetë përbrenda, sepse mbetet njerëzore deri në palcë.

IV-Ka poezi që flasin për një dashuri; dhe ka poezi që flasin për dashurinë vetë, atë ndjenjë që rri pezull në zemrën njerëzore si një hije që ndriçon. Në poezinë “S’kam asnjë punë me ty”, fjala nuk shënjon një person, por një përjetim të përbashkët. Nuk ka emër, nuk ka kohë, nuk ka vend, ka vetëm një ndjesi që të gjithë e kemi provuar dhe s’e dimë si ta themi. Kjo është fuqia e saj filozofike: të mbajë në heshtje një të vërtetë që nuk plaket dhe që s’ka nevojë të përmendet për të qenë gjithmonë e pranishme. Siç shprehej filozofi francez Paul Ricoeur: “Në çdo përjetim personal fshihet një përvojë kolektive që kërkon gjuhë për të folur.”

1.Dashuria si një përjetim njerëzor tejkalon kohën, vendin dhe historinë personale dhe poezia e Ilirian Zhupës nuk është vetëm për një grua të caktuar, as për një ndarje të vetme, ajo është për të gjithë ata që kanë dashur njëherë dhe janë ndarë, por nuk kanë mundur të çlirohen plotësisht nga ajo ndjenjë. Mohimi poetik, që përsëritet me tingull ritualistik “S’kam asnjë punë me ty…”, është jehona e përbashkët e çdo kujt që ka dashur me thellësi dhe është përpjekur të harrojë me vështirësi. Siç thoshte Roland Barthes: “Edhe mohimi është një mënyrë e të dashuruarit.”

“S’kam asnjë punë me ty, por vetëm ajri,

Aroma që ti përhap përreth si një tymnajë flijimesh…”

Ky ajër, kjo aromë, kjo mungesë që është ende pranë – janë përjetime universale të një shpirti që nuk arrin të dalë nga graviteti i kujtimit. Siç e përshkruan poeti gjerman Rainer Maria Rilke: “Dashuria është ajo që na prek përtej ndjenjës, ajo që mbetet kur gjithçka tjetër është zhdukur.”

2.Poeti flet me zërin e atyre që kanë jetuar ndarjen si një vazhdimësi të dashurisë dhe çdo lexues që është ndarë njëherë, por është ndjerë më shumë i lidhur pas ndarjes se sa gjatë lidhjes vetë, e gjen veten në këtë poezi. Universi emocional i saj nuk njeh kufij gjeografikë apo kulturorë – është përvojë e qenies njerëzore. Vargu që thotë: “Do të fillojë së brendshmi ai shi që ra së jashtmi…” shpreh përputhjen mes motit të jashtëm dhe gjendjes së brendshme. Kjo harmoni e trishtimit është ndjesia që bashkon shumë zemra në të njëjtin ritëm melankolie, kudo në botë, në çdo kohë. “Njeriu është i dënuar të ndiejë” shkruante Albert Camus, “dhe çdo ndjesi është një pikë takimi mes tij dhe përjetësisë.”

3. E bukura e universalitetit është se ai nuk ka nevojë për emër, datë apo vendngjarje. Poezia nuk e përmend asnjë herë se kush është tjetri, as si ka nisur kjo dashuri, as pse ka mbaruar. Dhe pikërisht aty qëndron forca e saj: ajo nuk ka emër, sepse është për të gjithë. Kur poeti thotë: “Të ëndërroja gjithë ëndrrat, t’i synoja gjithë qëllimet,” nuk flet vetëm për një çift, por për njeriun në përgjithësi, për të gjitha ëndrrat që ndërtohen mbi një tjetër dhe shemben bashkë me të. Ëndrrat, qëllimet, janë pjesë e një strukture universale të jetës njerëzore, që përmes dashurisë përpiqet të gjejë kuptim dhe orientim. Siç thoshte Friedrich Nietzsche: “Dashuria është dëshira për të ndërtuar një botë me tjetrin.”

4.Ndjenja e papërcaktueshme në fund e bën poezinë të flasë në emër të njeriut si qenie ndijore. Kur poeti thotë:“Është thjesht çështje zemre,/Që shkenca s’ia gjen dot kurimin, s’ia dallon dot shkakun…” ai flet në një nivel e për një ndjenjë që s’e kap dot asnjë metodë shkencore, asnjë përpjekje për ta racionalizuar. Është këtu ku poezia bëhet përfaqësuese e përbashkët e natyrës njerëzore, që shpesh s’e kupton veten dhe rri pezull mes përjetimit dhe pamundësisë për t’i dhënë kuptim atij përjetimi. “Zemra ka arsyet e veta që arsyeja nuk i njeh”  thoshte Blaise Pascal. Kjo ndjenjë pa emër, pa shpjegim, është e përbashkëta më e thellë që kanë njerëzit, pa dallim epoke a gjuhe.

Poezia “S’kam asnjë punë me ty” nuk është një histori personale, por një pasqyrë e ndjeshmërisë njerëzore në tërësi. Ajo flet me gjuhën e zemrës së përbashkët, të plagosur, të përmalluar dhe të pambrojtur. Universi i saj është ai i përjetimit të ndarjes si një formë e zgjatur e pranisë. Sepse në fund, në dashuri, ajo që s’thuhet është më e vërtetë se ajo që thuhet, dhe ajo që mohohet është shpesh ajo që jeton më gjatë. Siç shkruante Italo Calvino: “Në dashuri, ajo që heshtim është më e rëndësishme se ajo që themi”. Prandaj, kjo poezi i përket të gjithëve që kanë dashur, kanë humbur, por nuk kanë reshtur së ndjeri.

V- Në këtë poezi, fjala nuk është thjesht mjet, por frymëmarrje e shpirtit. Sepse kur dhimbja nuk mund të thuhet drejtpërdrejt, ajo merr formën e figurës artistike, që si një shenjë drite në errësirë, i fton ndjenjat të dalin nga strehimi i tyre i heshtur. Ato krijojnë një peizazh të brendshëm, ku ndjenja endet si një hije e ngrohtë mes përjetimeve që s’kanë emër. Ka vargje që nuk lexohen vetëm me mendje, por me zemër. Ndaj, le të ndalemi në katër figura që e ndërtojnë këtë udhë të butë dhe të ndërlikuar poetike: simboli, metafora, personifikimi dhe imazhi.

1. Simboli ose e pathëna që flet më shumë se fjala:

a. Te vargu: “Ajri, aroma që ti përhap përreth si një tymnajë flijimesh…” ajri dhe aroma këtu janë simbole të pranisë së padukshme. Gruaja nuk është më aty, por ndjesia e saj qëndron pezull në hapësirë, në ajër. Ky simbol i tymnajës së flijimeve, i huazuar nga aroma e parfumit, nuk është veç një gjurmë fizike. Këtu simboli është një kujtim, ska trup por mbetet si ndjesi dhe shërben si urë midis asaj që është larguar dhe asaj që ende digjet brenda, duke e ndërlidhur ndjenjën me sakralitetin e mungesës.

b. Te vargu: “Dhe do të fillojë së brendshmi ai shi që ra së jashtmi” shiu është simbol i trishtimit, por edhe i larjes, i shuarjes së zjarrit të brendshëm. Shiu që bie brenda nesh është si një heshtje që pikon mbi kujtimin, duke e kthyer trishtimin në një mënyrë të re për të mbijetuar ndjenjën. Ai bëhet figurë e dualitetit mes së jashtmes dhe së brendshmes, një pasqyrim i shpirtit në peizazhin përreth. Në frymën moderniste, simboli i shiut thellon përjetimin: nuk është vetëm natyrë, është pasqyrë e ndërgjegjes.

2. Metafora ose fjala që shndërrohen në ndjesi.

a.Metafora krahasuese:“Ato ku dikur dihasnin trupat tanë si flakët / Që djegin për së brendshmi dhe digjen” është një përkthim sensual i intimitetit të dikurshëm, por edhe i dhimbjes që djeg ende. Flaka është pasion dhe vuajtje njëkohësisht, një ndjenjë që nuk konsumon veç jashtë, por përbrenda, aty ku nuk shuhet lehtë.

b. Metafora:“Aroma që ti përhap përreth si një tymnajë flijimesh” bart një tension të brendshëm mes ëmbëlsisë së kujtimit dhe rëndesës së dhimbjes që nuk largohet. “Tymnaja” është përçues i padukshëm i së shkuarës që ngjall gjithçka, pa pasur më asgjë. Ajo që mbetet nuk është vetëm kujtimi i një trupi të dashur, por prania e një ndjenje që kërkon të mos shuhet – si një flijim që nuk kërkon shpërblim, por thjesht të kujtohet.

3. Personifikimi  ose  ndjenja që bëhet trup

a. Te personifikimi: “M’i ngre veshët pipëz, thua moti im po prishet” moti nuk është më thjesht gjendje atmosferike, por një shenjë e shpirtit, një përkthim i trazimit të brendshëm që vjen nga jashtë, një formë moderne e ndërlidhjes së botës së jashtme me ndërgjegjen.

b.Te personifikimi:“Rrahjeve përpëlitëse që më bëjnë të shembem, / Gjer në mosrrahje” zemra nuk është më thjesht organ biologjik, por qenie poetike që përpëlitet, lufton, dhe rrezikon shembjen. Një ndjenjë që e ka tejkaluar trupin, është kthyer në peshë ekzistenciale. Sepse kur ndjenja nuk gjen më vend në fjalë, ajo kërkon strehë në trup, në lëvizje, në tensionin që zemra mban pezull midis rrahjes dhe heshtjes.

4. Imazhi ose piktura që flet me ngjyrat e zemrës.

a. Imazhi visual:“Ndjek profilin tënd transparent, për të fiksuar linjat…”  është një imazh vizual i brishtë, “profili transparent” është figura e kujtimit, jo e trupit fizik. Aty dashuria është bërë siluetë, është kthyer në formë të përjetësuar mendore që kërkon të mbahet gjallë.

b. Imazhi: “Të ëndërroja gjithë ëndrrat, t’i synoja gjithë qëllimet.” është imazhi i përbashkët i idealizimit, i gjithë horizonti jetësor projektohet mbi një tjetër. Ëndrrat bëhen gurët e themelit të një jete që më nuk është. Por edhe kur ajo jetë ka humbur trajtën konkrete, imazhi mbetet si një dritare e hapur në kujtesë, ku njeriu vazhdon të sodisë një të kaluar që nuk kthehet, por që as nuk largohet plotësisht. Është si një fotografi e vendosur në thellësi të shpirtit, që nuk zbehet nga koha, por ndriçon nga mungesa.

5. Figura artistike ose mënyra si heshtja flet.

Në këtë poezi, figurat artistike nuk qëndrojnë të ndara, ato shkrihen në një strukturë të brendshme që flet për njeriun si qenie e dashurisë dhe e mungesës. Metaforat krijojnë rrugë, simbolet mbartin thelbin, personifikimi i jep ndjenjës trup, dhe imazhi e bën të gjithë këtë përvojë të shfaqet si peizazh shpirtëror.

Qasja filozofike qëndron në të kuptuarit e dashurisë si diçka që nuk mbaron me ndarjen, por zgjatet në trajta të padukshme: “Është thjesht çështje zemre,/Që shkenca s’ia gjen dot kurimin, s’ia dallon dot shkakun…”Kjo është filozofia e pashpjegueshmërisë, e misterit njerëzor që as arsyeja s’e zbulon dot. Poezia nuk kërkon të analizojë, por të ndiejë. Dhe përmes këtij përjetimi, ajo na bën të gjithëve pjesë të një universi ku çdo plagë flet me gjuhën e heshtjes. Sepse në fund, është heshtja ajo që mbush më shumë se fjala. Dhe figura artistike, në këtë poezi, janë vetë mënyra si heshtja flet.

VI- Ka poetë që shkruajnë për botën, dhe poetë që e mbartin botën brenda vetes dhe e derdhin në varg. Ilirian Zhupa në këtë poezi nuk e kërkon ndjeshmërinë me gjeste të mëdha, por e fton lexuesin në një përkulje të brendshme, në një ndalim të butë përpara asaj që nuk thuhet dot me fjalë të zakonshme. Ai flet pak, por thotë shumë. Po aq sa me fjalën, po aq edhe me heshtjen.

Poezia e tij sjell në poetikën shqipe një frymë të re: një gjuhë të thjeshtë që bart thellësi, një heshtje që flet më shumë se fjala, një ndjenjë që nuk shfaqet me britma, por që qëndron pezull në ajër, si aroma e një kujtimi që nuk tretesh. Çdo varg është i zhveshur nga zbukurimet e panevojshme, por i mbushur me një dritë të pastër të ndjesisë, si një dritare ku përtej sheh shpirtin njerëzor, jo figurën poetike. Në këtë poezi, dashuria nuk dramatizohet, nuk kërkon të jetë kryefjalë e tragjedisë, por zgjatet si një mungesë që nuk mbaron, si një prani e padukshme që endet në ajër dhe nuk njeh harresë. Mohimi nuk është një refuzim i vërtetë – është një mënyrë e ndjeshme për të ruajtur tjetrin brenda vetes, për ta mbajtur të gjallë pa e shqiptuar me emër. Figurat poetike; simboli i ajrit dhe shiut, metafora e flakës që digjet përbrenda, imazhi i profilit transparent,nuk janë zbukurime, por mënyra për të përshkruar gjendje që s’mund të shprehen ndryshe. Ato nuk rrëfejnë një histori, por krijojnë një atmosferë, një gjendje shpirtërore ku lexuesi nuk është thjesht dëgjues, por bashkëpërjetues. Këto risi ne i shfaqëm gjatë analizës sonë, por këtu duam të shtojmë se:

Pikërisht këto rryma të ndjeshmërisë moderne, kjo ndarje nga sentimentalizmi klasik dhe përqafimi i një lirizmi më të heshtur, më introspektiv, e afrojnë poezinë e Ilirian Zhupës me atë të poetëve evropianë që kanë ditur ta shndërrojnë brendësinë në letërsi, si Rilke apo Tranströmer. Zhupa nuk vjen me rrëfim, por me gjendje. Nuk ngre zërin për të thënë një të vërtetë, por të fton të ndjesh atë që nuk thuhet.

Në këtë poezi, Ilirian Zhupa është një poet i ndjeshmërisë së përmbajtur, i heshtjes që frymon dhe i një dashurie që nuk shfaqet, por vazhdon të rrojë në formën më të thellë: mungesën. Ai na kujton se poezia nuk ka nevojë të shpjegohet, mjafton të përjetohet.

Dhe ndoshta ky është kontributi më i vyer që kjo poezi i sjell letërsisë sonë: rikujtimi se poezia nuk ka nevojë të bërtasë për të qenë e vërtetë. Mjafton të marrë frymë qetësisht dhe të bëhet vend i brendshëm ku njeriu gjen strehë. Me një ritëm që nuk ngutet dhe një dritë që nuk verbohet nga ndjenja, Ilirian Zhupa nuk na jep thjesht një poezi, na jep një përvojë njerëzore që nuk harrohet.

Sarandë, më mars 2024- korrik 2025

S’KAM ASNJË PUNË ME TY...

 S’kam asnjë punë me ty, por vetëm vështrimi

 Ndjek profilin tënd transparent, për të fiksuar linjat,

 Ato ku dikur dihasnin trupat tanë si flakët

 Që djegin për së brendshmi dhe digjen.

 S’kam asnjë punë me ty, por vetëm kumbimi i hapave

 M’i ngre veshët pipëz, thua moti im po prishet,

 Dhe do të fillojë së brendshmi ai shi që ra së jashtmi,

Mbi lakuriqësinë e pafajësisë sonë që përmbytej.

 S’kam asnjë punë me ty, por vetëm ajri,

 Aroma që ti përhap përreth si një tymnajë flijimesh,

 Më bën të kthehem te ditët me shpresë, kur mundja

 Të ëndërroja gjithë ëndrrat, t’i synoja gjithë qëllimet.

 S’kam asnjë punë me ty, është thjesht çështje zemre,

 Që shkenca s’ia gjen dot kurimin, s’ia dallon dot shkakun

 E rrahjeve përpëlitëse që më bëjnë të shembem,

 Gjer në mosrrahje. f.34

 

Lexim artistik e filozofik i poezisë “Ndoshta për vogëlushët që ishin dikur”

 

Nga Timo Mërkuri.

Fëminia është një vend që nuk gjendet në hartë, por jeton në kujtesën tonë si një dritë që ndrin. Është ajo kohë e artë, kur bota nuk lexohet me logjikë, por me sy që habiten, me zemër që kap çdo dridhje, me lojëra që ndërtojnë universin. Armela Hysi, me një poezi që nuk i bindet rrëfimit linear, por ecën në shtigje që i njeh vetëm ndjesia, e rikthen këtë fëmini jo si mall, por si mjet shprehës, si kod që shpalos ekzistencën. Vargu i saj është postmodern, por me një shpirt të ngrohtë që buron nga çiltërsia e parë, nga ato dritare që hapen mbi retë ku shfaqen “shpendë, kafshë e njerëz” që kurrë s’kanë ekzistuar, por megjithatë kanë qenë gjithmonë aty, në syrin e fëmijës.

Poetja nuk e ndan fëmininë nga filozofia e të qenit, përkundrazi: ajo e sheh atë si formën më të thellë të përjetimit të botës, si fillimin e të gjitha kuptimeve. Dhe kështu, ajo i sjell lexuesit një poezi të ngrohtë në ndjesi, por të ndërlikuar në strukturë; një poezi ku përfytyrimi bëhet mënyrë e të qenit, dhe melodia e fjalëve nuk ka më nevojë të tregojë rrugën, por vetëm të të shoqërojë në një udhëtim të brendshëm.

Në këtë univers poetik, asgjë nuk është e fiksuar, gjithçka është në lëvizje, ashtu si reja që përjeton “krizë paniku para semaforit” apo si “llambushkëza e ruajtur në nyjën e dytë djathtas të harresës.” Dhe megjithatë, pavarësisht përshkallëzimit modernist të imazhit, ajo që mbetet është tharmi i ndjeshmërisë, drita që rrjedh prej përjetimeve të para dhe nuk shuhet kurrë. Kjo është risia poetike: të thuash ndryshe gjëra të vjetra, duke ruajtur brishtësinë dhe thellësinë e tyre.

I- Ka poezi që nuk kërkojnë të lexohen me sy, por me kujtim. Ato nuk kërkojnë kuptim, por bashkëfrymëmarrje. Poezia “Ndoshta për vogëlushët që ishin dikur” e Armela Hysit nis qysh në titull si një frymë që nuk kërkon zërin, por dridhjen e heshtjes. Është një titull që nuk vjen për të shpjeguar, por për të pëshpëritur ndjenjën para se fjala të formohet. Ai nuk lajmëron, por thërret pa zë, si një kujtim që nuk ikën, si një mendim që nuk mbaron. Në këtë titull s’ka rrëfim, veç një prani e heshtur dhe pikërisht aty fillon poezia, në atë që s’thuhet, por ndihet. Në atë që s’e mbart dot fjala, por ia lë vendin frymës që dridhet në boshllëk. Dhe së fundi, ky titull mbart dy rrafshe kuptimore: ai artistik, që na fut në gjendje përmes ndijimit dhe ai filozofik, që na kujton se jo gjithçka duhet thënë me zë, për të qenë e vërtetë.

1.Në rrafshin artistik: Titulli i poezisë është një fjali e qetë, e papërfunduar, që duket sikur flet me veten. Nuk është thirrje, nuk është deklaratë, është një pohim i dyzuar, i përshkruar nga fjala e parë: “ndoshta”. Kjo fjalë vendos menjëherë tonin poetik: të dyshimtë, të zbehtë, të përhumbur. Nuk ka siguri, por ka ndjesi. Fjala “vogëlushët” zgjedh një formë të butë, të përkëdhelur e dashamirëse për të përshkruar fëmijërinë. Nuk është “fëmijët” apo “të vegjlit”, por vogëlushët, një emër që mbart ngrohtësi, pafajësi dhe një ndjesi loje. Është si një fjalë që vishet me erë qumështi, me zëra të lartë e çanta me ngjyra.

Fraza: “Që ishim dikur” përmbyll qetësisht rikthimin në kohë. Fjala “dikur” nuk ka datë, ajo është një përjetësi e kaluar, një horizont që mund të jetë para shumë vitesh ose para pak çastesh. Ajo fton kujtesën, por nuk e urdhëron atë. Ajo thjesht i lejon ndjesive të lëvizin lirshëm, si balonat në fund të poezisë.

Pra, artistikisht, titulli është një çelës, që nuk e hap derën me forcë, por e le të mbetet pak hapur, që të hyjë kujtesa si erë e lehtë. Është një fjali që nuk kërkon përgjigje, por një vend ku të ndalesh me zemrën pak të lënduar.

2.Në rrafshin filozofik: Titulli ngre pyetje të thella pa i shqiptuar. Ai flet për kohën, identitetin dhe humbjen. Fjala “ndoshta” është filozofikisht shprehja e dyshimit ekzistencial: a kemi qenë vërtet ata që kujtojmë? A jemi ende ata që ishim? Apo gjithçka është një ndjesi që e projektojmë në kujtesë për të ndërtuar një vazhdimësi ku na pëlqen të besojmë? Ky "ndoshta" është vendi ku njeriu përballet me harresën dhe me veten.

Vargu: “Për vogëlushët që ishim” është një formë e fragmentimit të identitetit, vetja e sotme nuk është më ajo e djeshmja, por është ende e lidhur me të. Është një vetëdije se ka një “ne” që ka qenë dhe që mund të jetë zhdukur, por që ndoshta akoma banon në një qelizë të fshehtë të shpirtit.

Ndërsa vargu: “Që ishim dikur” sjell nocionin e kohës si iluzion: sepse fëmijëria nuk është vetëm diçka që kalon, por një mënyrë e të perceptuarit të botës, që ndoshta mund të rikthehet në çaste të rralla. Në këtë kuptim, titulli përçon mendimin filozofik se koha është ciklike, jo lineare, dhe se fëmijëria mund të jetë “tretësirë” që s’ka ikur plotësisht.

“Ndoshta për vogëlushët që ishim dikur” është një titull që nuk thotë, por nxit. Ai nuk e kërkon lexuesin, por e lë atë të vetë-reflektojë. Është një sugjerim i ndjeshëm për të kthyer kokën pas, jo me nostalgji të zhurmshme, por me një heshtje të brendshme që pyet veten: ku shkoi ajo fëmijë brenda meje? A është ende diku? Apo është rritur pa më thënë gjë? Sinqerisht, kjo është një poezi që fillon me një titull që është vetë poezi. Fjala ‘ndoshta’, që zakonisht sjell pasiguri, në këtë poezi shndërrohet në strehë të ndjenjës. Dhe pikërisht aty fillon udhëtimi poetik.

Në këtë analizë, parapëlqej të radhis shtresat vargore, ndjesore dhe filozofike të poezisë, jo për t’i zgjidhur si enigma, por për t’i përjetuar në thellësi dhe për të kuptuar mënyrën si ndërtohet ndjesia e vargut. Kjo qasje është personale dhe përjetuese dhe synon të ndihmojë një lexim të kujdesshëm të poezisë si akt i brendshëm. Duke kaluar nga tingulli i titullit në ndjesinë e brendshme që ngjizet në vargje, le të ndalemi tani në shtresat poetike që përbëjnë strukturën e kësaj poezie të veçantë.

II-Ka poezi që nuk i drejtohen lexuesit për t’u kuptuar, por për t’u ndjerë. Të ngjashme me një kujtim që vjen pa u ftuar, me një balonë që ngrihet lart nga një fëmijë që s’është më fëmijë. Kështu është poezia “Ndoshta për vogëlushët që ishim dikur” e Armela Hysit: një elegji për një fëmijëri të ikur, një dialog me hijet e rritjes, një lutje që tregon se koha nuk është veç kronologji, por “një tretësirë ndjesish” që herë rigon, herë oksidohet, e herë derdhet në përqafje. Kjo poezi nuk kërkon të sqarohet, por të rrijë në zemër si një llambushkë e ruajtur në nyjën djathtas të harresës. Le ta analizojme duke rrenditur shtresat vargore, artistike dhe filozofike të saj në një mënyrë që të shfaqen më qartë si arritjet, ashtu dhe përkatësitë e saj.

1. Qysh në nisje të poezisë, kujtesa shfaqet si një balonë e shpupurisur, si prani e turbullt, por e prekshme, një shtrat letre që mbart dhimbje, mall, një tabaka për të shërbyer gjithçka që ndjejmë, por nuk dime si ta shpjegojmë. Vargu  "bën një balonë xhufka-shpupurisur / ujdhesë për ditët..." sjell një imazh të fëmijërisë, por përmes një përfytyrimi që tejkalon ëmbëlsinë nostalgjike; është gati mitik, një shpikje që ndriçon frikën, duke e bërë pishtar në errësirën që ndan botët.

Kujtesa shfaqet e gjallë, e prekshme dhe filozofikisht: është mënyra si e tejkalojmë frikën  përmes lojës, përmes metaforës. Poezia krijon një hapësirë ku terri e ylberi bashkëjetojnë si një strukturë ambigue e rritjes: e bukur dhe e dhimbshme.

2. Figura e Merkurit, që ndonëse pikëllon  është një figurë e rritjes. Te vargu “unë e shoh që kullon kuqësirë / dhe pritje” shfaqet kimia e botës fizike që bashkëjeton me kimitë e shpirtit. Merkuri, që s’oksidohet sipas mësueses së kimisë, pikërisht në këtë mospërputhje me realitetin emocional të unazës poetike, bëhet një pikë simbolike: rritja është e dhimbshme, e panatyrshme, e përgjon në heshtje dhe gërryen si një substancë e fshehtë.

Kjo përbën një thyerje të ligjit shkencor me “ligjin” emocional: në këtë poezi, kimia nuk është më e trupit, por e shpirtit. Merkuri është kujtesë që pikon, mall që ndryshket, dhimbje që rrjedh ngadalë, duke shndërruar logjikën në ndjesi.

3. Pjesa më njerëzore e prekshme e poezisë është kur ajo shndërrohet në një çast vajtimi të qetë. Vargu:“kur qaj shumë / kur qaj shumë zvogëlohet” shfaq një dhimbje dramatike, por intime, fëminore. Si një fëmijë që qan e më pas i kalon, jo se dhimbja mbaron, por sepse ndan përqafje me dhimbjen. Më kujton një realitet mortor të viseve tona, nënat dhe motrat nëpër morte vajtojnë të mposhtin dhimbjen, jo ta harrojnë atë, pse :“në qindra gogëlza që gjejnë njëra-tjetrën”.

Lotët janë gati lojë. Filozofia është se çdo pikë e dhimbjes nuk është një fund, por një mundësi për lidhje. Gogëlzat e lotëve bëhen bashkë, e kjo është përqafja. Një qasje ekzistenciale e butë: nuk jemi  vetëm kur qajmë. Brenda nesh ndodh gjithmonë një takim i vetvetes me vetveten tjetër që ka qenë dikur.

4.Në këtë kapitull, kujtimi shndërrohet në një ndjesi biokimike: “që më përçon kujtesa ime proteinike /ruajtur një llambushkëze në nyjën e dytë/ djathtas /të harresës”. Kujtesa është trupore, është e ruajtur diku në nyje, si një energji e fjetur që mund të ndizet si llambushkë. Është filozofikisht një përkthim poetik i teorisë se trupi mban mend gjithçka që shpirti përpiqet të harrojë. Harresa këtu nuk është boshësi, por depozitë. Kujtesa nuk është më akt mendjeje, por një akt i qelizave. Poezia e Armela Hysit i jep kujtesës një formë të re poetike: as mendore, as shpirtërore, por thjesht ndjesore.

5. Vargjet:“kam frikë të të gjej, të të pyes / të të thërras në ndonjë ekran me emrin libër”  janë pikat më tronditëse të poezisë: frika që fëmija që ishte dikur ka ikur dhe është zëvendësuar nga një tjetër, i panjohur. Poezia përmend një selfie, një simbol i kohës modern, por e përdor atë për të treguar një fragment të së kaluarës. Në këtë reflektim filozofik, pyetja nuk është më "çfarë ndodhi me ty", por "a mund të jesh ende ti kur nuk je më ajo që ishe?" Identiteti ndryshon, por ndjenja për fëmijën që ishim dikur mbetet një boshllëk me emër të pashprehur.Këtu  duhet parë ajo nostalgji që përjetojmë për miqtë dhe miqësinë që kishim dikur në fëmini.

6. Te vargjet: “tek mbledh buzët / e bëhesh serioze / hënëza mbi mjekër luan kartën djallëzore të mallit” shfaqet malli si hënëz e heshtjes, ku poezia nuk përpiqet të japë përgjigje, por të rikrijojë ndjesinë e mungesës. Malli nuk është zëri i një personi, por një hënëz që luan me ne. Gjithçka ndodh në një realitet gati absurd, një re që ka krizë paniku para një semafori, një kohë që është ringrohur në mikrovalë. Në fakt ky është universi absurd, kafkaian i të rriturit: gjithçka është racionale, por në thelb absurde. E megjithatë, thellë në këtë absurditet, shfaqet balona e fëmijërisë, që të kujton se ndoshta gjithçka është ende aty.

E parë në këtë aspect ndjejmë se poezia “Ndoshta për vogëlushët që ishim dikur” është një udhëtim i heshtur, që të fton të përfytyrosh fëmijërinë jo si një kohë, por si një vend që të ka ikur e të pret të rikthehet. Është një elegji për veten që humb, por që ndoshta nuk largohet kurrë. Një poezi që nuk rri në faqe, por në nyjën e dytë të harresës. E thjeshtë, e çuditshme, përmalluese. Dhe e vërtetë, ndoshta për të gjithë vogëlushët që ishim dikur. Nëse vargjet e poezisë janë një udhëtim, atëherë është e natyrshme të kërkojmë edhe motivin e këtij udhëtimi, përse nisi, çfarë e shtyu poeten të shkruante.

III- Përse u shkrua kjo poezi? Çfarë ndjeu poetja? Çfarë vizioni solli? Në brendinë e kësaj poezie rrjedh një dhimbje e qetë, e heshtur, si mall që mbartet gjatë. Ajo vjen si një letër që s’i është dërguar askujt, por është shkruar që të mos heshtë shpirti. Poetja ka përjetuar ndarjen e thellë dhe të padukshme me një vetvete të shkuar, me fëmijën që ka qenë, jo thjesht si moshë, por si ndjeshmëri, pafajësi, lojë dhe besim, pra me botën fëminore. Është një trishtim i thellë ekzistencial, jo për gjëra që ndodhin, por për gjëra që humbasin pa bërë zhurmë.

1.Kjo poezi është shkruar në një çast përballjeje të brendshme, kur poetja ndien se diçka mungon, por s’di saktësisht çfarë. Është një boshllëk që flet, një kujtim që s’ka më trup, por ka erë. Mund të jetë shkruar në një ditë të ftohtë prilli, si data që shënohet poshtë poezisë, kur gjithçka jashtë nis e lulëzon, ndërsa brenda njeriut ngrihen pyetje të mëdha: "kam frikë të të gjej të të pyes / të të thërras në ndonjë ekran me emrin libër..."Kjo frikë nuk është nga dikush tjetër. Është frika që vetja e dikurshme të mos jetë më aty. Dhe kjo frikë ka lindur nga vetë ndjenja e rritjes, që nuk është vetëm përjetim biologjik, por humbje poetike e një bote të brendshme. Ajo nuk mallkon rritjen, por e përqafon me pikëllim të butë.“ndoshta për rritjen që përgjon”.

Në këtë poezi, rritja përgjon si një hije, si një zbrazëti që del ngadalë në dritë. Nuk ka ndodhur ndonjë tragjedi e madhe në dukje. Ajo që ka ndodhur është shumë më e ndërlikuar: poetja ka ndjerë se nuk është më ajo që ka qenë. Ka kuptuar që përballë pasqyrës nuk qëndron më vajza e vogël që shpikte pishtarë në shpella imagjinare, por një grua që ndien heshtjen të ketë shije kohësh të ngrohta, ringrohur në mikrovalë, si te vargjet:“ka shije të veçantë heshtjeje / kohe / të mbrëmshme / ringrohur në furrë mikrovalësh” Poetja ka përjetuar krizën e kujtesës, atë ndjesinë se diçka ka humbur përgjithmonë, por megjithatë nuk largohet krejt. Qëndron e fshehur në trup, në ndonjë nyjë të harresës, në një selfie të vjetër, në një shikim të mbledhur buzësh.

2. Poezia është shkruar sepse ajo vogëlushe kërkonte të dëgjohej sërish, jo për t’u kthyer, por për të thënë se është ende diku. Poezia në thelb është një përqafim me fëmijërinë, por jo një rikthim në të. Është akt i pranimit se rritja është një pritje që kullon kuqësirë: “unë e shoh që kullon kuqësirë / dhe pritje”. Vizioni që sjell poetja është një vizion njerëzor dhe filozofik mbi identitetin. Ajo nuk jep përgjigje, por ngre një reflektim: A mbetet ndonjëherë fëmijëria brenda nesh? A jemi ende ata që kemi qenë, apo shndërrohemi në një tretësirë të panjohur? “ndoshta dhe je rritur / e je bërë një moshë me mua / shndërruar në një tretësirë të panjohur”. Poetja ndan me ne një përvojë që është universale, sepse të gjithë, në ndonjë moment, kemi ndjerë të njëjtin drithërimë kur një fotografi na është dukur më reale se vetja jonë e sotme.

3. Në thelb, kjo poezi është një lutje e fshehur që koha të mos e marrë krejtësisht fëmijën brenda nesh. Një përpjekje për të mbajtur gjallë atë pjesë që dikur ndizte pishtarë në errësirën e shpirtit. Një përqafim i vogël, i thjeshtë, por i thellë: “ti duhet të jesh ende fëmijë.” Në këtë varg  që duket sikur e kemi shkruar ne, qëndron arsyeja, dhimbja dhe shpresa. Një thirrje e heshtur për veten që na mungon. Dhe ndoshta, pikërisht aty, në atë fije drite që mbetet brenda nesh, ka nisur edhe kjo poezi.

4. Mua kjo poezi më duket se duhet të lexohet si një ditar i vonshëm fëminie, jo ai i shkruar me lapsa me ngjyra në një fletore me zemra, por ai që shkruhet në heshtje, vite më pas, kur fëmijëria nuk është më kohë, por ndjesi e pathënë. Ajo çka mbetet në vargje është përthyerje e dritës së dikurshme në pasqyrën e së tashmes. Është kujtim që nuk zë vend në histori, por në lëkurë – si një përkëdhelje që nuk ndodhi, si një pyetje që nuk u bë kurrë.

Poezia i afrohet kujtesës me një zë të ulët, thuajse për të mos zgjuar të kaluarën. Në vend të rrëfimit, ajo ngre një atmosferë. Në vend të fakteve, mbart gjurmë. Dhe kjo e bën leximin të jetë më tepër dëgjim i brendshëm sesa kuptim i jashtëm. Ka aty një mall të heshtur, një brengë të ëmbël për atë që s’u jetua plotësisht, por mbeti në hije, në dritën e lënduar të asaj që ishim dikur.

Vargjet janë përshkuar nga një ndjesi përkatësie pa zotërim, siç janë gjithmonë fëmijëria dhe ëndrrat e saj, ndjesi që na përket, por nuk e kemi në dorë. Fëmija ecën në një dritë që nuk e zotëron, por e ndien të vetën. Dhe në këtë përjetim, poezia gjen thelbin e saj më të thellë: ajo nuk kërkon të kujtojë, por të ndjejë sërish atë që nuk u tha atëherë.

Ndaj, kjo poezi është një ditar që flet jo për ngjarje, por për gjurmë. Një fëmijëri që s’ka datë, por ka frymë. Një rikthim i heshtur që nuk kërkon zë, por prani. Dhe pikërisht aty, aty ku fjala tërhiqet për t’i lënë vend ndjesisë, fillon poezia. Nëse ndjesia është zemra e poezisë, struktura është trupi i saj. E për të kuptuar këtë poezi në tërësinë e saj, duhet t’i hedhim një sy edhe mënyrës se si ajo përthith frymën postmoderne.

IV- Poezia “Ndoshta për vogëlushët që ishim dikur” e Armela Hysit i qaset  postmoderni-zmit, një rryme ku ndjesia ka më shumë peshë se kuptimi, dhe ku shenjat nuk lidhen më me një realitet të njëjtë për të gjithë, por me një përvojë intime, të fragmentuar, të përfytyruar në vetvete. Në strukturën e saj, poezia është lirike e çliruar, pa vargje të rregullta, pa rimë, pa ndërtim logjik linear. Ajo është vetëdije që flet me vetveten, një ndjesi që gjarpëron pa u ndalur, me përkulje të befta dhe përsiatje të buta.

Pasazhi: "balonë xhufka-shpupurisur / ujdhesë për ditët kur ndiznim frikën / pishtar" nuk kërkon të kuptohet racionalisht, por të ndjehet. Është një shenjë e postmodernizmit poetik, ku metafora nuk shërben më si zbukurim, por si mënyrë për të ndërtuar realitetin e brendshëm.

Poezia është dhe ekzistenciale, e ndërtuar mbi frikën nga ndarja me vetveten, mbi pyetjen e nënkuptuar: a jam ende ajo që isha? "kam frikë të të gjej të të pyes..." Në këtë frikë është e gjithë fryma e modernizmit të vonë, që kërkon identitetin jo në të jashtmen, por në kujtesën, dhimbjen dhe shpërbërjen.

Ajo që e bën këtë poezi të qëndrojë në krah të rrymave moderne është shpërfillja ndaj rregullit, përqafimi i ndjesisë, dhe pasiguria si mënyrë e të qenit:"ndoshta për ty / e për një Teuta S." Kjo fjali është hapje, por edhe mbyllje. Shfaq shtigje të papërcaktuara, si vetë poezia që s’të çon në një përfundim, por në një gjendje. Një poezi që flet me zë të ulët, për ata që kanë mbetur ende pak fëmijë brenda vetes. Dhe kjo e bën thellësisht moderne në shpirt, postmoderne në strukturë dhe ekzistenciale në zemër. Tani që kemi përshkruar fizionominë postmoderne dhe ndjesore të kësaj poezie, le të ndalemi më konkretisht te nyjet e saj poetike: figurat artistike.

V- Le të lexojmë figurat artistike si urë e postmodernizmit dhe ekzistencializmit në poezinë “Ndoshta për vogëlushët që ishim dikur”. Në këtë poezi të ndërtuar me frymë të brishtë, por me palcë të thellë, figurat artistike nuk janë stoli mbi vargje, ato janë vetë trupi, vetë qenia e saj. Ato nuk shërbejnë për të ndriçuar botën, por për të përjetuar errësirën me dritëzë të brendshme, për ta ndjerë jetën si shije, si frikë, si mungesë, si një gjurmë fëmijërie që përpiqet të mos humbasë. Në këtë poezi, figurat nuk janë zbukurim, por nyje të shpirtit ku ndalet drita e përjetimit. Ato nuk tregojnë, por përjetojnë. Kështu pra, le ti lexojmë me radhë:

1. Simbolin që shfaqet si gur i heshtur i ekzistencës. Poezia është e tejmbushur me simbolikë që dridhet ngadalë, pa e ngritur zërin. Qysh në vargun e parë: “nata është një zebër largpamëse” nata simbolizon paqartësinë e jetës, errësirën e rritjes, ndërsa “zebra”  me vijat e saj të bardha dhe të zeza, bëhet një simbol për kontrastin midis fëmijërisë dhe rritjes, midis gëzimit të dikurshëm dhe ndjesisë së humbjes. Zebra është gjithashtu një kafshë që nuk zbutet lehtë, ashtu si kujtesa që s’e sjell dot plotësisht mbrapsht.

Një tjetër simbol i fuqishëm është merkuri:“sëmbimi sferëmerkurtë në shtrojat e mallit tim”. Merkuri, që nuk oksidohet sipas kimisë, simbolizon diçka që nuk vdes, por që gjithsesi dhimbshëm ndryshket brenda poeteshës. Ai përfaqëson kujtimin që nuk shkatërrohet, por gërryen ngadalë, një simbol ekzistencial ky për ndjesitë që mbijetojnë përtej ligjeve të logjikës.

2. Metafora  shfaqet dhe është  gjuha e ndërgjegjes postmoderne.Në këtë poezi, metaforat nuk shërbejnë për të përkthyer botën, por për ta shpikur atë rishtas, si në vargjet: “frikën / pishtar / në barkun e shpellës me kthesa që ndante botët”. Këtu, frika e fëmijërisë kthehet në pishtar, pra, në dritë, në mjet për të zbuluar të panjohurën. Por shpella është bark, një vend i ngrohtë, por i errët, një vend lindjeje dhe ndarjeje. Kështu metafora ndërton një realitet të brendshëm, ku çdo imazh është një gjendje dhe çdo hapësirë një simbol i vetvetes.

Në mënyrë postmoderne, metafora nuk shpjegon, por përhumb, si te vargjet:“të ruajtur një llambushkëze në nyjën e dytë / djathtas / të harresës”. Këtu kujtesa nuk është më mendje, por mish. Ajo ka formë qelize, vendoset në nyjë, ruhet si dritëz. Metafora e bën kujtesën trupore, një lëndë që digjet lehtë, por s’vdes kurrë plotësisht. Dhe kjo është thellësisht ekzistenciale.

3. Personifikimi shfaqet si  gjendje emocionale të trupëzuara. Në këtë poezi, ndjenjat marrin fytyra, koha flet, heshtja ka shije, reja ka panik. Kjo nuk është një teknikë, është mënyra se si bota e brendshme bëhet e dukshme:“renë që e ka zënë krizë paniku para semaforit me shigjetën sy-blertë të largimit”. Reja, një simbol i kalimtarisë është tani një qenie që frikësohet, që ngurron të ecë përpara. Ky personifikim shërben si shprehje postmoderne e ndjesisë së bllokimit, një botë që nuk ecën më, ku gjithçka është në krizë, edhe vetë elementët e natyrës.

Një tjetër shembull i fuqishëm është:“hënëza mbi mjekër luan kartën djallëzore të mallit” Kjo hënë e vogël mbi fytyrë bëhet një lojtare e heshtur e ndjenjave, e mall-it që s’të lë të jesh i qetë. Është përfytyrimi i një realiteti emocional që ka marrë formë dhe karakter, një teknikë që i jep ndjesive një vend në trup.

4. Imazhi  është në thelb një  shpërfaqje e ndjenjës në trajtë të lëngshme. Poezia nuk ndërton skena, por gjendje vizuale të shpërndara si fragmente kujtese. Kjo e bën atë postmoderne, nuk ka fillim, mes e fund, por ka copëza ndjesish të mbështjella me ngjyra, forma, tinguj. Imazhet: “balona xhufka-shpupurisur”, “ylli i territ që ishte ylber”,“selfie i ruajtur në nyjën e harresës” nuk duan të bindin mendjen, por të tronditin ndjesinë. Ato janë të çuditshme, të ngjashme me ëndrrat, dhe kjo është tipike për poezinë ekzistenci-ale: të paraqesë jetën si ndjesi, jo si rend..

Të gjitha këto figura bëhen gjuhë e shpirtit që kërkon të mbijetojë në rrjedhën e kohës, dhe janë dëshmi se kjo poezi është një lutje postmoderne, një vetëdije ekzistenciale, që nuk pyet çfarë jemi, por a kemi mbetur ende gjë prej asaj që ishim dikur: “duhet padyshim të kesh mbetur ende e vogël/si në selfie-in tend/që më përçon kujtesa ime proteinike...”. Përtej figurave dhe përjetimit, kjo poezi meriton të shihet edhe në kontekstin më të gjerë të letërsisë shqipe bashkëkohore, si një zë që sjell diçka të re.

VI-Poezia“Ndoshta për vogëlushët që ishim dikur” vjen si një zë i veçantë në korin e zërave poetikë në letërsinë shqipe. Ajo depërton në kujtesën e lexuesit përmes një ligjërimi të zbutur, të shpërthyer nga brendësia, ku poezia ngjan më tepër me një kujtim të ndjeshëm sesa me një rrëfim klasik. Poetja i jep përparësi atmosferës përpara fabulës, ndjesisë përpara racionales, çka përbën një risi strukturore dhe filozofike në poezinë shqipe të viteve të fundit. Në vend të një lirike që përpiqet të dëshmojë apo të shpjegojë botën, ajo ofron një përjetim të qetë, por të thellë, të asaj që nuk mund të thuhet ndryshe veçse në poezi. Ajo flet me fjalë shpirti e zemre bashkë, nxjerrë nga brendësia e saj në formë vargjesh, duke prurë një sërë risish në poetikën shqipe.

1. Poezia flet për ndjesinë më shumë se për ngjarjen, ajo  s’ka nevojë për narrativë. Ajo nuk ka fillim, kulm e përfundim, ajo ndodh në mënyrë të padukshme, si një erë e brendshme që rrëshqet nëpër kujtesë. Ajo është një lëvizje e fshehtë e ndjesive që përpiqen të formësohen në fjalë, por shpesh ndalen në buzë të heshtjes.

“ti shtrin një tabak[1] të ajkët letre

pa ditur se është sëmbimi sferëmerkurtë

në shtrojat e mallit tim.”

Kjo ndjeshmëri vjen pa shpjegim, pa arsyetim, thjesht si një prani që kapërcen gjuhën. Ngjarja, nëse ekziston, është në sfond, sepse qëllimi nuk është të tregojë, por të përjetohet.

2. Kujtesa në poezinë e saj është organike, jo e rrëfyer, duke shfaqur kështu risinë tjetër,  mënyrën se si e përdor kujtesën. Ajo nuk e shikon të shkuarën si diçka të përfunduar, por si një lëng që rrjedh në inde. E shkuara nuk përshkruhet, por ndjehet në çdo varg, si një dritë e zbehur që rri pezull sit e vargjet: “duhet padyshim të kesh mbetur ende e vogël/si në selfie-in tënd që më përçon kujtesa ime proteinike” Kujtesa nuk është dokument. Ajo është pjesë trupi, një “llambushkëze” e fshehur në “nyjën e dytë djathtas të harresës.” Kjo shndërrim i kujtesës në materie intime është një nga zërat më origjinalë që ka sjellë në poezinë shqipe.

3. Fjalori poetik është një përzierje intime e gjuhës së përditshme dhe termave të pa-natyrshëm poetikisht, duke prurë me këtë një risi më vete, një gjuhe hibride, ku  ajo bashkon termat teknikë, shkencorë, me fjalorin emocional dhe intuitiv. Kjo përbën një kontrast që, në vend të krijojë ftohtësi, gjeneron një tension të ri poetik.

“pa le të thoshte mësuesja e kimisë/se merkuri vetëm oksidohet/unë e shoh që kullon kuqësirë dhe pritje.” Termat “sferëmerkurtë”, “proteinike”, “oksidohet” e shumë të tjerë nuk përdoren për të treguar njohuri, por për të shpërfaqur ndjesinë në një mënyrë jo të zakonshme ndërkohë që përmendja e “mësuesja e kimisë” I bën tepër të natyrëshme në vargun poetik. Ato krijojnë një lloj poezish të laboratorit të brendshëm, ku trupi, kimia dhe ndjesia janë të pandashme.

4. Poezia e Hysit nuk kërkon kuptim, por praninë e lexuesit në ndjesinë që ajo lë. Kjo është ndoshta përmbysja më e madhe që sjell Hysi në poetikën tonë. Poezia e saj nuk është një udhë për të kuptuar diçka, por një hapësirë për të qenë me diçka, me mungesën, me pritjen, me fëmijërinë që s’është më, por gjithsesi nuk është zhdukur.

Vargu: “sikur diçka ke harruar/por s’di çfarë.”  nuk është varg që kërkon të zgjedhë një enigmë. Përkundrazi, është varg që e lë enigmën të jetojë brenda lexuesit, si një grimcë që nuk kërkon përgjigje, por bashkëqëndrim.

5. Kohët në poezinë e saj janë të përmbysura, si ëndrrat që nuk dinë nëse janë të shkuara apo të ardhme. Hysi fshin vijën ndarëse mes kohëve. Ajo është një poete që e shikon fëmijërinë si të tashme dhe veten si një tjetër që po e pret në një ekran të kohës.

Te vargjet: “kam frikë të të gjej/të të thërras në ndonjë ekran me emrin libër dhe fytyra” e shkuara nuk është e shkuar. Ajo ka mundësi të kthehet, jo si realitet, por si ndjesi që nuk ka vdekur. Në këtë mënyrë, poezia e saj i bën kohët të rrjedhin mbi njëra-tjetrën, duke krijuar një përjetësi intime, një “mbrëmje të ringrohur në furrë mikrovalësh.” Kjo poezi nuk e kërkon lexuesin që të kuptojë, por që të ndalojë pak mbi veten. Sepse ndoshta, aty ku ndjenja bëhet llambushkë, jemi ende ne, vogëlushët që ishim dikur.

Pa bujë, por me një zë që buron nga thellësitë e ndjesisë, Armela Hysi arrin të ngrejë një poezi që nuk ka nevojë të shpallë veten si moderne apo postmoderne, sepse e tillë është në vetë thelbin e saj. Ajo nuk ndjek një paradigmë poetike, por e ndërton atë nga brenda: me fragmente fëmijërie të ruajtura si dritë në nyje të kujtesës, me figura që s’kanë ekzistuar, por kanë qenë gjithmonë aty, me një ligjërim që s’ka frikë të rrokë absurden, vetminë, heshtjen dhe çudinë e ekzistencës.

Në një kohë kur poezia shpesh tronditet nga formalizmi, Armela Hysi risjell përjetimin si qendër graviteti të artit, një përjetim që flet me simbole që lëvizin, me imazhe që dridhen si hijet e një dite që s’ka orë, por ka ndriçim. Kjo poezi mund të vendoset krah për krah me përpjekjet më të ndjeshme të postmodernizmit europian, aty ku fjala nuk e dominon botën, por e ndjek me kujdesin e një fëmije që numëron yjet me gishta, nga frika se mos i tretet qielli. Dhe në këtë përulësi të fjalës, që nuk vjen nga pakuptimi, por nga ndjenja, qëndron merita më e madhe e saj: ajo sjell një poezi që nuk ngjan me askënd, por flet për të gjithë.

 

Sarandë, më korrik 2025

 

 

ndoshta për vogëlushet që ishim dikur

 

ndoshta për vogëlushet që ishim dikur

ndoshta për rritjen që përgjon

(ndoshta për ty e për një Teuta S.)

 

nata është një zebër largpamëse.

 

ti shtrin një tabak të ajkët letre

pa ditur se është

sëmbimi sferëmerkurtë në shtrojat

e mallit tim.

bën një balonë xhufka-shpupurisur

ujdhesë për ditët kur ndiznim

frikën

pishtar

në barkun e shpellës me kthesa

që ndante botët. harku i territ

qe ylberi ynë i kapërcyer në një

metaforë përtypëse

– rigon sot

në sferën time që ndryshket

pa le të thoshte mësuesja e kimisë

se merkuri vetëm oksidohet

unë e shoh që kullon kuqësirë

dhe pritje.

 

kur qaj shumë

 

kur qaj shumë zvogëlohet

 

pres të ketë humbur

si atëherë kur ishim fëmijë

por rishfaqet

në qindra gogëlza që gjejnë njëra-tjetrën dhe

derdhen përqafjes.

 

ti duhet të jesh ende fëmijë.

 

duhet padyshim të kesh mbetur ende e vogël

si në selfie-in tënd

që më përçon kujtesa ime proteinike

ruajtur një llambushkëze në nyjën e dytë

djathtas

të harresës.

kam frikë të të gjej të të pyes

të të thërras në ndonjë ekran me emrin libër

dhe fytyra

se mos ndoshta – s'ma ha shumë mendja – po

ndoshta dhe je rritur

 

e je bërë një moshë me mua

shndërruar në një tretësirë të panjohur.

 

tek mbledh buzët

e bëhesh serioze

hënëza mbi mjekër luan kartën djallëzore

të mallit

ka shije të veçantë heshtjeje

kohe

të mbrëmshme

ringrohur në furrë mikrovalësh.

nënqesh me renë që e ka zënë krizë paniku

para semaforit me shigjetën sy-blertë

të largimit

dhe ka ndaluar qarkullimin

paradites së mardhur

sikur

asgjë s'ka të bëj me ty

as qielli mbushur me balona

 

sikur diçka ke harruar por s'di çfarë.

 

16 prill 2016

---

[1] Tabak; një letër që është bazë e një balone letre që e ngrenë fëmijët në ajër nëpër kodrina, duke e mbajtur me një fill peri.

 

LEXIM. FILOZOFIK  I POEZISË “Burrat e mirë kthehen” nga Odise Kote

Nga Timo Mërkuri

Në një kohë kur mitet janë zbehur dhe heronjtë nuk kthehen më të lavdishëm, poezia “Burrat e mirë kthehen” e Odise Kotes vjen si një psalm i qetë e i dhimbshëm për njeriun që nuk matet më me fitore, por me dinjitetin e humbjes. Është një poezi që flet në gjuhën e esencave të jetës: dhimbja, paqja, dashuria, harresa, shpresa. Ajo nuk kërkon të ndërtojë monumente, por të zbulojë hijen nën dritë. Ky lexim synon të ndjekë fijet e fshehta filozofike që përshkojnë vargjet, jo me ftohtësinë e analizës, por me frymëmarrjen e një meditimi poetik.

1. Burrat e mirë nuk kthehen gjithmone ngadhnjimtarë sepse jeta nuk është një epikë lineare. Vargu që hap dhe mbyll strofat si një refren tronditës - "Jo gjithmonë burrat e mirë kthehen ngadhnjimtarë" vendos në pikëpyetje mitin e kthimit heroik. Ky është një Odise, ndryshe, i përmbysur mund të themi ku rruga nuk përfundon me lavdi, por shpesh me baltë, me fushë të rrahur nga era, me “plagë të mahisura që bëjnë gjumë si deti në zheg të verës.”

Kjo përmbysje e ligjëratës heroike ka një jehonë ekzistenciale: njeriu i mirë nuk është imun ndaj dështimit. Kthimi i tij nuk është një hyrje në qytetin triumfator, por një rikthim në një realitet të papërsosur, ku madje edhe lulja e shpirtit çel “midis ferrës”. Poeti këtu nuk shpall disfatë, por hedh poshtë skemat e thjeshta ku e mira ngadhënjen dhe e keqja shkatërrohet. Jeta është më komplekse, më e përkulshme se kaq.

2. Drita e shpirtit nuk është përjashtim i errësirës, por mund nëpër atë. Kur thuhet: “drita e shpirtit dhe jo errësira, lë errësirën pas”, kemi një përkthim poetik të një mendimi gnostik: drita e vërtetë nuk qëndron përtej errësirës, por lind nëpër të. Nuk ka kthim të mirëfilltë pa kaluar nëpër një natë shpirtërore, për të rilindur më pas shpirtërisht. Edhe burrat e mirë, për të qenë të tillë, nuk shmangin humnerën, por e kalojnë atë me barrën e butësisë.

Kjo dritë nuk është ndriçim mitik, por një gjendje e brendshme që formësohet mes plagësh, në heshtje, në përballje. Është dritë që nuk ndrit për të tjerët, por për të mos u shuar vetja.

3. Paqja është më e shtrenjtë se lufta dhe shpesh është e pamundur. Këtu poeti përmend Homerin, por e zhvesh nga heroizmi për ta sjellë në tokë si një dëshmitar të dhimbjes:

“Homeri shkruan: paqja do luftë më shumë se një dekadë, / ku vdesin gjithë të dashurit e Troja shkrumbohet.”

Paqja këtu nuk është një pushim nga lufta, por rezultati i një dhimbjeje që përfshin të gjithë. Kjo është një tezë filozofike e rëndë: paqja e vërtetë nuk është paqja që fitohet, por ajo që nuk vjen kurrë - sepse kërkon flijim total. Çdo paqe e arritur ngjan “fantazi e lindur nga lëndë tradhtare”. Një meditim i thellë mbi faktin që e mira mund të ndërtohet mbi heshtje, kompromise, e nganjëherë edhe padrejtësi.

4. Dashuria është ajo që heq dorë nga urrejtja dhe nuk kërkon që të fitojë. Ky ndoshta është zbulimi, gjetja apo krijimi më i madh i Kotes në këtë poezi. Në vargun final, poeti shpalos përfundimin më njerëzor dhe më hyjnor të poezisë: “harrojnë urrejtjen, dashuria bën diçka të tillë …”

Kjo është zemra filozofike e vargjeve. Dashuria është ajo që çliron nga nevoja për të fituar, për të pasur të drejtë, për të kthehet si triumfator. Dashuria shlyen dualizmin fitore-humbje dhe e vendos njeriun në një tjetër koordinatë: të të kuptuarit dhe pranimit.

Burrat e mirë nuk kthehen gjithmonë ngadhnjimtarë, sepse ata që dashurojnë, nuk kërkojnë më ngadhënjimin. Dashuria nuk njeh duel, por vetëm vetëflijim. Dhe kjo është fitorja më e madhe që nuk njihet si e tillë.

5..Intermexo

Në këtë poezi, Odise Kote nuk përpiqet të rindërtojë mitin e heroit, por ta shkatërrojë për të shpëtuar njeriun. “Burrat e mirë” nuk janë statuja, por qenie që bien, që mund të mos kthehen, ose të kthehen pa lavdi. E megjithatë, është kthimi i tyre i heshtur, jo triumfi, që jep shpresë. Në një botë ku “lumturia e kulluar ekziston veç në plastikën rozë”, janë burrat e mire, ata të rrënuar, të heshtur, të dashur, që mbajnë peshën e njerëzores mbi shpinë.

Sepse heronjtë e vërtetë nuk i njihni kur shfaqen, por kur mungojnë. Dhe kthimi i tyre, edhe pa zë, është kthim i dritës që zgjedh të mos bëjë zhurmë.

6. Po pse Kote na sjell një temë të tillë. Arsyeja është e thjeshtë dhe e dukshme: Burrat e mirë kthehen dhe sot pa zhurmë, pa lavdi, por me plagë dhe nuk kërkojnë medalje, por vetëm paqen familjare dhe dashurinë e saj.

 Realisht në kohët tona të turbullta, ku fitoret matin vlerën në “klikime” dhe burrat e zhurmshëm shpallen heronj përmes tyre dhe retorikës, burrat e mirë kthehen në heshtje. Kthehen nga beteja të brendshme që nuk i njeh askush, me fytyrën e lodhur nga net pa gjumë, me shpirtin që ka zgjedhur të mos urrejë. Nuk janë të pëlqyeshëm, nuk janë të dukshëm. Janë ata që heshtin kur mund të shpërthejnë, që ndihmojnë kur mund të largohen, që falin edhe kur nuk i kërkon askush falje.

Në këtë botë të papërsosur dhe “tinzare”, siç e quan poeti, burrat e mirë janë prani që nuk shitet. Ata nuk kthehen për të treguar plagët, por i mbartin si gurë të shenjtë. Ata janë baballarë që mbajnë barrën e kohës, mësues që ndriçojnë rrugë pa skenë, punëtorë të zakonshëm që ringrejnë shtëpi pas rrënojave, poetë që nuk lexohen, por që vazhdojnë të shkruajnë.

Ata janë të njëjtët burrat e mirë që poeti i ngre në vargje, vetëm se sot nuk i presin qytetet me kurora, por i pret një tjetër shkreti: harresa. E megjithatë, ata kthehen - jo për të marrë, por për të dhënë.

Kthehen sepse dashuria “bën diçka të tillë”.Në një botë ku “lumturia e kulluar ekziston veç në plastikën rozë”, kthimi i burrave të mirë është si lulja e bardhë që çel në ferrë - nuk ndryshon peizazhin, por i jep atij kuptim. Dhe kuptimi është gjithmonë një kthim: kthim te njeriu. Ka shumë burra të tillë që kthehen, por janë të pakët ata që i shohin.

Sarandë, më 20 korrik 2025

Burrat e mirë kthehen ...

Jo gjithmonë burrat e mirë kthehen  ngadhnjimtarë,

ka erë fshikulluese fusha dhe baltë tejendanë.

Kodrave me kamxhik shtrengate rrihen muzgjet,

Dhe pengjet ulërasin si ujqër të bardhë.

 

Plag' e mahisur bën gjumë si deti n'zheg

t'verës.

Jo gjithmonë burrat e mirë kthehen  ngadhnjimtarë.

Si lulja që sjell gaz, fshehur aty midis ferrës,

drita e shpirtit  dhe jo erresira, lë errësirën pas.

 

Jo gjithmonë burrat e mirë kthehen  ngadhnjimtarë.

Çfarë thotë botë e fabulës për paqen që flijohet?

Homeri shkruan: paqja do luftë më shumë se një dekadë,

ku vdesin gjithë të dashurit e Troja shkrumbohet.

 

Lumturi e kulluar ekziston veç në plastikën rozë,

në këtë botën tonë të papërsosur e tinzare.

Burrat e mirë, ngadhnjimtarë nuk kthehen gjithmonë,

e paqja ngjan fantazi e lindur nga lëndë tradhëtare.

 

Nuk kthehen gjithmonë ngadhnjimtarë burrat e mirë,

harrojnë urrejtjen, dashuria bën diçka të tillë ...

 ANTIGONA JEMI NE - NGA SOFOKLIU TE MARTIKO

Lexim filozofik i poezisë “Antigona” të Robert Martikos

Nga Timo Mërkuri

Ka figura që nuk i përkasin vetëm epokës së tyre, por ngjiten në përmasën e mitit të gjallë, sepse na bëjnë të pyesim veten se kush jemi dhe çfarë duhet të jemi përballë padrejtësisë. Në agimet e tragjedisë antike, kur fjala lindte si orakull nga goja e poetëve , një emër u ngjit në panteonin e ndërgjegjes njerëzore: Antigona, duke marrë shkas nga tragjedia e Sofokliut me të njëjtin emër, shfaqur në konkursin dramatik të “Dioniseve të mëdha” në Athinë në vitin 441 p.e.s. Për të kuptuar konfliktin dhe thelbin e poezisë duhet të dimë se: Poliniku dhe Eteokli ishin dy vëllezër, bij të Edipit dhe Jokastës, pra vëllezërit e Antigonës, dhe në qendër të konfliktit të tyre qëndron pushteti mbi qytetin e Tebës. Pas largimit tragjik të Edipit nga froni i Tebës, dy djemtë e tij, Poliniku dhe Eteokli, ranë dakord që: do të qeverisnin Tebën me radhë, duke ndërruar pushtetin çdo vit. Mirëpo, kur mbaroi viti i parë i mbretërimit të Eteoklit, ai nuk pranoi ta dorëzonte fronin, duke thyer kështu marrëveshjen. I përjashtuar dhe i poshtëruar, Poliniku u largua nga Teba dhe shkoi në Argos, ku u martua me vajzën e mbretit Adrast dhe formoi një aleancë ushtarake, të njohur si: “Shtatë kundër Tebës” një koalicion i shtatë prijësve që do sulmonin qytetin për ta rrëzuar Eteoklin, trajtuar dhe nga Eskili në tragjedinë e tij “Të shtatë kundër Tebës” në vitin 467 p.e.s.. Në betejën në fjalë të dy vëllezërit e Antigonës vriten nga duart e njëri-tjetrit, përballë mureve të qytetit. Duke përfituar nga rasti,pushtetin në Tebë e merr Kreonti, xhaxhai i tyre, i cili shpall me dekret: Eteokli të nderohet si mbrojtës i qytetit, ndërsa Poliniku të mos varroset, sepse konsiderohet armik dhe tradhtar. Është pikërisht ky dekret i Kreontit që sjell rebelimin e Antigonës në tragjedinë e Sofokliut, dhe që pasqyrohet në poezinë e Robert Martikos:"Kur varri u ndalua,/duart e saj e hapën dheun –/jo për lavdi,/por për dashuri."

Të kuptojmë një gjë: konflikti i Antigonës me mbretin është një simbol i tragjedisë politike dhe etike, ku dëshira për pushtet shkatërron familjen dhe qytetin, dhe ku zemra e një motre ngrihet mbi urrejtjen dhe ligjin, siç e thotë me frymë filozofike poezia: “Ka diçka më të vjetër se frika,/më të fortë se pushteti,/më të shenjtë se çdo dekret.” Sofokliu, ky mjeshtër i tragjedisë, nuk na dha vetëm një histori gjaku dhe dekretesh, por një pyetje që tingëllon deri sot: “Cili është kufiri i ligjit përballë së drejtës natyrore të njëriut?”

I-Robert Martiko, me një gjuhë të thjeshtë e të kthjellët poetike, e risjell këtë figurë jo si një legjendë të lashtë, por si një ndërgjegje që na flet edhe sot. Në poezinë e tij, Antigona nuk është e lavdishme, është e thellë. Nuk është triumfuese, por e ndriçuar nga humbja. Dhe mbi të gjitha – është njerëzore.

1. Antigona nuk është thjesht figurë tragjike, ajo është ndërgjegja e lartë njerëzore. Martiko nuk e nis portretin e saj me gjenealogji, me histori të mbretërve apo me fat të rëndë. Ai e nis nga ajo që e bën vërtet të paharrueshme: zemra e saj që nuk mund të heshtte:“Ishte vetëm një zemër / që nuk mund të duronte më heshtjen”. Antigona nuk reagon sepse është trime. As sepse do të lavdërohet. Ajo reagon sepse diçka brenda saj nuk e lejon të heshtë përballë padrejtësisë. Kjo zemër është simbol i ndërgjegjes së pastër, i asaj zëri të thellë që filozofi Kant e quajti ligj moral; një ndjenjë detyre që nuk vjen nga jashtë, por që është e rrënjosur në qenien tonë.

Ajo është njeriu që nuk e sheh drejtësinë si një urdhër, por si një thirrje të brendshme:

“por nga një zë i thellë brenda vetes

që i tha:

‘Ka diçka më të vjetër se frika,

më të fortë se pushteti,

më të shenjtë se çdo dekret.’”

Ky është ligji natyror, ai që ekziston para çdo shteti, para çdo pushteti, para çdo ligji të shkruar. Dhe Antigona është përfaqësuesja e përjetshme e tij. Ajo e di se nuk ka lavdi në varrosje, por ka dashuri. Dashuri që kthehet në drejtësi.

2. Mirëpo kur ligji humbet ndjesinë, është ndërgjegjja ajo që merr fronin e shpirtit. Në këtë poezi ligji është i verbër, i ftohtë, është një urdhër që nuk ndjen, thua se është thjeshtë një gur mbi të cilin janë shkruar ca fjalë. Dhe kur ligji bëhet kështu, ai pushon së qeni drejtësi. Ndaj dhe Martiko shkruan:

“Kur ligji u bë i verbër,

e drejtësia – urdhër pa ndjesi”

Kjo është ajo që filozofët si Ciceroni, do ta quajnë krizë e etikës shtetërore, kur pushteti fillon të harrojë njeriun dhe të adhurojë formën. Pikërisht në këtë çast, vlera e Antigonës bëhet universale: ajo nuk e pranon këtë zbrazëti ndjesore të ligjit. Realisht ajo nuk sfidon për të fituar, por për të mos humbur veten:

“Nuk e theu urdhrin për krenari,

as për famë”

Kur mbreti urdhëron, ajo nuk ulet. Kur britma kërkon bindje, ajo ngrihet. Sepse në zemrën e saj, drejtësia nuk është çështje frike. Ajo është kujdes, është ndjesi për tjetrit, edhe në vdekje, është mbi të gjitha dashuria e motrës për vëllanë, një ndjenjë universale e pazbehëshme nga shkaku dhe pasoja:

“Kur varri u ndalua,

duart e saj e hapën dheun –

jo për lavdi,

por për dashuri.”

Ky varg është thellësisht filozofik: sepse dashuria, në këtë rast dashuria e motrës, nuk është thjesht ndjenjë, por akt etik. Është kujdesi që sfidon dhunën, një ide e përqafuar edhe nga filozofia ekzistencialiste dhe ajo kristiane.

3. Humbja e Antigonës nuk vlerësohet si një dështim, por si një formë e lartë fitorjeje morale. Në fund Antigona nuk shpëton, e burgosur në një shpellë ajo var veten, duke humbur gjithçka: jetën, të ardhmen, të drejtën për të dashur dhe për të jetuar. Por në poezinë e Martikos, kjo humbje nuk është fund, ajo shndrohet në dritë. Dhe kjo është pikërisht filozofia e thellë që mbart poezia e Robert Martikos: Antigona nuk humbi, ajo u flijua, por nuk u shua. Ajo u ngjit në përmasën e simbolit, dhe humbja e saj nuk u shkrua me shkronja zie, por me dritën e ndërgjegjes njerëzore që kalon përtej kufijve të jetës biologjike. Në vargjet:

“Humbi gjithçka.

Por humbja e saj

nuk u tret.

U bë një dritë që s’fiket,

një kujtesë e qartë..[1].”

poeti rikthen Antigonën në amshim, jo si të vdekur, por si mbretëreshë morale, që mbretëron mbi frikën, pushtetin dhe padrejtësinë, sepse ka pasur guximin të mos heshtë kur drejtësia u kthye në urdhër pa ndjesi. Pikërisht ky transformim nga viktimë në dritë, nga e gjallë në frymë, është thelbi i filozofisë së shpirtit të lirë, që nuk pranon të nënshtrohet, por bëhet zë që vazhdon të kumbojë për brezat, dhe kjo është pikërisht ajo që poezia thekson me forcë:

“Kur ligji harron zemrën,

ndërgjegjja e paqetësuar

ngjitet mbi fron –

dhe bëhet mbretëreshë.”

Në një botë ku urdhrat shpesh zënë vendin e zërit të brendshëm, figura e Antigonës na kujton se drejtësia nuk është forcë, por ndjenjë e rrënjosur thellë në qenien njerëzore. Realisht Antigona nuk humbi, ajo ngadhënjeu përmes humbjes, dhe në përmasën poetike, ajo u bë dritë për të gjithë ata që jetojnë me zemër e ndërgjegje. Kjo është ajo fitore e heshtur, por e përjetshme, që vetëm shpirtërat e mëdhenj mund ta arrijnë.

Duhet të kujtojmë se në filozofinë tragjike dhe në mendimin ekzistencialist, figura si Antigona nuk vlerësohen nga rezultati material i veprimit të tyre, por nga qëndrimi. Nga vetë akti i qëndresës morale.Poeti thotë që: “humbja e saj/../ u bë një dritë që s’fiket”, por pikërisht kjo dritë bëhet e përjetëshme sepse është e pastruar nga interest dhe për këtë arsye është e shenjtëruar. Pra ajo humbi gjithçka në jetë, por fitoi përjetësinë si dritë. Kjo përjetësi nuk është as lavdi publike, as emër në histori. Është kujtesa etike e njerëzimit:

“një kujtesë e qartë:

Kur ligji harron zemrën,

ndërgjegjja e paqetësuar

ngjitet mbi fron –

Ky varg është kulmi filozofik i poezisë. Ai shpall revolucionin e qetë të ndërgjegjes, e cila në mungesë të drejtësisë, ngrihet si një sovrane e heshtur. Mbretëria e ndërgjegjes nuk ka ushtarë, nuk ka ligje të shkruara, por ka një forcë që nuk shkatërrohet: të vërtetën që buron nga brenda njeriut.

Martiko nuk e lexon Antigonën si një figurë të së kaluarës antike, por e thërret në një botë moderne, ku pushteti ende përplaset me ndjesinë, ku ligji shpesh harrohet të matet me zemrën. Kjo poezi është një poezi e ndërgjegjes, himn i dashurisë që sfidon verbërinë, dhe mbi të gjitha, një thirrje që të mos harrojmë se ka diçka më të vjetër se frika.

“Ka diçka më të vjetër se frika,

më të fortë se pushteti,

më të shenjtë se çdo dekret.”

Në këtë dritë, Antigona nuk është vetëm një figurë e tragjedisë së lashtë, por mësuese e përhershme e të drejtës së njeriut për të mos heshtur, për të dashur, për të sfiduar një ligj që mohon shpirtin. Në fund, vërtet që ajo humbi, por në humbjen e saj, njeriu fitoi një busull morali, një kujtesë të qartë se kur zemra dhe ligji ndahen, duhet zgjedhur zemra. Ky është leximi filozofik që Martiko na e lë si testament të një ndërgjegjeje që nuk u përkul, dhe që me heshtjen e saj, foli më fort se çdo pushtet.

II-Kur poezia risjell figura të lashta, ajo nuk bën vetëm një rikujtim, ajo e rindërton shpirtin e tyre në gjuhën e kohës sonë. Poezia “Antigona” e Robert Martikos ka një qasje thellësisht bashkëkohore, sepse ajo nuk është thjesht një rikujtim i një figure klasike, por një reflektim mbi dilemën morale që mbetet gjithmonë e gjallë në kohët moderne: ç’duhet të bëjmë kur ligji është i padrejtë, kur urdhri bie ndesh me ndërgjegjen, kur zyrtarizmi mohon ndjeshmërinë njerëzore?

1. Në se tragjedia e Sofokliut shtronte problem të qytet shtetit të Athinës në kohën e Perikliut, pikërisht në kulmin e zhvillimeve demokratike, poezia flet për krizën morale të kohës sonë. Në shumë shoqëri moderne, ligji shpesh shndërrohet në një instrument të ftohtë, që funksionon me rregulla teknike por pa zemër, pa dashuri, pa kujdes për individin. Ndaj Martiko shkruan: “Kur ligji u bë i verbër,/e drejtësia – urdhër pa ndjesi”.

Kjo është një pamje që e njohim shumë mirë sidomos ne shqiptarët: vendime politike që nuk e dëgjojnë shpirtin e njeriut, por që bazohen në disa parime të ftohta, vendime burokratike që cënojnë njeriun. Hapni TV e dëgjoni dhe kini për tu bindur menjëherë. Unw ju them se kemi shumw nevojë ta dëgjojmë zërin e Antigonës sot, jo si tragjedi e largët, por si thirrje për të mos lejuar që ligji të harrojë fytyrën e njeriut.” Poezia e Martikos bëhet pasqyrë e një bote ku ligji i ftohtë ka nevojë për ngrohtësinë e shpirtit njerëzor, të dashurisë njerëzore.

2. Poezia flet për kurajën civile, e nevojshme më shumë se kurrë sot dhe sidomos në vendin tonë, që ka trashëguar një kulturë ligjore diktatoriale. Kjo është arsyeja që sot, kur shpesh mbizotëron konformizmi, ku heshtja shpërblehet dhe fjala e lirë ndëshkohet, veprimi i Antigonës është një metaforë dhe ftesë për guximin civil, për ata që sfidojnë padrejtësinë jo për interes, por për drejtësi, sit e vargjet: “Nuk e theu urdhrin për krenari,/as për famë,/por nga një zë i thellë brenda vetes” Reagimi I Antigonës është e njëjta zgjidhje morale që kërkohet prej individit sot për të thënë jo, kur përballë ka një sistem të padrejtë, qoftë ai shtetëror, social apo edhe kulturor.

3. Në kohën e teknologjisë, automatizimit, dhe ligjeve të verbra të fitimit, Antigona e Martikos na kujton se njeriu nuk është makinë, por qenie me ndjesi, me përgjegjësi dhe me aftësinë për të thënë “jo” ndaj padrejtësisë, “ndërgjegjja e paqetësuar/ngjitet mbi fron –/dhe bëhet mbretëreshë” Kjo është një qasje etike aktuale: kur institucionet dështojnë, kur sistemi shurdhohet, ndërgjegjja njerëzore duhet të ngrihet mbi çdo pushtet.

Poezia e Martikos është një poezi që na kërkon përgjigje personale sot. Shpesh pyesim “çfarë është e drejtë?” dhe “a duhet të bindem kur shoh padrejtësi, apo të kundërveproj?”, dhe poezia nuk jep një zgjidhje teknike, por një thirrje të qartë: dëgjoje ndërgjegjen. Sepse në fund, siç thotë poeti: “U bë një kujtesë e qartë:/Kur ligji harron zemrën...”. Në këtë dritë, poezia është më shumë se kujtesë, është sfidë, ftesë, ndërgjegjësim. Një thirrje që nuk ka humbur forcën e saj në shekuj, por që në kohën tonë bëhet edhe më urgjente. Po të heshtim sot, do të humbasim jo vetëm të drejtën, por edhe zemrën që na bën njerëz. Antigona nuk është kujtim: ajo është vetë kujtesa që nuk pranon të fshihet.

III-Çdo shfaqje e Antigonës nuk është thjesht akt artistic, është pasqyrë ku shohim veten si qytetarë, si motra, si bij e si njerëz që kërkojnë drejtësi.Tragjedia Antigona është shfaqur shpesh në teatrot e kohëve tona, jo vetëm në botë por edhe në Shqipëri. Lind pyetja, pse pati kaq shumë rezonancë me shfaqjen e saj në Athinë, dhe çfarë ndikon në rezonimin e saj që vijon edhe sot? A është dhe poezia e Martikos një rezonim i vlerave të saj filozofike dhe shtim i efektit të dramës në kohën tonë. Sepse drama e Antigonës ka një jetë që luhet në skenë, madje ajo, duke kapërcyer kohën zbret nga amfiteatri i lashtësisë dhe troket në ndërgjegjen e çdo epoke që guxon të pyesë: a është ligji më i fortë se dashuria? më i drejtë se shpirti? Kur Sofokliu e solli në dritë, Athina duartrokiti jo thjesht një vepër, por vetveten në pasqyrë. Ajo e pa veten tek qytetari që flet, tek zëri që s’pranon të heshtë edhe kur ndëshkimi është vdekja.

Qysh atëherë e gjer më sot, çdo shfaqje e Antigonës është një ringjallje e shpirtit qytetar. E kanë luajtur aktorët, por e ka ndjerë publiku, jo si spektator, por si pjesë e dramës. Dhe kjo rezonancë vijon, sepse thelbi i saj është i përhershëm: njeriu përballë pushtetit, ndërgjegjja përballë urdhrit, femra që sfidon heshtjen.

Në këtë kontekst edhe poezia e Martikos vjen si jehonë e këtij thelbi. Nuk e kopjon Antigonën, e ndien, e mishëron në kohën tonë. Me një zë të brendshëm e të qetë, po aq të patundur sa ai i vajzës tebane, Martiko na kujton se Antigona nuk është vetëm emër i largët në libra. Ajo ecën nëpër rrugët tona, në heshtjen e grave që nuk pranojnë padrejtësinë, në burrat që nuk e thonë “po” nga frika, në fëmijët që kërkojnë drejtësi e jo bindje. Në thelb poezia e Martikos është një shtim i dritës së dramës, një përthyerje moderne e shpirtit antigonesk, si të donte të thoshte: Antigona jemi ne, kur zgjedhim të mos nënshtrohemi, kur nderojmë të drejtën përtej ligjit, kur dashuria jonë për njeriun vlen më shumë se frika nga pushteti. Sepse në fund, nuk është ligji ai që na shpëton, por dashuria që nuk lejon asnjë vëlla të mbetet pa varr.

Sarandë, më korrik 2025

ANTIGONA

Nuk ishte burrë,

as mbretëreshë,

as zë profetësh nga lartësitë.

Ishte vetëm një zemër

që nuk mund të duronte më heshtjen,

kur ligji u bë i verbër,

e drejtësia – urdhër pa ndjesi.

Nuk e theu urdhrin për krenari,

as për famë,

por nga një zë i thellë brenda vetes

që i tha:

“Ka diçka më të vjetër se frika,

më të fortë se pushteti,

më të shenjtë se çdo dekret.”

Kur mbreti foli me britma

ajo nuk uli kokën.

Kur varri u ndalua,

duart e saj e hapën dheun –

jo për lavdi,

por për dashuri.

Humbi gjithçka.

Por humbja e saj

nuk u tret.

U bë një dritë që s’fiket,

një kujtesë e qartë:

Kur ligji harron zemrën,

ndërgjegjja e paqetësuar

ngjitet mbi fron –

dhe bëhet mbretëreshë.

[1] Për lexuesin e interesuar mbi fatin e Antigonës më pas po ju rrëfej: Fati i Antigonës pas varrimit të vëllait ishte tragjik dhe i pashmangshëm, por njëkohësisht madhështor në dinjitetin e tij moral.: ajo arrestohet dhe përballet me zemërimin e mbretit Kreont, i cili, për të ruajtur autoritetin e tij dhe për të dhënë një shembull të bindjes ndaj ligjit mbretëror, urdhëron që Antigona të mbyllet e gjallë në një shpellë, një lloj varri i parakohshëm. Në këtë errësirë të heshtur, ku jeta dhe vdekja puqen pa ndarje të qartë, Antigona vendos të vrasë veten. Ajo varet me shallin e saj, duke ruajtur deri në fund lirinë e zgjedhjes dhe ndërgjegjen morale. Siguyrisht që kjo vetëvrasje shkakton një zinxhir tragjedish: Hemoni, i fejuari i saj dhe djali i Kreontit, kur e gjen të vdekur, vret veten mbi trupin e saj. Më pas, edhe gruaja e Kreontit, Euridika, vret veten kur merr vesh për vdekjen e të birit. Në thelb, Antigona humb jetën, por jo betejën e saj morale. Fati i saj mishëron fitoren e ndërgjegjes njerëzore ndaj dhunës së ligjeve pa shpirt. Në fjalët e poezisë së Robert Martikos:"Humbi gjithçka./Por humbja e saj/nuk u tret./U bë një dritë që s’fiket…"Kjo është madhështia tragjike e Antigonës: një vdekje që ndriçon ndërgjegjen.