Timo Merkuri

 

Timo Mërkuri

 

ROMANI “GJIN BARDHELA I ARBËRESH & ETJA E GURËZUAR” HAP NJË EPOKË TË RE NË PROZËN SHQIPE

 

(Rreth romanit “Gjin Bardhela i arbëresh & Etja e gurëzuar” të Anton Nikë Berishës. Botimi i dytë. Shtëpia botuese “Faik Konica” 2024)

 

Në letërsinë shqipe, vijnë herë pas here, disa vepra që nuk kërkojnë të lexohen, por të përjetohen; që nuk rrëfejnë ngjarje, por zbulojnë shtresat më të thella të qenies shqiptare. Një ndër këto vepra të rralla është romani “Gjin Bardhela i arbëresh & Etja e gurëzuar” i Anton Nikë Berishës, një monument letrar që hap një epokë të re në prozën shqipe pse është një roman që nuk ecën mbi truallin e zakonshme të prozës, por fluturon mbi kujtesën kolektive me krahë drite, duke e kthyer rrëfimin në një përmendore kombëtare, në një kërkim të përjetshëm të atdheut të brendshëm, që jeton në qelizat e syve tanë.

Ky roman nuk është një vepër që lexohet, por përjetohet. Ai përfaqëson një nga ngjizjet më të rralla të letërsisë shqipe, duke qenë në të njëjtën kohë poezi, mit, rrëfim, lutje dhe udhëtim shpirtëror. Nuk është një roman në kuptimin e zakonshëm të fjalës, por një rrëfim i ndërlikuar metafizik, ku subjekti është vetë ndërgjegjja e kombit shqiptar në përballje me të kaluarën, të tashmen dhe përjetësinë. Ndërtuar me shenja e simbolikë të këngëve epike, legjendave, riteve e riteve të botës së arbëreshëve të Italisë, ky roman ngjan si një mozaik i ndërtuar me një mori gurësh me ngjyra të ndryshme që i përshtaten më së miri risisë që sjellin. Në këtë mozaik, çdo pjesë është një copëz ylberi që reflekton dritën e historisë dhe dhimbjen e përkatësisë.

Në vijim do të ndalemi në to, me përulje dhe ngazëllim, siç ndalesh përpara një ikone të gjallë.

 

1. Ky roman nuk shfaqet si një produkt gjuhësor ose narrativ i zakonshëm, por si një akt shpirtëror, poetik dhe kulturor, ku gjuha është një ritual i kujtesës, stili është një këngë e ngadaltë lirike dhe epike, ku rrëfimi shkon përtej fjalës, në thelbin e ndjesisë. Kjo lë përshtypjen se romani flet një gjuhë që është, para së gjithash, gjuhë e shpirtit. Ajo gjuha nuk është thjesht një instrument për të treguar; ajo është vetë zanafilla e tregimit. Fjala nuk rrjedh si ujë lumi, por rri pezull si flakë qiriri, e ndezur me kujdes mbi altarët e kujtesës. Stili, në dukje i brishtë, në thelb është trupor dhe solemn, i ngjashëm me mënyrën si gjyshërit arbëresh tregojnë legjendat: ngadalë, me përçartje të ëmbël, me nderim për heshtjen ndërmjet fjalëve. “Flakëza e zbehtë, si përfytyrim i mekur, që vjen nga fundi i fundit të botës, i dridhej para syvet. Drita, gati e shuar, i thërrmohej vijimisht, sikur dikush, me shpatë magjike, e grimconte në pjesë të panjehura.” (f. 15)

a. Fjalitë në roman nuk janë të shkurtra si të një gazete, as të stërzgjatura kot. Ato pulsojnë si vargje poetike, ku çdo presje është frymëmarrje dhe çdo pikë është dritare. Dëgjojmë jo një narrator, por një këngëtar të epokës moderne, që i këndon jo betejave, por lëngatës së shpirtit njerëzor, që endet ndërmjet dy brigjeve: të jetës e të mungesës.

b. Është një roman ku proza lëviz si poezi dhe poezia merr trajtë trupi. Stilistikisht “Gjin Bardhela…” është një vepër që i tejkalon kufijtë e gjinisë; nuk është roman tradicional, por një poezi në lëvizje, një himn i zgjatur, ku çdo skenë është një ikje dhe një kthim, një rrëfim dhe pëshpëritje. Rasti i rrëfimit të gjendjes shpirtërore të Gjin Bardhelës pranë vdekjes (apo pranë rilindjes?) është një nga kulmet stilistike të letërsisë shqipe.

Nuk ke përballë një personazh, por një formë të shpërbërë të kohës, që riformohet në trup njeriu për të rrëfyer një të vërtetë më të madhe se vetvetja. “Mugëtira ia zuri shikimin dhe ia ndali frymën dhe Gjin Bardhela e grushtoi hidhshëm pëlhurën e errët, që ia kjasonte sipër gjithë barrën e Kreshtës përballë. Copat e territ i shndërroheshin në grumbull qeniesh, që i përngjanin në lakuriqë krahë-djegur...” (f. 17)

 c. Kjo poezi e brendshme e romanit shfaqet edhe në përzgjedhjen e figurave letrare: krahasimet janë befasuese, metaforat lindin natyrshëm nga tokësorja dhe hyjnë në të amshuarën si: “Valët i japin shpirt, e bëjnë dejtin dejt. Pa ato ai do të ishte si qielli pa yj... ose, për ta shëmtuar krahasimin, si kërma pa krymba...” (f. 14). Apo edhe kur flet për mitin e fëmijës-dragua: “Fëmija që lind me flatërza nën sqetull është dragua. [...] “Sapo e heton kuçedrën e gjuan me mëzdrakun e rëndë që e përshkon qiellin si vezullimë vetëtime.” (f. 25–26).

 ç. Në këtë roman përmes gjuhës nuk rrëfen ngjarje, por shpirti që i paraprin çdo ngjarjeje. Gjuha nuk është në ndjekje të rrëfimit; ajo e parashikon, e ngërthen dhe e udhëheq rrëfimin. S’kemi të bëjmë me një gjuhë përshkruese, por me një gjuhë të shenjtëruar, ku çdo fjalë është e mbështjellë me mall, kujtim dhe heshtje. Në këtë kuptim, lexuesi nuk futet në një histori, ai futet në një ndjenjë, në një botë ku gjuha përbëhet nga ngjyrat e kaltra të shpresës, bardhësitë e dhembjes, aromat e dheut të mbjellë me dashuri, jehona e zërave që kthehen me dallgët.

Një prej momenteve më të bukura është kur zëri i të kaluarës fërgëllon në dritën e ndërgjegjes së personazhit: “Derisa po notonte nëpër atë rrymim drite, që ia ngrohi shpirtin si ëndërrim dashurie, iu përplas në vesh jehona e largët… Atjeee kaaam… të mbuluar... nënë dhéé...” (f. 22)

Këtu kemi një sinestezi të vërtetë, ku ndjesitë përzihen: drita bëhet zë, valët bëhen përqafime, flatra e dragoit bëhet mall i ngjeshur në kraharor.

d. Nuk mund të mos përmend faktin se te ky roman, për herë të parë në prozën shqipe, melodia e brendshme e fjalës nuk i nënshtrohet dot analizës gramatikore. Ajo është më afër një lutjeje, një kënge të munguar që kërkon të lindë në gjuhë dhe që vetëm ky autor, me përvojën e tij si studiues i letërsisë si art, si dijetar dhe si poet, si njohës i krishterimit, arrin t’i dhurojë letërsisë një dhuratë të tillë.

 

2. Me këtë vepër Anton Nikë Berisha nuk na dhuron një histori, por një rit të ringjalljes kombëtare ndaj mund të themi me bindje se kjo vepër nuk është shkruar për t’u lexuar me sy, por me shpirt. Ajo nuk flet në mënyrë të drejtpërdrejtë, por i bie zemrës rreth e përqark, siç bien valët mbi një ishull që ka kohë që s’ka dëgjuar zë njeriu. Kjo poezi e prozës, ky ligjërim i gjallë, kjo shkrirje e figurës së shkrimtarit me epokën që ai risjell, janë ndër veçantitë më të mëdha që kjo vepër sjell në letërsinë shqipe. Ato e çojnë gjuhën tonë në nivele të paprekura më parë, në atë përmasë ku gjuha nuk është më vetëm shqipe, por gjuhë e njerëzimit që kërkon veten në ikje. Në vend të deklaratës së drejtpërdrejtë për “gjakun në baltë”, romani na jep një pasazh tronditës, por më të brendshëm, ku dheu nuk është thjesht tokë, por substanca e shpirtit që i kthen zërat e humbur. Në një nga skenat më të thella dhe të ngarkuara me mall, dëshpërim dhe lutje, personazhi përpiqet të dëgjojë përsëri ato që janë kthyer në dhé: “Tani duhet të nisemi, të marrim me vete veten dhe çdo gjë tjetër, gjithë atë që mund të merret..., të merret ajo që merret dhe... gjithçka... ajo që duhet lënë... të lihet, ashtu siç ndodh me vetë jetën: edhe pse mendojmë se i marrim asaj, ajo gjithmonë na merr diçka neve, ose më drejt, ne ia marrim vetes nga një pjesë, ia marrim... për të mos ia kthyer kurrë.” (f. 22)

         Ky pasazh përmban brenda tij gjithë filozofinë e romanit, dheu që dridhet si lëkurë njeriu, dhe heshtja që nuk thyhet nga zërat, por nga prekja. Kjo është mënyra e romanit për të thënë se atdheu është trup dhe shpirt njëkohësisht, është i gjallë përmes ndjesisë, jo përmes retorikës.

3. Romani përfaqëson një risi të theksuar në letërsinë shqipe, sidomos në aspektin e strukturimit narrativ. Kjo qëndron mbi të gjitha në mënyrën se si rrëfimi ndërtohet: jo si një vijë e drejtë, por si një qark i hapur mitik, një kështjellë poetike e ndërtuar jo me tulla ngjarjesh, por me gurë legjendash, metaforash e shtresimesh ndërdijesore.

Lind pyetja: pse është risi ky strukturim në letërsinë shqipe? Në letërsinë shqipe ka dominuar ndërtimi linearisht i organizuar, i orientuar drejt konfliktit, zgjidhjes, dhe ngadhënjimit të një personazhi në një kronologji të përcaktuar. Edhe kur ka pasur ndërprerje apo kthim në retrospektivë, ato janë bërë brenda një boshti që ruan boshtin e kohës dhe qëllimit narrativ.

a. Në këtë roman, strukturimi është e thyer qëllimisht. Narracioni nuk zhvillohet për të treguar një histori sipas logjikës së shkak-pasojës, por për të ndërtuar një hapësirë poetike dhe mitike ku lexuesi nuk është vetëm ndjekës, por pjesëmarrës në procesin e rikujtimit dhe rikthimit. Është një ndërtim spiralor, ciklik, që pasqyron jo vetëm mënyrën e të jetuarit dhe të menduarit të arbëreshëve, por edhe mënyrën e trashëgimit të kujtesës së një populli në mërgim.

b. Në qoftë se do flasim për strukturën narrative të romanit, ajo ngjan me një kështjellë të gurtë, ku çdo gur është një legjendë, një mit apo një rrëfim i dëgjuar, një kujtim jo individual. Ashtu siç muret dhe bedenat e një kështjelle nuk ndërtohen sipas një logjike gjeometrike, por sipas nevojës për mbijetesë, mbrojtje dhe frymëzim, ashtu janë vendosur edhe episodet e këtij romani. Ato nuk rrjedhin njëra pas tjetrës në mënyrë lineare, por ndizen dhe fiken sipas dritës që përçojnë, sipas etjes që zgjojnë në shpirtin e Gjin Bardhelës.

Kjo strukturë fragmentare, evokuese, e rrëfimeve të shtresëzuara bën që lexuesi të mos ketë më qëllim të arrijë fundin e rrëfimit, por të mbështillet nga fryma që ai përçon. Në vend të ndërtimit tradicional të një narrative, këtu kemi ritualizim të përjetimit, si në mitet gojore, ku koha është gjithmonë një dhe po ajo. Kësisoj, ky roman është më shumë një këngë e moçme, një himn metafizik i qenies, sesa një roman në kuptimin klasik.

c. S’kemi një konflikt tradicional, por një udhëtim ritual nëpër përvijime të shpirtit. Gjini nuk udhëton përpara, por rrotullohet si në një orë të madhe me akrepa të ndalur. Në këtë rrethore shpirtërore, ai kërkon të shërojë jo vetëm etjen e vet, por edhe “etjen e gurëzuar” të kujtesës arbëreshe; një etje për origjinën, për dheun e atdheut, për gjuhën, për hyjnoren që është ndërtuar nëpërmjet rrëfenjave.

E parë në këtë aspekt përsëritim se gjuha që përdor autori është e dendur me figura poetike, me dritëhije mitike, me simbole që përçojnë jo thjesht mendime, por gjendje dhe ritme të brendshme.

Në këtë roman poetika nuk është thjesht mjet shprehjeje, ajo është struktura vetë. Dhe kjo e bën romanin të largohet nga romanin klasik. Kështu, në faqet e para të romanit, kur Gjini është mes jetës dhe vdekjes, ai thotë: “Ndërsa po e sodiste flakën, iu bë se ajo ia kryqonte trupin. Përcëllimi i fillonte nga maja e kresë dhe i shpërndahej, në mënyrë zigzage, deri te nyjat e gishtave të duarve e të këmbëve. Rifillonte nga atje dhe shkonte e i zinte vend përsëri në kokë.” (f. 16)

Ky fragment nuk rrëfen një ngjarje, por shpreh një përjetim ciklik të qenies që digjet në brendësi, që lëviz si një spirale, që mbart simbolikën e zjarrit, ndriçimit, etjes dhe kalimit drejt amshimit. Kjo spirale përshkon të gjithë romanin.

 

4. Kostandini u ringjall për të mbajtur besën, por ai nuk vdiq më pas, nuk shkoi përsëri në varr. Kjo është risia përmbysëse e mitit në romanin e Berishës. Në realitet letërsia shqipe ka jetuar gjatë me mite që janë mbjellë thellë në truallin e saj shpirtëror: Balada e Kostandinit, e Rozafës, legjendat e të flijuarit, besës dhe kthimit nga vdekja për nder. Ato kanë qenë skeleti mitik që ka mbajtur ngrehinën e shumë rrëfimeve dhe kanë krijuar figura që lexuesi i njeh. Anton Nikë Berisha në romanin “Gjin Bardhela i Arbëresh & Etja e gurëzuar” i rikthehet këtij fondi mitik jo për t’u mbështetur në të, por për ta përmbysur, jo si akt mohimi, por si një gjetje artistike e rrallë që i jep mitit një frymëmarrje të re: si materie të gjallë që mund të frymojë ndryshe, që mund të zhvendoset nga fataliteti drejt dritës, nga vdekja drejt një rilindjeje ku shpirti është më i gjallë se trupi. Kostandini, në shumicën e përfytyrimeve, është martiri që ringjallet për të mbajtur besën, një ringjallje që e shënjon tragjikisht: ai kthehet vetëm sa për ta mbajtur fjalën e dhënë dhe më pas rikthehet në vdekje. Po çfarë ndodh kur ky mit rimerret me gjuhë të re?

a. Këtu qëndron risia thelbësore e romanit të Berishës: Kostandini nuk vdiq pasi solli motrën, Doruntinën, te nëna. Ai nuk hyri përsëri në varr, siç e trajtojnë disa kinse balada edhe pse motrës i tha se: ”unë do shkoj në ajodhimë/ se aty e kam shtëpinë”, por ajodhima nuk është varr, por vendi ku prifti përgatit materialet e meshës. Kostandini në fakt rendi nëpër tokën e Arbrit duke mbjellë farën e Besës mes bashkëkombësve, dhe ndonjëherë, kur i tepron koha, shkon e viziton varrin e vet. Është një kthesë poetike e fuqishme, që nga tragjedia shfaq shpresën, nga varri ngre dritën, nga miti krijon një horizont të ri të njeriut shqiptar si njeri me besë.

 

       b. Skena ku Kostandini shkon te varri i vet është më shumë se një metaforë e fuqishme. Ajo është një akt simbolik, një trill poetik i ngjashëm me zbritjen në Had të heronjve të lashtësisë. Ndryshe nga ata që shkojnë të kërkojnë përgjigje te të vdekurit, Kostandini shkon për të parë dhe prekur vendin ku njerëzit mendojnë se ai pushon. “...Gjin Bardhela pa Kostandinin që u përkul dhe preku me dorë gurin e varrit, pastaj vargoin shkëlqyes. I përkëdheli dashurisht, ashtu si e përkëdhel nëna fëmijën e parë. Pëshpëriste diçka, po ky nuk mbërrinte t’i ndëgjonte fjalët.” (f. 86)). duke shfaqur momentin intim dhe solemn kur Kostandini, pas përmbushjes së misionit të shenjtë të besës, kthehet te varri i tij. Ai përkëdhel gurin dhe vargoin e shkëlqyeshëm, në një gjest që ngjan me një falënderim apo lutje për mbarësinë e misionit të tij. Ky pasazh i përgjigjet idesë së autoritqë Kostandini nuk është një figurë tragjike e determinuar nga fati, por një hero i ndërgjegjes, që ngrihet për të përmbushur një detyrë të shenjtë e pastaj niset për një udhëtim tjetër, ndoshta drejt përjetësisë, ose drejt një atdheu shpirtëror. Ka një qasje me ringjalljen e Krishtit, ngjitjen e tij në qiell dhe ardhjen përsëri në tokë si Bir i Perëndisë dhe varri i Kostandinit me ato qirinjtë e ndezur se pse më kujton Pashkët, kur drita e shenjtë meret nga varri i tij në Jerusalem.

c. Në këtë mënyrë Anton Nikë Berisha e risemantizon mitin, e kthen atë nga një histori tragjike në një histori qëndrese. Kostandini nuk është më rob i një fati të dhënë, por një figurë e ndërgjegjes kombëtare që vendos të jetojë përtej legjendës. Në kohët kur shumë mite na rëndojnë me tragjizëm, Berisha na dhuron një shpresë poetike: mitin që ngrihet nga varri për të na udhëhequr për në një atdhe shpirtëror të gjallë e të dashur. “ Gjini...pa një kalë shale të bardhë, që doli nga zemra e gurit; kishte shtat të hedhur e të bukur, thuajse ndonjë dorë e shkathët e kishte sajuar me përkushtim; krifa e gjerë dhe e gjatë i derdhej nëpër qafë si rrjedhë lifqeresh bjeshkorë. Një pjesë e vargoit u shndërrua në shalë të stolisur e tjetra në fre, nga i cili po ashtu shkëputeshin vrushkuj shkelqimi. Kostandini i kërceu kalit në shpinë dhe e theri sa mundi me zinxhí. Gjogu u lëshua në të katra. Një re pluhuri e dendur u shpërnda pritueshëm në hapësirën e heshtur. Disa që e dëgjuan zhurmimin e fluturimit të kalit menduan kohën e kreshnikëve të lashtë, kur niseshin në dyluftim, të tjerët thanë se ishte kali me krahë i botës së përrallave, që bart ndonjë princ nisur për ta rrëmbyer të Bukurën e Dheut!” (f.87). Kjo nisje e dytë e Kostandinit është jo fundi, por sublimimi i figurës së tij, nga njeri, në mit udhëheqës. Ky është momenti që shndërron legjendën në shpresë poetike.

5. Letërsia shqipe e ka trajtuar dheun si tokë atdheu, si vend që ushqen e pret, dhe detin si kufi, si ikje, si mall, por Anton Nikë Berisha guxon ta shndërrojë këtë gjeografi të ndjenjave në një ontologji shpirtërore, duke sjellë një risi në letrat shqipe: topografia bëhet mendim. Nuk është më fjala për ndarjen fizike të vendit të lindjes dhe vendit të mërgimit, por për ndarjen dhe bashkimin e qenies së njeriut me kujtesën e vet. Dheu bëhet memoria e trupit, vala bëhet kujtesa e lëvizjes. Në romanin e tij, këto nuk janë simbole, por forma të mendimit.

a. Në roman, dheu nuk është më një send, por një besim. Në faqet e romanit, gjyshja Mrí rrëfen një të vërtetë që nuk ta jep as historia, as filozofia, por vetëm përvoja e trashëguar: “Po dheu nuk mund të mbillet!?, i thosha i habitur. -Mbillet edhe dheu, ai s’është send i vdekur!” (f. 33)

Kjo fjali e thjeshtë përmban një revolucion poetik dhe metafizik. Dheu nuk është një copë tokë për të zënë vendin në varr, por një përbërje e shenjtë e kujtesës, e dashurisë dhe e shpirtit të atdheut. Ai nuk transportohet, ai mbillet si fara, sepse ka gjenezë, ka vazhdimësi, ka jetë. Të mbjellësh dheun e Atdheut në truall të huaj, do të thotë të ringjallësh kujtesën e kombit në mërgim. Është akt i shenjtë, më shumë se simbolik, është metaforë e qëndresës përmes rrënjosjes shpirtërore. Dheu nuk është më i ndarë nga njeriu, ai është brenda njeriut. Është kujtesa që e mban frymën gjallë edhe kur trupi është në rrugët e huaja.

b. Ashtu si dheu që mbillet edhe deti nuk është thjesht një sipërfaqe ndarjeje. Në këtë roman, ai është membranë që dridhet nga kujtimi, është një portë që nuk mbyllet kurrë. Valët nuk janë frikë e udhës, por gjuhë e së kaluarës që flet me të tashmen. Në skenën e rrëfimit të Gjin Bardhelës në fund të natës, kur ai është në kufirin mes jetës dhe vdekjes, dëgjon zërin e valëve, si një thirrje të brendshme:

“Duhet t’i bimë dejtit e t’i hamë valët!

T’i hamë valët, thua?

T’i hamë valët ose dejtin. Njërën dysh.” (f. 21)

Kjo pjesë, e mbushur me një logjikë mitike që përmbys të zakonshmen, e trajton valën jo si forcë natyrore, por si substancë të ndërgjegjes. Valët janë prova e shpirtit që guxon të prekë horizontin, që përpiqet të përtypë jetën dhe përtej jetës. Ato janë historia e përtypur, që mbart në të njëjtën kohë dëshirën për të ikur, për t’u rikthyer në vendin amë. Janë valët që e shndërrojnë detin në qenie.

c. Në këtë roman, Berisha ndërton një ontologji arbëreshe, ku besa, ora, kënga, gjuha dhe lëvizja nuk janë vetëm sjellje kulturore, por kategori të mendimit. Ato janë gurët e një qytetërimi të brendshëm, që s’e mat dot as gjuha zyrtare, as historitë e shkruara. Në roman ora e shtëpisë është një gjarpër që s’është vetëm ruajtës, por frymë e shtëpisë. Vallja nuk është zbavitje, por rit i lidhjes me të kaluarën. Dheu dhe vala janë forma të qenies. Kjo përbën risinë më filozofike dhe më njerëzore të veprës, letërsia nuk është vetëm pasqyrë e realitetit, por ndërgjegje që ndërton kuptime të reja për jetën, për vdekjen, për rrënjët dhe për udhën. Dhe aty ku fjala përplaset me heshtjen, ai na lë një shenjë: “Gjin Bardhela deshi të mendonte diçka më përafërt për dheun e Atdheut, po në atë çast iu bë se dëgjoi zërin e Gjyshes Mrí...

Ti, nipçi im, nuk je vetëm i vetvetes. Mbrenda teje ke edhe pjesën e të tjerëve, të gjindjes sonë që gjallojnë ende dhe atyre që prehen ndër varreza...” (f. 34)

Në këtë mënyrë arsyetimi ndjejmë se “Gjin Bardhela i Arbëresh & Etja e gurëzuar” nuk është vetëm një roman. Është një traktat poetik i qenies shqiptare, ku të rrënjosurit dhe të lëvizurit janë një, ku dheu është kujtesë dhe vala është zë që s’pushon. Dhe këtu qëndron risia e tij më e thellë: është roman i atyre që nuk harrojnë, edhe kur i ka tretur koha.

 

6. Risi më vete është edhe psikologjia poetike e personazhit (Gjin Bardhela) që është vetë koha. Në roman Anton Nikë Berisha nuk ka krijuar një personazh, ai ka skalitur një kohë, një ndjeshmëri epokale, një shpirt të stërngarkuar me kujtesë, me mall, me dhimbje, me mallkim të ëmbël. Gjin Bardhela nuk është thjesht një protagonist që përjeton ngjarje, ai në fakt është gjiri ku rrjedhin lumenjtë e historisë së një populli, trupi që përthith valët e mërgimit, syri i hapur i një epoke që s’do të mbyllet, sepse ka ende për të thënë. Ai është gjithmonë në gjendje kalimtare, në pragun mes dy botëve: nuk është as plotësisht i gjallë, as i vdekur; as krejt në Atdhe, as krejt në mërgim; as krejt kujtim, as krejt harresë. Kjo gjendje liminale i jep personazhit thellësinë e një figure mitike, por të mishëruar në frymën e poetit arbëresh.

a. Në letërsinë shqipe jemi mësuar me heronj që veprojnë, që sakrifikohen, që ngrihen a rrëzohen. Gjin Bardhela s’ka këtë trajektore. Ai është një vetëdije që endet, një zë që flet me veten e që e gdhend veten në dritën e kujtesës. Ai nuk kërkon të shpëtojë nga dhimbja, por ta përjetojë atë si pjesë të qenies së tij. Pra, theksoj risinë psikologjike: vetëdijen që s’pushon së rrëmuari veten. Në vend të një konflikti të jashtëm, ai përjeton një dridhje të brendshme, një etje për të kuptuar kush është, ku ka mbetur, kujt i përket. Dheu, deti, kënga, ora, valët, të gjitha këto janë pjesë të tij. Ai është një qenie që këndon vetveten, që i flet vetes si një shteg që nuk përfundon, por mbart gjithmonë diçka më përtej.

b. Shpirti i Gjin Bardhelës është i ndërtuar me tinguj dhe dritë, jo me materie. Ai e sheh jetën si një rrjedhje të brishtë që ndalet vetëm për të dëgjuar fjalën e gjyshes, për të nuhatur erën e dheut të mbjellë, për të soditur flakën që i merr frymën. Ai është një njeri që e ndien gjithçka me thellësinë e poezisë, që përjeton dhimbjen si të ishte një lutje. Vetëm një personazh si ai mund të thotë: “Në përfytyrimin e mjegullt, Gjin Bardhela e pa orën e vet që po i largohej.

— Ajo ik nga unë dhe çdo gjë tash i përket fundit…”(f. 24)

Ky nuk është një mendim i zakonshëm, është një psikologji e etjes, e ndërtuar nga malli dhe vetëdija se koha s’është më jashtë, por brenda njeriut. Gjin Bardhela e përjeton ikjen e orës jo si kalim kohe, por si zhvendosje të qenies, si një ogur i heshtjes së ardhshme.

c. Figura e Rrezartës dhe më vonë ajo e gruas me yje në sy nuk janë thjesht ndjenja dashurie. Ato janë portretizime të së pamundshmes, të asaj që mbetet gjithmonë përtej prekjes, si dheu i lënë pas, si kënga që s’mund të këndohet më me zërin e parë. Rrezarta shfaqet si një përfytyrim i përflakur, që i shfaqet e i zhduket Gjinit, si dashuria, si Atdheu, si vetja që kërkohet dhe s’arrihet. “Gruaja, sa i afrohej, sa i largohej. Një buzëqeshje e ëmbël, si një cicërimë shpendi, i rrinte në buzë, ndërsa shikimi i përngjante një flakëze që në të njëjtën kohë, ngroh dhe djeg.”(f. 26)

Ky është malli që përpiqet të ketë trup, është dashuria që shndërrohet në metaforë të një epoke të humbur. Gjin Bardhela nuk do vetëm një grua, ai do kohën kur ishte i tëri.

ç. Në gjakun dhe mendjen e tij janë përzier të gjithë ata që kanë ikur, që kanë mbjellë dhe, që kanë qepur këmishë me flokë, që kanë parë detin si mërgim dhe si kthim. Gjin Bardhela nuk është një njeri, ai është një qenie mbinjerëzore në një gjendje njerëzore, një psikë që lëviz si zog në mjegullën e shekujve. Ai nuk kërkon vetëm të kthehet. Ai kërkon të ndodhë kthimi si një akt shpirtëror që do të shërojë gjakun, që do të japë kuptim edhe vdekjes. Kjo është psikologjia poetike e një epoke të tërë, e përmbledhur në heshtjen dhe ofshamën e një njeriu që s’e ndan veten nga të parët.

d. Në një kohë kur letërsia shpesh shkon pas ngjarjes, Anton Nikë Berisha na kujton se njeriu është vetë ngjarje, është epokë kur kujton me mall, kur dhembja i rrjedh si këngë, kur mungesa bëhet vendbanim i përhershëm. Gjin Bardhela nuk vdes, ai mbetet gjallë si një mendim që nuk ka formë, por që jeton brenda nesh, si fjala e gjyshes, si tingulli i fyejve në natën e heshtur të një katundi arbëresh, si zëri i një populli që s’ka heshtur kurrë, edhe kur s’ka pasur kujt t’i flasë.

Gjin Bardhela është qiriri që ndriçon të kaluarën, për të mundësuar të ardhmen. Dhe kjo është ajo që e bën më shumë se një personazh, e bën një frymë që u përket të gjithëve.

 

7. Në një çast të beftë dhe ndriçues të romanit, Anton Nikë Berisha hedh në skenë një nga gjetjet më metaforike dhe më poetikisht tronditëse të të gjithë letërsisë sonë bashkëkohore: vallja e librave. Është një akt i papritur dhe magjik, por që për nga thellësia kuptimore dhe metafizike shpalos një filozofi të tërë mbi letërsinë, kujtesën dhe përkatësinë. Kjo valle nuk është zbavitje, as dekor, është një ritual shpëtimi, një akt ngjizjeje të identitetit kombëtar përmes lëvizjes së librave, që nuk janë më sende të heshtura, por gjallesa që kërcejnë, marrin frymë, marrin pjesë në historinë tonë të përbashkët.

a. Në këtë vizion poetik, librat nuk janë më vetëm letër e shkruar, ato janë emra, janë histori të gjalla, janë dëshmi që nuk mund të heshtin më. Ato hyjnë në një valle të ngjashme me vallen e dasmave, por në thelb është një dasmë shpirtërore mes njeriut dhe kujtesës. Vallja e librave është kthimi i fjalës në trup, i kujtimit në ritëm, i artit në gjak. Ajo është akt i ringjalljes, por jo si metaforë abstrakte, por si përjetim i ngjizur në trupin e kulturës. Në një botë ku gjithçka rrezikon të harrohet, ku fjala vjetër po tretet, vallja e librave është mjeti i fundit që kemi për të ruajtur veten, për të kujtuar se kemi një histori që nuk është vetëm ndodhi, por këngë e pashuar.

b. Letërsia shqipe ka qenë përherë e lidhur me kujtesën dhe me qëndresën, por askush deri më sot s’e ka gdhendur kaq bukur dhe kaq poetikisht këtë lidhje sa Anton Nikë Berisha në këtë skenë. Në vend të një katedraleje të mendimit, ai na jep një vallëzim të shenjtë, ku libri është krah, është këmbë, është dritë, është vështrim. Kjo është valle e shpëtimit, është një lutje e heshtur, një akt kolektiv i rilindjes, ku letërsia vetë del nga raftet dhe u bashkohet njerëzve. Librat që vallëzojnë janë shkrimtarët tanë të vdekur që flasin sërish, janë gjuhët që rrezikojnë të treten, janë shpirtrat që nuk duan të harrohen.

Në këtë akt poetik, gjithçka merr pjesë: kujtesa, dashuria, dheu, dhimbja. Të gjitha bashkohen në një valle, sepse vallja është mënyra më e lashtë për të treguar se një popull s’ka vdekur. Dhe në këtë kontekst, është vetëm kjo valle, kjo lëvizje e librave, kjo ngritje e fjalës nga heshtja, që e shpëton shqiptarin nga përkohësia: “…ishte një lëvizje gjallërike, që të kujtonte vallëzimin e  orëve dhe të zanave në majat e Alpeve të Arbrit. Valles i printe libri i Rapsodive; fryma dhe jehona e tyre mbisundonte hapësirën; dëgjoheshin zëre, thirrje, kumbime, tinguj melodikë, shushurima etjesh, puthje, pëshpëritje malli, rënkime, gjëmë. Ngjitas me to ishin Këngët e Milosaut; Rina, e kapur për dore me  trimin Milosaun, vallëzonte si në ëndërrim të dehur  në ditën e dasmës; e ndjeu edhe fishkëllimin e erës së fortë të kangjelit të tridhjetë që e rrëzoi hijen e lisit.  Po, po, hijen e lisit. Kështu e thotë poeti. Në vijim ishin kapur dora-doras librat Serafina Topia, Skënderbeu i pafán, Antologjia shqipe, Rrëfimet e Arbërit. Nëpër to kalëronte Skanderbegu me trimat. Era ua lëvizte pelerinat dhe shpatat e arta e të argjendta. Shkëlqimi u jepte një bukuri të përsosur. Pastaj Gjini vërejti se ai vallëzim u rrit dhe u shtua, u përhap gjithandej; kaptoi Ullishdrën e Shegzën e më vonë edhe Kreshtën dhe u shtri më tutje si një ndriçim i pafund jetik”. (fq.61)  

      Kjo vepër nuk është një roman që lexohet, është një katedrale e gjallë poetike, ku librat janë shenjtorë e fjala është kripë e dhimbjes së përbashkët, prandaj ju them përsëri se “Gjin Bardhela i Arbëresh & Etja e gurëzuar” nuk është një histori.

8. Realizmi magjik në romanin e Berishës: nga vallja e librave te rrënjët e mitit shqiptar.

Ka çaste në letërsi kur realiteti nuk mjafton. Kur fjala, e vetme, s’ka më fuqi të mbajë peshën e shpirtit njerëzor. Atëherë, në heshtjen midis fjalëve, lind magjia. Dhe kështu, në një natë që nuk dihet nëse është ëndërr apo zgjim, në dhomën e Gjin Bardhelës ndodh ajo që askush s’e pret, por që gjithkush do ta ndiente si të natyrshme.

Kjo është “Vallja e librave”, një nga skenat e veçanta dhe të bukura të këtij romani, ku e përditshmja shpërthen në të jashtëzakonshmen pa e thyer asnjë ligj të botës, sepse ajo ndodh brenda logjikës së shpirtit. Librat, ata dëshmitarët e heshtur të kujtesës, vallëzojnë si të ishin të gjallë, sepse kujtesa vetë nuk është më gjë e ngrirë: është rit, është frymë, është valë e brendshme që kërkon të shfaqet.

Nga kjo pjesë e romanit më lindi mendimi për risinë e realizmit magjik në romanin e Anton Nikë Berishës.

Është e ditur se realizmi magjik nuk është fantazi e çartur, as trillim për zbavitje. Ai është mënyrë e të rrëfyerit që bashkon realen me të magjishmen, të zakonshmen me të pashpjegueshmen. Lindi në shekullin XX në Amerikën Latine, me autorë si Gabriel García Márquez, Jorge Luis Borges, Isabel Allende e të tjerë. Ata treguan se në botën njerëzore ndodhin gjëra që nuk shpjegohen me logjikë, por që ndjehen si të natyrshme në përvojën e jetës, të kujtesës, të dhimbjes apo dashurisë. Në realizmin magjik, personazhet nuk habiten nga mrekullitë. Ato janë pjesë e asaj bote, siç është era që fryn apo zëri i nënës që thërret nga larg. Ashtu siç ndodh me Gjin Bardhelën, që nuk trembet nga librat që vallëzojnë; ai i sheh si një frymë e brendshme që i është rikthyer, si një kujtim që merr trup, as nga njerëzit që kanë ndërruar jetë me të cilët takohet dhe flet.

Letërsia shqipe ka jetuar më shumë nën hijen e realizmit historik, pastaj të realizmit socialist dhe më pas të një lirie më shumë të traumatizuar. Kemi pasur mitin, rrëfimin gojor, simbolet, por realizmi magjik si formë e ndërthurjes së mitit dhe realitetit në një strukturë letrare tërësisht të ndërgjegjshme ka qenë rrallë i pranishëm. Disa dritësime i gjejmë në poezinë e Frederik Rreshpjes, Visar Zhitit, Niko Kacalidhës ndonjë çast te proza e Kadaresë (për shembull te Pallati i Ëndrrave), por jo një roman i ndërtuar që nga rrënjët mbi këtë frymë siç është Gjin Bardhela i arbresh. Pra, është nga më të rrallët, për të mos thënë i vetmi roman që është krijuar mbi rrymën moderne të realizmit magjik. Sigurisht që te ky roman nuk është vetëm “Vallja e librave”, mbjellja e dheut, pjesë ku frymon thellësisht realizmi magjik; janë hyrja në një botë ku magjia nuk është trill, por mënyrë e perceptimit të shpirtit njerëzor, sidomos në udhëtimin e tij drejt fundit, apo drejt ringjalljes.

Elemente të realizmit magjik janë dhe:

a. Ora e shtëpisë, ajo qenia e padukshme që mbron familjen dhe njeriun, herë si gjarpër, herë si rizë e bardhë, është një ndërthurje mes mitit dhe besimit. Kur Gjin Bardhela sheh orën e tij duke u larguar, nuk është një halucinacion, por një ndodhi reale për të dhe për lexuesin. Ne nuk habitemi, përkundrazi, e ndjejmë si një humbje të madhe. Ende sot nëpër fshatra flitet për gjarprin e shtëpisë ose ndryshe për “orën e shtëpisë”.

b. Fëmija me flatra, ai që lind me krahë të artë dhe del nga djepi për të luftuar kuçedrën është një figurë mitike, por në romanin e Berishës ai rikonfigurohet si kujtesë personale dhe kolektive, si një metaforë për shpëtimin që vjen nga brenda.

c. Takimi me Jeronim de Radën; një përjetim i gjallë, në mes të realitetit dhe ëndrrës, ku dy figura, një e gjallë dhe një e amshuar, ndërthuren në të njëjtin hapësirë-shpirt e mendimi.

ç. Dheu që dridhet si lëkura e njeriut, kur Gjin Bardhela prek varrin e të atit dhe dheu dridhet, lexuesi nuk pyet nëse kjo është e mundur. Ai e ndjen se kështu është: dheu është trup i atdheut, trup i kujtesës, i dashurisë së pambyllur.

Bazuar te këto shembuj dhe ndërthurjen e tyre gjatë shtjellimit të romanit, me përulësi e respekt dhe me bindje të patundur ju them se “Gjin Bardhela i arbëresh & Etja e gurëzuar” është romani i parë në letërsinë shqipe që ngrihet tërësisht mbi parimet e realizmit magjik, jo si element episodik, por si telb botëkuptimi, si stil, si frymë dhe si formë ndërtimi artistik.

Romani është ndërtuar mbi dritën e kujtesës, mbi muzgun e ndjenjave, mbi shtresimet mitike dhe etnologjike të një populli, por jo për t’i dokumentuar ato, por për t’i bërë të vallëzojnë në ajrin e gjuhës shqipes, si librat në dhomën e Gjin Bardhelës. Dhe ne, lexuesit, nuk i shohim si objekte, por si qenie të gjalla, si copëza shpirti që rrotullohen rreth nesh dhe na thërrasin të kujtojmë, të dashurojmë, të besojmë.

Sigurisht që mund të themi se Anton Nikë Berisha nuk shkroi një roman, por krijoi një lutje poetike, të gjallë, për shpirtin e arbëreshit, për dheun e të parëve dhe për besën që s’mund të vdesë, madje edhe kur vdekja përreth është e pashmangshme. Ai krijoi një përvojë ku lexuesi nuk pyet më: “A është kjo e mundur?”, por thotë: “Kështu duhet të jetë.” Dhe kjo është vetë thelbi i realizmit magjik.

 

9. Në romanin “Gjin Bardhela i arbëresh & Etja e gurëzuar” Anton Nikë Berisha nuk shkruan si një autor që rrëfen një histori të vetme, por si një mbartës zërash, si një këngëtar i një kori të lashtë, ku çdo fjali mbart peshën e shumë jetëve, shumë kujtesave.

Risia më e thellë këtu është se rrëfimi nuk është pronë e një personazhi, por i një ndjesie të përbashkët, e një shpirti kolektiv që s’ka pushuar kurrë së dëshmuari, edhe kur nuk ka pasur kë të dëgjojë.

a. Në këtë aspekt Gjin Bardhela duhet parë jo si individ, por si bartës i një shpirti të shumëfishtë. Në letërsinë shqipe, personazhet shpesh janë përfaqësues të një ideali, të një bindjeje, të një bote të brendshme, por Gjin Bardhela është diçka tjetër: ai është vetë korpusi i përjetimeve të një populli. Ai nuk flet vetëm për veten. Ai vuan me dheun, kujton për të gjithë, kujdeset për kujtesën si për një plagë që s’mund të mbyllet. Kur ai shfaqet, s’kemi të bëjmë me një vetëdije të izoluar, por me një vetëdije që përfaqëson një epokë të mërguar, një komb të mbetur pezull ndërmjet dy dherave, një gjuhë që ruan etjen edhe kur gurët kanë pushuar së foluri.

          b. Romani s’ka një narrator të njëtrajtshëm. Ai herë shfaqet si i gjithëdijshëm, herë tërhiqet si një hije, herë merr trupin e Gjinit, herë përthyhet në zërat e grave, të plakave, të fëmijëve, të kujtesës së përbashkët. Ky rrëfim polifonik është një nga veçantitë më të thella të romanit, ai kapërcen strukturat klasike, duke hyrë në një formë mitike të të treguarit, ku zëri nuk i përket vetëm autorit, por të gjithëve që kanë përjetuar të njëjtën plagë: etjen për atdhe. “Fjalët e të atit i binin si copa shkëmbësie dhe ia shtypnin dejtë. I ndëgjonte njëmend ato fjalë ose koka i pillte përfytyrime të tilla të ngatërruara? E pa babanë me kureshtje dhe e pyeti: - Po pse e ruani? Kush mund ta dëmtojë muranën? Këtu janë gjithë frymë të gjakut të arbrit.”(f.83).

Kjo pjesë zhvendos rrëfimin në ndërgjegjen e Gjinit, i cili përjeton një përplasje midis realitetit dhe përfytyrimit, pra rrëfimtari zhytet në mendimin dhe perceptimin e tij, duke e bërë Gjinin vetë narrator të përkohshëm.

Ndërkohë, zëri i të atit shfaqet si zëri i kujtesës kolektive, që flet për besën, muranën, varrin, Kostandinin, dhe të gjithë “frymët e gjakut të arbrit”. Kjo është kujtesë e përbashkët e popullit, jo më një zë individual, por mitik dhe kolektiv.

Pyetja që e bën Gjini: “I dëgjonte njëmend ato fjalë, apo koka i pillte përfytyrime?”, është një shenjë karakteristike e rrëfimit modern, ku narratori nuk është më i fiksuar, i qëndrueshëm dhe gjithëdijshëm, por i lëvizshëm, i përthyer, i shpërndarë në vetëdije dhe nënvetëdije. Fjala nuk është më e vetme, ajo është jehonë, është përsëritje e ndjeshme, është rithirrje.

c. Anton Nikë Berisha nuk shkruan për të shpjeguar. Ai shkruan për të krijuar një hapësirë për të ndjerë. Në këtë roman, nuk lexon për të marrë vesh se ç’ndodh, por për të hyrë në një rit, në një frymë, për t’u bërë pjesë e një liturgjie që ruan shpirtin arbëresh me solemnitetin e një psalmi.

Struktura e rrëfimit është thurur me shpirtin e këngës, të lutjes, të mallkimeve, të heshtjes së shenjta, të dialogëve si të ishin nxjerrë nga goja e shekujve. Pasazhi që shkëlqen më fort në krijimin e atmosferës së një liturgjie shpirtërore, këngë, mallkim, heshtje e dialoge antikë, është: “Atjeeeee kaaaam.... të mbuluar të mbuluar në dhéé…” Ky fragment, i thjeshtë dhe i ngarkuar emocionalisht, evokon një ton ritualik dhe shpirtëror. Nuk ka shpjegim, por një “thirrje e largët”, një plastikë e varrit të të parëve, e përjetuar si një fjalë që dridhet midis kujtesës dhe baladës së lashtë, krijon krijon një hapësirë për të ndjerë, jo për të kuptuar në mënyrë logjike, por për t'u zhytur në rit, kujtesë, plagë dhe liturgji shpërndarëse

Romani është rrëfim që nuk rrjedh nga logjika, por nga rrënja. Nuk u nënshtrohet rregullave; rrjedh si një valë që ngre dhe zhyt përbashkësinë në të njëjtën kohë; fjala nuk është për të treguar diçka që ndodhi, por për të ringjallur ndjesinë se nuk jemi vetëm.

ç. Në një nga skenat më të qeta e më të thella të romanit është kur Gjin Bardhela mbyll sytë dhe dëgjon një zë që vjen nga thellësia. Ai nuk e dallon kush flet; është ai vetë, është gjyshi i tij, është ndoshta vetë Atdheu që e thërret nëpër trupin e vet: "Në një vegim të brishtë vërejti shkëmbinjtë e ngulur në dhé të brejtur nga kripa dhe koha. Pastaj iu bë se i preku me bulat e gishtërinjve. E ndjeu ngrohtësinë e dheut të Atdheut, që iu derdh si flakërimë zjarri nëpër gjithë qenien dhe e qetësoi në mënyrë të pathënë." (f.180). Pikërisht kjo është thelbi i kësaj veçantie, risie: arti i rrëfimit nuk është për të treguar se ç’ka ndodhur, por për të ndërtuar një urë të përbashkët, një ndjenjë që nuk shuhet. Dhe aty ku fjala kthehet në përjetim, fillon ajo letërsi që nuk harrohet kurrë.

“Gjin Bardhela i arbëresh & Etja e gurëzuar” nuk është vetëm një roman i shkëlqyer; ai është një altar kujtese kombëtare, një gjetje e rrallë e stilit, e gjuhës poetike dhe e të shprehurit shqip, e mendimit shqiptar. Risitë që sjell janë të shumta dhe shumëplanëshe, nga mënyra si përdoret gjuha deri tek struktura e rrëfimit, nga filozofia e kthimit tek metafora e varrit si portë ndriçimi.

Në këtë vepër, letërsia shqipe gjen jo vetëm një formë të re artistike, por edhe një rrugë për të rikujtuar vetveten, për t’i shëruar plagët dhe për të kthyer shikimin nga drita.

 

Sarandë, më tetor 2024- gusht 2025