Kur heshtin sirenat
Nga Timo Mërkuri
Poezia “Zëri i sirenave” e Robert
Martikos e shpie lexuesin në një udhëtim të dyfishtë: mes mitit homerik dhe
botës së sotme, mes detit të lashtë dhe qytetit modern, mes këngës së harruar
dhe heshtjes që sundon. Ajo ngjan si një pasqyrë e thyer ku pasqyrohet njeriu i
kohës sonë, që nuk përballet më me sirenat joshëse të “Odisesë”, por me
makinat, me ritmin e pashmangshëm të qytetërimit dhe me një heshtje që ka më
shumë forcë se kënga. Ky udhëtim poetik hap shtigje leximi: estetik, artistik,
filozofik dhe aktual. Çdo shtigje nuk është i ndarë nga tjetri, por lidhet si
hallkat e një zinxhiri, duke krijuar një tablo të përbashkët të fatit modern të
njeriut.
1. Leximi estetik
Në planin estetik, poezia mbart
një bukuri të kthjellët, të thjeshtë, që lind nga kontrasti mes së shkuarës
mitike dhe së tashmes moderne. Figuracioni është i përmbajtur, i përqendruar
tek drita dhe heshtja – dy elementë që zëvendësojnë zërin dhe melodinë.
Drita këtu nuk është më shpresë,
por një prush që djeg:
“Mjafton drita:
kur prek lëkurën
kur verbon syrin,
kur digjet në pëllëmbë.”
Ajo shfaqet si një përbindësh i
padukshëm, që nuk ndriçon, por shkrumbon. Është një dritë që verbon, djeg dhe
paralizon; një metaforë e kohës sonë të mbushur me pamje të forta, por pa
kuptim shpirtëror.
Heshtja zë vendin e këngës:
“Kënga s’ka më tinguj.
Heshtja është ngushtica
ku Skilla nuk kafshon,
veç vrojton.”
Është një heshtje që rrezikon më
shumë se ulërima, një qetësi që bart brenda vetes frikën e pashpjegueshme.
Heshtja këtu nuk është mungesë tingulli, por një forcë që ngulfat njeriun nga
brenda.
Në këtë mënyrë, pamja poetike
është e zhveshur nga zbukurimet, por e ngarkuar me ankth. Është një bukuri e
ftohtë, që buron nga ndërthurja e miteve homerike me realitetin e ngurtë të
sotëm. Drita dhe heshtja nuk janë më elementë natyrorë, por simbole të një bote
ku shpirti endet pa strehë. Bukuria e kësaj poezie nuk është e natyrshme; ajo
është produkt i një tensioni të brendshëm dhe një qetësie të ngurtë, që e bën
leximin jo vetëm estetik, por edhe emocional.
2. Leximi artistik
Nga këndvështrimi artistik,
Martiko përdor një stil lakonik, me vargje të shkurtra e të prera, që ngjajnë
me frymëmarrje të ndërprera. Ky ritëm i ngushtë pasqyron gjendjen e njeriut të
mbyllur, të rrethuar nga forca që nuk duken, por ndihen.
Mitit homerik i jepet një skenë e
re: sirenat nuk këndojnë, Odiseu nuk ka nevojë të lidhet, Skilla nuk kafshon
dhe Karibda nuk gëlltit. Kjo zbrazëti e figurave është një gjetje e hollë
artistike: miti nuk zhduket, por merr trajtë tjetër. Në këtë heshtje të re,
sirenat janë hija pa zë, ndërsa Odiseu është heroi i zhveshur nga legjenda,
është një udhëtar i heshtur, i verbuar nga drita, i mpirë nga boshllëku:
“Odiseu kalon drejt,
pa dridhje,
me shikimin e ngulur në
boshllëk.”
Ai nuk sfidon, nuk lufton,
thjesht ecën. Nuk nxiton pwr te Penelopa. Përbindëshat nuk sulmojnë, por
vrojtojnë. Tabloja homerike ridizenjohet si një peizazh i ngrirë, i ftohtë, ku
heshtja bëhet fuqi e pamëshirshme. E më të ftohtë shfaqet tabloja moderne:
“Makinat i japin ritëm kësaj
heshtjeje,
si rrotulla që s’ndalen,
si një oqean i fshehtë
që e gllabëron njeriun –
pa këngë.”
Ky varg është një pasqyrë e saktë
e jetës moderne: autostrada që gumëzhijnë, motorë që nuk pushojnë, fabrika që
punojnë me ritëm, një botë që lëviz pa ndalim. Gjithçka ka tinguj, por jo
këngë; ka lëvizje, por jo shpirt.
Kjo pasqyrë artistike i jep
poezisë një dimension universal: makina ngrihet në simbol, jo më thjesht si
objekt, por si një sirenë e re që nuk të josh, por të thith. Arti i Martikos,
përmes kësaj metamorfoze të figurave, e lidh lashtësinë me modernitetin duke
treguar se miti nuk zhduket, ai vetëm ndryshon maskën dhe kuptimin e tij në
botën bashkëkohore.
3. Leximi filozofik
Nga estetika dhe arti,
rrjedhimshëm lind leximi filozofik. Poezia flet për zhdukjen e këngës, pra për
humbjen e kuptimit: “Kënga s’ka më
tinguj.”
Odiseu pa dridhje është portreti
imazhist i njeriut të mpirë, që nuk ndjen më as tundimin, as frikën:
“Odiseu kalon drejt,
pa dridhje,
me shikimin e ngulur në boshllëk.”
Ky është njeriu që ecën thjesht
nga zakoni, pa pasion, pa dramë, drejt një horizonti të zbrazët. Më shumë se
sirenat, ai ka frikë nga heshtja që ia përpin kujtimet.
Këtu shfaqet kontrasti i madh mes
Homerit dhe Martikos: Te Homeri, kënga e
sirenave ishte zjarr që tundonte; te Martiko, heshtja është akull që mpin.
Te Homeri përbindëshat sulmonin
me britma; te Martiko, ato heshtin dhe zbrazin. Skila dhe Karibda nuk janë më
përbindësha të furishëm, por shndërrohen në forca të heshtura që zbrazin
brendinë e njeriut. Miti merr kështu kuptim ekzistencialist: rreziku i madh nuk
vjen nga jashtë, por nga boshatisja e vetes.
“Një thithje e padukshme
që zbraz njeriun
dhe botën.”
Tragjedia e kohës sonë, sipas
Martikos, nuk është tundimi që na rrëzon, por mungesa e tij; jo kënga që na
çmend, por heshtja që na zbraz. Kjo është një filozofi e hidhur e modernitetit:
shpirti nuk digjet më nga pasionet, por shuhet nga boshllëku. Martiko na kujton
se ekzistenca e njeriut nuk kërcënohet vetëm nga rreziku i jashtëm, por edhe
nga rreziku i brendshëm, heshtja që fshihet në brendësinë e vetvetes.
4. Leximi modernist
Poezia e Robert Martikos “Kur
heshtin sirenat” i afrohet ekzistencializmit modernist, asaj ndjesie që njeriu
nuk kërcënohet më nga jashtë, por nga zbrazëtia e vetes. Nuk është një poezi që
ngre heronj, por një poezi që rrëzon legjendën dhe na tregon se njeriu i kohës
sonë është më i brishtë se Odiseu i Homerit. Në vend të sirenave që këndojnë,
mbizotëron heshtja:
“Kënga s’ka më tinguj.
Heshtja është ngushtica
ku Skilla nuk kafshon,
veç vrojton.”
Kjo heshtje nuk
është paqe, por një boshllëk që mpin. Ajo na kujton se moderniteti shpesh i
kthen simbolet e lashtësisë në hije pa jetë.
Po ashtu, përshkrimi i makinave
që zëvendësojnë sirenat na çon drejt simbolizmit modern: makinat nuk janë më
mjete, por shndërrohen në metafora të ritmit të pamëshirshëm të qytetërimit:
“Makinat i japin ritëm kësaj
heshtjeje,
si rrotulla që s’ndalen,
si një oqean i fshehtë
që e gllabëron njeriun –
pa këngë.”
Këtu ndjejmë edhe frymën e
poezisë së huaj moderniste, si tek Eliot, ku njeriu endet në një botë të
zbrazët, të paqëndrueshme, ku simbolet e dikurshme humbin dritën e tyre.
Në thelb, Martiko ndërthur
ekzistencializmin me një simbolizëm modern, duke e vendosur njeriun përballë
një bote të heshtur që nuk i ofron as tundimin, as shpresën.
Për ne si lexues, kjo poezi është
një kujtesë e trishtw: heronjtë e sotëm nuk janë luftëtarë që mposhtin
përbindësha, por njerëz të zakonshëm që rrezikojnë të shuhen nga brenda.
5. Leximi aktual
Poezia bëhet pasqyrë e botës sonë
të zhurmshme e të boshatisur. Në kohën tonë, rreziku nuk vjen më nga dallgët e
detit, por nga mekanizmat e ngurtë që shndërrojnë njeriun në një udhëtar të
pavetëdijshëm të një sistemi të huaj. Sirenat e lashta janë zëvendësuar nga
makinat, nga ritmet e pandalshme të qytetit, nga zhurma që nuk sjell këngë, por
një heshtje më të thellë.
Poezia është edhe një reflektim
për krizën e komunikimit: dikur joshja vinte nga zëri, nga kënga që ngjallte
pasion; sot mbizotëron një heshtje e gjerë, një boshllëk që ngulfat shpirtin.
Në mes të zhurmës së makinave, njeriu jeton i mbytur në një qetësi të brendshme
që nuk ngroh, por shuan.
Në këtë ngushticë të re, rreziku
nuk është i jashtëm, por i brendshëm, humbja e vetvetes. Epika moderne nuk
është më beteja me sirenat e mitit, por përpjekja për të mbrojtur shpirtin
përballë një bote që hesht, që rrotullohet pareshtur, që na mpin dhe na zbras
nga brenda.
Duke e parë në këtë dritë, poezia
ngre ura mes Homerit dhe Martikos: sirenat e Martikos nuk janë zjarr pasionesh,
por hije të një bote të ftohtë. Odiseu i ri nuk është më hero, por një kalimtar
i zakonshëm, që shkon drejt humnerës me sytë e ngulur në asgjë.
Martiko na thotë se epika e kohës
sonë nuk është më sfida për trupin, por beteja për shpirtin. Dhe kjo e bën
poezinë e tij një pasqyrë poetike të njeriut modern: një Odise pa këngë, pa
dridhje, që kalon mes sirenave të heshtura drejt boshllëkut. Heshtja e tij
është më e rrezikshme se çdo përbindësh i lashtë, sepse ajo rrëmben brendësinë
dhe shpirtin e njeriut pa zhurmë, pa britmë, pa zjarr. Në këtë epikë të re,
heroizmi nuk matet me fitore betejash, por me aftësinë për të mos u zhveshur
nga shpirti.
Sarandë, 15–18 shtator
ZËRI I SIRENAVE
Sirenat nuk
këndojnë më.
Mjafton
drita:
kur prek
lëkurën,
kur verbon
syrin,
kur digjet
në pëllëmbë.
Askush nuk i
mbyll më veshët,
detarët nuk
lidhen.
Odiseu kalon
drejt,
pa dridhje,
me shikimin
e ngulur në boshllëk.
Kënga s’ka
më tinguj.
Heshtja
është ngushtica
ku Skilla
nuk kafshon,
veç vrojton.
Dhe kur
mendon
se rreziku
ka mbaruar,
ngrihet
përbindëshi tjetër –
Karibdis –
pa zë, pa
shkëlqim,
një thithje
e padukshme
që zbraz
njeriun
dhe botën,
në një
rrotullim të heshtur
drejt
humnerave të ujërave pa fund.
Makinat i
japin ritëm kësaj heshtjeje,
si rrotulla
që s’ndalen,
si një oqean
i fshehtë
që e
gllabëron njeriun –
pa këngë.
No comments:
Post a Comment