NGA DHIMBJA INDIVIDUALE NË PËRMASËN UNIVERSALE

 

Nga Timo Mërkuri

Në poezinë “Kornelia Grak”, Robert Martiko kthehet pas në një nga faqet më fisnike dhe më të dhimbshme të historisë romake, për të risjellë në kujtesë figurën e gruas që i dha nder shekujve – Kornelia Grak, vajza e gjeneralit të madh Skipion Afrikanit, që mposhti Hanibalin, dhe nëna e Tiberit dhe Gaj Grak-ëve, dy prej burrave më të guximshëm të Republikës Romake.

Historia e saj është e gdhendur në kujtesën e botës si historia e nënës që humbi gjithçka, por nuk humbi dinjitetin. Kornelia ishte grua e ditur, e urtë dhe e drejtë, e cila, pas vdekjes së burrit, ia kushtoi jetën rritjes dhe edukimit të bijve të saj. Nën drejtimin e saj, Tiberi dhe Gaji u rritën me ndjenjën e drejtësisë dhe dashurinë për popullin. Kur ata u bënë tribunë, guxuan të ngrinin zërin kundër padrejtësive të shoqërisë romake, kundër pasurive të mëdha dhe pushtetit që kishte shtypur fshatarët e varfër. Por reformat e inicuara prej tyre, që donin t’i jepnin Romës një fytyrë më njerëzore, u shuan me dhunë. Tiberi u vra në Forum, ndërsa Gaji më vonë zgjodhi vetë vdekjen për të mos rënë në duart e armiqve. Atëherë Roma pa te Kornelia Grak një nënë që nuk vajtoi me gjëmë, një grua që qëndroi ballëlartë përballë tragjedisë, dhe krenarisht si nënë tha: “Këta janë stolitë e mia” përballë grave të aristokracisë plot gjerdanë e stoli.Dhe ndoshta pikërisht aty, në atë zbrazëti ku gjithçka humbet, njeriu e zbulon veten, jo si fitimtar, por si qenie që nuk lejon që dhimbja t’i rrënojë shpirtin.

Në poezinë e Robert Martikos, ne duhet të lexojmë se Kornelia nuk është vetëm një figurë e lashtësisë, ajo është një prani e përjetshme njerëzore, që vjen nga shekujt për të dëshmuar se forca e njeriut nuk matet me pushtetin, por me qëndrimin e tij përballë humbjes. Martiko e shfaq atë si nënën që, edhe pse e goditur nga fati me vdekjen e dy bijve në jetë, ajo mbeti e pathyeshme në shpirt, dhe nëpërmjet heshtjes së saj të lartë, e ktheu dhimbjen në kujtesë. Sepse vetëm heshtjet e mëdha janë të denja për dhimbjet e mëdha. Ndaj themi se poezia “Kornelia Grak” është një himn për atë lloj guximi që nuk shfaqet me britma, por me heshtje; për atë forcë që lind nga dashuria e nënës, e cila, edhe në humbje, ngre lart njeriun. Në figurën e Kornelias, Martiko ka gjetur jo vetëm nënën romake, por nënën e përjetshme të njerëzimit, atë që, duke mos u dorëzuar, bëhet vetë kujtesë e botës.

Në këtë përmasë të brendshme, poezia ngrihet mbi idenë e “Rilindjes shpirtërore”, si motiv themelor të krijimit. Kornelia, me heshtjen e saj që përmban dritë e dinjitet, bëhet shenjë e ringjalljes së shpirtit njerëzor pas dhimbjes. Kjo rilindje nuk është fetare, por morale: ajo lind nga aftësia për të ruajtur qartësinë e mendjes dhe pastërtinë e shpirtit përballë rrënojës. Nëpërmjet Kornelias, Martiko flet në mënyrë të tërthortë për nevojën e një ringjalljeje të brendshme të njeriut shqiptar, për atë kthim te virtyti, maturia dhe forca e brendshme që e bëjnë njeriun të mos shembet.

I-Në një lexim estetik të poezisë themi se: Robert Martiko ndërton një portret poetik të qëndrueshmërisë njerëzore, ku madhështia lind jo nga pushteti, por nga heshtja, qëndrueshmëria dinjitoze para  dhimbjes. Poezia nuk e tregon Kornelian përmes rrëfimit historik, por e ringjall përmes figurës së njeriut që mban brenda vetes peshën e tragjedisë dhe dritën e dinjitetit.

a.Martiko e nis poezinë me një skenë që të ngjan me një tablo antike:

“Kur gjaku i bijve u derdh në Forum,

ajo nuk mbylli sytë,

as nuk ktheu fytyrën nga hija.”

Në këtë fillim, qetësia është më e fortë se tronditja. Poeti e “ndërton” Kornelian jo me një llavë ndjenje së shpërthyer, por përmes përmbajtjes. Figura e saj del si një ssimbol i durimit stoik, ku dhimbja nuk bërtet, por përqendrohet brenda shpirtit. Poeti e përdor kundërvënien e heshtjes ndaj dhimbjes për të treguar ngarkesën e  brendshme emocio-nale, e cila nuk shpërthen me fjalë, por përshkon vargjet si një dridhje e fshehtë. Besoj se nuk është nevoja që ti them lexuesit se bota nuk ka njohur dhimbje më të madhe se sa dhimbja e nënës kur sheh fëmijët e saj të vrarë dhe në këtë rast, dy fëmijët djem, burra shteti, vrarë pa faj.

b.Në vargjet vijues, metafora e gurit është një nga gjetjet më të bukura të poezisë:

“Qëndroi si gur i heshtur,

me fytyrë të prerë nga dhimbja –

me shpirt që nuk pranoi të thyhej.”

Këtu poeti shkrin figurën fizike dhe shpirtërore në një të vetme: fytyra që është “e prerë nga dhimbja” përngjan me një skulpturë të lashtë që ruan plagën në mermer, ndërsa shpirti që nuk thyhet bëhet simbol i qëndresës. Përmes këtij bashkimi të dhimbjes dhe qëndrimit, Martiko krijon një bukuri tragjike, ku qëndrueshmëria shndërrohet në art, dhe heshtja merr peshën e një fjalimi të madhërishëm. Dhe pikërisht këtu, në mes të poezisë, ai e fut thënien që i dha pavdekësi Kornelias:

“Kur të tjerët e ngushëlluan,

tha:

‘Ishin stolitë e mia.’”

Me sa duket  në grupin ngushëllues ishin edhe disa gra me stoli floriri në gushë, veshë e duar, ndërkohë që Kornelia ishte e veshur me robën e zisë, sigurisht pa asnjë stoli, sepse dhe atë pasuri që i la i shoqi, gjenerali  i madh  Romës, ajo e harxhoi për shkollimin e bijve të saj, ata bij që ju vranë në Forum. Poeti e vendos këtë fjali në qendër të poezisë si një gur themeli, ndërkohë që ajo  ndrit si margaritar moral dhe estetik. Martiko e përfshin këtë frazë në vargje me qetësinë që meriton një e vërtetë e madhe. Këtu fjala bëhet shpirt, dhe përmes saj Kornelia fiton përmasën e përjetësisë. Në këtë heshtje të matur, poeti e nënvizon bukurinë e thjeshtë të dinjitetit, të cilën as dhimbja, as humbja, nuk mund ta shkatërrojnë.

c.Në fund, poezia e kalon Kornelian nga një figurë individuale në një dimension universal njerëzor:

“Kornelia nuk mbeti veç nënë e pikëlluar;

u bë kujtesë e fortë

se gjërat nuk mbahen vetëm nga shpatat,

por nga gratë që nuk dorëzohen,

edhe kur humbin gjithçka.”

Në realitet kjo  mbyllje tingëllon si një finale orkestrale, apo si një shpërthim i butë drite. Nga heshtja e parë, poezia shkon drejt një qartësie që shfaq filozofinë e saj të brendshme: njerëzimi mbahet jo nga fuqia, por nga qëndresa morale. Në këto vargje, Kornelia nuk është më vetëm personazh:  ajo është simbol i njeriut që përballon humbjen pa u rrëzuar, i shpirtit që ruan formën e tij edhe në baltën e fatit.

Kjo qartësi e brendshme është pikërisht shenja e rilindjes shpirtërore: ringritja e njeriut përmes vetëdijes, përmes reflektimit të kthjellët që ndriçon brenda errësirës. Nuk është emocioni që shpërthen, por mendimi që ndriçon, dhe nga kjo dritë lind emocioni i vërtetë, ashtu si te Kavafi, ku ndjenja buron nga mendimi dhe qetësia, jo nga figurat letrare. Poezia bëhet kështu një udhëtim i heshtur drejt ndriçimit moral.

ç.Estetikisht, poezia ndërtohet mbi ekuilibrin e heshtjes dhe dritës. Nuk ka fjalë të tepërta, nuk ka zbukurime artificiale, çdo varg qëndron në vendin e vet, i ngjeshur, i pastër, i qetë. Ritmi është i ngadalshëm dhe solemn, si fryma e një kujtese që flet me ton të ulët, por të pashlyeshëm. Këto element na japin Kornelën si një figurë që nuk është vetëm e lashtë, por e përje-tshme. Ajo është nëna që hesht dhe ngrihet, gruaja që humbet dhe mbetet, dëshmia se dhimbja mund të jetë e bukur kur është e ndershme, dhe se nga heshtja e një njeriu mund të lindë madhështia e një epoke.

II-Në një lexim filozofik të kësaj poezie do thoshnim se në thelb poezia “Kornelia Grak” e Robert Martikos është një meditim mbi dinjitetin njerëzor përballë humbjes, një reflektim mbi atë çfarë mbetet kur gjithçka tjetër shembet. Në këtë plan filozofik, rilindja shpirtërore qëndron në aftësinë për të shndërruar dhimbjen në urtësi. Kornelia nuk ngrihet mbi botën për të sunduar, por për ta ndriçuar atë me qetësinë e shpirtit të vet. Në këtë mënyrë, poeti flet për rilindjen si proces të brendshëm të njeriut modern, një kthim te virtyti dhe vetëdija morale që shpëton shpirtin nga rrënimi i jashtëm.

a. Pra, në thelb Martiko nuk kërkon të na tregojë historinë e një gruaje të lashtë, por të na kujtojë një vlerë të harruar të shpirtit njerëzor sot: aftësinë për të qëndruar i drejt edhe në mes të tragjedisë. Në një kohë si e jona, ku zërat thërrasin, ku dhimbja shndërrohet në ankth dhe qëndrueshmëria shpesh ngatërrohet me heshtjen, Martiko na sjell Kornelian si figurë të brendshme të njeriut të fortë, të atij që nuk dorëzohet para fatit. Ai nuk e sheh atë si heroinë, por si qenie që përmes dhimbjes fiton dritën e vet të brendshme.

“Qëndroi si gur i heshtur,

me fytyrë të prerë nga dhimbja –

me shpirt që nuk pranoi të thyhej.”

Në këtë varg qëndron filozofia e poezisë: njeriu nuk është i pavdekshëm, por mund të jetë i pathyeshëm. Kornelia nuk mundi ta ndalte vdekjen e bijve, por mundi të ruajë nderin e tyre, dhe përmes kësaj, nderin e vet. Martiko na kujton se forca e njeriut nuk matet me pushtetin apo fitoren, por me mënyrën si përballet me humbjen.

b.Në një plan më të thellë, poezia është edhe një reflektim mbi heshtjen si formë të urtësisë. Kornelia nuk flet shumë, dhe kur flet, fjalët e saj kanë peshë të përjetshme: “Kur të tjerët e ngushëlluan,/tha:/‘Ishin stolitë e mia.”jo pse i barazoi bijtë e saj me stolitë femërore, por se një nënë ska stoli më të bukur në jetën e saj se sa fëmijët e saj, ca më tepër kur ata ishin burra shteti të drejtë. Veçse sa më sipër,  shtojmë se kjo nuk është thjesht një përgjigje e një nëne krenare, është një shprehje filozofike e asaj që ka vlerë të vërtetë në jetë. Në botën ku pasuria e jashtme shpesh errëson vlerat e brendshme, Kornelia zgjedh dritën e shpirtit, dashurinë, drejtësinë dhe virtytin. Ajo flet me heshtjen e njerëzve që e dinë se e vërteta nuk ka nevojë për zhurmë.

c.Në vargjet e fundit, poeti e zhvendos figurën e Kornelias nga antikiteti drejt një kuptimi universal dhe bashkëkohor:

“Kornelia nuk mbeti veç nënë e pikëlluar;

u bë kujtesë e fortë

se gjërat nuk mbahen vetëm nga shpatat,

por nga gratë që nuk dorëzohen,

edhe kur humbin gjithçka.”

Këtu qëndron mesazhi i madh që poeti dëshiron të na përcjellë sot: bota nuk mbahet vetëm nga forca, por nga qëndrueshmëria morale; jo nga armët, por nga shpirti. Në shoqërinë moderne, ku gjithçka matet me suksesin e menjëhershëm, Martiko na kujton vlerën e forcës së qetë, të durimit që lind nga dashuria, të njerëzve që nuk dorëzohen edhe kur e dinë se kanë humbur.

ç.Filozofia e poezisë qëndron pikërisht në këtë kontrast: humbja që lind madhështinë, heshtja që bart fjalën, dhimbja që bëhet dritë. Kornelia e Martikos është figurë që na mëson se të jesh njeri i plotë nuk do të thotë të mos vuash, por të mos humbësh dinjitetin në mes të vuajtjes.

d.Përmes kësaj poezie, Robert Martiko na fton të shohim jetën jo si një varg fitoreje, por si një udhëtim ku njeriu matet me qëndrimin e tij përballë dhimbjes. Dhe në këtë udhëtim, si Kornelia, mund të mbetemi të vetëm, të plagosur, por nëse ruajmë dinjitetin dhe shpirtin, atëherë mbetemi të paprekshëm. Gjithashtu “Kornelia Grak” është një poezi për nderin që nuk shuhet, për heshtjen që flet, dhe për shpirtin njerëzor që, edhe i mposhtur, mund të mbetet i madh.

e.Në leximin modernist, poezia “Kornelia Grak” i qaset ekspresionizmit modernist, sepse përmes një figure historike shpreh gjendjen e brendshme njerëzore, dhimbjen, qëndrue-shmërinë dhe dinjitetin, jo si rrëfim, por si përjetim i thellë shpirtëror. Gjithashtu, përqe-ndrimi në emocionin e përmbajtur, simbolikën e heshtjes dhe tonin meditativ e afron edhe me humanizmin modern që kërkon dritën morale brenda njeriut, jo jashtë tij.

III-Intermexo

Qëndrimi i Kornelia Grak në poezinë e Robert Martikos ngjan thellësisht me qëndrimin shpirtëror të grave shqiptare në rastin e humbjeve të mëdha. Ashtu si ato, që kur u vriteshin djemtë në luftë nuk vajtonin me gjëmë, por ligjëronin me krenari dhe dinjitet, edhe Kornelia zgjedh heshtjen fisnike, një heshtje që flet më shumë se çdo klithmë.

Kornelia e Martikos, me qëndrimin e saj të prerë dhe të heshtur, na kujton se fisnikëria e shpirtit është e përbashkët, si te kodi zakonor shqiptar që kultivonte qëndrimin e gruas në jetë, ashtu edhe te kodi moral i Romës së lashtë. Edhe pse poeti nuk e ka qëllim këtë paralele, lexuesi s’mund të mos e lexojë këtë afri të thellë midis dinjitetit të gruas romake dhe krenarisë së nënës shqiptare, dy botë që takohen në një të vetme ndjenjë: dhimbja që nuk përkulet, por ngrihet në kujtesë.

IV-Në poezinë “Kornelia Grak”, Martiko përdor një stil të thjeshtë, të drejtpërdrejtë dhe pa zbukurime të ndërlikuara figurative dhe kjo zgjedhje nuk është rastësi, por një mënyrë për të bërë të dukshme thelbin e mesazhit njerëzor dhe filozofik që qëndron pas historisë. Ai nuk e komplikon gjuhën me metafora të tepërta, sepse qetësia dhe fuqia e figurës së Kornelias lindin nga pastërtia e fjalës dhe nga fuqia e heshtjes së saj.

a.Ky stil i drejtpërdrejtë i lejon lexuesit të preket direkt nga përvoja njerëzore e poetit, të ndjejë dhimbjen, qëndrueshmërinë dhe dinjitetin e nënës që humbi bijtë, pa humbur mes zbukurimeve gjuhësore që shpesh largojnë nga thelbi i emocioneve. Siç thotë poeti: “Qëndroi si gur i heshtur,/me fytyrë të prerë nga dhimbja –/me shpirt që nuk pranoi të thyhej.” Ku ne shohim se: forca e vargut nuk vjen nga ndonjë  figurë e ndërlikuar, por nga fuqia e shpirtit që përshkruhet hapur. Heshtja e Kornelias, thënia e saj e famshme: “Ishin stolitë e mia,” dhe qetësia me të cilën përballon humbjen e bijve, flet vetë për një filozofi të brendshme, ku vlera dhe dinjiteti janë mbi gjithçka tjetër.

b.Përmes thjeshtësisë, poeti fton lexuesin të hyjë në një reflektim mbi jetën dhe humbjen, mbi atë që ruan shpirti njerëzor kur gjithçka tjetër shembet. Stili i thjeshtë i poezisë i bën mesazhet të qarta, por jo të shkurtra në thellësi, duke krijuar një dialog të drejtpër-drejtë mes lexuesit dhe përvojës njerëzore: dhimbja, nderi, dashuria dhe qëndrueshmë-ria bëhen të prekshme pa zbukurime të panevojshme.

c.Në fund, thjeshtësia e gjuhës është ura që lidh lexuesin me filozofinë e poezisë, ku çdo varg ka peshën e vet: “Kornelia nuk mbeti veç nënë e pikëlluar;/u bë kujtesë e forte/se gjërat nuk mbahen vetëm nga shpatat,/por nga gratë që nuk dorëzohen,/edhe kur humbin gjithçka.” Shikoni, pra: pa metafora të ndërlikuara, Martiko tregon se fuqia e vërtetë nuk buron nga dhuna apo pushteti, por nga qëndrueshmëria morale e dashuria që nuk shuhet, duke e bërë poezinë një meditim të qetë, por të thellë mbi jetën dhe njeriun.

ç. Stili i Robert Martikos në këtë poezi dialogon me Kostandin Kavafit. Si Kavafi, ai ndërton emocionin përmes mendimit të kthjellët, përmes reflektimit të qetë që ringjall jetën shpirtërore të njeriut. Nuk kemi peizazhe simbolike apo përplasje ndjenjash, por një rrugëtim të ndërgjegjes drejt dritës morale. Pikërisht kjo përmbajtje mendore është themeli i rilindjes shpirtërore që poeti synon ta përcjellë: ideja se njeriu shpëton jo vetëm përmes dhimbjes, por edhe përmes kuptimit të saj.

Në fund të leximit të poezisë “Kornelia Grak”, kuptohet se Robert Martiko nuk ka shkruar për një figurë të lashtësisë, por për një gjendje të përhershme të shpirtit njerëzor – për dinjitetin që nuk vdes dhe për heshtjen që bart dritë. Kornelia e tij është njeriu që rilind nga brenda, që e ngre veten mbi humbjen përmes kthjellësisë së shpirtit.

Poezia me gjuhën e saj të kthjellët e të përmbajtur flet për atë që është thelbësisht njerëzore: për dhimbjen që fisnikëron, për heshtjen që ngrihet mbi klithmën, për dashurinë që shndërrohet në dritë. Ajo është një thirrje e qetë për rilindjen e shpirtit në kohët e trazuara, për atë ndriçim të brendshëm që e bën njeriun të qëndrojë i drejt edhe në errësirë.  Dhe kur mbaron poezia, nuk hesht Kornelia, heshtim ne, përballë madhështisë së thjeshtë që na kujton se njeriu është i bukur vetëm kur është i drejtë.

 

Sarandë, tetor 2025

 

KORNELIA GRAK

Kur gjaku i bijve u derdh në Forum,

ajo nuk mbylli sytë,

as nuk ktheu fytyrën nga hija.

 

S’bëri vajtim nëpër rrugë,

as britma për fatin mizor.

 

Qëndroi si gur i heshtur,

me fytyrë të prerë nga dhimbja –

me shpirt që nuk pranoi të thyhej.

 

Kur të tjerët e ngushëlluan,

tha:

“Ishin stolitë e mia.”

Nuk pati nevojë të fliste më shumë.

 

Sepse e dinte:

edhe e mposhtur,

e vërteta e tyre do të qëndronte

më gjatë se thikat që i shuan.

 

Kornelia nuk mbeti veç nënë e pikëlluar;

u bë kujtesë e fortë

se gjërat nuk mbahen vetëm nga shpatat,

por nga gratë që nuk dorëzohen,

edhe kur humbin gjithçka.

 

 

ËNDËRR NË JON

Magjia e krijimit dhe dritat e kujtesës poetike

 

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “Ëndërr në Jon” e Fatmir Terziut është një nga ato krijime poetike që qëndrojnë në kufirin mes reales dhe fantastikes, mes vetëdijes dhe ëndrrës, duke mishëruar në mënyrë të natyrshme shpirtin e realizmit magjik në poezinë bashkëkohore shqiptare. Kjo rrymë, që bashkon të zakonshmen me të jashtëzakonshmen pa ndarje të dukshme mes tyre, shfaqet në këtë tekst si një proces i brendshëm krijimi, ku deti, fjalët, poezia dhe vetë poeti ndërthuren në një përvojë poetike që kapërcen realitetin.

1. Në vargun nisës “Në vargjet e mia një det me mesazhe”, deti nuk është thjesht një element natyror, por një qenie e gjallë që mban brenda vetes mesazhe, ndjenja dhe frymëzim. Kjo është mënyra tipike e realizmit magjik: sendet marrin shpirt, bëhen bartës kuptimesh të fshehta.Vala “m’i deh” dhe bunaca “një nga një i mbledh” nuk janë përshkrime realiste të detit, por shprehje të një energjie poetike që e lidh njeriun me natyrën në mënyrë shpirtërore, si në një ritual.

Kjo lidhje magjike thellohet më tej kur poeti thotë: “Poezia ime i përkëdhel si fate/dhe i ngjiz në trupin tim” ku poezia personifikohet, merr funksionin e një force krijuese, të ngjashme me natyrën hyjnore që ngjiz jetën. Realiteti i zakonshëm i të shkruarit bëhet një akt mitik, një proces lindjeje poetike që ndodh brenda trupit të njeriut, në një hapësirë midis realitetit dhe magjisë.

2. Në vetë titullin “Ëndërr në Jon” gjendet thelbi i kësaj poezie: bota e ëndrrës dhe bota reale shkrihen në një. Poeti “trazon Jonin e shqetësuar” dhe “rrëkëlle disa kupa” ndërsa “përhumbet duke kënduar”. Kjo nuk është një skenë reale, por një përjetim poetik që i përket sferës së nënvetëdijes, aty ku magjikja shfaqet si një mënyrë e natyrshme e të qenit. Në ëndrrën e tij ai “mendon se është mes nimfash”, figura mitologjike që i japin poezisë dimensionin e lashtë e hyjnor. Nimfat, pulëbardhat që “ndezin mori dritash”, dhe vetë Joni që flet e pyet poetin, të gjitha janë shenja të një bote që flet, që merr pjesë në përjetimin njerëzor, një nga veçoritë më karakteristike të realizmit magjik.

3. Në vargjet:

“Joni më pyet pse po e bën këtë?

kalimtarët bujasin mbi guralecë,

unë hap dhe mbyll pa zë e me zë

deri sa diku vargu më ngec...”

poeti hyn në një dialog magjik me detin, si të ishte një bashkëbisedues i gjallë, ndërkohë që bota e jashtme (kalimtarët) mbetet e paditur për këtë mister. Kjo dyfishim i realitete-ve ; poeti në botën e vet të brendshme dhe kalimtarët në botën e zakonshme përbën një tipar thelbësor të realizmit magjik: dy botë bashkëjetojnë pa e përjashtuar njëra-tjetrën. Madje dhe fundi i poezisë e ruan këtë frymë:

“Në vargjet e mia një mal me mesazhe.

Joni m’i shëndet. Joni m’i nget.

...

Joni nis e dremit i qetë,

unë hap dhe mbyll gojën time.”

Deti merr frymë, flet, dremit, ai është pasqyra e shpirtit të poetit, por edhe një realitet që ekziston brenda gjendjes poetike. Kjo përzierje e metafizikës me konkretin është zemra e realizmit magjik.

4.“Ëndërr në Jon” nuk kërkon të shpjegojë realitetin, por ta shndërrojë atë në përjetim poetik. Magjia e saj nuk vjen nga trillimi, por nga mënyra se si poeti e sheh botën, një botë ku deti është pasqyra e shpirtit, vargu një trup i gjallë, dhe poezia një qenie që “përkëdhel si fate”. Në këtë bashkëjetesë të magjikes me realen, të njeriut me eleme-ntët e natyrës, të zgjimit me ëndrrën, Fatmir Terziu sjell një poezi thellësisht moderni-ste, ku realiteti i jashtëm dhe ai shpirtëror ndërthuren për të ndërtuar një mit të ri poetik, mitin e krijimit përmes detit dhe fjalës. Në këtë mënyrë, “Ëndërr në Jon” është poezi e realizmit magjik jo sepse kërkon të mahnisë, por sepse bën të besueshme magjinë e jetës së brendshme, duke e kthyer realitetin në ëndërr dhe ëndrrën në realitet poetik.

II-Është e vërtetë që Fatmir Terziu i është kthyer shpesh Jonit dhe Sarandës në poezinë e tij, jo thjesht si peizazh, por si vend shpirtëror, si një hapësirë ku njeriu takohet me veten dhe me thellësinë e jetës. Disa herë kam shkruar se ai i ka parë bregdetin jonian si një kujtesë të gjallë, një vend që ruan gjurmët e njerëzve, të fjalëve, të frymës krijuese dhe madje shpesh kam shkruar pse ka ndodhur kjo duke zbërthyer afrin e poetit me Klubin e Krijuesve Jonianë të qytetit të Sarandës. Por  në këtë rast, në poezinë “Ëndërr në Jon” ai bën një hap më tej: nuk është më përshkrues i detit, por pjesë e tij; nuk është më vëzhgues i bukurisë, por bashkëshkrues i saj. Kjo është arsyeja pse poezia hyn në rrafshin e realizmit magjik, sepse ajo nuk tregon më një realitet, por e shndërron realitetin në mit.

1. Në krijimtarinë e mëparshme të Terziut, deti dhe Saranda janë shpesh të pranishëm si hapësira frymëzimi dhe kujtese, por në këtë poezi ato bëhen një dimension poetik i ndërthurur me ëndrrën. Ai nuk shkruan më “për Jonin”, por brenda tij, si në një përqafim të përjetshëm: “Në vargjet e mia një det me mesazhe./Vala m’i deh. Bunaca një nga një i mbledh.” Në këto vargje nuk gjejmë më peizazh, por një bashkëndjesi, një komunikim i drejtpërdrejtë me elementin. Kjo mënyrë e re e të shkruarit e çon poetin në një tjetër plan poetik, në atë të realizmit magjik, ku realja nuk përjashton magjiken, por e përthith në veten e saj si një mënyrë e re për të jetuar poezinë.

2. Të kuptojmë se kjo qasje e Terziut nuk është thjesht një lojë me figuracionin, por një risi e brendshme në përjetim. Terziu gjithmonë ka ditur të shohë bukurinë në dritën e ditës, por këtë herë ai e sheh përmes mjegullës së ëndrrës, përmes një ndjesie që nuk është më vëzhguese, por bashkëkrijuese. Kur  ai thotë: “Poezia ime i përkëdhel si fate/ dhe i ngjiz në trupin tim,” ai i jep poezisë përmasën e një akti mistik. Vargu lind si frymë, si jetë, si diçka që buron nga trupi e shpirti i poetit, jo nga një realitet i jashtëm. Kjo është një mënyrë tërësisht moderniste e të ndërtuarit të poezisë, larg përshkrimit tradicional, afër përjetimit metafizik. Në këtë kuptim, “Ëndërr në Jon” është një risi në krijimtarinë e tij sepse ai arrin të bashkojë përvojën poetike të viteve me një shikim të ri mbi realitetin: një shikim ku deti është edhe vend real, edhe hapësirë shpirtërore, edhe metaforë e vetë krijimit.

3. Kjo poezi nuk është vetëm një përvojë e veçantë individuale, por hyn në poetikën bashkëkohore shqipe si një shembull i mënyrës se si realizmi magjik mund të mishërohet në poezi, jo vetëm në prozë.

Në letërsinë shqiptare, realizmi magjik është më i pranishëm në tregime dhe romane  dhe në disa pak poezi ,por në këtë rast, Fatmir Terziu e sjell në poezi me një finesë që rrallë shihet. Ai arrin të krijojë një realitet poetik të dytë, ku gjithçka ndodh në mënyrë të natyrshme, por është njëkohësisht e mbushur me mister dhe nënkuptime. Në vargjet: “Mendoj se jam mes nimfash/pulëbardhat më ndezin mori dritash...” poeti  kalon kufirin e reales pa e prishur atë; nimfat dhe pulëbardhat jetojnë bashkë në të njëjtin det, në të njëjtën ndjesi. Kjo është esenca e realizmit magjik: bashkëjetesa pa tronditje e mitikes me të zakonshmen. Dhe në këtë përzierje, Terziu sjell një ton të vetin, një poezi që flet me qetësi, por mbart në brendësi një dritë që nuk shuhet.

4. Në thelb, “Ëndërr në Jon” është edhe një kthim në honestrën  shpirtërore të poetit. Ai kthehet te Joni, jo më si vizitor, por si pjesë e përhershme e tij. Ky kthim është më shumë se nostalgji, është bashkim i plotë me elementin që e ka frymëzuar gjithmonë dhe ca më tepër ai rikthehet I plotësuar, jo siç kthehet uji në honestrën malore në formën e shiut. Në fundin e poezisë, ai thotë: “Joni nis e dremit i qetë,/unë hap dhe mbyll gojën time.”

Ky varg është si një mbyllje riti, një qetësi pas këngës, një pushim i frymës që e ka thënë gjithë fjalën. Këtu poeti është bërë njësh me detin, dhe poezia mbaron siç mbaron një lutje.

Na duhet të themi se Fatmir Terziu, me “Ëndërr në Jon”, nuk e braktis tematikën e tij të dashur; Jonin dhe Sarandën por e ngre në një nivel të ri poetik, ku ndjesia bëhet realitet, dhe realiteti kthehet në ëndërr. Kjo poezi është një risi në krijimtarinë e tij, sepse për herë të parë ai i qaset detit jo si vend i kujtesës, por si burim i magjisë poetike. Në këtë mënyrë, ajo hyn natyrshëm në poetikën bashkëkohore shqiptare si një shembull i realizmit magjik në poezi, ku magjia nuk është iluzion, por mënyra më e thellë për të parë të vërtetën. Në fund të fundit, Joni i Terziut nuk është më një det, ai është një shpirt që flet, që “m’i shëndet” e “m’i nget vargjet”  dhe poeti, në heshtjen e tij të fundit, e dëgjon atë si një këngë të brendshme, intime, që nuk mbaron kurrë.

III-Poezia “Ëndërr në Jon” e Fatmir Terziut është një udhëtim poetik që e zhvendos lexuesin nga bregu i realitetit drejt thellësive të magjikes, ku kufijtë mes ëndrrës dhe jetës treten si kripa në ujë. Në këtë poezi, deti nuk është më vetëm një hapësirë gjeografike, por një hapësirë shpirtërore dhe mitike, ku ndodhin ngjizjet e fjalës, zgjimet e brendshme dhe përqafimet me forca që s’i përkasin vetëm botës njerëzore. Kjo është esenca e realizmit magjik: bashkëjetesa e natyrshmes me të mbinatyrshmen, e prekshmes me të padukshmen, e fjalës me misterin.

1. Poezia hapet me vargjet:“Në vargjet e mia një det me mesazhe./Vala m’i deh. Bunaca një nga një i mbledh.” Këtu fillon magjia. Deti është shndërruar në simbol të vetë krijimit poetik, një hapësirë që lëviz, flet dhe përçon mesazhe të fshehta. “Vala m’i deh”, kjo metaforë është më shumë se një përshkrim; është një përjetim i poetit që ndjen valën si një forcë frymëzuese, si një muzë që e deh me frymën e saj. Në këtë mënyrë, deti bëhet qenie bashkëpunuese, një pjesëmarrës në procesin krijues, jo një element i jashtëm i natyrës. Pikërisht ky personifikim i detit, që “mblidhet” dhe “deh”, është rrënjësisht magjik, realiteti nuk shkatërrohet, por shndërrohet në një përvojë shpirtërore.

2.Në vargjet vijues: “Poezia ime i përkëdhel si fate/dhe i ngjiz në trupin tim.”figuracioni është i ngarkuar me fuqi lindëse. Poeti nuk e shkruan poezinë; ai e lind atë. Vargjet “ngjizen” si qenie të gjalla, të përkëdhelura “si fate”. Ky proces poetik, i barasvlershëm me krijimin e jetës, është një akt i pastër realizmi magjik, ku shkrimi kthehet në një ritual mistik që lidh frymën me materien, fjalën me trupin. “Trupi” i poetit bëhet vendtakim i magjikes me realen, vend ku poezia merr formë e mish, ashtu siç në Bibël perëndia krijoi njeriun nga balta dhe fryma.

3. Në strofën ku poeti thotë:“Mendoj se jam mes nimfash/me kujdes shmang ndonjë krap/pulëbardhat më ndezin mori dritash/unë hap dhe mbyll me vrap...” ëndrra e poetit përthith realitetin. Saranda, një vend konkret, përzihet me botën mitologjike të nimfave dhe me dritat që ndezin pulëbardhat; krijesa reale që marrin dimension të magjishëm. Në këtë peizazh, gjithçka ka frymë: uji, zogjtë, drita, deti. Edhe akti njerëzor “hap e mbyll” merr kuptim simbolik, sikur poeti të hapë dhe mbyll kufirin mes dy botëve: asaj që jetojmë dhe asaj që ndiejmë në thellësi.

Realizmi magjik shfaqet pikërisht në këtë përzierje të butë të dy realiteteve, pa asnjë thyerje të logjikës. Çdo gjë ndodh në mënyrë të natyrshme, sepse në botën poetike të Terziut, magjia është mënyrë e të perceptuarit jetën.

4. Te vargjet:“Joni më pyet pse po e bën këtë?/kalimtarët bujasin mbi guralecë,/unë hap dhe mbyll pa zë e me zë/deri sa diku vargu më ngec…”deti nuk është më sfond, por bashkëbisedues i poetit, një entitet i gjallë që pyet, vëzhgon, madje shqetësohet. Ky dialog me forca të padukshme është një nga tiparet më të bukura të realizmit magjik: poeti e sheh veten në një marrëdhënie të drejtpërdrejtë me universin, si pjesë të tij, jo si vëzhgues i jashtëm. Ndërkohë, kalimtarët “bujasin mbi guralecë” pse ata janë njerëzit e zakonshëm, të lidhur me realitetin tokësor, që nuk kuptojnë procesin e fshehtë poetik që ndodh në brendinë e poetit. Kështu, poezia krijon dy plane të bashkëjetueshme: një real e një magjik, të cilat jetojnë paralelisht.

5. Fundin e poezisë e përshkon një ndjenjë pajtimi e qetësie: “Në vargjet e mia një mal me mesazhe./Joni m’i shëndet. Joni m’i nget./.../Joni nis e dremit i qetë,/unë hap dhe mbyll gojën time”ku poeti arrin në bashkimin e plotë me elementin e tij poetik, detin. Magjia tashmë nuk është më tronditje, por qetësi, si një rit i përfunduar. “Joni dremit”, “poeti hesht”, fjalët kthehen në frymë, fryma në heshtje, dhe heshtja në qetësi kozmike. Ky fund i butë i jep poezisë dimensionin e ciklit të përjetshëm të krijimit: frymëzim, përjetim, qetësim.

Pra, figuracioni poetik i Fatmir Terziut në “Ëndërr në Jon” është ndërtuar mbi personify-kime, metafora të shpirtëruara dhe imazhe ëndërrimtare që e zhvendosin poezinë nga përshkrimi në përjetim.Deti, vala, nimfat, pulëbardhat, vargjet, vetë poezia, të gjitha marrin frymë, flasin, ndjejnë. Këtu, poeti nuk kërkon të shpikë magjinë, por ta zbulojë brenda realitetit.Ndaj themi se  “Ëndërr në Jon” është një poezi e realizmit magjik, sepse realiteti i saj është i mbështjellë me mjegullën e ëndrrës, dhe ëndrra e saj është e rrënjosur në tokën e jetës. Dhe më kryesorja, në çdo varg ndjejmë se magjia nuk është arratisje nga realja, por hasim shndërrimin poetik të tij në përjetim, aty ku deti është fjalë, vala është ndjenjë dhe poezia vetë është një “ngjizje” midis njeriut dhe natyrës.

IV-Kjo poezi e Fatmir Terziut është një nga ato krijime që, edhe pse rrënjoset fort në peizazhin shqiptar, në Jonin, në Sarandën, në frymën mesdhetare të bregdetit flet një gjuhë që dialogon natyrshëm me poetikën moderniste europiane. Ky dialog nuk është i qëllimshëm, as imitues; ai ndodh në mënyrë organike, sepse shpirti modernist i poezisë buron nga e njëjta etje: nga kërkimi për të gjetur realen përmes misterit dhe misterin përmes reales.

1.Në modernizmin europian, poezia ndalet së qeni pasqyrë e realitetit dhe bëhet përje-tim i brendshëm, shprehje e ndërgjegjes, e ëndrrës, e çastit të thellë të njeriut. Pikërisht këtë ndjesi mbart edhe poezia e Terziut: ajo nuk na tregon detin, por na fut brenda përjetimit të tij. Vargu: “Në vargjet e mia një det me mesazhe” është një pohim thellësisht modernist. Këtu deti nuk është objekt, por subjekt; nuk është jashtë poetit, por jeton në vargjet e tij. Si te Eliot, ku lumi Thames bëhet një ndërgjegje e qytetit, apo te Rilke, ku gjërat flasin përmes heshtjes, edhe te Terziu natyra merr frymë njerëzore. Modernizmi e kërkon këtë lidhje mes botës së jashtme dhe asaj të brendshme, mes realitetit dhe ndjesisë që e zbërthen atë. Poezia nuk përshkruan më, ajo ndodh, si akt i brendshëm.

2. Në këtë poezi, krijimi shfaqet si akt hyjnor dhe vetëdije poetike. Kështu në vargjet: “Poezia ime i përkëdhel si fate/dhe i ngjiz në trupin tim,” poeti e sheh krijimin si proces të shenjtë, si akt ngjizjeje. Kjo ide, që shkon përtej të zakonshmes, e afron atë me modernistët europianë që e shohin poetin si krijues të botës së vet, si një “demiurg”, siç e quante Valéry. Edhe Rilke do të thoshte se poeti është “vendi ku gjërat bëhen të dukshme”; në këtë kuptim, edhe Terziu e ngjiz poezinë jo në letër, por në trupin e vet, në vetë qenien njerëzore. Kjo mënyrë e të menduarit është moderne dhe metafizike njëherazi: poezia nuk është zbukurim, por akt ekzistence.

3. Kur poeti thotë:“Mendoj se jam mes nimfash/pulëbardhat më ndezin mori dritash...” ai i jep realitetit shqiptar, konkret, një përmasë mitike. Nimfat janë figura të lashta, frymë të ujit e të natyrës, që në modernizëm rifuten si simbole të pavetëdijes dhe të femërores hyjnore. Këtu, Terziu nuk bën një kthim në mit për nostalgji, por për të krijuar një hapësirë të dyfishtë: një Sarandë reale, ku pulëbardhat lëvizin në dritë, dhe një Sarandë mitike, ku nimfat e Jonit janë zëri i shpirtit. Kjo në fakt është në frymën e Eliot-it, që e përdornin mitin për të strukturuar përvojën moderne, për të gjetur kuptim në një botë të shpërbërë. Por ndryshe nga modernizmi i errët i perëndimit, Terziu ruan një ton të butë, njerëzor, gati të qetësuar, magjia e tij nuk është dramatike, por përfshirëse, si një valë që të përkëdhel.

4.  Në fundin e poezisë: “Joni nis e dremit i qetë,/unë hap dhe mbyll gojën time.” shohim se poeti e mbyll poezinë në heshtje, jo në përfundim klasik. Kjo heshtje është e njëjtë me atë që kërkon modernizmi: të lërë vend për nëntekstin, për të pathënën. Si te Paul Celan fjala nuk është mjet shpjegimi, por dritë që ndriçon për një çast dhe shuhet, duke lënë pas një ndjenjë për të medituar. Kjo është poetika e brendshme e modernizmit,fjala si rit, jo si rrëfim.

5. Fatmir Terziu, me “Ëndërr në Jon”, krijon një poezi që bashkon dy brigje: brigjet e detit tonë jugor dhe ato të modernizmit europian. Ai nuk përpiqet të imitojë ndonjë traditë, por i bashkohet natyrshëm frymës që e sheh poezinë si udhëtim të ndërgjegjes, si ndërlidhje mes njeriut, natyrës dhe misterit. Në këtë poezi, si në shumë poezi moderniste, gjithçka është e zakonshme dhe njëkohësisht e magjishme: vala që “m’i deh vargjet”, nimfat që shfaqen në Sarandë, deti që flet, dhe poeti që në fund hesht. Ky bashkëjetim i reales dhe të brendshmes, i tokës dhe ëndrrës, e vendos Terziun në një linjë të natyrshme dialogu me poetikën europiane, një poetikë që kërkon, siç thoshte Rilke, “të shohë botën me sytë e engjëjve që e kanë humbur parajsën”. Në këtë kuptim, “Ëndërr në Jon” është një poezi që nuk i përket vetëm Sarandës, por edhe Evropës poetike, një poezi ku deti bëhet ndërgjegje, dhe fjala, si valë, vjen e shkon, por kurrë nuk shuhet.

V-Poezia e Terziut, edhe pse është një përfaqësuese e qartë e realizmit magjik, nuk është e mbyllur brenda këtij kufiri. Në të, ndihen dhe fryma të tjera poetike  moderniste e në disa çaste edhe postmoderniste, sepse poezia, ashtu si vetë deti që ajo përshkruan, është një hapësirë e lëvizshme ku valët e stileve takohen, përplasen dhe shkrijnë njëra-tjetrën. Megjithatë, ajo mbetet thellësisht e realizmit magjik, sepse forca e saj qendrore është përthyerja poetike e realitetit në magji, jo në absurditet, as në fragmentim, por në shndërrim të butë e natyrshëm.

1. Në vargjet e para:“Në vargjet e mia një det me mesazhe./Vala m’i deh. Bunaca një nga një i mbledh.” poeti shfaq ndjeshmërinë tipike moderniste; vetëdijen poetike për procesin e krijimit, introspeksionin, kërkimin e kuptimit në gjërat e vogla dhe përjetimin e natyrës si pasqyrë të shpirtit. Si tek modernistët europianë, poezia e Terziut është vetëdije që shikon veten duke krijuar. Ai nuk i ikën botës reale, por e shikon atë nga brenda vetes, për ta gjetur në një plan më të thellë. Pikërisht ky dimension i introspe-ktimit e lidh me modernizmin, por nuk e përfshin plotësisht në të, sepse në modernizëm njeriu shpesh përballet me vetminë dhe fragmentimin, ndërsa te Terziu përjetimi është i butë, i bashkuar me natyrën, jo i ndarë prej saj.

2. Po të ndalemi te vargjet:  “Joni më pyet pse po e bën këtë?/kalimtarët bujasin mbi guralecë,/unë hap dhe mbyll pa zë e me zë...”shohim një lloj vetëreflektimi postmodern, ku poeti ndërhyn në tekst si personazh, duke u vetëpyetur për veprimin e tij poetik. Ky vetëdijesim për aktin e krijimit dhe ndërthurja e botës së brendshme me atë të jashtme, ku “kalimtarët” përfaqësojnë realen dhe “Joni” flet si një qenie mitike, krijon një lojë mes realitetit dhe përfytyrimit. Megjithatë, kjo nuk shkon deri në ironi apo fragmentim, siç ndodh në postmodernizëm, përkundrazi, ruan një ton të qetë, meditativ, ku gjithçka bashkëjeton me natyrshmëri. Kjo është arsyeja pse kjo poezi e Terrziut, ndonëse prek frymën postmoderniste, nuk bëhet postmoderniste: pse ajo nuk përqafon skepticizmin, lojën e pafundme me kuptimet, apo relativizmin; ajo ruan besimin në përjetimin magjik, në lidhjen njerëzore me botën.

3. Lind pyetja: pse mbizotëron realizmi magjik në këtë poezi?

Ajo që e shndërron gjithë poezinë në realizëm magjik është mënyra e qetë, e brendshme dhe natyrore me të cilën elementet reale kthehen në përvoja të mbinatyrshme, pa humbur asnjë grimë nga besueshmëria e tyre. Në vargjet: “Poezia ime i përkëdhel si fate / dhe i ngjiz në trupin tim,”realiteti poetik përzihet me aktin mitik të krijimit; fjala bëhet trup, vargjet kthehen në fate, dhe poeti, pa asnjë ndarje të dukshme, kalon nga bota njerëzore në atë shpirtërore. Këtu nuk kemi metafizikën e errët të modernizmit, as lojën gjuhësore të postmodernizmit, por një rrjedhje të butë magjie që del nga vetë natyra e gjërave. Deti është real, por flet; Joni është peizazh, por pyet; nimfat janë përfytyrime, por ndodhen aty, në dritën e Sarandës dhe lexuesi i pranon si të ishin të zakonshme. Kjo është shenja e realizmit magjik: kur e jashtëzakonshmja nuk vjen për të befasuar, por për të thelluar ndjesinë e jetës.

4. Në fund të poezisë, te vargjet: “Joni nis e dremit i qetë,/unë hap dhe mbyll gojën time” poeti kthehet në heshtje, një kthim që nuk është as nihilist, as ironik, por përfshirës. Kjo heshtje është ajo e një njeriu që ka hyrë në ritmin e natyrës, që është bërë njësh me magjinë e botës. Pikërisht ky ton i qetë, i ngrohtë dhe i përjetshëm e dallon thelbësisht nga rrymat e tjera moderniste apo postmoderniste që shpesh përmbyllen me tronditje, me boshllëk apo absurditet.

Si përfundim mund të themi se poezia “Ëndërr në Jon” mban brenda fryma moderniste , si introspeksionindhe shenja postmoderniste, por ajo nuk bëhet as njëra, as tjetra, sepse nuk e sheh botën si krizë, por si bashkëjetesë të magjikes me të zakonshmen. Ajo është poezi e realizmit magjik sepse fuqia e saj qëndron në këtë natyrshmëri: gjithçka që mund të duket e jashtëzakonshme, ndodh me butësi, si frymëmarrje.

Në fund të fundit, “Ëndërr në Jon” është më shumë se një poezi: është një mënyrë për të parë botën. Në të, deti nuk është vetëm ujë që lëviz, por kujtesë që merr frymë; vala nuk është vetëm tingull, por zemër që rreh; fjala nuk është vetëm mjet, por jetë që ngjizet çdo herë që poeti frymon. Fatmir Terziu nuk shkruan thjesht për Jonin, por për njeriun që, në çdo ëndërr, kërkon të bashkohet me pafundësinë. Dhe ndoshta aty qëndron magjia e kësaj poezie: se ajo na mëson ta shohim detin si vetveten, e vetveten si një valë të vogël në detin e madh të fjalës. Dhe kështu, duke mbetur brenda frymës së realizmit magjik, poezia “Ëndërr në Jon” mbyllet si një përjetim që vazhdon edhe pas vargut të fundit…

 

Sarandë tetor 2025

 

 

 

ËNDËRR NË JON

 

Në vargjet e mia një det me mesazhe.

Vala m’i deh. Bunaca një nga një i mbledh.

Me to më qëndis pasazhe,

mes tyre nga zgjimi në zgjim,

poezia ime i përkëdhel si fate

dhe i ngjiz në trupin tim.

 

Kur ndodh të mblidhen tufa-tufa

më duken si një peshk i papërfunduar

me një enigmë relievi plotë luspa

trazoj Jonin e shqetësuar

me të rrëkëllej disa kupa

e përhumbem duke kënduar.

 

Mendoj se jam mes nimfash

me kujdes shmang ndonjë krap

pulëbardhat më ndezin mori dritash

unë hap dhe mbyll me vrap,

hap dhe mbyll si në një lojë pritash,

hap e mbyll në Sarandë.

 

Joni më pyet pse po e bën këtë?

kalimtarët bujasin mbi guralecë,

unë hap dhe mbyll pa zë e me zë

deri sa diku vargu më ngec,

më duket sikur s’ka ndodh asgjë

as vetë nuk e di ç’po heq.

 

Në vargjet e mia një mal me mesazhe.

Joni m’i shëndet. Joni m’i nget.

Më duken si melhem, më ngjajnë si ilaçe

këndon një iso të brendshme intime

Joni nis e dremit i qetë,

unë hap dhe mbyll gojën time.