EPOKA QË VERBON POETËT

Timo Mërkuri

Epoka

që verbon

poetët

Esse, analiza, opinione

PJESA E PARË

Kur qanin kuajt e Akilit

Përsiatje rreth librit

“Pse qanë kuajt e Akilit”

të Vaso Toles

1- Sa bukur qanë dhe …kuajt e Akilit!.

E kuptoj një farë hutimi të lexuesit, qysh te nëntitulli i këtij shkrimi, ku, jo vetëm që qëndrojnë pranë e pranë cilësori “bukur” me foljen “qanë”, por ca më tepër ky cilësor, që kudo e kurdo flet për shije, estetikë dhe finesë, këtë herë dëshmon për bukurinë e vajtimit, të këtij fenomeni, që qysh në emër, të kujton zinë dhe zezonën.

Përkundër hamendjes së përgjithshme për vajtimin, unë ju them se ka dhe ai bukurinë e tij, finesën dhe elegancën.

Të kuptohemi, nuk e kam fjalën këtu për shprehjet e zakonshme nëpër morte:

- Sa bukur e qau, sa mirë e vajtoi ...filania të ndjerin.  As për vargjet porositëse të vajtimit (më shumë debatuese ndërmjet vajtoreve), kur një vajtore porosit tjetrën me vargjet: -Qaje mirë (bukur) moj gushëbardhë/ Thuaja gjitha me radhë…

Ca më pak dua të flas, për bukurinë e pamohueshme të veprës madhore dhe …dokumentare të Homerit, aty ku ende dëgjohet …edhe vajtimi i kuajve të Akilit.

Unë dua të flas vërtet për bukurinë e vajtimit, si  fillesa e këngës iso-polifonike dhe e valles, si dhe për thellësinë e analizës që i ka bërë  atij (vajtimit) Vaso Tole,  te libri i tij “Pse qanë kuajt e Akilit”.

Ndonëse kuajt e Akilit, qanë vërtet mbi trupin e pajetë të Patroklit.

Qanë aq bukur, sa që u mallëngjye gjithë ajo ushtri vrastare, të cilën asnjë lloj vdekjeje nuk e prekte, sepse ajo ishte ushtri në luftë dhe kishte vetëm një mision, të mbillte vdekje kudo.

Edhe kali i Skënderbeut qau  mbi varrin e Kryezotit të Arbërit, duke parathënë zezonën që po i vinte kombit. Por ama dhe ky kal kryeheroi, qau derisa ngordhi dhe më pas asgjë nuk mbeti prej tij.

Krejt ndryshe është puna me nënat tona, që kanë qarë gjithë jetën, herë për burrat e herë për bijtë. Kanë qarë me lotë e me ligje, duke lënë…monumente nëpër ksodhe e nëpër kohë.

Kanë qarë e kanë mbetur të bukura edhe ashtu me lotët, që u rridhnin nëpër faqet e çjerrura dhe të gërricura deri në përgjakje.

Jemi mësuar të vëmë re, se si shtrembërohet e  “shëmtohet” fytyra e çdo njeriu, kur qan nga dhimbja e një plage, e një sëmundjeje, apo e një padrejtësie.

E pra, kjo nuk ndodh me nënat tona, vajtoret nëpër ksodhe. Ato, dhe ashtu të përlotura e të përgjakura nga  çjerrjet në fytyrë, kanë mbetur gjithsesi të bukura, ikona të dhemshurisë njerëzore. Ikona të shpresës së jetës; të shërimit të dhimbjeve e plagëve. Ndaj dhe në dhimbje klithim: - Oh moj nënë!

Kaq thellë ka hyrë në jetën tonë vajtimi me ligje i nënave tona vajtore, ai rënkim vaji i pambarim nëpër ksodhe, që identifikohet me gërmën “ë”, sa që jemi ndoshta i vetmi komb në botë, që e kemi mbartur këtë rënkim edhe te alfabeti. Vini re shqiptimin e gërmave të alfabetit të shqipes, p.sh bashkëtingëlloret b(ë)…c(ë)… t(ë),…m(ë),..n(ë) etj, të cilat përfundojnë me atë gërmën “ë”  rënkuese  të vajtoreve. E pra, popujt e tjerë kanë në shqiptim të alfabetit, zanore më “optimiste”( e-t,.. e-m,… e-n) dhe kjo ndoshta, është një dëshmi e moshës më të re të këtyre kombeve, në raport me kombin tonë. Por me këtë problem, le të merren specialistët përkatës.

Ne do të merremi me vajtimin.

2- Loti i shndërruar në …verë.

Të gjithë e kanë lexuar historinë e Krishtit, që e shndërroi ujin në verë në një dasëm. Me këtë, ai dëshmoi së pari, origjinën e tij si bir Perëndie, por serviri gjithashtu edhe verën si…magji jete.

Por nënat tona, të thjeshtat nënat tona, shndërruan në verë…lotin e derdhur nëpër morte.., atë lot, me të cilin lanë trupat e pajetë të të dashurve, bij e bija, prindër, bashkëshortë e të afërm. Sepse shqiptari, trupin e të ndjerit e respekton, si të ishte një altar perëndie dhe rreth tij e për të, ngre himne vajesh, të cilat shumë shpejt, shndërrohen në këngë.

Dëshmon Lukiani, të cilin e citon edhe autori, se trupin e të vdekurve….greku e djeg, persiani e kall në dhe, indiani e mbulon me një tis të tejdukshëm, skiti e ha dhe egjiptiani e than.

Vetëm nënat shqiptare e shenjtërojnë trupin e të vdekurit, duke e mbuluar me vaje, ligjërime dhe gjestilacione, prej të cilave mbijnë këngët e vallet, që e përjetësojnë emrin dhe veprën e të vdekurit, më shumë dhe më bukur se çdo arkitekturë varrezash.

Dhe jo vetëm kaq, por këto vaje e ligjërime na dhanë një art, të cilin shumëkush na e ka zili, por që ne ende nuk ia dimë vlerën e vërtetë.

Dhe duke mos ia ditur këtë vlerë, duke e quajtur të “zakonshme e të përditëshme, mbeturinë e kohëve të shkuara” etj, në vend që të merremi me studime serioze dhe të evidentojmë vlerat reale të saj, e citojmë si me “turp”.

E pra, është njësoj si të kesh një diamant në dorë, të cilit duke mos ia ditur vlerën, aq më tepër që është edhe i përlyer me baltë, në vend që ta çosh te specialistët e duhur, ia jep fëmijës, i cili e përdor pafajësisht si gur llastiku për të vrarë zogj.

Dhe Vaso Tole na vërteton shkencërisht, se vajtimi me ligje është pikërisht ky diamant, nuk është thjesht një e qarë plakash dhe aq.

a-      Vajtimi ose e qara me botë, me ligje, nuk është vetëm një shfrim ndjenjash, një autoterapi, një nxjerrje  jashtë  trupit dhe sopirti, të vajtores e dhimbjes për ikjen e një  njeriu të dashur nga jeta.

b- Vajtimi me ligje, nuk është vetëm një prezantim i vlerave dhe meritave të të ndjerit para pjesmarësve në ksodh dhe as një rikujtim për ata, se tani që ai, mbartësi i këtyre meritave ka vdekur, të pranishmit do të vuajnë  mungesën e tij dhe të aftësive të tij për zgjidhjen e problemeve të jetës, së paku deri sa  të dalë një tjetër më i zoti se i ndjeri, ose së paku sa ai. E thënë sipas një vaji: “…sa të rritet djali e të bëhet burrë”.

c- Vajtimi me ligje, është një atelie monumentesh, sepse aty, nëpër vargjet e vajit, gdhendet figura e të ndjerit me një realizëm të pagabueshëm. Ky monument,  na paraqet jo vetëm figurën reale fizike të të ndjerit, shpesh edhe hollësitë e mezidukshme fizike, shtatin, flokët, ngjyrat e syve dhe të flokëve etj, por paraqet edhe  botën e tij shpirtërore, ëndrrat e shpresat etj.

Prej kësaj udhëton për te kënga, ky portret i gatshëm i heronjve e mendëtareve.

ç- Vajtimi me ligje, është një Akademi e Artit.

 Vajtimi me ligje, ka vajtoren kryesore, që mund ta quajmë “marrëse” me termin iso-polifonik, për vetë faktin, se është kryesorja që ligjëron tekstin e vajtimit. Roli i saj është primar, të gjitha janë të detyruara t’a respektojnë radhën dhe fjalëvargun e saj. Jo vetëm kaq, por prania e tyre është në shërbim të këtij vargvajtimi, duke e shoqëruar atë me një rënkim, gjë që krijon shtratin e “iso-s”. Grupi i vajtoreve, ka edhe “hedhësen” e “kthyesen”,  dhe sidomos grupin e mbajtëseve të “iso-s”, ato gra që rënkojnë me zë, që ia bëjnë “ë ë ë”.

Këto “role” janë provizore, për arsye se, në vajtimin tjetër del një tjetër vajtore në rolin e “marrëses”, apo “hedhëses” e “kthyeses”.

Dikush me siguri, duke lexuar këto radhë, do të kujtojë se unë u ngatërrova dhe nisa të flas për grupin iso-polifonik. Po ju sqaroj se, e kam fjalën për grupin  e vajtoreve. Është tjetër gjë pse grupi i vajtoreve të djeshme u shndërrua në një grup iso-polifonik sot. Por, sa të vinte te skenat e festivaleve folklorike të sotme, ai qëndroi me dinjitet te kori i teatrove antike, duke dhënë në këtë mënyrë, perlat artistike të antikitetit.

Lexoni me kujdes tragjeditë e antikitetit, strofat dhe apostrofat e korit dhe të korifeut, e unë ju siguroj, se do të  kujtoni se ndodheni në një ksodh, diku në Labëri apo Bregdet.

Dhe në qoftë se, ndonjë regjisori do t’i shkonte ndërmend, që tragjeditë antike t’i shoqëronte me muzikë, asgjë më mirë se kori i vajtoreve shqiptare, nuk do t’i shkonte asaj skene. Ose së paku, logatja e labërisë. Mos u përpiqni t’i shoqëroni me tjetër lloj muzike, se do të dështoni pa dyshim.

ç/1-  A e keni parë vallen e nuseve, ku nusia në krye të vargut të vajzave tund shaminë e bardhë, në një tundje lamtumire. Ajo i jep lamtumirën vajzërisë, sepse është nisur në një ikje pa kthim te kjo kohë e pafajësisë vajzërore. Sepse sido që të kthehet e kurdo që të kthehet, do të vijë si grua e jo si vajzë. E trishtueshme është ikja e vajzave nuse, shoqëruar gjithmonë me lotë. Dhe me atë shami të bardhë,  që tundet pa pushim në kujtesën tonë.

Por Vaso Tole, na thotë se ajo shami, para se të tundej në atë dasëm në shesh të fshatit, është tundur mbi kryet e një të porsavdekuri, në një mort, duke i dhënë lamtumirën shpirtit të tij, që po ikën në pakthim. Se sa për këngën që shoqëron atë ikje nusesh nëpër valle dhe që të provokon vetëm lotë e dënesa, ju siguroj unë që është “mot a’ mot” si vaji i ligjëruar dikur, diku, në një ksodh. Me shumë pak ndryshime….

ç/2-  Vaso Tole na flet për vallen e famshme pirike, që ka marrë emrin nga Piro Neptolemi, biri i Akilit. Unë nuk e di, nëse Piro Neptolemi e hoqi këtë valle rreth trupit të Akilit, sigurisht si akt ceremonial mortor, por unë ju them me siguri praktike, se vallja e rëndë e burrave, ajo valle që kërcehet sup më sup, e shoqëruar me këngën e fortë të valltarëve, nuk është gje tjetër, veçse “imitimi” i vajtimit të burrave në mortet e djeshme. Sepse, edhe burrat vajtonin me gjëmë e rrahje të gjoksit e madje dhe shkulje të flokëve.

ç/3- Zakonisht, vajtoret i japin porosi të ndjerit për  njerëzit e paravdekur dhe shpesh interpretojnë dhe dialog me të, ose me të vdekurit e mëparshëm, duke u bërë kështu, pararoja e tragjedive të lashta.

d- Vajtoret  janë  edhe  “redaktore të  rrepta” në vajet e njëra-tjetrës, pikërisht në momentin e përjetësimit të vlerave të njeriut që vajtohet. Në vajtim, asnjë nuk mund të mbivlerësojë meritat e të ndjerit, sado të afërm t’a ketë vajtorja, sepse vajtorja tjetër menjëherë e korrigjon, duke e “ulur” lavdinë e pamerituar. Dhe kjo bëhet shpesh edhe me sherr. “Hilet” e vlerësimit të njeriut, bëhen në gjallje të tij, por në mort i jipet vetëm haka reale. Kështu  shpjegohet fakti, që ndërsa kemi vajtime për rënie trimash në beteja, kemi edhe vajtime për ..rënie …hajdutësh në vjedhje e sipër.

Kështu, nëpër këto debate vajtoresh, ne gjejmë fillesat e dialogëve tragjikë të teatrove antikë.

e- Ligjërimet janë krijime të vërteta, shpesh në një nivel të paarritshëm artistik. Në këtë mënyrë, ato kanë shërbyer si fidanishte të artit tonë poetik, qoftë për nga tematika e këtij arti, qoftë edhe për faktin, se lëvruesit e parë të artit popullor në formën e bejteve dhe këngëve heroike, kanë qenë pikërisht vajtoret dhe vajtorët.

e/1- E parë në këtë këndvështrim, ligjërimet janë edhe  mburoja e gjuhës tonë kombëtare, sepse, në tërësinë e trysnive gjuhësore ardhur tek ne nëpër shekuj, në jetën tonë të përditëshme, kanë hyrë edhe fjalë të huaja. Por hyrja e këtyre fjalëve në ligjërime, ka qenë gati e pamundur. Kjo është arsyeja, që nëpër vajtime gjen shpesh fjalë të vjetra dhe gati të harruara, por që çuditërisht, tingëllojnë bukur dhe plot jetë në ato momente vajtimi.

f- Vajtimi është edhe një  “kala e patjetërsueshme” e identitetit tonë, sepse pavarësisht nga kultura që kemi, gjuhët që dimë, vendit ku banojmë etj, vajtimi bëhet vetëm në gjuhën shqipe, në gjuhën e nënës.

Përgjithësisht, dhimbja dhe zemërimi mund të shprehen vetëm në gjuhën e nënës. Prandaj, kushdo që vajtohet shqip nga nëna dhe motra e tij, është thjesht shqiptar. Të tjerat, janë  gjëra të dorës së dytë.

g- Vajtimet janë arkiva dhe kujtesa e kombit, historia e tij e pashkruar, për shkak të mungesës së shkrimit apo  shkaqe të tjera, por gjithsesi e vajtuar dhe më pas e kënduar, duke dëshmuar kështu, për kalendarin historik dhe gjeografinë e veprimit të njeriut shqiptar. Çuditërisht nëpër vajtime, gjen shpesh edhe ditën dhe orën e vdekjes së të ndjerit, ashtu siç gjen edhe fshatrat, shtetet dhe shesh betejat, ku ai ka gjezdisur në gjallje të tij.

3- Eh sa e vjetër dhe sa e fortë qenka kjo…verë, e prodhuar nga lotët e nënave shqiptare.

E ç’popull qenka ky populli ynë, që zinë e zbardh, vajin e kthen në këngë dhe ecjen e kortezhit, e shndërron në  një valle plot finesë nusesh të brishta, apo në valle të rëndë burrash të zemëruar.

Sa i lashtë qenka mbi këtë dhe!

Sa i ri dhe i bukur qenka!

Ruaje o Zot, mos e marrin më sysh!

4- Libri i Vaso Toles, është një libër i shumëpritur nga lexuesit, njohësit, studiuesit dhe këngëtarët e iso-polifonisë. Këtë libër sa herë t’a lexosh, aq më shumë hyn në labirinthet plot stalagmite e stalagtite vajesh e lotësh, të shndërruara në këngë e valle të  kujtesës së kombit tonë. Në vezullimin e tyre të qelibartë, mund të shikosh plotësisht bukurinë e asaj magjie iso-polifonike, rritur pika - pika lotësh  nëpër shekuj..

Aty mund të shikosh dhe të admirosh, tërësinë e monumenteve të kombit tonë.

E pra, ky libër i Vaso Toles është … një monument për… këto monumente.

Dhe unë, dua vërtet, që mbi kapakun e tij të vendos këto shënime momenti, si një lule.

Si në çdo monument.

04.09.2011

Jan Kukuzeli nuk ka kënduar… labçe

Ka ca kohë, që në sferat e studiuesve të iso-polifonisë në veçanti dhe të këngës popullore në tërësi, studiues vendas dhe të huaj, kryesisht fqinjë tanë, po qarkullon një tezë, e bukur dhe mikluese në dukje, por që për mendimin tim, jo vetëm që nuk qëndron, por është thjesht shtrembërim i së vërtetës, dhe si pasojë, është e dëmshme.

Teza është  më se e pafajshme në dukje: -Jan Kukuzeli nga Durrësi, korifeu i madh i muzikologjisë kishtare ortodokse, shenjt i kësaj kishe, ka luajtur një rol të madh në lindjen dhe zhvillimin e iso-polifonisë shqiptare, sepse e zhvilloi atë edhe në ceremonitë kishtare ortodokse, si dhe bëri studime për këtë iso, siç është studimi i tij me temën: - MBAJTJA ISO (SHOQËRIMI ME ISO): Mbajtje iso në 8 tinguj, ku disa kanë edhe emërtime karakteristike ( Shih Wikipedia, Enciklopedia e lirë)

Unë nuk e kam lexuar këtë studim dhe nuk mund të flas për të, por para se të vijoj më tej, mendoj të bëj një prezantim të thjeshtë të figurës së Jan Kukuzelit me disa lexues, që mund të mos kenë informacionin e duhur dhe këto të dhëna do t’i marr nga Wikipedia, si burim i saktë dhe  ku kushdo mund t’i këshillojë..

“Shën Jan Kukuzeli ose Joan, ishte një murg ortodoks shqiptar nga Durrësi. Shenjtor, himnograf, mjeshtër dhe teoricien i muzikës kishtare bizantine.

Kisha Orthodhokse në mbarë botën, e nderon këtë figurë si shenjtor të saj dhe kujtimin e tij, e feston çdo 1 tetor.

Janë ngritur mjaft kore kishtare, që mbajnë emrin e tij. Edhe qytetarët durrsakë janë krenarë për këtë figurë, duke e kujtuar kontributin e madh e të çmuar, duke i dhënë edhe emrin e tij, “Jan Kukuzeli”, Shkollës së Mesme Artistike së qytetit të Durrësit

Joani, lindi në Durrës,, në shek. XII (sipas disa studiuesve) ose në fund shek. XIII (rreth 1270, sipas disa studiuesve të tjerë). I ati i vdiq kur ishte shumë i vogël.. Ai u dallua për një zgjuarsi të rrallë, për zërin engjëllor dhe për aftësitë e mëdha muzikore.

Duket, që për shkak të atij zëri, e dërguan në Konstandinopojë, për të studiuar dhe kënduar në oborrin perandorak. Duke parë talentin e tij të madh dhe përparimin e habitshëm në muzikë, e emëruan drejtues të veprimtarive muzikore të kryeqytetit, duke i dhënë titullin Mjeshtër. "Në shkollën imperiale të muzikës, ai u bë menjëherë studenti më i dalluar, por veçmas në korin e oborrit perandorak, ku ai u shpall - mjeshtri - i saj", thuhet në "vitën” e tij. Muzika luante një rol të veçantë në Konstandinopojë, kështu që Joani u bë një anëtar i oborrit perandorak dhe favorit i vetë perandorit. Për zërin e tij të mahnitshëm, e quajtën “zë engjëllor”.

Kur ai këndonte atje, në kishën e Shën Sofisë, mblidheshin të gjithë për ta dëgjuar dhe të prekur nga ai zë, fillonin të qanin me ngashërim.

 Mbreti, ngaqë e donte shumë, donte që t’a martonte me një vajzë të një fisniku. Djaloshi i ri vendosi të largohej fshehurazi. Kështu, i veshur si një bari i varfër, u largua dhe shkoi në Manastirin e Lavrës së Madhe në Malin Athos (Ágjion Óros ose Malin e Shenjtë). Atje kërkoi të pranohej në jetën murgjërore.

Një ditë, kur kulloste dhitë në një vend të shkretë, duke menduar se ishte vetëm, filloi të këndonte një himn kushtuar Hyjlindëses Mari, me zë më të lartë se zakonisht. Por një asket (murg që banon në vetmi), që banonte aty pranë e dëgjoi, dhe i mahnitur nga bukuria e këndimit dhe e melodisë, madje duke parë edhe kafshët që nuk kullotnin, por shijonin të magjepsura, shkoi tek igumeni i Lavrës së Madhe, i cili  e thirri bariun dhe e detyroi të thonte të vërtetën. Joani iu lut që të rrinte në manastir e të mos ta dorëzonte tek perandori, sepse donte më shumë jetën murgjërore, sesa jetën e oborrit.

Igumeni e urdhëroi që ta linte punën e bariut dhe të merrte drejtimin e korit të kishës qëndrore të manastirit. Joani u bind.  Igumeni u nis për në Konstandinopojë për të takuar monarkun, që t’i kërkonte falje për Joanin. Monarku e urdhëroi igumenin që Joani të lihej i lirë dhe të vendoste vetë se çfarë do të bënte. Igumeni  u kthye në manastir dhe i dha lajmin e gëzuar Joanit. .

Ai vazhdoi jetën e tij asketike (të ushtrimit shpirtëror) më shumë se më parë. U vendos në një shtëpi dedikuar Kryeengjëjve të Shenjtë, pranë manastirit, duke praktikuar agjërimin, pendimin dhe lutjen e pandërprerë. Pjesën tjetër të jetës, e kaloi duke i kënduar këngë e lavde Zotit dhe Hyjlindëses Mari, si edhe duke kompozuar shumë pjesë muzikore kishtare, që kanë lënë gjurmë të thella në traditën e krishterë orthodhokse.

Tepër e njohur, është mrekullia kur iu shfaq Shën Maria Hyjlindëse, duke e shpërblyer me një monedhë floriri për himnet e tij të mrekullueshme, ku edhe sot në kishëzën për nder të tij, ndodhet edhe ikona “Shën Maria e Kukuzelit” (Kukuzélisa). E mësoi ditën e vdekjes, shumë kohë më parë, prandaj kur iu afrua, Joani mblodhi të gjithë vëllezërit, iu kërkoi ndjesë dhe i porositi, që ta varrosnin në shtëpinë e Kryeengjëjve të Shenjtë, aty ku rrinte.

 Ndërroi jetë më 1 tetor.

Joan Kukuzeli konsiderohet “burimi i dytë” i Muzikës Kishtare Bizantine, pas Joan Damaskinit.

Jemi në kohën kur, kompozitori himnograf është zëvendësuar nga kompozitori që është njëkohësisht psalt (këndues). Është epoka e mjeshtërve të mëdhenj, përfaqësuesi më i shquar i të cilëve është vetë Kukuzeli. Në këtë periudhë, kjo muzikë arrin kulmin e artit të madh. Në të njëjtën kohë krijohen kompozimet e lira, me iso.

Për kontributin e tij të veçantë, pse jo të jashtëzakonshëm në fushën e artit muzikor, të kishës ortodokse bizantine, Kukuzeli është shpallur nga kjo e fundit "Agjios" – “I Shenjtë” dhe gjithmonë sipas rregullave klerikale të Kishës Ortodokse, për çdo "të shenjtëruar", përpilohet biografia apo "vita" siç thirret, e cila përmbledh në vargje tërë jetën dhe të dhënat biografike të njeriut të shenjtëruar.

"Vita" më e hershme, që është gjendur për këtë gjeni, është ajo që ruhet në Kodikun 46, të Manastirit të Vatapodhit-Halqidhiqi, Selanik, e cila është shkruar në vitin 1550.

U zgjata, jo pa qëllim në biografinë e Jan Kukuezelit, e cila në fakt, është një biografi që na nderon të gjithë shqiptarëve, kudo që jemi. Dhe krenohemi, kur faktin e origjinës së tij shqiptare, e gjejmë të shkruar dhe në Enciklopedinë e Madhe Angleze.

Por ama, pikërisht leximi i këtij jetëshkrimi të Jan Kukuzelit,, të shtyn në disa mendime dhe konkretisht:

1-      Jan Kukuzeli, fëmininë e kaloi në Durrës, por ama Durrësi është pak larg trevave ku këndohej …labçe. Jo vetëm kaq, por Durrësi ishte një qytet aristokratik dhe europian dhe nuk kishte si “shtyllë” kulture iso-polifoninë. Atëherë, ku e mësoi në Durrës iso-polifoninë Jan Kukuzeli, që më pas t’a ngrinte në nivele të larta shkencore?

     Se të thuash që e mësoi iso-polifoninë në      Kostandinopojë, ku hante kuku-zele, prej nga rrjedh dhe mbiemri i tij, i ngjitur nga shokët dhe i mbajtur prej tij (siç na dëshmohet te “vita”, jeta e shenjtorit Jan Kukuzeli në Malin e Shenjtë), pra ta ketë mësuar iso-polifoninë në Kostandinopojë, premisat janë shumë të pakta, për të mos thënë aspak.

E pra, iso-polifonia, ose mësohet në fëmini, ose s’mësohet dot më.

2-      Gjatë kohës së qëndrimit në shkollë, apo më Malin Atos, përsëri nuk mund të mësonte iso-polifoninë dhe ca më tepër ta praktikonte atë, për arsyen e thjeshtë, se në të dy këto vende ishte i rrethuar në mjedise fetare, ku kënga e vetme që lejohej, ishte himni  ose liturgjia fetare.

Jam plotësisht dakort, që talenti i tij do të shpërthente, aq sa ta shenjtëronte këtë liturgji apo himn fetar, por ama brenda kornizës fetare të himnit apo liturgjisë ortodokse.

3-      Po ç’janë atëherë, ato studime për ison dhe tetë mënyrat e mbajtjes së iso-s që ka studiuar ai?

Unë ju thashë, që personalisht nuk kam mundur t’i studioj për shumë arsye, por përsëri tërheq vëmendjen e lexuesit tek liturgjia ortodokse (të cilën e kam dëgjuar dhe e dëgjoj në kisha të ndryshme), ku zëri i psaltit është një zë i trashë, si i shoqëruar me iso, ku dhe vërtet mbajnë një tip iso-je edhe shoqëruesit e tij. Mendoj se këtë lloj iso-je shoqëruese ka studiuar Kukuzeli dhe i ka hedhur në “pentagramin” kukuzelian. Sepse edhe në shërbesat fetare, zëri i psaltit dhe i shoqëruesve të tij, është i ndryshëm nëpër ceremoni të ndryshme. Ndryshe është  psaltja në ceremoni të ndryshme si lindje, pagëzim, martesë, vdekje, pashkë e madhe  apo ringjallje dhe po ndryshe është dhe interpretimi i shoqëruesve të  psaltit.

Por studimi i këtyre zërave, sado me mjeshtëri të jetë bërë, nuk ka as më të voglin ndikim te iso-ja e iso-polifonisë, sepse është e ndryshme shërbesa fetare, liturgjitë e himnet fetare, dhe krejt tjetër është të kënduarit iso-polifonik.

4-      Himnografia dhe liturgjia ortodokse është shumë më e hershme, se shekulli kur jetoi Jam Kukuzeli. Ai i gjeti ato, fillimisht në kishat e Durrësit dhe më pas në Kostandinopojë. Talenti dhe besimi tek Zoti i tij, i ngriti në maja, i shenjtëroi. Ai gjeti një liturgji të ashpër dhe e bëri fine, zërat shoqërues të psaltit, iso-n, e përshtati sipas llojit të ceremonisë, duke e zhveshur nga ashpërsia e shekujve. Kjo është arsyeja, që  ai u shenjtërua. Edhe sot në kishat tona, një zë melodioz i psaltit, të mallëngjen.

Jan Kukuzeli kishte një zë të ëmbël, që po të jetonte sot, do të pushtonte skenat e botës me zërin e tij melodioz. Por ja, që ai jetoi në shekullin e XIII dhe pushtoi …kishën e Shën Sofisë dhe zemrat e besimtarëve ortodoksë.

Se mos e çoi e ëma në Romë apo Paris, dhe kishim për të parë se ç’tenor me famë do të bëhej…!.

5-      Jan Kukuzeli jetoi në shekullin e XIII…

Eh, po atëherë iso-polifonia…ishte formuar. Duke mbajtur teorinë e origjinës së iso-polifonisë nga ceremonitë mortore, iso-n e këngëve nuk e shpiku Jan Kukuzeli dhe as e zhvilloi më tej ai, atë. Iso-ja kishte shekuj e shekuj që kishte lindur, rritej e “zbukurohej” nga një shekull në tjetrin dhe nga një krahinë në tjetrën. Jan Kukuzeli u mor me  atë, që e quajmë iso te psalmet dhe liturgjitë, por jo te kënga.

6-      Dhe ajo që ka më shumë rëndësi, është fakti se  kënga iso-polifonike, nuk është këngë e  “mjediseve të mbyllura” si kishat dhe manastiret. Madje, besimi ortodoks nuk lejon që të këndohet …labçe (me iso) pranë këtyre institucioneve, aq më tepër, që pranë tyre janë dhe varrezat e komuniteteve ose varre të vetmuara.

Kënga iso-poilifonike, do një mjedis të hapur, si pranë rrapit të fshatit, dhe një mjedis të gëzueshëm, si p.sh. dasmat, dhe jo zymtësinë e priftërinjve dhe të mureve të kishave, plot me blozë nga tymi i thimjamit dhe qiririt.

7-      Pra konkludojmë, siç e kemi theksuar dhe në studimet tona të mëparshme, se  iso-ja ka lindur para se të lindte krishtërimi. Qenë priftërinjtë ata që e morën iso-n nga vaji dhe nga kënga, dhe e vendosën tek liturgjia, duke shfrytëzuar botën emocionale të saj, për të rritur devotshmërinë ndaj …Zotit, dhe jo e kundërta.

Pra, Jan Kukuzeli, gjeni i kombit tim, shenjtor i ortodoksisë, emër që i bën nder vendit tim me gjeninë e tij…nuk ka kënduar …labçe.

Duke nënkuptuar me këtë, se nuk është ai autori i iso-polifonisë, nuk është ai zhvillues i saj dhe as mbështetës i saj.

Ai është gjeni në …liturgjinë dhe në himnografinë  kishtare, por jo në iso-polifoni.

Arsyeja që më detyroi të merresha me këtë temë, është fakti se, duke ia veshur Jan Kukuzelit meritën e lindjes, zhvillimit dhe përparimit të iso-polifonisë, bëhen disa shtrembërime të së vërtetës, që të çojnë në konkluzione të gabuara, dhe të dëmshme dhe më konkretisht:

a-      Duke ia veshur Jan Kukuzelit që jetoi në shekullin e XIII këtë autorësi, pa dashje zvogëlojmë “moshën” e iso-polifonisë. Nga një vepër artistike e krijuar qysh në mugëtirën e shekujve, si një “degë e pemës së vajtimit” e lindur natyrshëm, e afrojmë datëlindjen e saj në shekujt e mesjetës, si një prodhim artificial, dhe pse jo, edhe i përkohshëm.

b-     E quajmë iso-polifoninë, vepër dhe kontribut individual ose së paku, vepër e një grupi priftërinjsh, në një kohë, që ajo është vepër e gjithë kombit.

c-      E quajmë iso-polifoninë vepër dhe kontribut, vetëm i ortodoksëve, kur edhe në krahina  të myslimanizuara të vendit tonë, iso-polifonia ka qenë dhe është…pjesë e “genit” tonë të identitetit kombëtar.

ç- E quajmë iso-polifoninë vepër e popujve ortodoksë, por ortodoksë nuk janë vetëm shqiptarët, pra humbet kështu  karakteri kombëtar i kësaj vlere të madhe.

Dhe për këtë, përdoret kontributi artistiko-fetar i një bashkëkombasi tonë, emri dhe lavdia e të cilit, për kontributin e dhënë në ortodoksi,  i ka kaluar që në gjallje të tij kufijtë e mirënjohjes së thjeshtë ballkanase, duke u shndërruar në një shenjtor të besimit ortodoks.

E megjithatë, unë ju  them se ai…  Jan Kukuzeli, nuk ka kënduar…labçe.

19.10.2011

Në Himarë, ku dhe Zoti vjen i ftuar…

Përsiatje  rreth librit “ Guri i rëndë në vend të vet”, të Kristo Çipës dhe grupit himarjot të drejtuar prej tij.

1-      Ndërsa lexoja librin  poetik të Kristo Çipës, “Guri i rëndë në vend të vet”, pikërisht në momentin kur shfletoja faqen 14, gjatë leximit të vjershës “Jam nga Piluri mbi dete”,  te vargjet …Atje te lisat me hije/ Ku ka selinë perëndia…, pikërisht aty e gjeta vehten në pozicionin më të çuditshëm që mund ta mendojë çdo lexues. Në vend që të lexoja qetësisht vargjet, unë i këndoja ato. I këndoja sipas melodisë  të njohur të grupit të Kiço Çipës, grup i cili njihet si Grupi i Himarës.

Unë po e këndoja librin varg pas vargu  e vjershë pas vjershe. Herë duke e vënë vehten në rolin e marrësit dhe here, duke marrë rolin e hedhësit me atë…hajde deee… magjike. Dhe më së shumti, duke i logatur vargjet vetmevete.

Ishte hera e parë që më ndodhte kjo, ndaj mornica më shkuan nëpër trup. Se të nisësh të lexosh e të përfundosh  duke kënduar ato që lexon… edhe aq e zakonshme nuk është. S’di pse m’u kujtua fakti, se libri i leximit në shkollat fillore quhet libër këndimi, pavarësisht se s’ka të bëjë fare me nota muzikore dhe me këngë. Por ama, ato zëra fëmijësh, tek lexojnë në kor fjalët dhe fjalitë, veç me cicërima zogjsh të ngjasojnë. E këngë më të bukur se  ajo e zogjve  në pranverë, ju siguroj unë që nuk është dëgjuar ndonjëherë. Edhe kjo mund të ketë qenë një arsye, që Naim Frashëri dhe rilindasit e tjerë, abetaret që hartonin, i quanin thjesht: “Këndonjëtorja  e…çunave”. Gjithsesi, libra për t’u kënduar.  Zëvëndësimi i  foljes “lexoj” me foljen “këndoj”, ose edhe barazvlefshmëria midis tyre, s’di pse të krijon një ndjenjë kënaqësie dhe  mburrjeje për diapazonin  harmonik të konceptimeve në gjuhën tonë.

Pse jo, edhe si një dëshmi e lashtësisë së kësaj gjuhe.

Dhe mua, vetëtimthi më erdhi si një ndihmë edhe  kujtimi i asaj fjalës së famshme të  Zhan Zhak Russoit,  se gjuhët në lashtësi të thellë, kanë qenë këngë para se të shndërroheshin në biseda të folura. Pak a shumë kështu është shprehur filozofi i madh francez. Por unë ju them, se kur nisa të lexoj librin e Kristos, as që e kisha mendjen te ky filozof. Ky i fundit, m’u kujtua vetëm kur e kapa veten “gafil” në këngë e sipër, në vend që të isha në lexim e sipër.

Pa e tjerrur muhabetin gjatë e gjatë, unë ju them se nuk kam bërë faj e as gabim. Dhe në rast se ka këtu ndonjë faj apo gabim, këtë e ka vetëm Kristo Çipa dhe vjershat e tij.

2 - Sepse këto vjersha, nuk të shijojnë kur i lexon. As i ulur në tavolinë të punës dhe as i shtrirë në divan. Sepse këto, më shumë se sa vjersha apo poezi, janë tekste këngësh, që vetëm mund të këndohen nga një grup iso-polifonik. Si ai grupi i Himarës, që e drejton vetë Kristo Çipa. Ashtu po.Vetëm kur e këndon, e shijon poezinë e tij. Njësoj si rakinë e Pilurit mor mik, kur e sheh në shishe a në gotë, s’të thotë gjë. Por ama kur e rrëkëllen një dopio me eks, atëherë…Eh po atëherë, i tund njëherë supet, si shqiponja kur rreh krahët majë shkëmbit, para fluturimit dhe… Dhe bota është e jotja. Dhe i shpall kësaj bote krenarisht:- Jam nga Piluri me derte/ Supe lart me krenari/ Trimërinë e kam me vete/ Zgjuarsinë e mbaj në sy. Në Himarë, vetëm si himarjot mund të jetosh dhe vetëm himarjotshe mund të këndosh sepse: Këtu në vëndet e mia/Ku dhe zoti vjen i ftuar/…/ Mbretëron vetëm liria/ Flamur tjetër s’ka pranuar/Jo mor jo s’pranon/ Mos e prekni zemrën tonë/Lulen që ka çel zambaku/ Për flamurin me shqiponjë/Kemi derdhur një  lumë gjaku.

Më pas, me sytë e mendjes shoh se si, me atë tundje të lehtë të supeve, të gjithë pjestarët e grupit, afruar njëri me tjetrin, me një zë, i shpallin botës krenarinë himarjote me  vargjet:- “Kjo është Himara që thonë/Dielli përmbi shqiponjë”.

Dhe pas kësaj, opo pas kësaj, në heshtjen e pas stuhishme të këngës, të duken se nisin të ecin malet e Vetëtimës dhe detyrimisht ti hap rrugën. Se të duket se Kristua të paralajmëron, me vargun aq të bukur të këngës së Damianit: - “Hapu vetëtimë se shkova”. Sepse, kur kalojnë  himarjotët, edhe vetëtimat ndërrojnë rrugë. Po s’më besoni mua, pyesni Sulltan Bajazitin, që desh la kokën nën shpatën e Damian Himarjotit, kur i sokëlliu pranë çadrës perandorake: - “Ku je Sulltan i oborit/…Ktheu prapa prej Anadolli”.

Po të keni lexuar histori, do t’ju kujtohet se edhe vetë Qesari i Madh, u kërkoi leje himarjotëve që të kalonte nëpër shtigjet, që do t’a lejonin e do t’ja caktonin ata, në ndjekje të Pompeut.

Apo ndoshta do t’ju kujtohet Homeri i  lashtë, kur te Odiseja dëshmon se:- “…Përballë është Himara me burrat e saj trima e të papërkulur”.  Sa për muhabet, jashtë teme, thotë gjë Homeri për fshatin apo qytetin tuaj? E pra ne:- Këtu kemi qënë,(që në kohët homerike) e do jemi këtu -deklaron bardi  i Himarës, Kristua ynë.

Jo më kot Gjon Kastrioti zbarkoi në Himarë, jo më kot populli e quajti atë Princi Himarjot, ndonëse: - “Erdhe/Po s’kish ardhur moti/Të nxitoi historia/Djali ynë Gjon Kastrioti / Princ i vendeve të mia”.

3 - Të lexosh (këndosh) vargjet e Kristo Çipës, aq më tepër kur i dëgjon të kënduara nga grupi i famshëm himarjot që ai vetë e drejton, ju siguroj unë se është si të jetosh në një prill të pambarim (O zot i vërtetë/Mos e mbaro prillin/Dua vajzërinë…), është si të jetosh një dashuri të furtunshme, ashtu siç janë dallgët e detit që përplasen brigjeve. Përplasen e thërmohen nëpër shkëmbenj  e përsëri kthehen  me vrull e stërkala. Kristoja na thotë, se janë dufet e shpirtit të Vajzës së valëve. Por, po të shikosh më me hollësi, tekstin e këngëve, apo edhe melodinë e tyre, konstaton një gjë:- Këngët (po i quaj këngë edhe këto vjersha të Kristos, sepse këngë vërtet janë) himarjote, kanë më shumë hapërsirë në strukturën  dhe melodinë e tyre, më shumë gjerësi (mu bë zëmra sa shtatë dete -shkruan një tjetër  bard  pilurjot), më shumë kaltërsi, në raport me këngët e trevave të ndryshme, p.sh. të Labërisë, të cilat karakterizohen  më tepër nga kulmet, nga majat. E thënë me fjalë më të thjeshta, himarjotët i këndojnë më shumë dashurisë, sesa heroizmave e trimërive. Më të ëmbla dhe më njerëzore janë këngët që i këndohen një vajze të dashuruar, sepse te kjo dashuri e ka fillesën e saj edhe ajo trimëria e nesërme.

Ky është pasqyrim real i botës shpirtërore të himarjotit, me shumë gjerësi e thellësi kaltëroshe, me stërkala të stërpikura si yjet në jetën dhe botëkuptimin e tyre. Çdo gjë është e lidhur me kaltërsinë e detit, madje dhe zemërimi e dufi i shpirtit kur shfaqet, shfaqet si një dallgë e stërmadhe që mbulon çdo gjë, e vë përpara çdo pengesë. Dhe pasi fashitet brigjeve,  buis prilli me lule e këngë zogjsh. Apo këngë himarjotësh…, është e njëjta gjë. Këngë që i këndojnë dy syve të dashuruar: - “Rinë/Që kur bota s’ta pa synë/ Dielli e hëna mërdhinë… Sepse ata dy sy: - “Sytë e mi kobure/ Qëllonin mbi djemtë…” Dhe sikur do të shpallë devizën e kësaj jete himarjote, thotë: -“Në këtë botë s’rrimë/O miq më besoni/Sa të mbyllim sytë/Puthni, dashuroni”.

Dhe, po qe se doni të dini kush është vajza, bardi e e skicon në vargje, për ta pikturuar të plotë në melodi, kur thotë: - “Moj e vogëla lanete/E bukur si hëna sefte/Si flokë bore në ecje/Me një tundje perëndeshe/Me ato naze bëre bujë/Mos ma bëj mendjen rrëmujë”. 

Krejt ndryshe nga shumë krijime poetike të kohës së sotme, ku vajza e dashuruar pikturohet si një statujë, e bukur, por e ngrirë në pozën e bukurisë, gjer në atë fazë, sa që dyshon se e gjitha kjo është thjesht një pjellë fantazie, Kristo Çipa në veçanti dhe kënga himarjote në tërësi, portretin e vajzës së dashuruar e japin  në  lëvizje, në ecje, duke ardhur apo duke ikur, kjo është tjetër gjë. Dhe shpesh herë kjo lëvizje e vajzës, veshur me të kaltërtën e detit, është dhe në zgrip të shtegut a të jetës: - “Mos mu çfaq si dallgë Joni/ Labovite xhinde honi/Në kohën kur qesh limoni/Për avazet që dëgjoni/Shpirtinë mos e trazoni/Mjegullën mos e kërkoni/Se zemrën time lëndoni/Dhe në vdeksha mos besoni/ Labovite xhinde honi”.

Ky portret dashurie në ecje, shpesh me vrap e rrallë me çap, ka ndikuar edhe ritmin e melodisë së këngës. Dhe meqënëse dolëm te ky shteg, unë shpesh kam pyetur veten, nëse te kënga himarjote e grupit të Kristo Çipës, ka lindur e para melodia e më pas teksti, apo kanë lindur të dyja njëkohësisht? Se që të ketë lindur fillimisht teksti, e më pas melodia, këtë unë e përjashtoj kategorikisht. Edhe në rast, se edhe vetë Kristoja do të më thotë se ka lindur teksti në fillim, unë do t’i kujtoja, se ai vetë këtë tekst e ka krijuar duke kënduar. Dhe unë do t’i kujtoj atij, se  vargjet: - “Më mbeti syri më mbeti/Te shkalla në anë të detit/U bë gur ky durim shkreti/Po dhe gur durimi treti…”. Pra këto vargje, vetëm këndohen kur krijohen dhe pastaj kur të kesh nge, ulesh dhe i shkruan.

Kristoja e di këtë, e dinë dhe shokët e tij të grupit, por ju që i lexoni këto radhë, dijeni se perlat e këngës himarjote kështu kanë lindur, nëpër shpërgej kënge, e më pas janë shkruar. Kështu ka lindur kënga “Moj Katina nina nina”, “Kush është lule vilajeti” e Nase Benit , kënga “ Nëntëqind e dhjetë viti” dhe shumë e shumë të tjera.

Ky është procesi i zakonshëm në laboratorin krijues të bardëve himarjotë.

Doni ta konkretizojmë edhe njëherë këtë  tezë? Le të marrim këngën “Saranda” me vargjet magjike: - “Si shpirti/ Në ëndërr/Si qelqi/Me hire/Vetë nëna/Të deshi/ Saranda …Vetë Zoti/Kish zbritur/Mbi valë/Kur ty /Të krijoi/Sarandë’.

Stili i këtyre vargjeve, të kujton stilin e tekstit të Neço Mukos, pikërisht te kënga kushtuar Sarandës. Por më brilante, më elegante. Sepse, sa për melodinë…unë mendoj se atë melodi e ka krijuar vetë Zoti, aq e magjishme është. Kristoja dhe shokët e tij, vetëm sa e kanë kënduar. Dëgjojeni miqtë e mi dhe ju siguroj që do të më jepni të drejtë. Sepse, po dëgjuat këngën  “Pikë loti moj Fotinë”, ju siguroj që do të dridheni, siç dridhem unë sa herë që e dëgjoj. Dhe sidomos kur dëgjoj vargjet: - “Yjet u gremisën/ Dhe fatet u nxinë/Unazë e kurorës/E treti Florinë…Lisat na u thanë/U tret Nase Labi/Bie një këmbanë/Çiftin prêt altari”.

Mornica të kalojnë nëpër trup, kur këndohet vargu: -“Bijë o Fotinoooooooo…..”, me një zë që ngjitet shigjetë  në qiell, sikur do të godasë atë fat të zi, ardhur nga …qielli, ndoshta, të çiftit të fejuar Nase Labit dhe Fotinë Spires, çift që i priti më kot altari, sepse “…vellon moj Fotinë / E bëre pisqollë”.

 Dhe pastaj, të duket se një tokmak të godet fort në kokë e të plandos në shesh, tek vargjet: - “Lugë e verës mori vrer/Pse e mbyllët atë derë”.

4 - Unë  kam shkruar shpesh herë për grupin e Neço Muko Himarjotit dhe të Lefter Çipës, mandje edhe me një farë mburrjeje. Një farë mburrjeje, jo për ata, por për veten time, që kollosë të tillë janë nga viset e mia. Dhe jo shumë larg, pas shtatë maleve, por njëri nip nga Piluri (Neço Muko) dhe tjetri, bashkëfshatar i imi. Unë mburrem me ata, por që të jem i sinqertë me vehten dhe me ju, unë kam shumë “borxhe” për të larë, qoftë me  iso-polifoninë himarjote, qoftë me kollosët e tjerë të këngës himarjote. Akoma s’ju kam thënë gjë për Koço Çakallin e Pano Kokaveshin, bashkëpunëtorë të Neço Mukos. Por, në rast se Neço Muko dhe grupi i tij, kanë meritën e madhe të krijimit të “avazit” himarjot, një kollos tjetër erdhi mote më pas, për t’i dhënë elegancën, finesën dhe burrërinë kësaj kënge. Të dëgjosh këngën “ Vajzë e valeve”, të kënduar nga  Dhimitër Varfi dhe grupi i tij himarjot, thua me vete: - “O Zot! Ta dëgjoj edhe njëherë, pa le të vdes!” Të duket se dëgjon korin e engjëjve, ose së paku, mua kjo ndjenjë më pushton, sa herë e  dëgjoj.

Sepse Dhimitër Varfi, çuditërisht dhe padrejtësisht mbetur në hije, është pikërisht “skulptori që e lëmoi monumentin himarjot “, duke bërë të duken më bukur në dritën e diellit finesa e linjave, ngjyra e tingujve dhe në përgjithësi, madhështia e monumentit.

Pastaj erdhi Lefter Çipa me “Asamblin Pilurjot”, i cili i ngjit në majë dhe s’ka ndërmend të zbresë ndonjëherë prej aty.

Por erdhi një kohë tjetër, ikën këngëtarët kurbeteve, duke mbartur në trastat e shpirtit, këngët e viseve të mia. Duket se vendi mbeti shkretë, pa zogj e pa këngë.

Por ja, nga Piluri zbriti në Himarë një djalë i ri, (për librin e të cilit ju fola më sipër), duke fërshëllyer një melodi. E dëgjoi një shok i tij, ish -pjesmarës i grupit të Pilurit dhe ju afrua duke fërshëllyer. E po e ka thënë dhe perëndia vetë, që dy pilurjotë bëjnë një grup iso-polifonik. Njëri marrës dhe tjetri kthyes, Kristoja dhe Vasil Mërkuri.

Por ja që këtij grupi, ju shtuan dhe dy gra, Eleni Mërkuri, ish -hedhësja e grupit të Pilurit dhe Eleni Joshi, ish -pjestarja e grupit të Himarës. Dhimitraq Bala, një nga kthyesit më të mirë të iso-polifonisë shqiptare, nuk vonoi të vinte. Harilla Dhimojani, Qëndro Zeneli dhe Foto Leka, erdhën duke mbajtur iso, ashtu siç kishin mbajtur vite me radhë në grupin e Himarës, Kuçit dhe të Kudhësit. Vendim Kapaj, pasi shëtiti në skenat e mbi 40 vendeve të botës me  fyellin e tij, erdhi natyrshëm te ky grup. Thua se janë mbledhur yjet në një kostelacion të vetëm. Por nuk përpiqen këta yje të shkëlqejnë veç e veç. Shkëlqimin e tyre ja japin këngës, asaj kënge himarjote për të cilën është folur shumë pak, ndonëse grupi ka marë shumë çmime. E pra, unë mund t’ju them, se në rast se grupin e Neço Mukos, të Dhimitër Varfit dhe të Lefter Çipës do ti vlerësonim si floriri i kurorës himarjote, grupi i Kristo Çipës, është pa dyshimin më të vogël, margaritari i kësaj kurore.

Dëgjojani këngët dhe do të më jepni të drejtë.

16.09.2011

Gjenerali i këngës labe

1-      Këtë gradë ia ka dekretuar…populli.

Nuk dihet data e këtij dekreti, se për numër, firmë e vulë, vetëkuptohet që s’ka. Dhe as që  i intereson njeriu kjo mungesë. Ai është gjeneral dhe nderohet si gjeneral. Kudo e kurdoherë që ai del, pas fjalës së tij, të gjithë çohen në këmbë. Dhe shpërthejnë në brohoritje. Dhe kërkojnë me ngulm ta përsëritë edhe njëherë… fjalën. Është i vetmi gjeneral në botë që nuk komandon, por komandohet nga populli.

Është i vetmi gjeneral që komandon në …këngë.

Është nga të paktët artistë popullorë, që pritet në skenë si një gjeneral dhe po si një gjeneral…komandon. Ai  nuk komandon  ushtri, se s’ka ndërmend të sulmojë dikë.

Ai i pushton të gjitha zemrat e njerëzve që e dëgjojnë, u kall zjarr e flakë shpirtërave të tyre dhe sigurisht,  lë mbrapa jo  hi e shkrumb, por lule e melodi.

Këto lule melodish, djemtë ua çojnë vajzave në takime, nënat ua nanurisin fëmijëve mbi djepe dhe gjyshet zbukurojnë kujtimet e tyre.

Është Golik Jaupi, Gjenerali i Këngës Labe.

I lindur në Bënçë, një fshat i vogël, ose më  saktë, një fshat sa një lagje …fshati, por që  talenti i  Golik Jaupit, ia rriti famën sa …shtatë vilajete.

I rritur në Bënçë,  por i brohoritur në Greqi, Maqedoni, Mali i Zi, Itali, Gjermani, Spanjë, Hollandë, Çeki, Izrael dhe Liban. Mos kam harruar ndonjë vend? Epo, edhe Aleksandri i Madh nuk i mbante mend gjithë vendet që kishte zotëruar. Ai numëronte vetëm mijërat e robërve dhe të të vrarëve, por kush do t’i numëronte vallë qindra mijërat e zemrave të ndezura nga kënga e Golik Jaupit, kudo ku ka shkuar. Mund t’ju them, sa për ilustrim, se para dy vjetësh, në Çeki, brenda një dite e kthyen dhe e rikthyen shtatë herë në skenë.

Interpretues i mbi treqind këngëve popullore, ku secila prej tyre ndrit si një dekoratë në gjoksin e iso-polifonisë shqiptare. (Dini ju ndonjë gjeneral tjetër, që të ketë kaq dekorata?). Autor i qindra tekste këngësh popullore, ku secila gjëmon si një fushë beteje. (Cili gjeneral ka bërë kaq shumë beteja?)

Nga të paktët artistë që i kthen me dinjitet borxhin ardheut të tij, duke prezantuar nëpër botë pranverën magjike të shpirtit të popullit. Dhe qetësisht vazhdon të jetojë në Bënçë, duke kullotur një tufë  bagëtish, kur mijëra të tjerë, që e kanë hijen e mëngjesit pak më të …vogël se një gërmë e emrit të tij,  jetojnë luksin e vilave.

Të harruar, gjithsesi, ndërkohë që gjeneralin e kërkojnë çdo ditë e në çdo vend.

2-…Dhe kudo e presin me këngë …. si grupi “Jonianët”  e Sarandës, që i këndoi me vargjet …Goliku si Këndrevica/Brenda këngës ka qoshenë.

Të të lënë qoshenë, pranë vatrës, në një shtëpi ku të mirëpresin, është nderi më i madh që mund të të bëjë  i zoti i shtëpisë. Ai është vendi i nderit, piedestali i monumentit zakonor, presidiumi i sotëm modern. Aty, jo vetëm që je në qendër të vëmendjes së të pranishmëve, por edhe ke të drejtën dhe detyrën të drejtosh “anijen” e bisedës, andej nga e sheh ti të nevojshme. Kjo ndodh në një shtëpi zakoni, kudo në trojet shqiptare. Mendo tani të të lënë “qoshenë” e këngës.

Është si të të japin Zotat pavdekësinë, plot nderim dhe përkushtim.

Këtë i ka dhënë populli Golikut, duke pranuar në këtë mënyrë, autoritetin e tij të padiskutueshëm dhe rolin e tij si prijës i këngës, si gjeneral.

Sepse Golikut, i ka lezet fjala dhe kënga. Ai nuk e këndon këngën, ai e jeton  atë.

Ai e jeton qoftë tekstin, qoftë melodinë. Ai e asimilon tekstin në mënyrë të përsosur, dhe e bën atë pjesë organike dhe të pandashme të melodisë. Melodia i del nga shpirti, prandaj aq lehtë prek shpirtin e dëgjuesit.

Ai e do këngën që këndon, prandaj çdo varg të saj e përcjell tek njerëzit, jo vetëm me melodinë, por edhe me lëvizjet e dorës dhe me atë buzeqeshjen e plotë, që kurrë nuk iu hoq nga fytyra gjatë këngës. Duket sikur të hipnotizon. Dhe të duash të largohesh, në kohën që këndon ai, nuk të lëvizin këmbët. Nuk i heq dot sytë nga buzët e tij, prej nga, drita e vargjeve shtrihet si ylber gjer te zemra e dëgjuesit. Bashkë me këngën, ai përcjell tek dëgjuesit edhe dashurinë për të, përcjell dashurinë për vendin e për njerëzit “Ta duash këngën labe, do të thotë të duash Atdheun,  të duash jetën” – thotë Goliku, duke  publikuar një nga sekretet e këngës labe, sa të njohura aq dhe të vështira për t’u përthithur.

Sepse të këndosh këngët iso-polifonike, më shumë se zë i bukur, duhet një zemër e madhe e mbushur plot dhembsuri.

3-…Dhe kudo e presin për këngë.

Ka ca kohë, që Golik Jaupi është anëtar i grupit “Jonianët” të qytetit tim, Sarandës. Ka ca kohë, që ky grup po shkëlqen nëpër skenat e vendit dhe të Europës, duke përcjellë me dinjitet, artin e bukur të iso-polifonisë tek dëgjuesit shqiptarë dhe të huaj. Ka ca kohë, që studiuesit gjermanë të iso-polifonisë shqiptare, e kanë kthyer vëmëndjen e tyre te ky grup, jo vetëm duke ardhur në Sarandë për t’a studiuar konkretisht laboratorin krijues të  këngës iso-polifonike, por edhe duke e ftuar këtë grup në disa vende të Europës, si në Gjermani, Austri, Hollandë etj. Skenat e Evropës, të mësuara me zërat  e tenorëve e baritonëve të arieve dhe operave moderne, befas janë mbushur me magjinë e iso-polifonisë shqiptare dhe mes brohoritjeve e thirrjeve “bravo, bravo”, kanë admiruar interpretimin virtuoz të  Golik Jaupit, duke pranuar botërisht edhe në rrugë mediatike, suprizën shqiptare.

“Të këndosh me Golikun është privilegj, - thekson Rina Kulo, marrëse në grupin ”Jonianët” – sepse ai mban peshën e gjithë grupit. Ai dirigjon secilin në rolin e tij. Ai është një siguri për partnerin e këngës dhe e ndjek dhe e drejton atë në çdo varg e tingull. Goliku është njeriu, nga i cili, kanë ç’të mësojnë brezat.”

Të dëgjosh këto fjalë nga Rina, është si të shohësh tek e nesërmja, një monument.

Të gjithë e kanë pranuar rolin e Golikut, të gjithë e pranojnë këshillën “urdhër” të gjeneralit, sepse tej kësaj këshille, tej këtij urdhëri, shohin suksesin  e këngës dhe të tyre si këngëtarë. “ Ai është një mësues i dashur për këdo që e do këngën, por edhe një ndëshkues i rreptë, për ata që e “shkelin” këngën labe”- rithekson Rina, duke plotësuar kështu indirekt portretin e tij, si një general i drejtë dhe i rreptë.

Rina Kulo është marrëse në grupin Jonianët, dhe partnere kënge me Golik Jaupin, ose si me thënë, është Paro Zylfaj e Sarandës. Duke qenë dhe autore tekstesh të këngëve dhe bashkëautore e vijës melodike me Golik Jaupin, e thjeshtë dhe modeste për talentin e saj të spikatur, me respekt ia përcjell gjithë meritat Golikut dhe shokëve të grupit. Por unë, duke prezantuar këtë grup, do t’ju thoshja se “gjenerali është në një shtab me gjeneralë”, sepse dhe ata që gjeti në grup si “ushtarë”, i mësoi, i stërviti dhe i bëri gjeneralë”.

Kështu ndodhi që pranë këtij grupi, ushtari i vetëm jam unë, që shkruaj këto rradhë.

4- Ka ca kohë, që duke menduar për këngën e Bënçës, në kuadër të studimeve të mia mbi iso-polifoninë, kam konstatuar një ngjashmëri dhe afëri të kësaj kënge, me këngën pilurjote të grupit të Lefter Çipës.

- Të dyja  janë këngë të forta, që kërkojnë mbështetje të fuqishme me iso dhe një marrës zëfortë.

- Të dyja alternojnë  rolin e marrësit, ndonëse kënga e Bënçës bën pjesë në këngët e “tipit të ri”, po të shpreheshim me këto fjalë, për këngët ku marrësi këndon dy dhe më shumë vargje, madje një strofë të tërë, në raport me këngët e “tipit të vjetër”, ku marrësi këndon një varg a më pak. (P.sh. këngët e tipit të vjetër janë Vajz’ e valeve, Tundu bejkë e bardhë, tundu etj, ku marrësi këndon një varg apo gjysmën e tij).

- Të dyja këngët lidhen me emra të përveçëm, kënga pilurjote me Lefter Çipën dhe kënga e Bënçës me Golik Jaupin, por me ndryshimin se Goliku Jaupi është një “gjeneral” në vijë të parë, ku u prin gjithë këngëtarëve drejt…suksesit, ndërsa Lefter Çipa rri si një princ, gati i padallueshëm në grupin e iso-s.

Të dyja këto tipe kënge, janë dy majat më të larta malesh, në vargmalin e iso-polifonisë shqiptare, që shohin njera - tjetrën përmbi re.

Por ne, le të ridëgjojmë  dhe në këtë gazetë këngën “Gjithë burrat me palcë guri”, me tekst të Maliq Lilës, me marrës Golik Jaupin e Katerina Kulon.

Sepse, veçse me këngët e tij, mund t’a mbyllim këtë shkrim për “Gjeneralin e këngës Labe”.

 Dëgjojeni, lexojeni, dhe ju siguroj se do t’ju dridhet shtati…nga ..Urdhëri i Gjeneralit.

14.10.2011

Vazhdimi i një bisede të lënë në mes…

ose: Një letër për Fatmir Terziun.

Dy herë na u ndërpre biseda në Sarandë dhe s’gjetëm dot rast që t’a vazhdonim. Madje edhe kur hipe në traget, në fakt ai mjet i shpejtë lundrimi quhet “Delfin” dhe më e saktë është të themi, që u fute në barkun e …Delfinit (jo të balenës, ruajna Zot), pra edhe kur u nise me Delfinin drejt Korfuzit, unë nisa t’i trajtoja vetmëvete temat e bisedave të lëna përgjysëm, aq sa, nja dy kalimtarë kthyen kokën e më panë me keqardhje.

Më e mira do të ishte, që ti harroja fare ato biseda të lëna në mes, por me që temat janë të rëndësishme, që të shpëtoj edhe unë nga keqkuptimet, në vend që të pres sa të takohemi përsëri, po t’i dërgoj me e-mail mendimet, argumentat, faktet dhe dëshmitë, që unë kam grumbulluar për to. Ti po deshe, botoji te “Fjala e Lirë” që ta mësojë bota të vërtetën e kodit të mikpritjes dhe mikpërcjelljes, këtej nga anët tona.

…dhe,  që t’a kisha fjalën, se fjala nxjerr fjalën dhe kjo botë u ndreq e u prish nga fjala,

krushqit pilurjotë, me këngë në gojë hynë në oborrin e shtëpisë ku do merrnin nusen. Sipas zakonit, po me këngë e valle, u pritën e u shoqëruan në odën e burrave nga krushqit pritës.

E vërteta është, se në shtëpinë e vajzës, dasma kishte filluar qysh të enjten dhe deri të shtunën që erdhën krushqit, rakia u derdh me bucjela dhe u pi me opinga. Vetëkuptohet, që edhe babai i vajzës, i kishte bërë nja dy herë lavazh rakie stomakut, ndryshe s’kishte si të kuptohej ajo dreqo këngë që këndoi, e që desh i vuri zjarrin fshatit. Se, që ta këndonte, s’kishte arsye. Krushqinë e kishte bërë vetë, ditën e dasmës e preu vetë, pajën po ia dha vetë të bijës, madje edhe  djalin dhëndër sikur e zgjodhi vetë me dorë. Tre deshë t’i vije mbi supe, për një orë e kaptonte Tepelenën. Tamam hajdut hesapi. 

Por dihet, që po të pish nja tre-katër opinga plot me raki, ato tri-katër deshë të duken si tri-katër miza. Me siguri, që të zotit të dasmës edhe shikimin ia kishte mjegulluar avulli i rakisë, se përndryshe do t’a kishte parë  mirë, që pranë krushkut pilurjot,  qenë ulur nja tre a katër male, domethënë pilurjotë të rinj e shpatullgjërë, që ndonëse dyfeqet i varën në gozhdët e murit të odës, bixhaqet si bajoneta, i kishin në dorë e me to prisnin mishin që hanin.

Ndaj s’kishte pse, duke u lëkundur pak, t’i drejtohej mikut pilurjot me  vargjet:

-    O krushk të të puth në faqe

Po s’më lë ato mustaqe

Po t’i qethësh me gërshërë

Një fanellë ke për të bërë.

Heshtja që ra në odën e burrave, ishte e rëndë. Ishte kaq e rëndë, sa që ua uli kokën dasmorëve, që me gjithë rakinë që kishin pirë, u bënë menjëherë esëll. Mbi ballin dhe shikimin e tyre ra nata, dhe natës nuk i zihet besë more mik. Sidomos, kur ke lundruar tre ditë nëpër një det rakie dasme.

Këtë, ndoshta kishte patur parasysh dhe ai djali pilurjot, që u ngrit vrik në këmbë në mes të odës dhe me një shikim si pjerrtas, nisi të lëmonte me pëllëmbën e dorës tehun e biçakut të tij, të gjatë sa një jatagan.

Ishte shkelur zakoni i mikpritjes dhe gjëmë më të madhe, as që imagjinonin këta krushq çobanë, të sertë e krenarë, që as mizën s’e duronin dot mbi supe dhe as lepurin nuk e linin t’u shkelte hijen. E jo më, të linin krushkun, këtë dreq krushku, që ku na u poftis, pra t’a linin t’u shante mustaqet. Ato deli mustaqe të dredhura tre herë dhe me majë të ngritur përpjetë. Ato goxha mustaqe që i krehnin me merak tre herë në ditë. Ato mustaqe more xhan, që kur fërkoheshin tek gjinjtë e grave, ishte si të fërkohej stralli me eshkën. Zjarr nxirrte e zjarr ndizeshin trupat e grave. Dhe ua shau këto mustaqe, këto deli mustaqe miku-krushk, dora vetë dhe ca më tepër në shtëpinë e tij, e sidomos në dasmën e bijës së tij. U-bubu ç’qe kjo hata? O shën Spiridhon, ruajna mendtë e kokës, se nderin dhe mustaqet i ruajmë vetë.

-Që në Pilur do të kthehemi pasi të djegim  shtëpinë e krushkut dhe gjysmën e këtij dreq fshati, kjo po dihet, po vallë a duhet t’a marrim nusen me vete, apo t’a lëmë në mes të hirit? Ky është problemi ynë.

Këto mendonte trashë e trashë, ai djali i ri, i ngritur si lis në mes të odës dhe që  fërkonte me pëllëmbë të dorës tehun e biçakut të tij.

Se, që të t’a sqaroj këtë punë more xhan, miku  është i shenjtë  në viset tona, por kjo shenjtëri e tij ka edhe disa kufij, të cilat, as miku dhe as mikpritësi, nuk mund t’i kapërcejnë. P.sh është shkruar në kanunin e labërisë, që miku ulet te qoshja e vatrës. Kjo për t’a nderuar dhe për t’a patur në qendër të vëmëndjes i zoti i shtëpisë etj.

Por ama, kjo nuk i jep të drejtë mikut, që të trazojë prushin e vatrës, edhe sikur zjarri të jetë duke u fikur. Por gjithashtu, nuk i jep të drejtë as të zotit të shtëpisë, t’i thotë mikut: - “Hidhi ca dru zjarrit se po shuhet, apo ca më  tepër t’i lejojë vehtes e t’i thotë:- “Dil në oborr e na pre ca dru për zjarrin, se po fiket..”

- Mikut i vihet përpara thela më e mirë e mishit, por ama nuk i kërkohet që më përpara të dalë e të pjekë dashin në hell, meqënëse do të hajë dhe ai, apo larg qoftë, t’i kërkohet që të lajë edhe pjatat, ku hëngëri darkën e mikpritjes. Ju siguroj unë, që kjo do të ishte darka e fundit e të zotit të shtëpisë.

- Mikut i shtrohen çarçafët më të mirë, por nuk i kërkohet që t’i lajë ato, as para fjetjes dhe as para ikjes së tij.

Këto kode nënkuptojnë dhe lejojnë, që në qoftë se, i zoti i shtëpisë, përpiqet të përfitojë diçka nga miku, pa dëshirën e tij, apo e ofendon në shtëpinë e tij, miku ka të drejtë të përdorë të gjitha mënyrat për t’u mbrojtur nga agresiviteti dhe ofendimi i mikpritësit. Madje ka të drejtë, të rrëmbejë edhe armën, atë armë që ia dorëzoi të zotit të shtëpisë, në shenjë besimi dhe respekti, por që i zoti i shtëpisë e  interpretoi si një dorëzimi pa kushte.

Por ne, e kishim fjalën te dasma, ku krushqit pilurjotë u shanë nga mustaqet dhe ai djali i ri, rrinte në këmbë në mes të odës,si një qiparis në portën e varrezave. Me biçak në dorë. Ai rrinte e priste komandën e më plakut, para se të bënte plojë mbi vendasit. Por ja, që më plaku ndër krushqit pilurjotë, ai de, mustaqet e të cilit shau i zoti i shtëpisë, nuk nxitohej të lëshonte sokëllimën. Madje madje, o Zot ç’është kështu, ia nisi edhe këngës shtruar e shtruar, duke iu drejtuar atij djalit që rrinte qiparis në mes të odës.

Zgjati dorën drejt djalit pilurjot, sikur do t’ja vinte mbi supe kur këndoi: “Uluuuu”.

Pastaj, duke e ngritur kokën kapardisur dhe duke e tundur në mënyrë që i ftonte të vetët t’i mbanin iso, rifilloi:            

Ulu Niko yliveri/ Uluuuu

Ku di derri ç’është nderi. /Uluuuu

Pilurjotët nisën të këndonin të qeshur dhe atë Uluuuu, që më shumë se refren e këndonin si iso të zgjatur ëmbël ëmbël e jo si urdhër zakoni, e dridhnin që e dridhnin, sikur donin të thoshin të kundërtën, domethënë …mos u ul. Nikoja, ai djali që rrinte me biçakun-jatagan  në mes të odës, i bukur si ylberi apo yliveri dhe nën këtë ylber, rrinte një derr që s’dinte se ç’është nderi. E po, haka u muarr, bile më mirë se me gjak. U muarr me këngë. I zoti i shtëpisë u quajt derr, që nuk di të vlerësojë nderin që ju bë, duke i ardhur miq në shtëpi ata burra pilurjotë. Shtoi kësaj edhe faktin, që s’qenë thjesht miq që i pruri rruga aty, por qenë krushq që do t’i merrnin nuse të bijën. Nga çdo anë që ta zësh, fjala “derr” nuk dukej e tepërt, pavarësisht se i zoti i shtëpisë ishte mysliman. Madje kjo sikur e shtonte dozën e hakmarrjes.

Sikur të bënin garë edhe për numrin e vargjeve, më shumë se sa për të saktësuar “derrllëkun” e të zotit të shtëpisë, plaku pilurjot, gjithnjë duke iu drejtuar Nikos, vazhdoi:

                Ulu djalë e lere thikën/Uluuuu

                Vështro plakun ku vë pikën/Uluuuu

                Derri njeh vetëm koritën/Lëreeee

Pilurjotët qeshnin triumfatorë. Madje, nisën të pinin raki nën shikimin e zymtë të  krushqve vendas. Krushqia dhe miqësia ishte në buzë të greminës, furtuna qe në prag. Ja të hapej dera dhe …do të bëhej hataja…

…Dera u hap me tërsëllimë dhe në prag të saj, u duk e zonja e shtëpisë flokëlëshuar. Ashtu, duke u lëkundur e duke çjerrë faqet, me një zë në prag të ulërimës, iu drejtua  pilurjotit :

-E zeza unë, ç’më gjeti more krushk, ç’më gjeti! E pse nuk vdiqa tërvit që më zu dhe gripi, po më la të shikoja këtë turp. Dhe kur, sot në ditën e evlatit tim. Ububu, e varfëra! Nëmani litarin more, nëmani litarin, që të varem tek mëni.

-Dale moj krushkë, - e ndërpreu pilurjoti,- pa thuajna njëherë ç’ka bërë vaki, se mbase ia gjejmë melhemin me gjethe mëllage.

-Me rrasë varri të thuash më mirë, more krushk, me rrasë varri, nga të malit të Çikës.

E ç’të të mollois më parë, unë e varfëra. Vete macja e më rrëzoi e m’i theu butet e rakisë, që kisha taksur për t’jua dhënë me vete. E të tjerë s’kam, se ka një javë që pi e pi ky i mavrisuri burrë. Ndaj më është bërë si një kacek.

Plaku pilurjot nënqeshi me zgjuarsinë e gruas dhe me tentativën e saj për të shmangur sherrin, atë sherr që askush nuk e donte, por dhe që s’mund ta anashkalonin pas atij ofendimi. Faktikisht, sinjalet e tentativës për mirëkuptim,  qenë shkëmbyer midis plakut pilurjot dhe të zonjës së shtëpisë. Ata, në këto hidh e prit fjalësh, vijonin t’a quanin njeri-tjetrin krushk e krushkë. Domethënë, krushqia qëndron. Të tjerat, janë bejte dasme e romuze burrash të dehur. Prandaj plaku pilurjot, si më me përvojë, mes habisë së përgjithshme, vijoi lojën e nisur nga e zonja e shtëpisë.

-Moj, po lëre rakinë ti, se ne në Pilur i lajmë edhe këmbët me raki, se s’ja dalim dot me të shitur e me të pirë. Por, mos ka pësuar gjë nusja e ti m’a sjell muhabetin rrotull  me mace e maçokë. Mos ka gërvishur a ndrydhur këmbën e nuk është e zonja as për vallen e dasmës së saj? Dëftona të vërtetën, krushkë!

-Vajzën time quan ti këmbëndrydhur e këmbërrjepur, që i marsh të keqen, - bëri të zemëruarën krushka. -Pa mos e kam si sorkadhe, aj i marsh të ligat, sorkadhe që shkel e nuk lë gjurmë, as në bar e as në gur.

-Mo ma mburr mo ma lëvdo, po thuaji të nisë vallen që ta shohëmë të tërë. Ngrehuni të vemi e të shomë nusen në valle, se mjaft hëngrëm e pimë,- dha komandën për të vetët plaku pilurjot, komandë të cilës iu bindën të habitur dhe të lehtësuar edhe krushqit vendas.

Si u këndua e sa u vallëzua,  nuk e mban mend njeri.

Por këngët e replikës, asnjë nuk i ka harruar.

14.07.2012

PJESA E DYTË

Sa e bukur është gjuha jonë!

Duke lexuar librin poetik

“Hojëza fryme” të Zimo Krutaj

Që gjuha shqipe është një ndër gjuhët më të vjetra të botës, për t’u bindur, mjafton të klikoni në Google, në andresën “World languages tree”, ku do t’ju shfaqet menjëherë e ashtuquajtura “Pema e gjuhëve”. Për të gjetur gjuhën shqipe, ju siguroj se nuk do të lodheni fare. Është një degë e vetme, ku gjelbërojnë dy gjethe, fare pranë rrënjëve indoevropiane të kësaj peme. Mbi të, kulpërohen plot degë e degëzime, shumica e tyre plot filiza në rritje e plot gjethe, që bëjnë hije me kurorën e tyre mbi të shkretën degë, me vetëm dy gjethe dialektesh të shqipes. Ama duke e parë aty, degë e parë, shumë afër rrënjëve në raport me të tjerat, befas kuptova se kjo “degë dygjethëshe”, shërben për t’u ngjitur lart, në kurorën e gjelbër dhe për të parë si janë “frutat e pemës” dhe si janë “foletë e zogjve” në këtë pemë. 

Mendoj se këtë kanë bërë e po bëjnë, një numër albanologësh, për të kuptuar shumë “mistere” të djeshme.

Që gjuha jonë si vepër e shkruar nuk e ka datëlindjen në shekullin e XV dhe XVI te formula e famshme e pagëzimit, por shumë shekuj më parë, miku im studiues, Daniel Gazuli në shkrimin e tij “Vështrim mbi shqipen dhe…shkollën” të datës 10.04.2011 te “Fjala e lirë”, na sjell një citat të Plinit Plak (23-79 pas Krishtit),  të vëllimit të VII të veprës së tij 37 vëllimëshe, ku thuhet se: - “Ilirët kanë krijuar të parin alfabet dhe romakët shkrimin e tyre (latin shën. im T.M.),  e morën nga ilirët. Pra alfabeti latin, është krijuar nga ilirët. Këtë e thotë një romak, e jo një ilir.

Po ashtu citon edhe  Guiliem Ade, ku më 1332 shkruan se “Shqiptarët kanë një gjuhë krejt tjetër… megjithatë  kanë alfabetin latin në përdorim në librat e tyre.”

Miku im, na flet edhe për disa shkolla shqipe në vitet 1632-1639 në zonën e Kurbinit, Pllan, Troshan, Velë e Blinisht.

Unë këto nuk i di shumë saktë, por di që në vitin 1694, në Dhërmi të Himarës, kleriku Nilo Katalano, hapi shkollën shqipe me 80 “çupa e djem” nxënës, ku mësohej shqip, dokrina e krishterë. Ky klerik i dërguar nga Propoganda Fide, në fshatin tim në Pilur, atëherë me 500 banorë, bënte meshën shqip te kisha e Shën Thanasit.

 Eh, edhe kjo mesha shqip, ishte një shkak që fshati im të digjej e të shkretohej, dhe jo njëherë, por prapë shqip se shqip u bënë meshat nëpër vite, shqip se shqip u ngritën këngët e u bënë vajtimet.

Se është e bukur kjo shqipja ime, është e bukur. Për atë Zot.

Ja , dëgjoni Naimin sa bukur flet.

Të vjen t’a puthësh në buzë këtë gjuhë shqipe, si të ishte  një vajzë në lule të moshës.

Dëgjoni Çajupin e më thoni, a nuk ju rrëmbushen sytë edhe juve, kur ai  vajton te “Vaje”. Se unë për vehten time, e vajtoj si vaj e nuk e lexoj si vjershë.

Unë e di, se kur të lexoni “Kroi i fshatit tonë” të Lasgushit, për te ai krua do t’a lini  vrapin. Pritmëni pak edhe mua, se po vij me ju.

Prisni pak, se këto ditë më ra në dorë, libri i një tjetër poeti, i Zimo Krutaj dhe titullohet  “Hojëza fryme”. A nuk ju ëmbëlson kjo fjalëz e bukur e shqipes, hojëza dhe në këto hojëza ka frymë .

Shqiptari, vetëkuptohet.

Edhe fryma qenka e ëmbël si mjalta, more mik!

Dhe të mendosh se disa, gjasme profesorë apo doktorë, duan t’ia “operojnë” asaj degës së shqipes te ajo pema e gjuhëve, njërën nga gjethet, me pretendimin se  “ajo gjethe i paska  marrë ushqimin gjethes tjetër dhe se që të rrojë kjo e dyta, duhet operuar e para”, e ku ta di unë. Tamam si doktor Adhamudhi: -“Të dhëmb një sy? Kërreje, të shpëtoç tjetrin!”

A nuk të vjen të marrësh ndonjë thupër të njomë nga kjo pema e gjuhëve dhe t’u hysh vënçe këtyre profesorëve, ku të dhemb e ku s’të dhemb.

Por edhe të presësh një degë te kjo pemë, për të rrahur ndonjë,  edhe kjo s’ia vlen.

Se kjo thupër more mik, është o një gjuhë o një dialekt.

Tani si thoni ju, të prishim një gjuhë a makar një dialekt, për të rrahur një njeri, qoftë ky dhe profesor? Jo more jo, nuk ia vlen barra qeranë.

Më mirë hajdeni me mua të lexojmë poezitë e Zimo Krutaj. Hajde ulemi këtu në jug.

Diku në jug, një fletë dere

Qan mbi një sofa të gurtë.

…………………………….

Është ora e nanuritjes…

 …………………….Ajo

 nënëris me bijtë e ikur. 

…………………………

Nëna palos vistra verdhane

Fletësh në futën e zezë. Janë

Letrat e mia të stinës miturake

Zverdhur pa sosur në kujtesë.

Diku në jug një frymë ere

Shtrohet si iso mbi buzë. Juga

E vakët më sjell mblatë zemre

Me mirëz malli në muzg.

Shikoni ju lutem, se sa fjalëza me mirëz malli e mblatë zemre ka në këtë poezi, ose më saktë vetëm te strofa e fundit, sa fjalëza të ëmbëla, që mban brenda si hojet mjaltin, dashurinë nënësore, dhembsurinë e nënës. Dhe me sa ëmbëlsi që janë thënë këto.

Humbon hapi im në zall/ përhënet e dridhet si urë.. ose më tejë  Gjuhët e gjeshtrës gjerbin/ kokra të kaltra kulumbrish.

E kisha harruar fjalën “gjerb”, ose më saktë e kisha parë si një ‘katundare’, që e solli rasti në qytetin tim. E pra, unë i veshur me kostum të kohës së fundit, si mund të ri e të bëj muhabet  me këtë ‘fshatare’?!

E kisha haruar vërtet këtë fjalë, por tani që më doli përpara, hapa sytë me çudi.

-Po kjo qenka një zonjushë elegante!, -gati sa s’thirra. Sa e bukur qenka! Prit kur t’i vijnë rrotull djemtë e lagjes sime.

…Ora e sillës;druvari njom latën/ në pellg e mëllërin ngjyen/ në gjakun e gjelbër të ullinjve.

…fryma jote vesit/mollët e fjetura në gjirin e mëkatit.

Vallja e hijeve të mugëta ormis/viset e vskut veshtullor në zgjim…

..ujera e kuqe në sy/kalb kuisje këlyshësh/sokëllima barinjsh/dhe vërrimën e fundit/të ftujës me një bri/që bënte laradashë/mbi barin e ngrirë.

Fjalë që cicërijnë nëpër vargje, si një trumbë fëmijësh të gëzuar dhe e shndërrojnë gjithë poezinë, në një  lëndinë, ku loz pafajshëm fëmijëria ime dhe juaja.

Fjalë që më vijnë në kujtesë nga fëminia dhe që i kisha harruar, derisa i lexova tani në poezi, sa të bukura janë. Është si të të vijnë gjithë shokët e shoqet e fëminisë, ashtu me rrobat plot arna, por gjithsesi plot gaz. Të të vijnë gjyshet , të mirat gjyshe, plot përralla në buzë e karamele apo llokume nëpër xhepa, që i kanë ruajtur vetëm për ty.

Babi hijerëndë, që të sheh në dritë të syrit, qëndron aty, ulur mbi ato fjalë.

Ti mendon, se kur të sheh në dritë të syrit,  ai do të zbulojë prapësitë që ke bërë gjatë ditës, ndërsa ai në fakt kërkon të shohë burrin, që po rritet te ty fëmija.

Dhe mbi të gjitha, nëna, më e mira në botë. Ç’ne më e mira? Ajo është vetë bota.

Ja më thuaj ti, ka botë pa nënë?

Pa nënë, nuk ka as Zot e as Perëndi, e jo më fëmijë e fëmijëri.

Sa botë e bukur që është kjo botë kujtimesh fëminore, kur mëkoheshe më gjirin e nënës dhe mjaltin e shqipes! Akoma e kemi në buzë shijen e ëmbël të këtij mjalti, ndonëse kemi ngrënë  shumë “turshi” në këtë jetë. Dhe ja, nga ca hojëza fryme, kullon mjalti i vargjeve  poetike, shqip e shqiptarisht tek ne.

Autori e di, se shqipja është gjuha me të cilën kanë folur perënditë: “Ajka e baltës ka fytyrën time/…/por fryma në  hojëza  është jotja, Zot.

Autori e di, që veç shqip mund të vajtohen edhe ..perënditë: “…Kush i ka ftuar vajtoret në qiell/Cili Zot paska vdekur kaq i ri?!”

E pra, unë ju them se në asnjë gjuhë tjetër s’të rrënqethet trupi  nga vajtimet nëpër varreza: “…Hë. Hapi sytë/T’i puthë drita/..O dritë syri/Të flihet prapë/Fli se vij nesër/Të zgjoj me natë/ Pa ikur hëna/Vjen vetë/…Thikëvëna”.

Por po ashtu, në asnjë gjuhë tjetër s’mund të thuhet më bukur se sa në shqip: “…Vajza e qëndismave/harlis leskra ngjyrash/me gjilpërë/…/Sa i ëmbël/sëmbimi i gjinjve/nën ylberin e krahëve/ Si dhimbje flatrash/pas fluturimit/të parë”.

Dhe të vjen të përsëritësh: “Sa i ëmbël, sëmbimi i gjinjve…!”

Sa e ëmbël gjuha ime, që shpreh gjithë ëmbëlsinë e sopirti! Sa e ëmbël që është!

Për ta kuptuar këtë, unë ju lutem të mos lexoni Gazetën Zyrtare, të mbuluar me dëborë e me stalagmite akujsh nëpër rreshta.

As atë lemeri gjuhësore, që quhet shtypi i përditshëm.

Po nuk doni t’i harxhoni lekët për të blerë ilaçe, për të shpëtuar nga dhimbja e kokës, lerini mënjanë tekstet universitare. Besomëni mua, që e kam provuar.

Se desh harrova, fikeni televizorin sa pa ju rënë të fikët, nga ajo batërdi e barbari tinguj, fjalësh që gjëmojnë si daulle ramazani.

Rrini me mua miqtë e mi, që të shijojmë …edhe  “hojëza fryme” plot ëmbëlsi Shqipërie.

Shenjtërimi i shtëpive tona…

…dhe Niko Kacalidha.

-Ishte rastësi fakti, që ai lindi në Leshnicën e Sipërme, aty ku koha ndau kufijtë e dy shteteve. Por ndoshta kjo rastësi ishte edhe fati i tij, për të hedhur shikimin dhe mendimin tej  klonit, aty ku dhe zogjtë kishin ndrojë të vejevinin. Poshtë këmbëve të tij, një lumë i rrëmbyer gërryente shpatmalin, duke i bërë më të largëta brigjet dhe pemët nëpër to.

E bashkë me to edhe zogjtë  këngëtarë.

E hidhte shikimin tek bregu i përtejmë, ku zbardhnin e skuqnin lule të shumta, por s’mund të shkonte bashkë me të, t’u merrte erë a t’u këpuste një gonxhe a një petale së paku. Shpesh, tendoste krahun e tij fëminor dhe  hidhte gurë drejt bregut tjetër, si për të parë a qenë afruar ndopak brigjet dhe a qe rritur ndopak ai vetë. Ndoshta, edhe për të tentuar të kalonte me not atë lumë të rrëmbyer. Por dhe  gurët i  binin në lumë, si për t’i treguar pamundësinë e mbërritjes “atje tej”.

E po, në qoftë se nuk kishte forcë fizike të hidhte as gurin e llastikut në bregun tjetër, askush nuk e pengonte mendimin e tij të shëtiste lule më lule e pemë më pemë, në dherat e bregut tjetër. Sepse aroma e atyre luleve e pemëve, vinte bashkë me përrallat e gjyshes, me këngët e nënës. Ja sillte nëpër këshilla edhe ai burri me mjekër të thinjur, që i ulur pranë oxhakut, me një libër në dorë,  lexonte (apo  shkruante) Iliadën dhe Odisenë? Ishte Homeri apo babai i tij ky plak i ditur,  që e njohu  qysh në fëmijëri, bashkë me Hektorin dhe Akilin, të cilët i admiroi. (Thellë në shpirt ai u magjeps, bashkë me Odisenë, nga bukuria e Naustikës dhe sigurisht, ra në dashuri me të. Por i ati vonë, shumë vonë e mori vesh këtë dashuri të të birit. Epo, helbete, baballarët, të fundit i mësojnë dashuritë e fëmijëve).

-Ishte rastësi që ai lindi në atë breglumi, ku ndaheshin dy shtete, dy kohë, dy stinë.

-Ishte rastësi që ai e kishte shtëpinë diku, në një cep të legjendës, ku rrugën për aty na e dëfton vetë, te poezia “Shtëpia ime në shpat të ferrit”, ku shkruan :

Shpella që të nxjerr në ferr, bodrumi/ i klithmave dhe ulërimave të mia/. Plasi damari i ferrit dhe u quajt Skotini/ strukur nën eshtrën e brinjës së shtëpisë sime”.

…dhe te pragu i asaj shtëpie, ai dilte e priste ..vjeshtën, thjesht, siç del i zoti i shtëpisë të presë mikun që bujt nëpër natë. Se po nuk dola unë nëpër rugë, kush ka/ për ta pritur vjeshtën? Dhe vjeshta vinte,  herë me Elitis e herë me Kostas Mondis e Jorgo Moleskies, Taqis Varviciotis a Jorgji Aleksiu, Sofokli Lazaru e Rula Ioanidhu-Stavru.  Pinin kafen e mikpritjes te shtëpia e Nikos dhe më pas, shoqëruar nga ai, vinin drejt nesh, për të na folur për një poezi, që aq pranë e kishim dhe aq pak e njihnim. Dhe kur ktheheshin në vendin e tyre, merrnin me vete, jo vetëm librat greqisht të Niko Kacalidhës, por edhe përkthimet e tij  të krijimeve të  Kadaresë, Agollit, Arapit, Zeqo, Bllaci, Londo, Papleka etj etj, duke u treguar miqve të përtejlumit, se sa bukur këndohet në shtëpitë tona. Dhe mbi ato brigje, ku frigohej dhe era të kalonte, ai ndërtonte një urë kalimi për poezinë e dy popujve. Përrenjtë e rrëmbyeshëm të socrealizmit dhe ato të një nacionalizmi të sëmurë, dallgët e moskuptimit të artit modern, të ngritur nga era e një meskinitetit mjeran, përplaseshin mbi harqet e kësaj ure. Dridheshin harqet e  urës dhe rrëzohej me rropamë e gjithë ngrehina. Ishte e rëndë pesha e artit, për t’u mbajtur nga ato harqe ure, të cilat goditeshin çdo çast nga dallgë gjithnjë në rritje.  “Perënditë” me siguri kërkonin flijim. Dhe si në legjendën e urës së Artës, te harku kryesor, ai murosi zemrën e tij. Prandaj kanë atë dridhje të lehtë, si kordat e zemrës, përkthimet e tij. Qoftë përkthimet e autorëve grekë në shqip, qoftë dhe përkthimet e autorëve shqiptarë në greqisht. Qoftë edhe vetë krijimet e këtij autori dygjuhësh. Ne shkruajmë në një gjuhë dhe kemi  bekimin e popullit tonë, dhe e ndiejmë peshën e përgjegjësisë për këtë bekim. Po ti more Niko Kacalidha, që shkruan në dy gjuhë, i bekuar dy herë, nga dy popuj sa të lashtë aq edhe të rinj, si e mban në atë trup të imët, atë peshë kaq të madhe? Unë, vërtet, ta kam dhe s’ta kam zilinë.

…dhe në dritaret e asaj shtëpie, ai dilte e përgjonte erërat

…ndoshta, nga ajo dritare, ku stërgjyshi i tij fliste me yjet…Stërgjyshi që fliste me yjet dhe merte pjesë/ këmbëkryq në koncilet e yjeve….që shoqëroi/ Odisenë në Dodonë dhe u preu një degë nga druri  /profetik argonautëve për shtegëtime…

…në boduarin e asaj shtëpie ku …fle mbretëresha e urtësisë/…Fle  fatthëna e Dodonës/ Fle orakulli i thinjur i Delfit/ Dhe druri profetik shkund gjethet e fatthënave/…mos i zgjohen shënjtorët/ që flenë të pafajshëm në prehërin e saj të Shën Mërisë… se ajo është gjyshja ime.

-Dhe, me që e pruri rasti, unë ju them, se nuk është e rastësishme, që në atë breg të jetës e të botës së tij, ai e shndërroi atë shtëpi në  një …kishë të vogël, (apo shtëpitë tona kanë qenë kishëza kahmoti) në hieroren e të cilës, ndrin konizma e Shën Mërisë. Dhe në qoftë se kjo Shën Mëri ju ngjan me gjyshen e poetit, nuk jeni dhe aq gabim. Se gjyshja e tij është ajo që …shkruajti ungjillin e …poetit. ….Krishti u kryqëzua në Leshnicë/…dhe në Leshnicë do ringjallet së vdekuri/ sipas ungjillit të gjyshes sime.. Sepse Gjyshja ime, ishte vetë Shën Mëria e borzilokut dhe e dhimbjes së përgjakur/që vuri kujen në shpellat e mia të shpirtit/ dhe u bë ikonë e shtëpive tona. Kaq shumë shenjtëri, kaq shumë dhembsuri ka në atë portret gjysheje, sa që lehtësisht e saktësisht, mund të identifikohet me  portretin e Shën Mërisë. E pra, miqtë e mi, dijeni nga unë: nënat dhe gjyshet minoritare, janë personifikimi më i saktë i Shën Mërisë mbi dhe, për nga përvujtmëria dhe humanizmi, si dhe besimi që shpërndajnë. Nën ato veshje të  zeza tradicionale, është një zemër e madhe e bardhë, ku ka vetëm lule e këngë  e… bukë për të gjithë. Dhe një burim urimesh e bekimesh, plot ëmbëlsi, që t’a bëjnë udhën dritë e  të heq çdo dhimbje e lodhje të kësaj jete.

Lum kush i merr ato bekime!

 Prandaj ka kaq shumë ungjillizim në poezinë e Nikos. Jo vetëm te Ungjillizimi i zogjve, jo vetëm te Ungjillizimi i pemëve. Edhe ëndrrat kanë Ungjillin e tyre, shkruar nga … vetë Zoti që del nga tempulli, Poeti. Zotat që dalin nga tempulli…duke treguar me gisht botën, janë poetët.

Dhe Nikoja, vë përpara kopenë e tij të dallgëve, a kopenë e tij të yjeve dhe të ëndrrave, që i shtegëton nëpër motive, stinë e vise e vjen drejt nesh. Dhe përsëri, kur lodhen nga rruga e gjatë, ose merr ndonjë degë peme plot lule e zogj nga Leshnica, që t’ju bëjë hije, ose  i kthen në vendlindje, sepse për të, qendra e botës është Leshnica e tij. Vetëm Leshnica, ka gurë që të dehin me eliksirin e tyre, vetëm në Leshnicë këndojnë zogj …të pagëzuar, vetëm në Leshnicë mund të dëgjosh Profecinë e drurëve dhe vetëm nga Leshnica mund të shohësh Orfeun duke qarë, në dafinat e Butrintit.

…Vetëm nga Leshnica e tij, mund të nisesh në  viset e panjohura të poezisë si Argonaut.  Argonaut u qepa në anie…/dhe ovullat e thata të vetmisë/ i prisha dhe ato, i treta.

…Ishte vërtet rastësi që  ai lindi aty, në atë breglumi.

Por ishte dhe fatlum që lindi në atë breglumi. Aty, ku dhe shikimi kishte frikë të kapërcente lumin, aty buisnin mitet e legjendat, shpërthente jargavani e zogjtë kungoheshin ‘’në emër të atit, të birit e të zogut të shenjtë”. Aty shkruhej “Testamenti i pestë i barit” me vargjet profetike “Mbinte në gjenezë dinastia e barit/ Drapëri i hënës i priste kërthizën” Aty në Leshnicë, jo vetëm u kryqëzua Krishti, por dhe gjeneza atje nisi: “…Dhe lidhja duhej bërë në gjenezë,me një fije gjineshtre nga Leshnica”.  Dhe në atë gjenezë ku shkruhej se …E para ishte puthja. Kështu e nis .. Shën Poeti, ungjillin e tij .

Që nga Leshnica ai konkludoi se: “.. Paridi nuk e kishte puthur Helenën/Se po ta kishte puthur do zbuteshin dhe detet.

Ndoshta gabohem, por mendoj se poeti, më mirë e më bukur mund të shkruajë vetëm për vendlindjen e tij, ose në rastin e shtegëtimit, për vendin ku kaloi fëmininë.. Atje fillon realisht…bota poetike e poetit. Në vendlindje, në fëmijëri mbrujten në vetëdijen tonë motivet e figurat, në fëmijëri dhe në vendlindjen tonë, mbillet fara e frymëzimeve, e ngjyrave dhe këngëve, e poezive dhe poemave të nesërme. Kur dhe ku do t’i çelin gjethet e lulet, kur do t’i lidhin frytet këto motive, kjo është çështje kohe, “çështje stine të ngrohtë”

Ai erdhi nga Leshnica në vjeshtë, çuditërisht si një pemë plot gjethe e zogj nëpër to. Në vjeshtë mua më mbijnë gjethe….Unë nuk e duroj gjetherënien. Ai erdhi mes nesh si  një mjeshtër i madh i poezisë,  që  i merrte zogjtë nga qielli dhe i ulte nëpër vargje. Mandje dhe vargjet e tij hekzametrikë, të pangjashëm me asnjë poet tjetër në Shqipëri, pa rimë, me një ritëm të brendshëm, të kuptueshëm vetëm nga një sy e vesh “delikat”, dëshmojnë për një poet të madh, që lëron “arat” e letërsisë shqipe dhe greke njëkohësisht, me një varg, që të lë pa mend për nga dëndësia e  pasurive artistike.

Vargje që të ngjallin emocione madhore, plot jetë, gjelbërim e këngë zogjsh. Mandje, edhe guri të duket sikur këndon nën penën-daltë të gdhendësit të pranverës, Niko Kacalidha. 

Prandaj ai erdhi mes nesh, ose më saktë, solli mes nesh një përzierje shpërthyese ngjyrash e zërash  pranverorë, që i kishte mbrujtur e shenjtëruar te ajo kishëza e vogël shtëpi, aty në Leshnicë..  Një kor magjik zogjsh, që zgjatin sqepin nga rrethoret e zanoreve, si bilbilat mes luleve të mollës e të çmendin me këngën e tyre, sa që të vjen të pyesësh, a je në ëndërr apo në legjendë? Metaforat nëpër vargje, u ngjajnë foleve të  thëllëzave, mba vesh e dëgjo këngën e tyre. Dhe s’të garantoj dot, a do çmendesh a do magjepsesh. Por gjithsesi mos u tremb, sirenat janë  larg, te kapitulli tjetër. Këtu është pranvera…në emër të atit, të gurit e të drurit. Dhe të zogjve, sigurisht.

Si e solle këtë pranverë poetike në këtë dimër të stërgjatur tranzicioni, more Niko? Kaq shumë lule e kaq shumë zogj ka Leshnica jote, kaq shumë ungjillizim kanë zogjtë e drurët e gurët në Leshnicë? Kaq shumë dritë e hije bashkë, të ngjashme me botën e Elitit dhe herë herë, të Kavafis.

..Ishte rastësi që ai lindi në atë breglumi. Por në atë breglumi, ai dëshiron të prehet. Varrin e dua në Leshnicë./Atje të prehem gjerë e gjatë në gurin e vetmisë.

Dhe si të gjithë poetët, ka ca kushte në marrëveshjen me vdekjen: “Në vdeksha në vjeshtë, e di që do më mbulojë borina e gjethit/prerë nga pikëllimi i zogjve për letaninë time/Mos vdeksha në vjeshtë, se në mos gjethe/do bëhem zog për profecitë e drurëve / për të alarmuar pyjet…..Mos vdeksha në prill, se do më marin me flatrat e tyre zogjtë somnabulë drejt qiejve…… Është mëkat të vdesësh në prill, të lesh jetimë / zogjtë dhe foletë e zogjve… Mos vdeksha në dimër, se do më lërë borsi/pa kallur nga punët e stinës….Mos vdeksha në verë/se kori i zogjve do çmendë botën/duke i bërë njëmijë lutje zotit në agullim/për ringjalljen time. Se qenkam unë, pagëzori i tyre…”

Dhe të vjen të thuash pas kësaj, natyrshëm e zëplotë; Mos vdeksh kurrë o Niko Kacalidha, se s’duroj dot të mbajë zi mullizeza/ në krye të kortezhit të përmortshëm të zogjve. Vërtet Niko, s’duroj dot të  çmenden zogjtë e lulet. Prandaj ulu e shkruaj akoma dhe lere vdekjen të presë te gardhi i poezisë. Të presë sa të thinjet. Me siguri do të mërzitet dhe do ikij për fare. Udhë e mbarë i qoftë!

Se ne kemi shumë Fjalë të thëna në pranverë për të shkruar.

Për Njëqint trëndafilat dhe Njëmijë guacka deti.

Apo mos do të flasim për Lotin e ciklaminit në Bashin e yjeve?  Me siguri, aty në Leshnicë.

15.03.2012

Xhelal Tosku ecën nëpër …tym

Rreth vëllimit  poetik “Tani për tani’’

Të takohesh me Xhelal Toskun dhe të mos ‘’grindesh’’ me të, është diçka e vështirë për të ndodhur. Por absolutisht e pamundur është, që pasi je grindur me të, të ndahesh me qejfmbetje prej tij. Dhe nga kjo njohje zhurmëmadhe, të krijohet përshtypja e parë, se ke të bësh me ndonjë tip poeti zhurmëmadh, me vargje kilometrike të gjata e me botime vëllimesh gati të  përmuajshme, që s’di dhe vetë se ç’thotë me to. Prandaj befasia është e shumfishtë, kur merr në duar vëllimet poetike të këtij poeti me emër të madh e botime të pakta.

1-      Vërtet që  botimet e tij numërohen me gishtat e dorës: a- Në stacionin e parë (1987),  b- Trishtimi i verbër (1996), c - Qipariz në rrugë (2000) dhe d-  ‘’Tani për tani’’, por në këtë numër të kufizuar botimesh, ka aq shumë poezi, sa do ta kishin zili jo vetëm poetë shumëbotimesh, por edhe grupe apo grupime të tëra poetësh, që aspirojnë të gjejnë  poezinë e vërtetë.

2-      Xhelal Tosku e dashuron poezinë e tij, e përkëdhel  çdo fjalë e çdo varg. I heq shenjat e pikësimit (si Lui Aragoni), për ta bërë më të lëmuar e më të rrëshqitshme drejt shpirtit  njerëzor, atë, poezinë. Dhe duket se kësaj ia arrin lehtësisht (se me sa vështirësi arrihet kjo ‘’lehtësisht’’, vetëm ai e di. Ne vetëm sa e admirojmë). Në qoftë se, më sipër thamë, se njohja me të është e zhurmëshme, çuditërisht në poezi ai nuk është i huaj për lexuesin. Ai i ngjan një të njohuri të vjetër, të shumëdëshiruar, të butë e të sjellshëm, të mirëpritur nga kushdo e kudo, i cili po kthehet nga një udhëtim, s’di se nga. Dhe ato që na thotë, duket sikur na kanë ndodhur neve vetë.

3-      Xhelal Tosku flet pak. Flet pak e jeton shumë. Dhe jeton mes muzikës së poezisë, asaj muzike, që vetëm poetët dinë dhe kanë vesh ta dëgjojnë: “O zambaku  i bardhë i Prizerenit/ kush është ajo/që po të mba në dorë”, pyet a deklaron poeti te poezia ‘’Tingull’’. Pyet lulen për një lule dhe ajo që ka rëndësi është se pyetja bëhet me ngjyrat e petaleve të lules.

…qysh kur dogja/letrat e dashurisë/ kësaj bote/ endem/kot më kot/si tymi. Kaq. Vetëm kaq pak vargje. Kaq pak vargje për kaq shumë dhimbje. Ç’dreqin bën  more Xhelal?

Le të digjje gjithë fotografitë e tua, në daç ato me shall pioneri a në daç ato me shall aksionisti. More, po edhe ato të zboreve apo ato të plazheve, por jo letrat e dashurisë. Ato duhet t’i vije si piketa, në rrugën ku do ecje. Ec tani nëpër tym: “në këtë vend/ që nuk u ndreq e nuk u ndreq. A të kujtohet si i thoshje: “për sinjal tonin/ne zgjodhëm vetëtimat/ nëpër qiell”. Jo ajo, por ti e harrove.

4-      Xhelal Tosku ka hyrë në letërsi me një stil të vetin, të paimitueshëm nga askush dhe pa ndjekur nga pas askënd. Xhelal Tosku ka hyrë në letërsi thjesht, si Xhelal Tosku, poet i një poezie elegante dhe fine, të admiruar nga të gjithë. Poezia e tij, u ngjan atyre femrave të bukura, për të cilat nuk ka rregulla askund. Rregullat i vendosin ato. Ato, begenisin të të lejojnë ti admirosh, dhe as mos guxo të mendosh t’u diktosh ndonjë gjë, p.sh. ku është atdheu: rrotulloj/ e rrotulloj/ globin/për të gjetur Shqipërinë/ atdheun tim të shtrenjtë/mësuesit e mi të dashur/më paskeni/gënjyer.

Dhe në këtë vend ku të gënjejnë dhe mësuesit: “ç’të bësh më këtu/po shkoj dhe unë thotë poeti qetë - qetë, si një personazh real i dramave të mëdha. Nga vjen e ku shkon vallë Xhelal Tosku: “dola prej pavionit të çmendurisë/veç këshillave të tjera mjeku më porositi/ të duartrokisja prapë…thotë i qetë te poezia ‘’ikja prej pavionit’’.

Dhe ikën nëpër mjegull: “ti nuk më thirre/dhe unë/humba rrugën”.

Poezi me dy rreshta, poezi me tre vargje, poezi me një strofë, si djem e vajza të reja me trup atleti, që nxitojnë të ikin, s’e dinë as vetë se ku. Vetëm ikin, jetojnë jetën.

5-      Poezia e Xhelal Toskut të vjen si fllad, të trullos mendime në kokë e ndjenjat në shpirt dhe të lë ashtu, gati të ngurtësuar mbi vargje. Unë do të thosha më saktë, të lë të kryqëzuar, ashtu siç u kryqëzua vetë Xhelali në kryqin e Krishtit nga …vetë Krishti, për të mos u ringjallur më si njeri, por për të ngelur i pavdekshëm si poezi. Ç’fat të lumë i përgatite vetes, more Xhelal Tosku?!

Nga vetë natyra poetike, Xhelali është një poet lirik,  elegant e rebel, i papajtueshëm me çdo gjë që është ‘’e djeshme’’. Asgjëkundi nuk ka në poezinë e tij, fjalë të mëdha, asgjëkundi nuk ka tema ‘’të mëdha’’. Madje- madje poezitë e tij, herë të duken si një monolog i brendshëm i autorit, që nuk di pse i ka hedhur në letër, herë duken si vazhdim i një dialogu të nisur kaherë midis poetit dhe lexuesit. Një dialog, që s’dimë në do të mbarojë, por gjithsesi dialog me fjalë zemre. Dhe fjalët e zemrës, janë gjithmonë të thjeshta. Si tek poezitë e Xhelal Toskut, që ‘’të lënë me kokën mbrapa/si dashuria e parë’’. Fjalë e vargje zemre, që të vijnë si valë deti. Qetë- qetë, por gjithsesi vijnë e të ‘’lagin’’ shpirtin. Dhe ti, ke dëshirë që t’ia recitosh ato dikujt. Sa më shpejt të jetë e mundur. Ke dëshirë që t’a ndash me dikë, kënaqësinë e të lexuarit të një poeti të qytetëruar në ndjenjë, në shpirt e në varg. Pavarësisht se Xhelali është i pikëlluar, sepse ‘’margaritat që erëmojnë në ngjyrën e kuqëremtë, nuk ka kujt ia dhuron’’.

Po ç’pret nga një poet që djeg letrat e dashurisë dhe endet nëpër tym?!

Prit kur të fillojë të flasë nëpër tym.

Të flasësh për betimin e rremë

Rreth librit ‘’Betimi i Rremë’’  

i shkrimtarit Odise Kote

Të diskutosh e të flasësh për librat dhe letërsinë në Gjirokastër, apo për krijuesit gjirokastritë, përfaqësues i suksesshëm i të cilëve është dhe shkrimtari Odise Kote, vetvetiu  vihesh në  një pozicion serioz, i cili të dikton  një përqëndrim vëmëndjeje dhe përgatitje intensive.

Të duket sikur libri artistik shqiptar, edhe pse nuk lindi këtu në Gjirokastër, këtu ai arriti majat më të larta të vlerësimit të  tij.

Këtu në Gjirokastër të krijohet ajo ndjesi, sikur respekti për librin dhe për autorët e tyre është pjesë përbërëse, jo vetëm e strukturës dhe e konfiguracionit të gurtë të qytetit, por  edhe e  ajrit që thith në të ..

Se pjesë përbërëse e jetës qytetare, është bërë pa dyshim.

Të diskutosh e të flasësh, veçanërisht  për krijimtarinë e Odise Kotes, dhe sidomos në Gjirokastër,  është si të marrësh pjesë aktive në një  banket të madh, të shtruar nëpër sokakët e kalldrëmta të këtij qyteti.

Se Odise Kote është shkrimtar e poet, gazetar dhe estetm me përvojë jetësore e krijuese. Pas suksesit të vëllimit me tregime e novella ‘’Vejusha’’ (botim i TOENA 2009), i cili me të drejtë u shpall një ndër 10 librat më të sukseshëm të Ballkaniadës 2009, ai na vjen me romanin ‘’Betimi i Rremë’’, roman me shumë pretendime.

Duhet të theksojmë se Odise Kotja është gjirokastrit, edhe kur shkruan për fshatrat e labërisë apo të minoritetit, edhe kur shkruan për Beratin dhe kodikët e tij famozë.

Edhe kur shkruan për plakat që vajtojnë fshatrave, për të burgosurit apo emigrantët, edhe kur shkruan për peshkopët e ditur dhe atdhetarë, edhe kur flet për macen e komshiut, edhe kur flet për litarin e varrimit, është përsëri këndvështrimi  i gjirokastritit, që na servir thelbin e fenomenit apo të idesë, nën një shikim skrupuloz studiuesi dhe krijuesi artist.

Ato fjali të shkurtëra të romanit “Betimi i Rremë” (Botimi i TOENA 2010), si pemë me degë të prera, si hardhitë e krasitura, unë ju them se mbartin në vetvete  një gjelbërim idesh, të cilin e sheh gjithnjë e më shumë, pas çdo faqeje që shfleton, ashtu siç e sheh te hardhia, pas largimit të ditëve të ftohta të dimrit dhe ardhjes së pranverës.

Dhe s’kishte nevojë pse të fliste shumë, nëpër librat e tij, Odiseja.

Pas turbullirës që ndjen në faqet e para të këtij libri, syri dhe mendja të mësohen me stilin e tij të kursyer, dhe nxiton të ecësh nëpër  libër, si nëpër një pyll, i bindur se je ti ai që do të gjesh Kodikët e purpurtë, të fshehur pas një peme a pas një guri.

Dhe ti do t’i marrësh ata, jo për t’ua dorëzuar ndonjë koloneli pushtues, shkatërrues e denigrues të vendit tënd, por për t’i fshehur ato më mirë e më me siguri, për t’ia dorëzuar të nesërmes së atdheut tënd.

Dhe je gati, që për t’i mbrojtur ato, të japësh edhe jetën, duke bërë apo duke mos qenë nevoja për të bërë ndonjë lloj betimi.

Të rremë apo të njëmëndtë.

Dhe këtij populli, nuk i kanë munguar asnjëherë bijtë e tij, të gatshëm të japin jetën për të mbrojtur edhe librat, skulpturat, dhe në përgjithësi, veprat e artit, të djeshme dhe të sotme.

Sepse mbrojtja e lirisë pa mbrojtjen e historisë, është si të mbrosh nje zog, i cili s’ka ku të ulet e të ndërtojë fole.

E pra, ne s’jemi zogj të ardhur, s’dihet se nga, por jemi  bij të kësaj toke, me historinë e kulturën tonë, të djeshme dhe të sotme, të cilën dimë edhe t’a mbrojmë nga ata, që duan ta përvetësojnë apo ta shkatërrojnë.

Dhe dimë t’a bëjmë këtë, pavarësisht nga besimi apo pozicioni shoqëror që kemi.

Para se gjithash, ne jemi shqiptarë dhe dimë t’a bëjmë detyrën tonë.

Këtë ka dashur të na thotë Odiseja, këtë ka thënë artistikisht në këtë libër.

Dhe unë ju them, se e ka thënë shumë bukur.

E ka thënë aq bukur dhe me finesë artistike gjirokastriti, sa që unë, duke përfituar dhe nga dashamirësia juaj të nderuar lexues, ndërsa shpall dhe admiroj vlerat e këtij libri, i uroj autorit dhe mikut tim  Odise Kote, suksese të mëtejshme në rrugën e tij, të shtruar tashmë me kalldrëm të krijimtarisë së tij artistike.

Poezia e një romani

    

                  

Përsiatje rreth romanit ‘’Çudia e ujqërve’’

të Kostandin Voglit

Romanin e Kostandin Voglit ‘’Çudia e ujqërve’’, e lexova ‘’me nje frymë’’, i nisur fillimisht nga kërshëria dhe pastaj… nuk dilja dot prej tij. E mbarova së lexuari, dhe si kushdo lexues, ndërsa po sodisja kopertinën, më shkuan sytë te emërtimi në fund të saj, ku me gërma korsive, shkruhej…Roman. Nuk di pse më ngelën sytë aty, ndërsa me mendje po rishëtisja viset e motet e përshkruara në libër, jetën dhe personazhet, që më mbajtën frymën pezull faqe pas faqeje, aq sa edhe gjatë lëximit …harrova se po lexoja libër. Ndaj më dukej pakëz i çuditshëm, ai emërtim tejet prozaik i këtij libri të quajtur … ‘’Roman’’. “Po kjo është poemë, - gati sa nuk klitha me zë - kjo është poemë, more. Pse e quan roman autori?”. Për modesti, apo për faktin se  nuk është e shkruar në vargje. Por aq poezi sa ka në faqet e këtij libri, nuk e gjen dot në vëllime të tëra poetike, botuara vitet e fundit. Dhe ca më tepër, botuar nga autorë plot pretendime për çmime, plot intervista e …zhurmë.

Kostandin Vogli e shkroi librin, e quajti roman, na e dha ne për ta lexuar e gjykuar,  dhe … iku më tutje, duke na lënë ne të flasim për të. Ai hesht e pret.. “Autori e mban gojën mbyllur, kur flet vepra e tij”, ka thënë Niçe.

2-      E thashë që më krye, që unë personalisht e quaj këtë libër, jo roman, por një poemë. Dhe kjo për disa arsye:

a-      Kostandin Vogli te kjo poemë, (roman, sipas tij) përshkruan jetën e përditëshme të një fshati bregdetar e këtë jetë të varfër e të stërmundimshme, çuditërisht autori e ka ngritur në piedestalin e artit. Dhe aty, në piedestal, ne e shohim tashmë pak me habi dhe themi me vete: “Vërtet kaq e bukur dhe me kaq lirizëm ka qenë ajo jetë e mjeruar që kemi jetuar?” Unë nuk do habitesha, në qoftë se autori do t’a quante këtë, një libër biografik të tijin, por unë këmbëngul, që ky libër është biografia e secilës nga familjet tona bregdetase. Masakrimi nga nazistët, burgosje, internime, vrasje e rënie  në luftë, tatime e taksa, grumbullime drithi e spiunime, dashuri e tradhëti, dasma e vdekje, e mbi të gjitha varfëri dhe… varfëri e tejskajshme, deri në mjerim. Dhe në faqet e këtij libri, kapardisen si fitimtarë herë nazistët e herë komunistët, sekretarë partie e spiunë të degës. Por çuditërisht, një personazh fëmijë, që po rritet ditë për ditë, Andrea, s’di pse më kujton  poezinë e Brehtit ‘’Kënga e një nëne gjermane’’, e cila thotë se luftën nuk e fitoi as Stalini dhe as Çurçilli, por e fitoi ajo nënë e varfër, që nën tmerret e asaj lufte, plot mungesa e në skamje, arriti të rrisë fëmijët e saj. Prandaj unë them, që ky libër është një poemë madhore, në rradhë të parë për nënat tona bregdetase, që na rritën ‘’me thërrime’’. Por ama, na rritën  e na bënë burra, ato trupvogëlat e kurajomëdhatë, shamizezat e zemërbardhat, nënat tona….

Prandaj unë ju them, se  ky libër është një poemë originale, e cila aq shumë i ka munguar letërsisë tonë.

“Vepra artistike vjen nga shpirti dhe egziston për shpirtin”, ka thënë diku Hegeli. Shkrimtari në përgjithësi, ndërton botë të shumta nga asgjëja, i zbukuron, i popullon ato sipas  dëshirës së tij etj etj. Por në këtë rast, autori Kostandin Vogli riprodhon të kaluarën, njerëzit e ngjarjet, duke tejkaluar kështu konceptin e kohës sonë, sikur të ketë kaluar vetë kohën në skaner. Ai na ka dhënë të bukurën, aty ku është shëmtia dhe mizerabiliteti, evidenton madhështoren në mes të vogëlsirave. Ai gjen dhe na jep edhe shpresën e jetës dhe dashurinë për të,  në mes të vdekjes. Kështu, duke bërë skanerin e të shkuarës, autori projekton artistikisht të ardhmen. Ne vuajmë me vuajtjet e personazheve, trishtohemi me brengat e hallet e tyre, por çuditërisht nxitojmë të lexojmë, të bindur se diku, te kjo faqe apo te tjetra, ai Nuçi dhe nuçërit, do të marrin atë që u takon dhe ne nuk do takohemi më me pesimizmin e vështirësitë e jetës. S’di pse m’u kujtua Borgesi dhe fjala e tij  se…libri ka fuqinë e shpirtit. Dhe në këtë libër, ka shumë shpirt njerëzor, ka shumë dashuri.

Ky libër, është një prurje e re  nga autori dhe duhet të theksojmë, se prurjet e reja dhe cilësore, nuk janë të shpeshta, as për një komb dhe aq me pak për një autor. Autori Kostandin Vogli duhej të kalonte nëpër disa botime, që të vinte sot te kjo poemë (roman) befasuese, jo aq për nga tema, se sa për artin me të cilën është shkruar. Kemi një libër të shkruar me elegancë artistike, ku ndihet fëshfërima e gjetheve të ullinjve dhe zvarritja e gjarpërit mbi barin e njomë, ndihet ulërima e ujqërve dhe shushurima e përroit, valët e detit dhe hapat e spiunit… Unë ju them se këtu, ndihet thjesht bregdeti ynë.

Ky libër nuk ka një fabul të vetme, si rëndom librat e quajtura ..romane apo novela.

Ky libër, në vend të fabulave… përshkruan një jetë në ecje.

b-     Kapitujt dhe nënkapitujt e këtij libri, u ngjajnë pakëz rruazave të një gjerdani. Secila rruazë ka vlerën  dhe çmimin e saj, por bukurinë dhe vlerën e çmimin real, e kanë të tëra së bashku. Dhe ca më tepër, edhe emërtimin gjerdan. Kapitujt janë   përshkrime të jetës së përditëshme, dhe ato të dhëna me kursim dhe elegancë, diku edhe në mënyrë fragmentare, duke e lënë lexuesin që të mendojë mbi ato, që porsa lexoi dhe t’a fantazojë vijimin. Por kjo është letërsia e vërtetë. “Letërsia është fragmenti i fragmenteve, është shkruar më e pakta nga gjithë sa ndodh e flitet…” ka thënë Gëte.

c-…dhe ajo e pakta që është shkruar, është shkruar me një lirizëm poetik. Vetëm në fshatrat e bregdetit, e folmja e përditëshme është një e folur artistike, gati- gati si një këngëzim. Dhe nuk janë të pakta rastet që, kur takohesh me nënat e burrat e bregdetit, përshëndetjes tënde të zakonshme, të përgjigjen me një këngë a me një bejte... Këtë lirizëm ka sjellur në këtë libër autori Kostandin Vogli, deri në atë shkallë, sa na bën të besojmë  që nga degët e  ullinve bien  …yjet. Le të citojmë disa  …vargje nga kjo poemë (roman): “Më vonë, (dimri) u ul si mik i paftuar në qoshe dhe dukej sikur nuk do të shkulej andej, gjer sa të vdiste pranvera…por hodhi edhe shkorsën e bardhë …Dimri i 1948-1949 ishte si një kuçedër, që nuk nxirrte zjarr, por akull dhe erë drithëruese. (fq 196-197). Nga kush të mbrohemi më parë? Nga trishtimi që po na gërryen apo nga frika që do të na bluajë. Fq 168. Ai (Gjeli) ..qeshte kur duhej të qante, dhe qahej edhe kur bënte të tjerët për të qarë. Fq 160. U fut në një grup tjetër, që të ndizte të tjerët dhe të shuhej për vete. Atij…mendja i udhëtonte në distancë shumë të vogël. Ajo laraska, që ma ka surratin si të parë në bodile (shishe)….Dërgomë qumësht me ujë dhe jo ujë me qumësht që të mos mbajë më. Fq 91. Kreshtat e molepsura të kokës tënde, kullojnë helm në tru…fq 82 Atë darkë e kishte zvëndësuar  diellin, se ai u duk sikur u mbyt në det, të shpëlante ngjyrat…fq 27 Dielli në perëndim, kishte hedhur një sy brenda nga një kamare…fq 291.

Këto janë disa rreshta të shkëputura nxitimthi për ilustrim, por nuk mund të sjellim si shembull te ky shkrim, lirizmin e kapitujve e nënkapitujve të tërë, të cilët lexohen e rilexohen me kënaqësi. Të shkruash me lirizëm për një jetë të stërmundimshme, duhet të kesh një zemër të madhe dhe një talent të spikatur. Të shkruash një poemë (roman) është e vështirë, jo për faktin se shkruan  poemën (romanin) me  katërqind faqe, por sepse shkruan artistikisht.

d- …sepse shkruan artistikisht dhe do të thoja se në shumë raste, pikturon peisazhe në lëvizje, duke na dhënë me dy tre ravijëzime një portret të plotë personazhi (ty ta kanë trohisur gjuhën djajtë, në mokrën e mullirit), ose (nga punët u ishin ashpërsuar duart, aq sa edhe po të të ledhatonin, të gërisnin faqet), ose (e ka surratin si të parë në bodile), një situatë të tensionuar sociale (ai po nxjerr brirët e mprehtë, ndërsa ju ia ledhatoni të rriten), një gjendje shpirtërore (theu hutimin si të thyente një dru ullishteje), e plot situata të  tjera.

Dhe këto piktura lëvizëse, më përforcojnë më tepër bindjen time, se kjo vepër është një… poemë …dhe jo një roman.

e-      Është (romani) poema e zhgënjimit të një populli, të një brezi tek idealet e socializmit e të komunizmit, i cili u kishte premtuar lugën e florinjtë, por u merrte dhe tenxheret e tepsitë e kusitë për tatimet. “…stomaku  ka zënë myk nga të pangrënët dhe shpirti ishte mbështjellë me një rrjetë merimange që hidhte helme” .

U ishte premtuar liria dhe demokracia, por çuditërisht erdhi…demodajaku…në vend të tij. “Këtu na mbyllën gjermanët para se të na internonin e masakronin, këtu na mbyllën tani edhe komunistët”, thotë një personazh. Politizimi i çdo gjëje, solli  distancimin dhe indiferentizmin e popullit, ndaj parullave e sloganeve komuniste.

“Ne na e vranë edhe fitoren, që të mos e gëzojmë as atë”, thotë një ish -partizan në një moment.

3- Atë që dua t’a quaj sukses, është fakti se ky libër, ndonëse përshkruan një kohë tejet të politizuar, çuditërisht vetë qëndron  jashtë dhe mbi këtë politizim, duke qëndruar kështu jashtë formateve të njohura me heronj pozitivë e sekretarë partie, dje tepër pozitive dhe sot kriminelë e të paskrupullt. Aty janë dhe sekretarët e partisë dhe kryetarët e pushtetit dhe çuditërisht, ndoshta për herë të parë, ata qëndrojnë aty ku kanë qëndruar realisht… larg dëshirës sonë për praninë e tyre. Ndonëse ata kanë drejtuar rrjedhën e lumit të jetës sonë, ata kanë qëndruar në brigje, kanë qenë mbi ura, pra jo te lumi ynë. Dhe ajo që është më e rëndësishme, është pohimi i një funksionari, se…njerëzve të tillë edhe unë s’kam se çfarë t’u bëj… duke pohuar, se faktikisht ata ishin thjesht …vegla në duart e dikujt dhe jo zotat…mbi kokat tona.

4- E theksova pak më sipër se ky ështe  një libër i shkruar vetëm me …dashuri.

Me dashuri për bregdetin si vend, për njerzit, ngjarjet dhe historinë e bukur dhe lavdiplote të tij. Por ama, duhet të theksojmë, se ky libër nuk është thjesht  një...kronikë e ditëve bregdetase. Ky libër, është një vepër artistike  e realizuar mrekullisht, që lexohet me kënaqësi dhe përjetohet shpirtërisht, si të pakta libra që zotërojnë botën e lexuesit dhe e ndrijnë atë me artin e tyre, siç ndrijnë yjet  qiejt e verës.

Me këtë libër, si një kalorës që hyn madhërishëm në një sheshbetejë, Kostandin Vogli, hyn dinjitoz në letërsinë shqipe.

Drenusha që lëpin plagët                                         

 

1. E dashuruar në diell

 Kur më 20 Tetor 2010, në kalanë e Gjirokastrës, në kuadër të Manifestimit Poetik Ballkanik ‘’Gjirokastër 2010’’,  poetja nga  Gjilani, Albina Idrizi lexoi krijimin e saj ‘’Unë putha armikun tim’’, ndërsa e duartrokitëm nxehtësisht për diapazonin e madh shpirtëror të shpalosur te kjo poezi, më lindi  dëshira për të lexuar diçka më shumë nga kjo autore, e cila vinte nga viset e nxehta kosovare.

Kështu, ndërsa lexoja vëllimin e saj ‘’Dashuruar në diell’’ ( Botim  Faik Konica, Prishtinë, 2010), para meje shfaqej një portret tejet njerëzor, me dhimbje  për plagët e saj dhe të njerëzve, të shkaktuara nga jeta e nga njerëzit. Një portret i plotë njerëzor.

Vajzë, grua, nënë e para së gjithash, njeri. Njeri që sheh gjithmon përpara, për të jetuar jetën, për të shpëtuar jetën dhe gjithë thesarin e saj njerëzor. Dhe jo vetëm për veten:

Shpëto ç’të mundësh

nga vetvetja.

Është kohë stuhish…

Dhe si për të argumentuar këtë devizë, na jep të lexojmë te poezia ‘’Jam nënë’’ 

Biri im

Jam nënë

më qeshet kur gëzohesh ti

më dhemb atje ku lëndohesh ti….

Jam nënë

dhe mund të fal atë

që nuk  falet… Se jam nënë

vetëm se jam nënë.

                                                                                                                                                                                                                                                                                                      Dhe kur mendon se këto vargje, oqeanike për nga dashuria që mbartin, vijnë nga Gjilani, një qytet i vogël i Kosovës së porsadalë nga ferri (i luftës dhe i  shtypjes), gjëja e parë që konstaton, është zemra e madhe e autores, një zemër vërtet e madhe si oqeani, ku ka vend të lundrojnë transoqeanikët  modernë e jahtet luksoze, por edhe anijet e vogla të peshkatarëve të varfër. Vetëkuptohet që ka vend në të, edhe për sanallët e vegjël të të dashuruarve, ashtu siç ka vend në thellësitë e saj, për gjithfarë skeletesh anijesh  të mbytura. Dhe autorja nuk rri të stisë filozofime për shkaqe e pasoja, për fajtorë apo idhuj. Ajo vuan siç vuan njeriu, ca më tepër, siç vuan një grua, siç vuan një nënë, siç vuan një popull i robëruar në një prag revolte:

E lodhur jam

si drenushë e plagosur

plagën e thellë duke lëpi

njësoj si imi popull.

Të duket se lexon devizën aq të njohur, më mirë viktimë se sa xhelat.

Por në qoftë se nuk ishte zgjedhja e saj pozicioni i viktimës, është meritë e saj madhështia e botës shpirtërore, që na shpaloset nga një horizont te tjetri, deri në pakufi.

Poetja nuk di të bëjë retorikë, nuk përpiqet të tërheqë vëmendjen me deklamime, por nuk mund të ndjehesh i qetë dhe komod në mendime, ndërsa lexon vargjet e saj për lirinë e munguar në jetë: “Asnjëherë nuk u afruam/skaj më skaj jeta na ndau”.

Poezitë e një autori, sado në stile,  mënyra e kohë të ndryshme të shkruhen, sado në vëllime e organe të ndryshme të botohen, përsëri  ngjajnë me njera- tjetrën, mandje plotësojnë njera –tjetrën, duke na dhënë kështu, një portret shpirtëror të plotë të autorit. Ndoshta edhe atë portret, që as vetë autori nuk e ka parë ende.

Nuk gjeta në këtë vëllim krisma armësh, të zakonshme der në bezdi në letërsinë tonë, madje s’ka fare armë, kurrkund nuk dëgjova thirrje hakmarrëse, as brohorima fitoresh mbi kufoma armiqsh. Por e dëgjova dhe e ridëgjova urdhërin sublim të jetës, atë urdhër që  ç’do burrë i bindet, pavarësisht nga rrethanat ku ndodhet. Dëgjova thirjen e gruas së dashuruar.

Një legjendë e viseve të mia, tregon për një grua,  që i çon lajm burrit  të saj komit dhe i thotë pak a shumë: “Të dielën të pres të vish, patjetër që do vish, se ke shumë kohë pa ardhur tek unë. Mos eja nga filan shteg, se aty të kanë zënë pritë, as nga filan luginë mos eja. Dhe aty të kanë zënë pritën e duan të të vrasin. Ti duhet të vish patjetër të dielën. Unë s’e di nga do të vish, por ti mos lejo të të vrasin pa ardhur tek unë”.

Jam i bindur që autorja, si dhe dhe shumë lexues të këtij shkrimi, nuk e kanë lexuar dhe as e kanë dëgjuar këtë legjendë, por ne le të dëgjojmë ‘’urdhërin’’ e saj të shprehur me një fjalë: ‘’Eja’.’

Kurdo që të kthehesh

ngado që të vish

ti eja

dhe në timen jetë

Nëse nuk mundesh dot

…në rreze përvidhju

ditëve me diell…

Apo në pikë shiu shndërrohu

ditëve me shi.

Më thoni ju lutem, a ka  ndonjë njeri, që të mos i bindet këtij urdhëri jete … të dhënë kaq poetikisht?

Jo vetëm kaq.

Me fjalë shumë të thjeshta prej gruaje e nëne, emeton besim e shpresë jete edhe atje, ku gjithkush sheh vetëm rrënoja:

Kur kullat e shpresës

të shembën

dhe e nesërmja duket larg…

më shtrëngo dorën. 

Edhe atëherë kur pandeh

se çdo gjë ka marrë fund

dhe fuqi s’kam për të thirrur

vazhdo

të më shtrëgnosh dorën

… duke shpallur devizën e saj dhe te gjithë nënave e motrave me dy fjalë shumë të thjeshta: “..me sy fëmije jetën thërras/me dashuri gruaje e mbaj zgjuar”.

Ajo që e bën  të veçantë dhe njëherazi shumë të afërt e të pranueshme edhe për lexuesin masiv të viseve jugore të Shqipërisë këtë poete, është fakti se Albina është e sinqertë me vargun, duke qenë në këtë mënyrë e sinqertë  edhe me lexuesin, edhe me vetvehten, duke qenë kështu e pranueshme dhe e admirueshme në krijimtari.

Atë ç’ka për të thënë, Albina Idrizi e thotë thjesht dhe në mënyrë të lexueshme, duke shmangur paraqitjen misterioze të fshehjes së idesë e ndjenjave, pas një figuracioni të rënduar, zbërthimi i të cilit të largon vëmendjen  nga ajo që do të thotë autorja në të vërtetë, për të pretenduar për madhështi të nesërmen, sepse: “Vjen një kohë/e turpërohemi me/atë që jemi mburrur dje”.

Ajo flet thjesht dhe qartë, me butësi e dashuri gruaje, edhe atëherë kur qorton, apo kur ‘’të vret me pambuk’’… Atë ditë/kur më gjuajte mua/vetvehten vrave.

Ajo flet thjesht, me dashuri nëne...Mos/mos ik bir/kjo shtëpi/e mangët/do jetë pa ty. Ajo flet thjesht dhe bukur…Në ëndërr jemi njohur…(Unë ju them për këtë varg e për këtë fakt: Lum ju të njohurit …edhe në ëndërr).

Në qoftë se do të citojmë më pas edhe poezinë tjetër: Ëndrrat nuk vdesin kurrë”, atëherë do të na duhej t’a shtonim këtë fakt në ilustrimin e mendimit,  se poezitë e saj janë si vazhdim i njëra- tjetrës, ose më mirë të themi, se bota shpirtërore e autores e shprehur në vargje,  kuptohet e ndihet kur lexohen poezitë, jo të shkëputura nga njera -tjetra.

Dhe, si nënë e si grua, Albina flet më shumë me lotin e dhimbjen e saj, duke folur me lexuesin si shpirti me sopirti: “Shpeshherë/Qaj dhe unë me lotin tënd”.

Nuk dua të them që, si grua dhe nënë ka dëshirë të flasë, në disa raste, me disa vargje më shumë, me pretendimin për t’a ‘’sqaruar më tej idenë’’, me mendimin se: “harroi edhe diçka pa thënë, harroi dhe një këshillë pa dhënë”.

Poezia është si diamanti,  e ngjeshur në fjalë dhe ide, në mënyrë që ajo, veç vlerës së madhe, të ketë edhe forcën të depërtojë nëpër shpirtëra njerëzorë dhe jo t’a  copëtojnë e t’a harrojnë atë gjatë e pas  leximit. 

Në qoftë se do të kërkojmë  ta  shohim këtë mendim te poezia  ‘’Poeti i tokës sime’’, do të thosha se mjaftojnë tre  vargje për të dhënë  idenë bukur e shkurt të poezisë dhe pikërisht: “Poetin e tokës sime/gjer në kockë/gërryen lapsi i zi/me dhimbjen për të pagjeturit’’. Vargjet e tjera, s’besoj të keni kohë t’i lexoni. Po ani, nuk humbët shumë.

Ose le të shohim  poezinë aq shumë njerëzore dhe të bukur: ‘’Ti po rritesh’’, kushtuar të bijës.

Sa fjalë të bukura, plot ndjenjë, thënë një bije që po rritet.

Por pikërisht këtu qëndron problemi, tek fakti që e  bija po rritet dhe s’ka kohë të dëgjojë këshilla e qortime nënash plot merak e dhembsuri. Këshillat e një nëne janë bijë përvoje, por për të rinjtë adoloshentë, të cilët kërkojnë të krijojnë, me të drejtë, vetë përvojën e tyre, këshillat prindërore më së shumti janë thjesht ‘’bezdi’’ dhe dëgjohen  ‘’me pahir’’.

Këtu duhet të tërhiqet nëna,  dhe t’i lerë vend ndonjë djali të ri, t’i thotë së bijës (dhe bijave tona), fjalë të tilla të bukura. Ose nëna poete, le të flasë me heshtjen e djalit të dashuruar dhe unë ju siguroj se e bija, do t’a përjetojë më se  magjishëm,  mrekullinë e çastit .

Të fjalëve, apo dhe të heshtjes.

Sepse dashuria dhe dashuritë, s’kanë nevojë për shumë fjalë.

Dhe poezitë e bukura, s’kanë nevojë për shumë vargje.

Kanë nevojë për shumë ndjenjë e dashuri.                                                                                                                                                                   

Dhe Albina Idrizi i ka këto, të pastra dhe me shumicë.

Dhe të shprehura aq mrekullisht dhe sinqerisht.

Aq poetikisht.

Sarandë, më 24 Dhjetor 2010

2. Nën hijen e kullave…luftohet ndryshe

 E them që në krye të radhës, se romanin ‘’Hijet e kullave’’ të Albina Idrizit, nisa t’a lexoj me kureshtje të zakonshme, vijova leximin me kërshëri, jo për subjektin,  se sa për artin me të cilin ishte shkruar, dhe përfundova së lexuari dhe menduari për të, jo vetëm në tërësi, si një vepër e arrirë letrare, por për të, si një vepër e arrirë …ndryshe. Dhe u rreshtova me kënaqësi dhe bindje në radhën e madhe të admiruesve të kësaj vepre dhe skicova këtu disa mendime të miat, që po jua jap t’i lexoni.

a-Zhvendosja e ngjarjeve në kampin ‘’armik’’, ose e thënë ndryshe, shikimi i luftës nga këndvështrimi i kundërshtarit tënd dhe popullit tënd, është një gjetje e goditur e autores.

Kjo gjetje, ky këndvështrim e ka ndihmuar atë, që të  shmangë klishetë e rëndomta të letërsisë  ‘’me luftë’’, ku heronjtë e brumosur me ide dhe ideale, muskujmëdhenj e gjokszbuluar nëpër furtuna… luftojnë e fitojnë dhe … çudi ku ishin deri dje, që të na shpëtonin më parë.

Paraqitja e  luftëtarëve nga bashkëkombasi, është pak a shumë i njëjtë në gjithë botën. Ky luftëtar, veçse luftëtar, është dhe bir apo bijë, vëlla a motër, prind a i afërm, bashkëfshatar, bashkëqytetar dhe sidomos bashkëkombas i atij që shkruan për të, dhe në këtë rast subjektivizmi është gjithsesi i pranishëm dhe i pranueshëm.

Por si duket ky luftëtar i parë me sytë e kundërshtarit, si duket  e si vlerësohet kjo luftë e parë me sytë e atij që e nisi? Si duket fushëbeteja dhe fushëkrimi nga frëngjitë e bunkerit armik? Po ky luftëndezës a është njeri me gjak e kocka, familje e fis, a ka ëndrra dhe dëshira, dhe shumë pyetje të tilla, që …vetëm një shkrimtari i vijnë ndër mend.

Ky këndvështrim nuk është i ri.

Tek Iliada, Homeri del e hyn sa në një kamp te kampi tjetër, dhe ajo që është më kryesorja është fakti, se ndjehet komod, si në pallat të Priamit, ashtu dhe tek çadra e Agamnemonit. Te ‘’Kështjella’’, Kadareja rri në gjithë hapërsirën pushtuese, dhe kështjellës i afrohet vetëm kur …sulmojnë turqit.

Në këtë koncept, Albina nuk ka bërë ndonjë zbulim të ri.

Por duhet  të themi e të pranojmë, se ka ditur të hapë dritaren e duhur, e madje dykanatësh, për të parë luftën …nga ana tjetër. Ato krime, për të cilat mungojnë dëshmitarët, ajo na i paraqet deri në detaje. Dhe ajo që është më e  rëndësishmja, është se duke i paraqitur nga …shikimi tjetër, i paraqet siç i shohin ata, serbët. Si i shohin dhe si ndjehen shpirtërisht gjatë dhe pas kryerjes së tyre.

Rrënqethesh kur konstaton se ata i shohin, jo si krime, por si zbavitje. ‘’Ato nuk ishin rrëfime betejash e luftërash… Jo. Ishin rrëfime sulmesh, plaçkitjesh, dhunimesh, vrasjesh të civilëve nëpër rrugë’’ (fq 35).

Mjafton të kujtojmë ‘’vizitën’’ e kolonelit Zoran Petroviqi, figura qëndrore e romanit, ditën e parë të mbërritjes së tij në Kosovë, dhe pikërisht te ‘’vendi i relaksimit’’ ose shtëpia burg, ku mbaheshin robinja vajzat kosovare. Po ashtu edhe sulmi i ushtarëve serbë dhe ‘’trimëritë ‘’ e tyre tek të tre fshatrat kosovare, është i denjë për kronika pushtuesish ‘’fitimtarë’’.

Me siguri që në krye të këtyre kronikave, madje në një vend nderi, do jetë ai, ushtari serb, që mban në dorë  kokën e prerë të asaj gruas së re.

Dhe me një dekoratë heroi në gjoks.

b- Ajo që na bën përshtypje në letërsinë e shkrimtarëve nga Kosova, është fakti se pak, për të mos thënë shumë pak, evidentojnë krimet dhe masakrat e paramilitarëve serbë, të kryera gjatë kohës së luftës, ose dhe kur i pasqyrojnë, flasin për to në mënyrë të përgjithshme. Thua se u vjen turp, të përmendin skenat e masakrimit, grabitjes e përdhunimit, thua se këto janë tabu vetëm në luftën e Kosovës dhe se po të përmendin ato, diçka do të humbasin nga trimëria, burrëria dhe dinjiteti  i  tyre.

Dhe rrinë vetëm në Drenicë,  te kulla e Jasharëve.

Por Kosova, ka qindra Drenica në hapërsirën e saj heroike, dhe  mijëra Adem Jasharë.

Dhe pikërisht, midis këtyre Drenicave, me frikën e Adem Jasharëve në shpirt, paramilitarët serbë, realisht kryen krimet e masakrat e përdhunimet më të përbindshme, të denja për hordhitë e  Çinxhiz Khanit. Skena e përdhunimit kolektiv të femrave shqiptare nga paramilitarët, ku vargun e përdhunuesve e mbyll një ushtar rom, si për të rritur masën e turpërimit, të rrënqeth shtatin e të bën të mos harrosh kurrë këtë pushtues, këtë luftë.

Thënia se: “Stalini bëri dy gabime gjatë  luftës së Dytë Botërore: -e para, se i tregoi botës muzhikun - dhe e dyta, se i tregoi muzhikut botën, na ndihmon në argumentimin e faktit, se bota akoma nuk e njeh paramilitarin serb.

Politika dhe diplomacia serbe, tepër aktive për këtë problem, ka hedhur në treg një version tjetër  të ndodhive në Kosovë. Sipas tyre, ngjarja ka ndodhur, ose duhet të ketë ndodhur kështu:- Femrat kosovare, ndoshta të eksituara nga narkotikët e shumtë që përdornin, rrëmbenin paramilitarët serbë dhe me ta e mbi ta, bënin orgji të papërmbajtshme. Ç’faj kishin të shkretët paramilitarë, të cilët kishin dalë të mblidhnin lule lëndinave, kur  burrat e UÇK-së dhe banorët e fshatrave, ju hidheshin mbi bajoneta, duke kryer kështu vetëvrasje. Apo nuk e kanë të zhvilluar edhe maninë e vetëvrasjes  këta  ‘’shiftarët’’.

Po kur i kapnin paramilitarët e shkretë dhe u merrnin organet për trasplante!!!

Ç’kanë hequr të shkretët paramilitarë, vetëm Del Ponte e Dik Martin e dinë.

Ndaj duhet të dënohen njëri pas tetri, komandantët e UÇK-së nga Tribunali i Hagës.

Sado marrëzi që të duket, kjo marrëzi po zë vend  dalëngadalë në botë.

Dhe për këtë, japin një ndihmesë indirekte edhe  shkrimtarët kosovarë me heshtjen e tyre.

Heshtin për një gjë, që duhet vënë ulërima, deri sa të bindet dreqi e i biri.

Përdhunimi është një nga armët psikologjike të luftës së çdo kundërshtari dhe qëllimi është i ditur. Por si duhet reaguar ndaj tij?

Është e famshme fjala e grave gjermane, të përdhunuara nga ushtarët rusë në  Luftën e Dytë Botërore, kur duke lënë nënkuptimin e krahasimit midis përdhunimit të ushtarëve rusë dhe vdekjes nën bombardimin e aviacionit amerikan thanë:- “Më mirë një rus në bark, se sa një amerikan (pilot në avion  amerikan) mbi kokë”.

Por ca më tepër edhe në Shqipëri, gjatë trazirave të ’97, bandat rivale, në luftë me njëra-tjetrën, përdorën edhe këtë armë për të poshtëruar dhe demoralizuar kundërshtarin, apo për të kërcënuar prindërit dhe vëllezërit, për mosrezistencë gjatë grabitjeve.

Turpi, asnjëherë nuk është i viktimës.

Turpi dhe krimi është i agresorit.

Prandaj dhe këto skena, janë dëshmi krimesh.

A nuk e keni vënë re:- “Edhe tani, kryeministra të ish- shteteve pushtuese, publikisht u kërkojnë ndjesë  popujve të pushtuar gjatë Luftës së Dytë Botërore, ose edhe më herët, ndër të tjera, edhe për krimin e përdhunimit, të kryer nga ushtria e vendit të tyre mbi popullsinë e pushtuar.

Kur do të kërkojë ndjesë Serbia edhe për këtë krim?

Diku kam lexuar se: -“Ndjesa është hapi i parë drejt civilizimit të një populli, kombi, komuniteti apo shoqërie”.

Ndjesë kërkon ai që e ndjen fajin, dhe jo ai që bërtet nëpër botë për pafajësinë e tij dhe fajësinë e  viktimave.

Por për të kërkuar ndjesë, duhet që vetë kosovarët t’ia bëjnë me dije botës, egzistencën e krimit dhe kriminelit t’i ripohojnë mos harrimin e tyre.

Dhe jo vetëm përdhunimet.

Masakra e Korenicës pranë Gjakovës, është pak e njohur  në botë.

E pra aty, Kosova duhet të ngrejë një përmendore të lartë, ku të gdhënden emrat e të 600 vetëve të masakruar  atë ditë Qershori, dhe të shkruhet me gërma të mëdha, (ndoshta) epitafi: -“Këtu u masakrua edhe Zoti vetë”.

E them këtë, duke patur parasysh se serbët u bien ca si shumë këmbanave fetare, por ama banorët e Korenicës janë katolikë dhe serbët janë ortodoksë, pra kristianë të dyja palët.

Atëherë Dik Martinët e Del Pontet, do të mendohen mirë, përpara se të sajojnë histori me ‘’pushtues viktima’’.

Në këtë kontekst, skenat e dhëna nga Albina Idrizi, janë nga ato dëshmi artistike, që bëjnë epokë.

Dhe për këtë, duhet përshëndetur nxehtësisht.

Por, a do e lini vetëm këtë çikë kosove, në këtë shesh mejdan, ju shkrimtarë e poetë të Kosovës? 

Kam dëshirë të besoj se jo.

(Mos dola gjë nga tema? ‘’Fajin’’ e ka Albina dhe libri i saj, që hap shumë tema).

c-Në lidhje me  personazhet, e quajmë të realizuar figurën e ushtarit Marko, biles do të thosha tepër të realizuar artistikisht, sa që çuditesh si na qenka vetëm një ‘’ushtar’’ i thjeshtë, ai që drejton në realitet gjithë kompaninë në operacione ndëshkimore, duke lënë jo vetëm mbrapa apo në hije vetë komandantin, por edhe duke e lidhur atë në fund, (rrjedhim logjik ky i veprimit dhe i marrëdhënieve në kompani).

Edhe rrjedhim logjik i veprimeve anarkiste, në një ushtri të degraduar.

Por në lidhje me figurën e kolonelit Zoran Petroviqi, lindin disa pyetje.

Si shumë njerëzor dhe human, na paraqitet shpirtërisht ky oficer i karrierës në ushtrinë serbe, oficer që i kishte mbaruar shkëlqyeshëm të gjitha shkollat ushtarake, dhe i kishte mbetur vetëm ajo e fundit, fushëbeteja e Kosovës.

Do të  ishte i justifikueshëm ky qëndrim, në rast se do të ishte një oficer i mobilizuar nga sferat civile, ku jeta e përditëshme, leximet e poezive, muzika, takimet me intelektualë shqiptarë, do të kishin zënë vend në subkoshiencën e tij dhe kjo, subkoshienca do t’u mbyllte portën teorive të urrejtjes.

Unë e kam quajtur të realizuar figurën e gjeneralit tek ‘’Gjenerali i ushtrisë së vdekur’’, edhe për faktin se ky gjeneral, ndërsa kishte ardhur me një mision human, mbledhja dhe dërgimi në atdhe i eshtrave të ushtarëve të vrarë në luftë, nuk harronte që të skiconte plane operacionale lufte, ndërsa punëtorët gërrmonin varret.

E parë në këtë kontekst, edhe Zorani, në qoftë se do të çmendej, do të çmendej në fund të fundit, nga krimet që kishte bërë ai vetë ose vartësit e tij me urdhërin e tij dhe në prani të tij, dhe jo nga krimet që kishin bërë vartësit e tij, në kundërshtim me dëshirën e tij.

Aq dije e kulturë e kishte, sa të dinte të ndante përgjegjësitë.

Lexonte poezi të Nerudës…

Por edhe oficerët nazistë, lexonin poezi të Gëtes, i binin pianos dhe shijonin Moxartin, por ama, nuk hezitonin aspak të jepnin urdhëra për shfarosje masive.

ç-Por unë dua të flas tani për një tjetër personazh, për një personazh që nuk flet dot vetë, por që flet nëpërmjet ditarit.

Unë dua të flas për shurdhmemecen me zemër të madhe dhe me fat të keq.

Unë te ky personazh, shoh vetë Kosovën.

Kosovën me zemrën plot këngë e sytë plot lotë. 

Autorja bën një pazash gjatë leximit të ditarit të saj nga koloneli, i cili përlotet. Unë nuk besoj tek përlotja e këtij ushtaraku, që gjithsesi nuk ka qenë dhe aq spektator në këtë masakër, por ka shkuar në shtëpi me duar të përgjakura, ku gruaja e tij, nën ‘’kujdesin’’ e eprorit të tij,  kishte ndryshuar edhe modelin e flokëve.

Por unë e lexova dhe vërtet u preka nga madhështia shpirtërore e kësaj gruaje.

Dhe admirova artin e portretizimit të saj nga autorja.

E mrekullueshme, vërtet e mrekullueshme.

Thua se ishte shkruar me ngjyrat e ylberit.

Ne shqiptarët, u kemi një borxh të madh nënave, grave dhe motrave tona, një borxh që kurrë nuk do ta shlyejmë dot. Egzistenca e jonë si komb, pavarësisht  ndarjeve nëpër shtete të ndryshme, më shumë se meritë e ‘’trimave shpatëzhveshur, gjokszbërthyer e bajonetëmbërthyer’’, është meritë absolute e nënave tona, e femrës shqiptare, që edhe në kushtet e një terrori ekstrem, ditën të ruajnë gjakun tonë ‘’të pashprishur’’.

Dhe në këtë kontekst, të  vjen t’u ulërish në fytyrë atyre, që e lanë këtë grua shurdhmemece të masakrohej barbarisht në ‘’shtëpinë e torturave të grave shtatëzëna’’ dhe t’u thuash publikisht: -“Edhe ju jeni fajtorë”.

d-Erdhi momenti dhe …Dritani… u kap rob. 

Kishim harruar fare, se në këtë botë ishte dhe ky Dritani, ish - shoku i kolonelit. Vetëm kur u kap rob, morëm vesh se ishte me UÇK-në. S’ka rëndësi se sa shumë kishte luftuar, a kishte luftuar si trim, apo jo. Këto lihen të kuptohen.. në një skenë, aspak sipas stilit të Albina Idrizit. Koloneli e fton të qëndrojë me të, jo të tradhëtojë, por të qëndrojë sa… të pushkatohen shokët e tij dhe pastaj do t’a lirojë, me forcën e dyshimtë të autoritetit të tij. Por ky, Dritani pra, pasi i hedh një shikim përbuzës kolonelit, zbërthen këmishën dhe u del përpara plumbave dhe …ky quhet heroizëm.

Po pse duhej ky hero dhe ky heroizëm, në një vepër deheroizmi.

Pse duhej të bëhej ky kthim mbrapa, si me thënë .. te klishetë e  realizmit socialist, kur autorja s’ka asgjë të përbashkët me të. Jo vetëm kaq, por ajo me artin dhe talentin e saj, e ka kapërcyer me kohë këtë stil të shkruari. Nuk di pse, më është mbushur mendja, se kjo skenë  ‘’heroike’’ gjasme, i është sugjeruar autores, nuk është produkt i subkoshiencës së saj.

Ç’farë të re sjell ky heroizëm ?

(Faktin se a duhej të ‘’zgjidhte’’ pikërisht pushkatimin  Dritani te oferta që iu bë, apo jo, është një temë që del jashtë kuadrit të këtij shkrimi. Për të mund të flasim tjetër herë).

Asgjë të re nuk sjell ky lloj heroizmi, asnjë emocion nuk ngjall.

Le që këtë Dritanin, nuk e kemi njohur fare, ‘’vetëm në fotografi e kemi parë’’.

E si mund ta njihnim, kur edhe ne ishim bashkë me autoren, nga ana tjetër e …luftës.

e-E megjithatë, duhet t’i rikthehemi fjalës së fillimit, pavarësisht shëtitjeve letrare nëpër rradhët e këtij shkrimi, shëtitje  e ‘’imponuar’’ nga autorja.

Ky është një roman, me gjithë kuptimin e fjalës ‘’i madh’’, nga të rrallët romanë të vërtetë, që botohen sot  në gjuhën shqipe dhe që i bën nder, çdo biblioteke krijuesi.

Dhe autorja Albina Idrizi është një shkrimtare, talenti dhe vepra e të cilës, duhet përshëndetur publikisht.

Duhet përshëndetur maja ku arriti, por dhe duke i kujtuar për të ardhmen, se: - “alpinistëve që  mbërrijnë majëmalet, nuk u ka hije që më pas,  të ‘’lozin nëpër kodrina’’.

Sado pranverore qofshin ato.

Sarandë, më 05.01.2011

3. Shenjtëria e Fjalës

Shënime rreth librit “Pergamenë e gjallë”

…E para ishte Fjala!

a-Është ky rreshti i parë i “Ungjillit sipas Gjonit”, të cilin, sa herë e kam marrë në dorë, jam mrekulluar pas kësaj fraze. Ndoshta kjo s’duhet të quhet thjesht “frazë”, por ashtu siç është quajtur në Bibël, zanafilla. Zanafilla e jetës. Sepse, pikërisht tek fjala filloi, nëpër fjalë rrodhi dhe tek fjala përfundoi vetë jeta. Pa ç’ka nëse qe fjalë Perëndie apo njeriu.

Dhe unë, sa herë mar në dorë Biblën, e filloj leximin e saj pikërisht nga “Ungjilli sipas Gjonit”, ndonëse ky është  i katërti në rradhë. Dhe jo vetëm për mrekullitë e birit të Perëndisë, se sa për mrekullinë e kësaj fraze magjike, që të thith të tërin në  botën  e saj. Dhe rresht pas rreshti, duke lexuar, nuk po shoh gërma nëpër faqe libri, por shoh zemra të renditura në radhë, të renditura qyshkur, që çuditërisht rrahin e frymojnë nëpër fjalë. Prandaj edhe fjalët janë të gjalla, dhe unë nuk i shikoj apo lexoj, por thjesht i dëgjoj tingujt e tyre. Ata tinguj, që s’janë gjë tjetër, veçse rrahje zemre, qoftë kjo zemër profeti apo njeriu të thjeshtë. Prandaj dhe fjalët janë të shenjta, sepse janë shenjtëruar duke mbartur frymën e jetës, nëpër hojet e tyre.

Këto mendime më shkrepëtinë në nënvetëdijen time, ndërsa nisa të shfletoj librin “Pergamenë e gjallë”, të Albina Idrizit, libër, i cili çuditërisht, fillon me frazën lapidar…E para ishte fjala. Befasia ishte më se e plotë, por tërësisht e këndshme qysh në hyrje, një hyrje, të cilën s’di si t’a quaj, një himn për Fjalën, apo një manifestim i bukur i Fjalëve, para tribunës së syve të lexuesit, si nëpër manifestimet e 1 Majit. A ju kujtohen këto manifestime? Nxënësit, të veshur me uniformat e pastra, të larë e të krehur, të qeshur (më shumë që do bënin një ditë pushimi, se sa do të festonin nje ditë feste, që gjithsesi s’e kuptonin se pse ishte festë). Por ata parakalonin, duke tundur buqetat me lule që mbanin  në duar, duke e mbushur ajrin me cicërimat e zërave të tyre dhe aromën e luleve.

E pra, aty kalonte vetë Zoti, i mishëruar në fëmijëri.

Dhe autorja e quan fjalën, ashtu siç është në realitet: “Perëndeshë e  një universi të tërë, që gëlonte përbrenda qënies njeri”.

Prandaj ajo e respekton aq shumë fjalën, e shoqëron plot përkujdesje për te lexuesi, thua se i përgjërohet që t’a falë, që ajo guxon t’a vendosë nëpër faqe libri dhe t’a shndërrojë këtë libër në altarin e saj.

Në atë altar, ku kushdo falet.

Sepse aty është e mishëruar shenjtërisht ajo, Fjala.

Ajo që…mund të rrafshonte male të thepisura, apo të qetësonte oqeane të trazuara. Mund të ecte mbi plagë e të mos lëndonte.

Mund të rrëmbentë shpirtëra, e vdekje të mos shkaktonte…

E bukura, e shenjta, Fjala.

b-S’di pse, gjithnjë kam qenë i bindur, se librat u ngjajnë atyre kishave të vogla nëpër fshatra të thellë malore, ku jo vetëm banorët e fshatit, por edhe udhëtarët,  shkojnë e ndezin një qiri. Jo aq për shpirtin e shenjtit, emrin e të cilit mban kisha, se sa për ndihmën që ata i kërkojnë atij.

Kjo ndjenjë më forcohet, sa më shumë eci nëpër faqet e librit “Pergamenë e gjallë”.

Dhe s’kam nevojë të shikoj shumë, të dëgjoj shumë zhurma të jetës, të cilat të trazojnë mendimet e t’i lëkundin, porsi  deti varkën e vogël të peshkatarit.

Mjafton të ndjek pas “Poetin  pelegrin”, për të kuptuar sakrificat e njeriut, për të arrirë te maja e synuar…atyre u hiqeshin një nga një aftësitë shqisore a gjymtyrët, si të parët, në mënyrë që ata të shihnin atë që s’shihej me sy…

S’di pse mu kujtua ajo thënia e vjetër, që edhe Homeri u vetëverbua, që të shihte me sytë e mende, atë që s’shihet me sytë e ballit.

…E pra, Gjon Poeti ishte nisur… Dhe unë s’di pse u ngatërrova te ky rresht, të cilin e lexova.. .E pra, Shën Gjoni ishte nisur…

Me siguri për të shkruar Ungjillin, do të shtoja unë.

Dhe në qoftë se dikush do ma quajë lajthitje paralelizmin e mësipërm, unë do t’a ftoja t’a lexonim bashkë këtë tregim, dhe  do t’i dëshmoja rresht pas rreshti ëmbëlsinë e Fjalës, thua se ishte marrë  mot a’ mot, nga “Ungjilli sipas Gjonit”. Apo mos doni të lexojmë historinë “Shoqja e klasës”, ku dhe zemërimi, dhe refuzimi, jepen  me ca fjalë, nëpër gërmat e të cilave, nxjerr krye një ëmbëlsi e një dhembsuri që të mallëngjen. Ashtu si një lule mes gurëve të malit. Sepse ne jetojmë një jetë njeriu, në një botë plot njerëz, larg të qënit …kukulla dhe …botë… e jetë …kukulle. Pavarësisht, kukull plastike apo prej leckash. Kjo s’ka rëndësi. Sepse ne jetojmë një jetë, në të cilën duhet të ndihemi mbretër të jetës sonë, dhe të mos kemi nevojë për të jetuar një jetë …me përalla me mbret.

c-Por unë do tju ftoja të lexoni edhe tregimin “Amnezia”, jo për të parë subjektin e saj, por për të parë  ëmbëlsinë jetëdhënëse të Fjalës, të asaj Fjale të thënë  mote më parë dhe që endet zemër më zemër, kudo kur ka një stinë shqiptarie.

Dhe në qoftë se jemi të ndërgjegjshëm, që vargje të tilla si “Fjalët e qiririt”, mund t’i shkruajë vetëm një poet i madh, mënyra e shtrimit të këtyre vargjeve me subjektin e tregimit, na dëshmon për një talent të madh të autores, e cila ka kohë që ka tërhequr vemëndjen e lexuesve. Dhe jo më kot.

Por unë do të thosha se edhe mënyra e zgjedhjes së Fjalëve dhe e latimit të shprehjeve e fjalive është e tillë, që të krijon një ndjenjë estetike në lexim. Ke dëshirë të vraposh rresht pas rreshti, jo aq për të parë se ç’do të tregojë autorja, se sa për të përjetuar mënyrën fine dhe plot ëmbëlsi, me të cilën e tregon atë që thotë.

Kemi patur rastin të lexojmë volume të tëra me subjekte intriguese, por që na ka lodhur e torturuar mënyra e të shkruarit e autorit. Ndërsa te ky libër, subjekti që tregon autorja bëhet interesant, kryesisht falë mënyrës plot ëmbëlsi të të treguarit.

Më falni, të të shkruarit artistik të autores.

Dhe ky është një art, të cilin jo kushdo që shkruan, e zotëron.

Por, ndoshta duhet edhe të themi, se jo kushdo që e lexon, e shijon.

ç-Le ta lëmë pas “Hijen e pritjes”, le të vrapojmë e të ikim bashkë me personazhin nga “Parisi tjetër”, dhe le të rrimë e të dëgjojmë “Bimi-n”, me pyetjen e tij ndërgjegjiebrerëse:- “A do t’a doje ti?..për të arritur te përgjigja penduese e dhënë po prej tij:- “Gabim zotëri, gabim! Duhet ta kishit dashur”.

Mbajeni mend këtë përgjigje ju lutem, se do t’ju vlejë shumë kur të lexoni “Vajza e mësuesit” (që mua s’di pse më kujtoi Vajzën e valëve), dhe të arrini kulmin te “Udhëtimi zyrtar”. Mbajeni mend, dhe ca më tepër, mos harroni t’a thoni, sa nuk është vonë. Dhe ajo që ka më shumë rëndësi, është që t’ua thoni atyre grave dhe vajzave, realisht motrave dhe grave tuaja, të dhunuara nga pushtuesi sërb, gjatë atij episodi të turpshëm të luftës së fundit.

Përgjithësisht nga krijuesit kosovarë, çuditërisht heshtet për këto  episode. Heshtet, duke u përpjekur për të “fshehur turpin”, ndërsa s’bëjnë gjë tjetër, veçse fshehin krimin. Dhe fshehësi i primi, është vetë një tip krimineli.

Imagjinoni pak ju lutem, luftën e brendshme shpirtërore të atyre grave e vajzave të dhunuara, jo rrallë herë në sytë e bashkëshortëve të tyre. Ishte si të vlonte magma e një vullkani, gati në shpërthim. Korja e tokës dhe shpirti i tyre e mban, aq sa mund t’a mbajë  shpërthimin e vullkanit. Por në qoftë se krateri i vullkanit është në fund të një oqeani ( apo indiference e përbuzjeje bashkëshortore), atëherë dhe llava e parë do të ngurtësohet, duke e zënë grykën e kraterit dhe duke e bërë më të lemerishëm, shpërthimin e mëpasshëm. Ato gra dhe vajza, që heshtin nën indiferencën dhe shpërfilljen e të dashurve të tyre, janë këto vullkane me kratere të ngurtësuara. E nesërmja sjell gjëmën. Por unë do t’i pyesja këta “trima” indiferentë: -Ku ishit dhe çfarë bëtë ju, kur ato u shndërruan dhunshëm në viktima? Apo mos shkëmbenit mesazhe në facebook? A e dini ju “trima të facebook-ut”, se ajo dhunë e ushtruar mbi ato, ishte  “restoja” e qëndrimit tuaj. Dhe tashmë, ju shkokeni me  dashnore për “udhëtimet tuaja zyrtare”. S’më mbetet të them gjë tjetër, veçse të perifrazoj ironikisht atë shprehjen e famshme kinematografike në versionin: -Na paska zënë dashnore dhe Sandër Mafishja dhe shkoka në shërbim bashkë me të!

-Shumë seriozisht e more këtë cikël tregimesh,- do thotë dikush.

Vërtet, harrova që ishin veçse tregime të botuara në një libër. Më ngushëllon pakëz ky fakt, por mënyra artistike e të shkruarit të tyre, m’i solli si të gjalla para syve.

Dhe unë u revoltova me personazhet, ndonëse ajo që vë re, është fakti se autorja edhe portretet e tyre, i jep të gjalla, me ngjyrën e hirtë të një trishtimi gjithëpërfshirës, duke dëshmuar kështu dhimbjen e saj edhe për këta “trima facebook-u”, që jeta u dha një goditje, që nuk e meritonin dhe që nuk e mbajtën dot. Të vjen keq edhe për “Bimin” dhe për “Bimët” e tjerë, pavarësisht se e pranuan  apo jo më në fund, që ato gra e vajza “duheshin dashur”.

d-Fjalët e pakta të tregimeve të Albinës, flasin shumë. Mjafton që ato të jenë fjalët e duhura, të vendosura në mënyrën e duhur, në frazat e duhura. Sa pak flet te “Lamtumira e Ali Kurbetit”. Gati- gati, si në një skicë. Por që në fillim, me mbiemrin e gjetur të personazhit, ose më saktë me epitetin e shndërruar në mbiemër, duke na e dhënë afër dhe larg personazhin Ali Kurbeti, autorja ka  bërë gjetjen e duhur, sa për dhjetëra faqe biografie. Por nuk mjaftohet me kaq. Surprizat vijojnë, e të bukura madje.

…ishte zakon, që vajzat të cilat martoheshin, zgjoheshin me të gdhirë mëngjesi, vishnin rrobat e nusëris , hidhnin një shami në kokë, duke mbuluar me të fytyrën, dhe dilnin të shoqëruara nga një shoqe e zgjedhur, për të vizituar me rradhë shtëpitë e familjarëve të afërt, duke qarë me zë e duke vajtuar, që nga babi e nëna, nga më i madhi e te më i vogli e deri te shoqet me rradhë….

Unë nuk e di sa e ndërgjegjshme është autorja për këtë gjetje, apo prurje madhore të një zakoni kaq të bukur, mjerisht të harruar.

Gjithmonë kam pyetur veten, për shkakun e vajtimit të nuseve ditën e dasmës, sidomos në momentin e nisjes për tek shtëpia e burrit. Shpjegimi i dhënë diku, nga dikush, se ky vajtim është një atavizëm i zakonit të hershëm të rrëmbimit të vajzave për nuse, nuk m’a ka mbushur mendjen asnjëherë. Duke studiuar folklorin e krahinës sime, çuditërisht  bie dakort me konkluzionin e autores nga Gjilani i Kosovës, se ky vajtim…ishte një lamtumirë e tërë viteve fëminore, ëndrrave, lojrave dhe bredhjeve të pa brenga. Lamtumirë e një jete, që kurrë më s’do të kthehej…

e-Autorja e do dhe e respekton Fjalën, sepse e di që ajo është e shenjtë.

Dhe libri, është altari i saj.

Dhe të gjithë shenjtorët, të pakët kanë qenë nga  shtati. Të pakët e të dobët.

Gati asketikë.

Por gjithsesi, të shenjtë.

Dhe emri i tyre përmendet me nderim, jo vetëm te kishat me emrin e tyre, dhe jo vetëm gjatë shërbesave  fetare. Gjatë atyre shërbesave ku lexohet Ungjilli.

Ai Ungjill, që fillimisht ishte shkruar në pergamenë.

Në pergamenë doja t’i shkruaja dhe unë këto shënime, mbajtur gjatë leximit të librit “Pergamenë e gjallë” të Albina Idrizit.

Bohem i …dashurisë

Mbi vëllimin ‘’Bohem’’ të  poetit Millianov Kallupi

                   

Nuk e di pse, i ndodhur nën ortekun e botimeve të njëpasnjëshme të mbi njëzetë librave me ‘’hajku’’, të poetit Millianov Kallupi, më ishte krijuar ndjesia, se  “Vate dhe ky,  harroi të shkruajë shqip”.

‘’Harbimi i kuajve’’ të tij, jo vetëm që nuk m’a dobësoi këtë përshtypje, por përkundrazi, m’a përforcoi më tej, kur mendova: -“S’i mjaftuan ‘’hajku’’ këtij Millianovit, që tani na lëshoi ‘’tankat’’ e harbuara të kuajve, ardhur andej larg nga Janonia?” Dhe hordhive të Çengiz Khanit mund t’u bënim ballë, por jo ortekëve millaniovianë. Dhe ca pëllumba të bardhë, si për të përforcuar mendimin e mësipërm, vajti dhe na i dërgoi nga Stambolli, thua se s’kishte pëllumba Elbasani.

Shkurt muhabeti, më qe mbushur mendja, që Millianovi ‘’e ka harruar shqipen’’. .Madje, besoja se dhe për të folur, kishte nisur të bëlbëlzonte .... japonisht

Prandaj, kur më ra në dorë vëllimi i tij me lirika ‘’Bohem’’ ( Botimet Vllamasi’’ 2010, fillova ta shoh me  vëmëndje mbarë e prapë, thua se ishte gabim emri në ballinën e librit. As fotografia e tij në anën e pasme të kopertinës, nuk m’a mbushi mendjen. Le që atje kishte dalë tepër serioz, ndryshe nga sa e njoh unë. Por poezia e tij ‘’Porosi’,’ poshtë fotografisë me devizën villanoviane: -Si deng hidhmëni/në zbrazëtirën e varrit/ nëse s’jam përgjëruar/dhe për fijen e barit…, - dukej sikur më thoshte: - “Tungjatjeta mik! Unë jam”.

Se Millianovin, gjithmonë e kam parafytyruar si një djalosh ‘’dendi’’, i rrethuar nga një tufë vajzash të bukura, tip gjimnaziste gazmore, të cilave u shpaloste bukurinë e shpirtit të tij dhe u përgjërohej që t’a besonin. Ndoshta edhe për këtë përfytyrim timin, e kanë fajin  librat e tij me ‘’hajku-n’’ e largët.

Kështu fillova t’a lexoj me vëmendje librin e tij me lirika , ‘’Bohem’’.

Ndërsa po lexoja, s’di pse m’u kujtua  një fjalë e Prof. Nasho Jorgaqit, që thotë: -Në arealin e çdo letërsie, lirika përbën shkallën më të lartë të ndjeshmërisë poetike. Ajo është poezia e poezisë, rinia e saj e përjetëshme.

Duke e lexuar, krijoja përshtypjen se vërtet Millianovi vjen këtu i rrethuar nga një trumbë vajzash, në kulm të rinisë e të bukurisë, plot hire e hare, veshur e stolisur me tunikat antike, minifundet e dekoltetë europiane, apo maksifundet aziatike të kohëve moderne.

Në qoftë se dikush, do të më kërkonte të përkufizoja me një fjalë  librin ‘’Bohem’’ të Millianov Kallupit, unë do t’a përkufizoja me vargun e Rene Shar: - ‘’Aty bredh dashuria’’.

Në të gjithë lirikat e shtrira në 150 faqe libri, ka vetëm dashuri. Ka dhimbje, por edhe ajo është dhimbja më e bukur në botë, dhimbja e dashurisë.

Mos u përpiqni të gjeni vetmi apo dëshpërim. Millianovi nuk banon në këtë lagje. Dhe unë ia kam ‘’zilinë’’.

Unë nuk e di nëse Millianovi beson tek Zoti, falet në kishë apo xhami, por te  ky libër, unë shoh se Millianovi beson te Poezia dhe i falet asaj, i rrëfehet dhe i ndez qirinj si besimtar i devotshëm, i beson asaj sekretet më të mëdha të shpirtit të tij, ëndrrat, dashuritë, dështimet e shpresat. Dhe për atë e poezinë e tij, mund të citojmë si aksiomë thënien: -Vërtet që shpresa vdes e fundit, por poeti dhe poezia, nuk vdesin kurrë.

E ndarë në katër cikle, libri ka vetëm dialogje për dashurinë.

Që nga antikiteti thërret Dionisin për dashurinë: -Të pimë, të dehemi tapë/të vdesim, të ngjallemi prapë., filozofon për kohën e Laokontit: - Kohë, pse dënon ti kaq rëndë/ kur themi një ditë të vërtetën… për të arritur te deviza: - sepse mbrojtja s’të bën mëkatar.

Te vargjet e tij qahet Jasoni: “Zeuz, baba,ç’faj bëra/që më dogje, kur më re me rrufe/ dashuria në arë me Demetrën/më e mjalta,më e mira mbi dhe…”

E gjen kohën edhe Herakliu të tregojë dymbëdhjetë trimëritë e tij, apo Eris të gjitha letrat e dashurisë i gris/ dhe dhimbja i sëmbon thellë në shpirt, apo Mikena ku s’ka heshtje varri. Po ç’kërkon poeti në Akropol të Athinës dhe ç’thotë vallë: -Nuk ka hark triumfi në këtë brinjë/as dhe përmendore, jo nuk ka/pranë më kalon një gjeraqinë…

…apo kur flet për ninfa: - Ç’duhen nimfat e ujit e ç’duhen/Në u dashtë të mbytesh diku/më mirë të mbytesh në sytë e vajzave/që ecin shpenguar rrugëve këtu..

Ndërsa shpall se: “në shtëpinë e shpirtit/çdokush e ka një Itakë… shpërthen te  Uliksi

Det. Det. U mbytsha  në det/Dhe i vdekur do të vij, se ti më pret”

Prisni dhe ju vajza, cilës prej jush do t’ja hedhë poeti mollën e dashurisë, duke u bërë një farë Paridi, por pa sjellë djegie Trojash të reja. Mjafton djegia e zemrave djaloshare.

Pse udhëtoi poeti deri në antikitet vallë? Dikur më pati thënë, privatisht: -Unë udhëtoj shumë. Dhe nga ky udhëtim nëpër shekuj, ndonëse shaloi kuajt e erës, poeti harroi të na sillte trima e trimëri. Mbarti në vargje për ne e për kohën tonë, vetëm dashuri.

Poeti gjen kudo dashuri: “Vetëm ne të dy ngjisim dhjetra male/ dhe zbresim në liqenin e çdo fjale.,gjen dashuri kurdoherë: “Nga ky spital do shkoj një ditë/ti në Stamboll do humbësh krejt/Po pas do marr një Afërditë/me shpirt të kaltër porsi det…dhe shpall devizën e tij të përjetshme: -Mos më ler të vdes/Në më do, ta dish/do të dal nga varri/ do ngjallem sërish.

Ky shpirt lirik sheh të bukurën kudo: “E ç’mu desh që rashë/E ç’mu desh që fjeta/ Hëna lart shpërndante/lakrorin me peta” Ose.. “Një çajkë diellin/e mban në sqep/..Një puthje e lehtë/mbi valë zbret/tërbon një zemër/trazon një det”

Lirikat e Millianov Kallupit, u ngjajnë sorkadheve të një pylli të dendur, befasisht të dalin përpara dhe po befasisht të largohen nga shikimi, sepse cepi i syrit befasisht kapi një hije tjetër sorkadheje që po afrohej, me vrap e plot hir. Duhet të kthehesh përsëri te këto sorkadhe që ikin turravrap nëpër pyll, për të kuptuar e shijuar bukurinë e lirikës. Dhe të duket se ato sorkadhe janë të tuat, e do t’i rrëmbesh. Millianovi le të mbajë tankat.

Citimet për poezinë e Millianov Kallupit mund të jenë të shumta, madje mund të themi, se gati gjithë poezitë e vëllimit janë të citueshme në një shkrim analize, po qe se hapërsira e publikimit do jetë e madhe, por duhet të citoj diçka që më feksi në mendje, ndërsa lexoja këtë libër.

Kohët e fundit, kemi një  numër të madh botimesh me ‘’vargëzime’’ me vargje të rregullta, me rimë e kadencë ritmike, me pretendimin se vargje të tilla janë automatikisht …poezi.

Në tërësinë e këtyre botimeve, cilësisht problemore, ku ka çdo gjë veç jo poezi, shpesh herë vargëzime adoloshentësh apo pensionistësh, të krijohet ndjenja e gabuar, se me vargje të tilla, nuk mund të shkruhet poezi serioze dhe cilësore. Kjo ka çuar në atë, që shumë autorë, gabimisht dhe fatkeqësisht, të distancohen nga këto vargje, në një kohë që …këtu e kanë shtëpinë…

Te vargjet e lira, shpesh ata ndodhen ..jashtë…poezisë, ndonëse kanë talent dhe shije.

Kjo ‘’aradhë’’ shkruesish e sipërcituar, këto ‘’male’’  librash  të kësaj ‘’aradhe’’, kanë bërë vetëm një gjë: -T’ia zverdhin lexuesit, poezinë e shkruar në vargje të rregullta, duke e parë dhe trajtuar atë, si diçka të së kaluarës, si një mausoleum i poetëve të Rilindjes, vërtet me vlera, por gjithsesi  i një kohe të shkuar.

Se sa e gabuar është kjo, mjafton të shohim e të lexojmë vargjet mjeshtërore të Millianov Kallupit, këtij bohemi të dashurisë.

Atëherë do të kuptojmë, se poezia nuk e ka vlerën te lloji i vargut, por te shpirti i poetit.

Por dhe shpirti i poetit është i trazuar. Ja, shikoni Millianovin.

Gjithë vëmendjen e ka drejtuar te ‘’hajku’’ dhe ‘’tankat’’ e famshme. Jo më kot është dhe Drejtor i Klub-Hajkut  Shqiptar.

Por unë i kujtoj, se ky është meraku i zakonshëm i çdo prindi. Çdo prind fle e gdhihet, me mendjen te vajza e tij e …rritur, por ama djemtë e lagjes i vijnë rotull vajzës së tij të vogël, të bukur e të freskët.

Kështu është jeta.

Dhe poezia.

Qytetaria e një poezie

Përsiatje rreth poezisë së Beatriçe Balliçit,

përmbledhur në vëllimin “… ajo melodi e ne të dyve’’

Emri i Beatriçe Balliçit, është një emër tipik përfaqësues i një gjenerate krijuesesh, të një epoke ‘’bumi poetik’’,  ku në qiellin e poezisë shqipe, yllësuan një mori emrash, duke krijuar një kostelacion poeteshash, me dritë e ndriçim të veçantë, por gjithsesi të bukur. Shuarja e disave prej tyre në një rënie meteorike, nuk e uli vlerën e këtij yllësimi, që ndriçoi botën shpirtërore të një brezi të tërë krijuesish dhe admiruesish të artit poetik. Dhe ca më tepër, vijimi i yllësimit të disave prej tyre, ëmbëlsisht por dhe tepër këmbëngulës, në një qiell të mbuluar nga retë e vjeshtës apo të dimrit të kohës, të bën të kthesh kokën me admirim drejt tyre dhe ti kesh si piketa orientuese, në lundrimin nëpër oqeanin krijues. Kjo është dhe arsyeja, që takimi me Beatriçe Balliçin edhe nëpërmjet vëllimit ‘’Ajo melodi e ne të dyve’’ ka një bardhësi, gati qiellore. Ti rri e mendon, ndoshta, nga se ndodh kjo, por në vetvete ndjen, se po takohesh dhe bisedon…qytetarisht me një poete …qytetare. Qytetare, jo për nga origjina shoqërore apo vendbanimi, por qytetare për nga kultura dhe …misioni.

1-      Të tentosh t’i afrohesh poezisë së Beatriçe Balliçit, është si të ndjekësh pas në boulevard, një vajzë elegante, të veshur sportive, çuditërisht me këpucë me taka, që nxiton s’di se për ku. Dhe duhet të jesh  shumë i kujdesshëm kur t’i flasësh ( ta lexosh). Një fjalë pa takt, si një lexim i pavëmendshëm dhe të humbet nga sytë, ajo buzëqeshje e krahasimeve në fytyrën e poezisë. Trokitja e metaforave, si trokitja e takave në boulevard, largohet nxitimthi dhe ti, mbetesh me hutimin tënd plot trishtim.

2-      Dhe të ndalosh e të bisedosh me poezinë e Beatriçe Balliçit, duhet të mirëkuptosh atë nxitim qytetar të vargjeve, për të shkuar aty për ku janë nisur. Poetja është shumë e stresuar nga ato që ka për të na thënë, dhe është e ngarkuar plot merak, nëse ne do të jemi në gjendje ta kuptojmë atë. Sepse ajo është një poete që ka në qendër të vëmendjes, arsyen e logjikën për fjalën, jetën e fenomenet. S’di pse, duke lexuar poezinë e saj më kujtohen  poezitë e Brehtit, elegante, me veshje tip sportive, pa kozmetikë të tepërt, me një ecje gjithmonë të shpejtë, gati- gati vrapuese.

Sepse, ndërsa e lexon, konstaton se poezia e Beatriçes mbart shqetësimin qytetar të asaj periudhe të trazuar, kur me ëndrrat e jetët tona, bëheshin eksperimentet më absurde që mund të imagjinojë një mendje e sëmurë. Prandaj dhe biseda me poezinë e Beatriçes, mund të bëhet, jo i ulur në bordurat e poezisë, por në ecje, në vorbullën e jetës. Unë ju them se  biseda me poeten është e papranueshme, nëse tenton t’i bësh disa koplimenta të rëndomta, gjasme tregohesh i kulturuar.

3-      ‘’Brishtësia, eleganca, butësia e ndjenjave, janë tiparet më të qënësishme të poezisë së Beatriçe Balliçit’’ – thekson me plot të drejtë në parathënien e librit, Perikli Jorgoni. Dhe më pas shton: ‘’Vargu im këtyre poezive, nuk i nënshtrohet disiplinës së hekurt të metrikës klasike’’. Më shkurt dhe më qartë, nuk mund t’a përcaktonte profesori i njohur dhe i nderuar. Por ajo që nuk e ka thënë profesori, është fakti se ajo karakterizohet nga ndjeshmëria e lartë qytetare, për misionin e poezisë.

Beatriçia e di, që libri është i shenjtë dhe duke shkruar poezi në të, është si të vendosë zemrën e saj në një altar të Zotit. Libri poetik është si Bibla. Ndoshta, duke njohur fuqinë e fjalës poetike, edhe Bibla vetë, është quajtur ‘’kënga e këngëve’’.

4-      Poezia është arti i fjalës së figurshme. Kam lexuar diku te Frajli, se funksioni i poetit është funksioni i orakullit të frymëzuar. Ndoshta për këtë arsye, në antikitet, orakujt nuk flisnin asnjëherë drejtpërdrejt, por gjithmonë në mënyrë të figurshme. Por ajo që ka rëndësi, është fakti se poeti flet me fjalë shpirti. Poezia është ushqimi i shpirtit, që poeti ua fal njerëzve ashtu si Zoti u fali hebrejve ‘’manën’’ e famshme në shkretëtirë. Këtë ushqim na ka dhënë dhe Beatriçia në poezitë e saj: “Ka tri ditë/Fryjnë erëra/I ndjen? Janë drithërimat e mia….Kur të më duash ,eja”. Shkruan thjesht e qartë kjo Safo e kohëve moderne, te poezia ‘’Ka tri ditë’’, “Mos e ler ti vjeshtën të të kullojë në shpirt/Dhe të krijojë mes harmonisë pellgje’’, flet si orakull poetja. Për të vijuar te një tjetër poezi: “Te ky qiell është rrezja/Te dielli është lulja që do çelë nesër/Tek unë është ajo që do të them patjetër”.

Por poetja është e thjeshtë deri në vetëmohim qytetar, si një orakull i vërtetë, s’do asgjë për vete, vetëm qartësohuni ju: “Një thinjë…./Prej meje t’u shtua më shumë/ Sepse poeti ti ishe/Veç vargjet i shkruajta unë. Sepse…Më shqetëson kjo fytyrë burri/e zeshkët si koha. …të cilit… I shpërthejnë ca të qeshura/ që ngjajnë me të qara.…I cili iku…I tradhëtuar nga ëndrra…. sepse…Marsi u çmend/Dhe poetët vdesin dashurie. Po vallë: - “E kupton që e shkruaj për ty këtë vjershë?”

Dhe në fakt, kjo është brenga e poetëve. A më kuptojnë vallë çfarë iu them?

5-      Thamë më sipër, që poezia është ushqim i shpirtit. Në fakt duhet saktësuar, që poezia është ushqim i shpirtrave të qytetëruar nga kultura. Sepse poezia u çon njerëzve, masave dhe jo turmave, ndjenja dhe mendime, që poeti ka kurajon t’i shprehë dhe t’i shkruajë e t’i botojë edhe atëherë, kur kushdo përpiqet t’i fshehë. Beatriçe Balliçi, pati kurajon t’i shprehë dhe t’i publikojë mendimet dhe ndjenjat e saj artistikisht dhe poetikisht, me një mënyrë që  edhe të kujton Pol Elyar apo Zhak Prever, duke u ngritur kështu, mbi bashkëmoshataret e brezit të saj dhe duke u bërë pikë referimi e qytetarisë së femrës shqiptare. Koha nuk e ka harruar, aq më tepër, që ajo nuk u kufizua asnjëherë me atë që ka arritur, por çdo ditë i shton diçka tabllos së saj të qëndisur poetike. Komuniteti letrar e ka përshëndetur dhe e përshëndet ditë për ditë krijimtarinë e saj. E pra, nuk janë të shumta femrat që i qëndruan besnike Biblës Poetike. Arsyet janë të ndryshme, personale dhe shoqërore….

6-      Për poezinë mund dhe duhet të dialogojmë. (Meditimet janë pronë private e poetit)

Por dialogu për poezinë në kohën tone, është strukur i trembur s’dimë se ku, sepse i ka dalë përpara një  përbindësh që quhet…politikë. Nëqoftëse Platoni donte t’i largonte poetët nga territori i shtetit të tij ideal, si prishës të moralit, duke pranuar në këtë mënyrë indirect, ndikimin e madh të tyre, kryesisht tek brezi i ri, këtë e realizon më së miri ‘’koha jonë moderne’’.

Në vendin tone, çdo ditë shohim degradime morale, dhe të pretendohet për një vlerësim të poezisë, është një privilegj, që nuk e kërkon askush. Por ama, duhet të theksojmë se në këtë kohë, kur edhe pushtetarët e lartë flasin e mendojnë për… tendera, vetëm poetët vijojnë të kryejnë misionin e tyre dhe flasin për …art.

Por edhe kësaj i është gjetur ‘’ilaçi’’. Një ‘’turmë’’ të vetëquajtur ‘’poetë’’, e përbërë nga adoloshentë, që letrën e parë të dashurisë për shoqen e bangës e shkruajnë në vargje dhe ia vendosin fshehtas në mes të fletoreve, ose pensionistë, që rikujtojnë bejtet e rinisë dhe i rindërtojnë duke u aktualizuar nja dy tre vargje, kjo ‘’turmë’’ pra, ka vërshuar bulevardeve të artit dhe pretendon për monopolin e …poezisë. Ngado nëpër qytete mbijnë shoqata ‘’poetësh’’, që vetëm nga poezia s’marrin vesh, por ama kuptojnë shumë mirë si ndan fondet e  kulturës bashkia, dhe aty e kanë ngritur ‘’shtëpinë’’. Kështu shkatërrohet poezia, propagandimi i poezisë së vërtetë, kështu përdhoset altari i poezisë dhe denigrohet figura e nderuar e poetit, duke u barazuar me atë të një …mejhanexhiu. Kështu ushqehet një popull me …bejte, në vend të poezisë. Por problemi është, se ashtu si një fëmijë i ushqyer me ushqim jo vitaminoz, dihet që anemik do të rritet, ashtu dhe një komb i ushqyer me bejte, gjysëm analfabet do të bëhet. Prandaj është edhe detyra e vetë poetëve, që t’a shkruajnë poezinë e vërtetë dhe t’a propagandojnë atë, sepse dhe një “trëndafil i rritur në fundëri’’, trëndafil është.

Le më kur ka çelur në mes të Elbasanit, si Beatriçe Balliçi.

Dionis Kola dhe dilemma midis prozës dhe poezisë

Përshëndetje për librin “Një dolli për xhindët’’

 E lexova me një frymë, librin më të ri të Dionis Kolës me esse, tregime dhe poezi, “Një dolli për xhindët’’, botim i MILOSAO, 2010 Sarandë, dhe vendosa t’a përshëndes publikisht autorin për disa arsye, të cilat po i rendis  më poshtë:

- Së pari do ta përshëndes si bregdetas, jo aq nga origjina fisnore, se sa për faktin se në veprën e tij gëlon bregdeti me hapërsirën e tij shpirtërore, të kaltër si qielli e deti, gëlon që nga vargjet e figurat nëpër to, fjalët e urta dhe paravolitë e sistemuara nëpër vargje e nëpër rreshta, duke lënë midis tyre disa hapërsira të gjelbërta, si ullinjtë shekullorë, shpateve e brinjave të kodrave e maleve bregdetare.

Bregdeti ka bukurinë, ka lavdinë, ka humanizmin dhe botën europiane të përparuar, të njeriut bregdetas.

Në Bregdet, të jesh poet apo shkrimtar, rapsod, piktor apo aktor, është një gjë më se e zakonshme. E pamundur këtu, është të mos jesh artist.

Dhe duke perifrazuar një poezi të autorit, unë do të thosha:…Thashethemet venë e vijnë / Ka poetë nën ullinj”.

- Së dyti, do ta përshëndes për kurajon e vullnetin e tij për të shkruar edhe aty ku është, në Nivicë Bubar, në atë hapërsirë gjithsesi të ngushtë dhe plot mungesa, me paragjykime e konvencione provinciale, dhe mbi të gjitha për të prodhuar perla artistike si këto që na paraqiten te  libri ‘’Një dolli për xhindet’’.

E përshëndes, sepse poeti dhe shkrimtari, ka gjithmonë nevojë për hapërsirë dhe kontakte intelektuale, për kontakte me librat e njerëzit e librave, për veprat e reja të krijuesve vendas, apo të përkthyera nga autorë të huaj.

E pra, në Nivicë Bubar nuk i gjen dot këto hapërsira intelektuale, por edhe mundësinë financiare për të shëtitur dhe për t’i siguruar nga burime të tjera nuk ka qenë aq shpresëdhënëse për autorin. Me një pagë mësuesi, mjerisht sot sigurohet vetëm mbijetesa modeste e një familjeje.

Dhe Dionis Kola, këtë situatë kontradiktore midis dëshirës dhe pasionit të tij nga njëra anë, dhe mundësisë reale nga ana tjetër, e kapërcen nëpërmjet ‘’ylberit të artit’’.  

Si te vjersha ‘’Fantazia’’, ku shkruan: Një natë pa drita, me një qiri/Kryq e tërthor Las Vegasit i vij.

Në qoftë se, ndonjëri do të thotë se do të duhet edhe një varg i tretë te kjo poezi, unë do t’i thosha, se nuk i shtohet vlera floririt, pse i shtohet pesha me kallaj.

Së treti, do t’a përshëndesja Dionisin për qëndrimin e tij modest, si në jetë ashtu dhe në krijimtari, pa pretendime, pa bujë e pa pujë, “’shkruan dhe shuan’’ dhe modestisht na ka dhënë vepra të mirëfillta letrare, qoftë si libri i mëparshëm e tij ‘’Në kufijtë e skandalit’’, qoftë si libri ‘’Një dolli për xhindet’’.

Dionisi e sheh suksesin te puna dhe jo te reklama e xhurma, ndaj edhe filozofon poetikisht: “Shoh statujat e gurta e më thonë/Njeriu mijëra vjet mund të rrojë”.

Sepse ai e ndjen që yjet ndriçojnë vetë, pa qenë nevoja për t’u bërë reklamë, veprat e mira shkojnë tek lexuesi vetë, pa qenë nevoja t’i shpiesh ti.

Së katërti, do t’u kërkoj leje edhe bashkëfshatarëve të tij, që ta përshëndes edhe për artikulimin artistik të gjuhës së përditëshme niviciote, humorit dhe ironisë aq të zakonshme në të folur, por aq shumë filozofike në të konceptuarit dhe pasqyrimin e realitetit dhe fenomenit. Gati 70% e veprës së Dionisit, tek të dy librat e tij, është pjesë organike e këtij vargmali filozofik. Nuk kam ndërmend të flas gjerë e gjatë, as për ‘’pelat austriake, që ecin trotuarit, as për ‘’xhindet e xhindosura, vetullnakatosura që na xhindosin’’, as për ato që u ‘’thanë te rrapi i fshatit’’, apo që ‘’u shkruajtën në gazetë’’, ose që u futën në ‘’guidën me fjalën trastë’’.

Nuk do të flas as për mitingjet me ‘’99.99%’’, apo të ‘’lexoj faqe nga ditari’’, dhe ca më pak të vij‘’ në han me Sanço Pançën’’.

Këto të gjitha, mund t’i lexoni te librat e Dionis Kolës dhe të shijoni qysh në burim artin e fjalës së tij, por unë do t’ju kujtoj, se përpjekja e tij për të ngritur në art të folmen e përditëshme niviciote, për t’a përjetësuar atë artistikisht, është vërtet një punë e lavdërueshme. T’u thuhet turistëve që venë e vijnë/Si pun’ e grekëve me Lakoninë/..Shkoni në Nivicë../Të shijoni humorin dhe ironinë.

Këtu e gjen shpjegimin fakti, se në të dy librat e Dionisit ka shumë krijime poetike, apo në prozë të shkurtëra, tepër të shkurtëra, që më shumë u ngjajnë sentencave filozofike, se sa krijimeve artistike.

Por këtu, unë do të sugjeroja grupimin dhe botimin në libra më vete të poezive, të skicave, esseve apo tregimeve. Grupimi i tyre në një libër, metodë që po bëhet modë tek disa botues, sado mjeshtërisht që të jenë  shkruar e renditur në botim, përsëri stonon. Ullinjtë mbillen në ullishte, hardhitë mbillen në vreshta. Ç’kërkon një fik në mes të pjeshkëve?

Dionisi shkruan në dy gjini të shkurtëra:

a- Në poezi. Dionisi shfaqet si poet i poezive të shkurtra, sentencore, apo poetizim i shprehjeve filozofike popullore. Sado mjeshtërisht që i shkruan këto, përsëri duhet thënë se te ky autor shfaqet në një nivel më të lartë, ajo që është më e vështira.                                   

b- Në prozë. Proza e Dionis Kolës, ka në vetvete filozofinë popullore dhe moderne, të shkruar me një humor të hollë, duke të mbetur në kujtesë për një kohë të gjatë. Unë mendoj se pikërisht proza e tij, ka më shumë poezi se disa nga poezitë e paraqitura në të dy librat e tij. Kjo për mua, përbën një sukses të shkrimtarit Dionis Kola, sepse treegon se ai e ka kaluar fazën e “provës’’. Ai ende vazhdon të jetë rob i të dy gjinive, i poezisë dhe i prozës. Por, po të shohim ecurinë e autorit nga poezitë e librit të parë, në poezitë e librit të dytë dhe gjithashtu ecurinë e prozës, nga libri i parë në të dytin, ndërsa konstatojmë një rritje të zakonshme të poezisë nga vëllimi i parë te i dyti, admirojmë rritjen cilësore të prozës, nga një libër te tjetri.

Dhe unë do t’i thosha mikut tim Dionisit: -Dionis, ti je martuar me prozën, ç’ke që loz me poezinë? Kjo s’ka asgjë të keqe, do të thoni ju.  Kjo s’është tradhëti.

Duke perifrazuar Oskar Uajlldin, do të thoshim se: -Tradhëtar nuk është ai burrë që loz me gra të tjera. Tradhëtar është ai, që nuk kthehet mbrëmjeve në shtëpi.

Luaj more Dionis, luaj me vargjet, por mos harro të kthehesh mbrëmjeve te proza, në shtëpi.

                         

Trëndafila dashurie mbi akull

             

               

Përsiatje rreth vëllimit poetik

“Fryjnë erëra” të Have Halitaj-Elezaj

                            

Mjafton vetëm të mendosh fjalën “kallkan” dhe menjëherë  parafytyron, ose diçka të ngrirë nga të ftohtit, ose së paku, një fushë të mbuluar nga një dëborë e ngrirë, mbi të cilën fërshëllen era me një ulërimë ngjethëse. Thua se ulërijnë njëqind djaj.

Mjafton ta përmendësh këtë fjalë veç një herë, dhe nëpër trup të të kalojnë mornica e vetvetiu, të kryqëzosh krahët e të mbledhësh trupin, si për t’u mbrojtur nga një  frushullimë e një ere të ftohtë. Çdo gjë mund të parafytyrosh pas kësaj fjale, por çdo gjë që parafytyron është ose e vdekur, ose në vdekje.

Ndaj të duken tepër të zakonshme dhe të goditura, vargjet e poezisë “errësirë kallkan”: “Era qan me klithma të egra/ errësirë kallkan”. 

Dhe më pas sikur do t’a plotësojë formatin e akullsisë, vijon me vargjet ngjethëse: “Ulërijnë në vesh ogurzezat/…Flakëzjarrtat vetëtima/ spërndritin errësirën kallkan/….e digjen yjet në shuarje nga të ftohtit kallkan”.

Të duket se po ecën nëpër akull…

Duke qenë se më parë patëm lexuar poezinë e çeljes së vëllimit “Shfryjnë erëra”, e cila na prezantoi një stinë  plot erëra çmendurake, duke qenë se mardhëm ne dhe mendimet tona te “errësirë kallkan”, dhe ca më tepër poezia tjetër “mallkim”, na jep një panoramë të ferrit dantesk, të krijohet përshtypja e parë, se leximi i këtij libri  do të jetë si një shëtitje në varreza, një ditë dimri, plot ngricë dhe erë të ftohtë.

Dhe parafytyron lexim epitafësh,  ose më e shumta, një kushtim post-mortem.

Sepse, kurrsesi në këtë akullnajë, nuk shpreson që të ketë mbetur gjallë ndonjë filiz jete. Prandaj befasohesh  dhe nxiton të ngrohesh pak te “sytakim”, aty ku: “sydritë e syzjarr u takuan”.

Shikoni pak miq, nuk u takua as “sorkadhja me luanin”, as thëllëza me fajkoin, as lumi me detin. U takuan sytë e zjarrtë dhe sytë e ndritur. S’di pse më kujtohet një fjalë që thotë: “Dashuria fillon nga sytë, dhe fatkeqësisht….. te sytë mbaron”.

Tash digjen bashkë/dritëezjarreflakë. 

Me këtë gjetje kaq befasuese, autorja të përgatit për supriza të reja, duke të përmbysur komplet parafytyrimin fillestar, të zymtë e të ftohtë, të trishtë si një varrezë. Ndonëse: “Vetullarënë natyra turfullon/ ftohti hekurt kallkan/mbretëron”.

Dhe mbi këtë të ftohtë, ngrihet autorja dhe declamo:

Malet flakë le të digjen/…Ti mos u largo.

Sepse:..Digjem në zjarrin tënd/në ëndrrat e tua lodroj.

Çuditërisht peisazhi ndryshoi si me magji, u zhdukën akulli dhe të ftohtit dhe era sjell aromë trëndafili. Të duket, se je në një trëndafilishte.

Kalon sa në një trëndafil te tjetri dhe s’di tek cili të qëndrosh.

Sepse te këta trëndafila, nga sytë e hënës së dashuruar pikojnë yje.

Dhe këta trëndafila, kanë të shkruar në petale disa emra të dashur për autoren nga Peja, disa emra që më shumë se pjesë e familjes dhe e biografisë së saj, janë rrënjët dhe lulet e pemës së jetës së saj. Të asaj peme, që i qëndroi përballë dhe i rezistoi, si furtunave dimërore të një jete nën pushtim, ashtu dhe kallkanit të një genocidi primitiv.

Dhe jo vetëm që i rezistoi si gjallim, por ajo që ka më shumë rëndësi, është fakti se i rezistoi me dinjitet dhe personalitet.

Shfaqje e këtij personaliteti është dhe ky vëllim poetik, ardhur në Sarandë nga Shtutgarti, dhe të cilin, miku im Timo Mërkuri, insistoi që t’a lexoj.

Unë e lexova vërtet me vëmendje dhe kënaqësi, gjithnjë e në rritje.

Dhe në rast se, ndokush do të më kërkonte që me pak fjalë të thosha diçka portretizuese për këtë poete, unë do t’u thoshja miqve të mi poetë, që të presin dhe të mirëpresin surpriza të reja nga kjo simotër e tyre kosovare. Gjithsesi, surpriza të këndëshme.

Por le t’u marrim erë trëndafilave poetikë të këtij vëllimi:

Hidhmë njatë shikim/me njata sy/thëngjij zjarri… Përqafomë/nga afër ta ndjej vetëm një çast/ në kraharor vullkanin….dhe mos fol asgjë.

Gjysma ime/ në brendinë tënde përvëluese/ ndonjëherë edhe tulatur rri.

E kush mund të largohet nga një trëndafilishte e tillë vallë? Dhe po deshe të largohesh: -Mos u buzëqesh luleve/ e valës së lumit mos ia pëshpërit hallet/….po deshe të më harrosh/ harroi pra perënditë.

E pra miq, të gjithë e dimë, të harrosh dashurinë është si të harrosh perëndinë. Aq e pamundur është. Sepse vetë dashuria, është një dhuratë perëndie. Sepse tjetër gjë është të largohesh dhe tjetër gjë është të harrosh.

Largimi është i shpejtë, harrimi është i pamundur.

Dhe këtë e thotë një vajzë, që rinia e saj …u përshkua furtunshëm. Prandaj nuk është një deklaratë, por është një konkluzion.

Thashë më sipër se, vëllimi nis me akullnajë dhe kallkan. Dhe të kuptojmë se më shumë se sa akull dhe errë e ftohtë shtigjeve e brinjave, është fjala për akullin e kallkanin shpirtëror, që na imponohet. A nuk të shkakton mornica në trup edhe një shikim i shtrembër i një njeriu që do, dhe nga i cili pret dashuri? Kallkani i një shikimi qenka i tmerrshëm. Por një klithmë e tipit “alt”, a nuk e ngrin jetën në vend, si shikimi i Meduzës? Nëpër këto klithma ka rendur autorja dhe jo vetëm poetikisht, por ajo që mësojmë nëpër vargje, është fakti i një rendjeje reale. Një rendje, jo vetëm për të shpëtuar jetën, por dhe një rendje për të shpëtuar, dhe mbi të gjitha, për të rritur një dashuri. Të njoha rininë rebele/ të pashtruar veç dashurisë,  pëshpërit ëmbëlsisht autorja, te poezia aq njerëzore që nis me fjalët e gjithë vajzave të botës, me fjalët: “Trimi im”. Po mërgimi a nuk është një mardhje e shpirtit dhe e shpresave, a nuk rrinë ëndrrat të tulatura, si gruri nën dëborë, në pritje të pranverës së kthimit? Dhe ëndrrat arratisen e vijnë në vendlindje, ashtu siç shtegëtojnë zogjtë, viseve të ngrohta. Dhe bën shumë ftohtë në Shtutgart të Gjermanisë për këtë çikë Kosove.

Ndaj ajo mbajti e rriti në zemër, si nëpër sera moderne, trëndafilat e ëndrrave të saj, të cilat i mblodhi në një tufë (në vëllimin e saj të parë poetik), dhe na i  dërgoi ne.

Dhe unë, duke marrë aromën e tyre me vehte, po i rikthej në shenjë mirënjohjeje dhe urimi bashkë, kësaj poeteje të re, si një karafil, nëpërmjet jush dhe Fjalës së Lirë, këto shënime çasti.

Ç’faj bëmë

Për këtë mallkim

Tretur vendit tonë si jetimë.

Një grusht dhe të kishim…

……………………………..

 T’u tregojmë fëmijëve

Se është diku një parajsë

Që i thonë vendlindje.

Lexova këto vargje të poezisë “Mallkimi” dhe s’di pse, ndërsa  shpirti më angushtohej, m’u kujtua poezia e Çajupit…Dërgomë një grusht me baltë/Ta puth e të kërej mallë/… Dërgomë një gur dërgomë/Ta vë jastëk nënë kokë…

Dhe në fund të fundit, si një pyetje drejtuar Zotit a fatit, rilexova dhe njëherë vargun e parë, por këtë herë duke e ndryshuar pakëz në…Por ç’dreq faji kemi bërë/për këtë mallkim. Pse jemi shndërruar të gjithë në Moisi që ecim e ecim nëpër botë, e s’mbërrijmë kurrë kur duhet, në  parajsën tonë që i thonë vendlindje?

Po të lexojmë ciklin e këngëve popullore të kurbetit, i cili zë vëllime të tëra, që nga këngët  stërshekullore “O Stamboll të rëntë zjarri” ose “O vapor, o dhogë e thatë” dhe deri tek libri i fundit  që kemi në duar i Have Halitaj-Elezaj, të duket se ecën nëpër një kohë me …lotë. Me lotë e me mall. Me një mall të pashuar, i cili në fakt është i vetmi diell që ngroh … jetën e mërgimtarit shqiptar.

Do të vij

…………

Aty ku shpirti më qetohet

Dhe hithrat e tu të harlisur

Më bëhen dafina.

Mos vallë ju kujtohen vargjet e Çajupit “Ku më duket balta/Më e ëmbël se mjalta/Në Shqipëri”.

S’e keni gabim. Edhe mua këto vargje m’u rimuan në mendje, duke specifikuar një sintezë atdhedashurie të të gjithë brezave mërgimtarë të kombit tonë.

Breza mërgimtarësh, që kurrë nuk harruan se: ..përtej maleve, përtej deteve, është vendi i tyre.

Kaptova male e fusha e dete

E koka pas më mbet

Gjysma ime atje

E tjetra këtej.

Dhe si për ta plotësuar portretin shpirtëror, vijon prekshëm në vargjet e tjera:

Flija me kukuvajka

E zgjohesha me zogj

E zëri i nënës më vinte jehonë.

Duke na dhënë me këto penelata të holla, një botë të tërë malli e dhimbjeje.

Sado larg të jem

Me ty jam e me mua je

Kosovë…

gjëmon si një simfoni bethoviane, ideja e mosndarjes dhe e mos’harrimit.

Dhe mërgimi larg atdheut, rrit dhe forcon edhe ndjenjën e bukur të dashurisë dhe solidaritetit familjar, si shtegu i vetëm i të ardhmes së dëshiruar:

Dua dhimbjet të t’i largoj

…………………………

Me ty

Akordoj ritmin e frymëmarrjes

Përgjithnjë.

Dhe do kisha dëshirë t’ju citoja një poezi, që s’di pse më pëlqeu më shumë te ky libër, duke ndarë me ju kënaqësinë e provuar në të:

Dua të më flasësh

Siç u flitet luleve në kopësht

Kur u bie rrezja pas shiut

Të më shikosh

Në dritën e syrit

Me dritë në çastin e mendimit

Dua në të njëjtin qiell

Ëndrrat e mosëndrrat tona të takohen

E të ngrohen nga po ai diell

Ne, ti përkasim të njëjtës botë.

Dhe më lini t’ju kujtoj, këto vargje plot dashuri e dritë Shqipërie, janë shkruar nga një vajzë Kosove në …mërgim, në Gjermani.

Dhe unë ju paraqita vetëm një aspekt të kësaj krijimtarie, mërgimin, duke ju lënë ju të admironi botën e saj të pasur, shpalosur te ky vëllim poetik, nëpër konture lotësh e dhimbjeje njerëzore.

            

Epoka që verbon poetët

 

                                

Përsiatje mbi një cikël poetik të Sabit Idrizit.

Ftesës sime, për të ardhur si mik i Artit Jonian, poeti Sabit Idrizi që nga Mitrovica iu përgjigj me një cikël poetik, leximi i të cilit, varg pas vargu e poezi pas poezie, më tronditi dhe m’i arratisi fjalët. Ashtu në heshtje, ia nisa ciklin me e-mail poetit Agim Mato, me një shënim të  shkurtër:- Lexoje vetë dhe nise për publikim. Menjëherë! 

Poeti Agim Mato, të nesërmen, pas publikimit të ciklit te blogu Arti Jonain, më merr e më thotë në telefon, me një zë të tjetërsuar:

-Ende jam i tronditur nga cikli i Sabitit, jam tepër i prekur nga fati i tij. Po pse vallë, poetët do t’i heqin gjithë hallet e brengat e kësaj bote. I bëra një koment të vogël, se më tej nuk shkruaja dot.

Ndjenjat që ia trandën shpirtin nga ky lexim, e dëshmonte më së miri komenti i tij me fjalët: - Dhimbja nuk komentohet, vetëm ndjehet, o vëlla i largët e i afërt, dhe e ndjeva boll për të qenë vëlla dhimbjesh.  A.Mato

Këtu Agimi ishte më se i sinqertë, kur thoshte se e ndjeu dhimbjen. E kush më mirë se një poet, do ta ndjente dhimbjen e një poeti? E kush më shumë se një  sivëlla poet, do t’i bëhej edhe vëlla dhimbjesh një poeti tjetër? Unë do t’ju ftoja dhe juve t’a lexonit këtë cikël te blogu Arti Jonian i portalit Fjala e Lirë, ndërtuar e drejtuar nga miku ynë Fatmir Terziu, si vend ku lirshëm mund dhe duhet të shkëmbejmë fjalë zemre. E fjalët e zemrës, më së pari burojnë nga zemrat e plagosura, si zemra e mikut tim nga Mitrovica, Sabit Idrizi.

A thua nuk mjaftuan për Sabit Idrizin, dhimbja e Kosovës së martirizuar e sakatuar, që t’i shtohej edhe një tjetër, e cila tentoi t’ia shkurtonte rrugën e jetës e ta  rrëzonte për tokë.

Se rruga e jetës, bëhet me bashkëudhëtaren që e ke zgjedhur e të ka zgjedhur.

Vetmia të vret.

A nuk mjaftoi për Sabit Idrizin, dhimbja e plagës së pambyllur të Mitrovicës, që vazhdon ende e rrjedh qelb, e jo ujë, te ura e Ibrit. E pse i duhej Zotit dhe një plagë e tij, që t’i kullonte prej zemrës së çarë katër copash, gjak e lot e vargje?

Pash Zotin Sabit Idrizi, me gjak a me lot i ke shkruar ato poezi, që ka dy ditë e s’po më lenë të fle gjumë?

E kujt ia the ato fjalë “dorëzimi”, si një klithmë dëshpërimi, si një amanet?

Ndonjëherë kur të kesh kohë me bollëk

Ktheji sytë edhe kah fëmijët e mi

E shihi si vdesin nga dash (uria)

Të lutem shumë atdhe

M’u hëngër mëlçia

Nuk jam më Promethe...

E po unë të them se këtu gabohesh miku im, gabohesh rëndë! Ndaj mos e fol atë fjalë! Ti, dhe gjithë poetët si ti, që “ju hëngër mëlçia” e zemra bashkë, janë më shumë se një Promethe i gozhduar në shkëmb. Sepse,  shqiponjat e zotave dhe të “palo zotave”, që na copëtuan shpirtin, nuk na e vranë dot vargun dhe shpresën, që ai mbart mbi shpinë. Shpresën për sot e për nesër. Për ne e për fëmijët tanë.

Zeuzi “vdiq” e s’i dihet as varri, por Eskili që shkroi për Prometheun, mësohet fjalë për fjalë. Dhe sa për atdheun, eh miku im, ne kemi një atdhe që gjithmonë kërkon nga ne, se nuk e lenë hallet dhe dertet të na japë gjë tjetër, përpos krenarisë. Por gjithsesi ne e duam, kështu të dobët e të pakët nga shtati. E duam të jemi me të, në jetë dhe në vdekje të jemi në të. Të jemi pjesë e tij. Ti Sabit, kurrë më s’ke për t’u larguar nga Mitrovica, si do që të vijë puna. Se dhe të duash të ikësh, do të të pengojë dora e Hajries, që zgjatet që përtej asaj bote e të  ndal hapin. Dhe fëmijët e tu, do të venë e do të vijnë ku t’i kërkojë jeta, e do të mblidhen t’i sjellin lule nënës së tyre, te vendprehja e saj. Jeta juaj, do endet si anijet nëpër oqeane, por Mitrovica do të jetë limani juaj i shumëkërkuar.

Po përsa i përket vargjeve të tua, nuk e di si e mendove ti, kur m’i nise. Ndoshta mendove se po i  merr  për dore si fëmijët, për t’i çuar në përvjetor te vendprehja  e nënës së tyre, për të vënë një  tufë lulesh. Por mua më duket se të marrin ato për krahu, siç mbajnë fëmijët e burrëruar, atin e tyre të drobitur nga mosha e brengat,  që të mos rrëzohesh në rrugë. Që të mos i falesh dhimbjes. Se janë rritur vargjet e tua Sabit, dhe fëmijët po të rriten çdo ditë. E t’i kanë zili bota, edhe vargjet, edhe fëmijët. Krenohu me ta, miku im. E mos e lejo dhimbjen të të  mbulojë, siç mbulon ujët anijen e porsambytur.

E mos rri në heshtjen shurdhuese të vetmisë e të mënjanimit. Dhe po je rrëzuar në humnerën e trishtimit, ndërto një shkallë me vargje e ngjitu deri tek ne. Shkallë me vargje të tilla brilante. Më të forta se litarët. Më të forta se kavot e çelikta detare.

E përsa i përket asaj anijes me ëndrra, që thua se  qetësisht po fundosej, unë po të them që pash më pash ti biesh detit të dhimbjes e të dalësh në breg, ku të pret e nesërmja.

Eh, miku im..  Më ler t’i citoj dhe njëherë fjalët që i the Hajries, tek ajo bisedë e fundit, se e di që ty s’të lënë lotët dhe ngashërimet t’i përsëritësh.

Kësmet

Posa t’ia japë syri i pranverës (më tha)

Do t’ia nisim shtëpisë

Po (ia ktheva) do ta ndërtojmë një shtëpi të re

Ndoshta deri atëherë (vazhdoi ajo me gjysmë zëri)

Do të punësohet bile njëri djalë

Po (ia ktheva, i bindur se po e gënjeja) do të punësohet njëri

Posa ta ndërtojmë shtëpinë (i shkëlqyen sytë nga gëzimi)

Do t’i marrim dy nuse të mira

Po (ia ktheva) do t’i martojmë të dytë përnjëherë: Ramadanin dhe Liridonin  

Do të na mbushet shtëpia plot me nipa e mbesa (u fundos ajo krejtësisht në pellgun e ëndrrave të veta)

Ani kur të na vijnë edhe ata të Linditës, të Albanës... 

Po (ia ktheva) do të... (dhe dola jashtë e ia plasa vajit)

Kur u ktheva sërish në dhomë

....

Po fundosej qetësisht një anije me ëndrra...

Ti, miku im i largët, me siguri që do ta ndërtosh shtëpinë që i premtove, do t’i punësosh fëmijët, e dasmat do t’ua bësh të bukura. Dhe mos mendo se ato ditë dasme, Hajria nuk do jetë aty. Ajo do të jetë, me siguri që do të jetë aty. Pranë teje, e shndërruar në një këngë të bukur dasme, do vërtitet si flutur në vallet e çikave. Unë të siguroj, se buzëqeshja që do të kenë fëmijët e tu atë ditë, do jetë dhuratë dasme nga nëna e tyre.

...dhe, s’ke pse del jashtë për t’ia plasur të qarit.

Lotët e dhimbjes së shpirtit nuk janë turp, ato janë fisnikëri.

E dhimbja jote, është më e madhe se e njerëzve të zakonshëm, sepse është dhimbje poeti. Dhe poetët, vuajnë shumë në vendin tonë, për njerëzit dhe për vendin tonë.

Pak kush e kupton shpirtin e poetit me atë oqean ëndrrash e shpresash të trazuara brenda tij. Ndoshta, ndoshta sepse poetët janë si profetët. Njerëzit e vegjël, preferojnë “Barabanë” hajdut e vrasës në vend të Krishtit profet. Prandaj e kryqëzuan në Golgota. Më pas e besuan dhe e kërkuan, por gjëma ishte bërë. Kam ca kohë që mendoj, se edhe Homerin, me siguri, ndonjë mbret do t’a ketë verbuar. Nga zilia për artin e tij, se ndonjë qese floriri për t’ia vjedhur, mos mendo se ka patur bardi i verbër. Ashtu si Sokratin e lashtë, që e dënuan të vetëhelmohej, vetëm se qe më i dituri i Athinës.

Por cili fat i zi t’a verboi dhe ty gëzimin, duke të bërë shok fati me të pavdekshmit?

Ashtu siç e thua ti, te poezia Kusht:

Po m’a gjetët një epokë që s’u përpoq t’i verbojë poetët

Do t’jua jap sytë e tyre që të shihni në përtejkohë

Po ma gjetët një të tillë që s’u mundua t’i vrasë ata

Do t’jua jap jetët e tyre të gurëzuara nëpër kështjella metaforash

Që edhe ju ta merrni guximin

E t’ia tregoni bërrylin vdekjes

Është e vërtetë miku im, që çdo epokë ziliqare përpiqet të verbojë poetët, që ata të mos e shohin zezonën njerëzore. Por harrojnë se poetët, edhe ashtu, të verbër, janë homerikë, që shohin dhe ato që s’i shohin as ...perënditë.

Ne miku im, vdesim ditë për ditë e ringjallemi nëpër vargje.

Prandaj jemi të pavdekshëm, sa na e kanë zilinë dhe zotat. Ne s’kemi nevojë të gjejmë laboratorin “shpresa”.

Ne shpresën e kemi me vete dhe e shpërndajmë kudo nëpër botë.

Ne vetë jemi shpresa , jo vetëm e vetvetes, jo vetëm e fëmijëve dhe familjeve tona, por ne jemi shpresa e gjithë kombit.

Pas këtyre që thashë, miku im, po të ripërsërit edhe njëherë e-mail-in që të dërgova si përshëndetje, kur iu përgjigje ftesës sime, për të ardhur si mik te Arti Jonian:

-Patsh këmbën e mbarë, miku im, se zemrën e di që e ke të bardhë dhe penën të artë.

Historia që s’duam t’a lexojmë

Përsiatje rreth librit

“Intervista me vajza të mira”

të Daniel Gazullit

Kur në vitin 2008, te vëllimi im poetik “Anatomia e lotit” botova poezinë “Vajza i punon në Milano”  me vargjet ….dhe ai në qytet ndërtoi/ një shtëpi të re. Të bukur/Vetëm dritaret i bëri pak të vogla/ Si sy të ulur nga turpi”, dëshirova me gjithë shpirt, që kjo poezia e imja, të mbetej e vetme në llojin e saj. Të lexohej dhe të harrohej, ose edhe të mos lexohej fare. Të shteronte ose më saktë, të mos egzistonte më kjo temë.

Dhe vetë, bëra çdo përpjekje për të mos e kujtuar dhe propaganduar, madje nuk e lexova në asnjë manifestim poetik, thua se nga moskujtimi im, ajo nuk do të egzistonte.

Dhe kujtova se ia arrita këtij qëllimi.

1-Por u desh të më binte këto ditë në dorë libri i mikut tim Daniel Gazulli, me titull “Intervista me vajza të mira”, që brenda meje të pësoja një tronditje, thua një tërmet shtatë ballësh, që të rrëzonte bedenat e iluzioneve dhe të më servirte rresht pas rreshti e faqe pas faqeje, shëmtinë e vilave shumëkatëshe të ngritura kudo nëpër Shqipëri dhe zezonën e Benz-ave, që rrëshqasin nëpër rrugë, si gjarpërinj.

Dhe sikur t’a kishte shkruar këtë libër enkas për mua, për të më shembur iluzionet, që unë doja të ngrija  brenda vetes sime, intervistat i fillon pikërisht me …vajzat që punojnë në Milano:

-Vetëm familja jonë vazhdonte të jetonte ( në fshat) në një kasolle të gjatë, në një pjesë të së cilës mbanim lopën…

…Sot e kësaj dite, vazhdoj të bëjë atë “punë”. Nuk di të bëj punë tjetër. Tashmë jam mësuar,nuk më bën më përshtypje….

….E shikon se ç’vilë të bukur kemi tani!

Tronditëse. Është si të pish një kupë me helm dhe të të  dridhet trupi nën efektin e tij.

E pra, ju vëllezër e baballarë, nëna e motra, që keni vajzat që …punojnë nëpër “Milanot” e Europës, pijeni deri në fund këtë kupë helmi, dhe mësoni se si e filluan këtë “punë”, bijat dhe motrat tuaja…

…Atëherë në shtëpi ia behën “miqtë” e Fisnikut (të shoqit) dhe e …përdhunuan dy ditë e dy netë me rradhë.

…Nuk patëm kohë as të ngriheshim nga krevati ku flinim të dyja bashkë, pse të tre djemtë na u hodhën sipër dhe … na përdhunuan. Kështu për tri ditë e tri net me radhë, një herë njëri e një herë tjetri.

…Punoja natën e pushoja ditën.

…Ke gjithnjë të njëjtin “boss”? Jo, më kanë “shitur” dy herë, por njoh dhe vajza që janë shitur 4 apo 5 herë.

…Ka qenë im kunat, ai që më detyroi të rinisja këtë punë…

…Më çuan në postën kufitare. Më kanë përdhunuar për katër netë e tre ditë. Rrezikoja edhe të vdisja, aq të dhunshëm ishin e nuk donin t’ia dinin fare që shpesh më binte të fikët…

2- Këto janë dëshmitë e vetë vajzave të intervistuara, këto janë dëshmitë tronditëse, që i kemi dëgjuar dhe s’kemi dashur t’i besojmë.

Këto janë, në fakt, gurët e themelit të atyre vilave shumëkatëshe kudo nëpër Shqipëri, në Jug e në Veri, në fshat  e në qytet.

Vila të ngritura me paratë e …vajzave, që punojnë …prostituta.  Mos më thoni që prindërit, vëllezërit dhe  motrat nuk dinë gjë. Heshtin dhe s’bëjnë gjë, këtë po, e pranoj.

A ndoshta edhe faktin se s’mund të bëjnë gjë, në gjendjen në të cilën janë, apo edhe faktin se ka patur edhe raste, që vetë familja i ka …nisur në …këtë punë. ( Një ditë u zemërova aq shumë, sa që iu drejtova me zë të lartë: -A do që të punoj si ato? A do? Ajo (nëna) e qetë, ma ktheu: -Ç’ka pret?).

 Çdo gjë e pranoj dhe e justifikoj, por jo se familjarët  s’dinë, se nga dhe se si vijnë ato para..

3-      Doni të dëgjojmë pjesë nga intervistat me këto vajza, për t’u bindur për sa ju thashë më sipër?  Dëgjoni miqtë e mi…

…ai që më mori i pari në telefon, ishte babai. Në fillim edhe tinëz nënës…Tash kishte edhe para, që të mund të më telefononte. E të bleu shtëpi në fushë, bleu tokë, bile edhe veturë. Tre vitet e fundit shkoj dy herë në vit në Shqipëri. Më presin e më përcjellin si… mbretëreshë. Se unë,…”punoj”.

….E ëma  kishte dyshuar për këtë ndryshim të vajzës….Ja ku solli edhe paratë, që të paguante borxhet. Por Marjanës nuk i tha gjë. Bënte sikur e besonte.

…Dëgjohemi…sidomos kur ngelet ngushtë për para (babai)….

Ato “punojnë” dhe ne e dimë se ç’punë bëjnë. Prostituimi quhet punë.

Unë nuk e di nëse kemi të bëjmë me përdhosje të punës, apo me shenjtërim të prostituimit. Sepse tingëllon pakëz si ironi, emërtimi “punë” i …asaj pune. Por ama, kur sheh të ardhurat e siguruara nga “ajo punë”, vetvetiu të shkon mendja, se kjo është puna më e leverdishme dhe më fitimprurëse. ..Vajzat ushqehen e vishen, u dërgojnë para familjeve, sekserët sigurojnë fitime marramen-dëse, tepër marramendëse. Danieli flet për dhjetëra firma, hotele e motele, karburante e makina, etj. Flet edhe për nje kandidat për deputet, i cili fitoi zgjedhjet dhe u bë  vërtet deputet. Ndoshta edhe më lart. Unë nuk e di se kush është ai, sepse Danieli në libër nuk na e thotë emrin. Mos vallë është ai që mbajti atë fjalimin e bujshëm në  parlament, për mbrojtjen e grave dhe vajzave nga trafikimi? Mos vallë me atë frali, kërkonte monopolin e trafikut?

Më nxore punë pa punë more Daniel, se që nga ajo ditë që lexova këtë libër, më ndryshe dhe më me këmbëngulje i shoh deputetët, për të gjetur se cili është ai deputeti i trafikut të femrave që shkruan ti. Dhe fjalimet e tyre, më ndryshe i interpretoj. Sidomos kur flasim për luftë kundër korrupsionit, kundër prostitucionit, etj etj. Domosdo, që në këto fjalime qëndron edhe sekreti i tyre, po hajde gjeje se...

Nuk e di pse m’u mbush mendja, se kandidatët për deputetë të kësaj kategorie, kur dalin nëpër elektorat, dalin të shikojnë për…vajza të bukura, të cilat i ndihmojnë të …punësohen …në Milano.

Dhe çuditërisht, gjithnjë në prag fushatash, punësohen shumë…Ka një bum ofertash nëpër trotuarët dhe bordellot e Evropës, dhe vetëkuptohet, që çmimi është në ulje në këtë …sezon.

4-      Kjo është e vërteta përvëluese, që të djeg si mashë e skuqur kur e prek. Bëjmë çmos, për mos e prekur këtë mashë me damkën e turpit, të gdhendur e të  skuqur në majë.

Por nga shenja e saj, nuk shpëtojmë dot si komb, vetëm e vetëm se nuk e prekim ne.

Na ka prekur ajo në ballin e emrit tonë dhe ngado që vemi, na dallohet.

Na ka prekur pikërisht aty,  ku…dy gisht nder për midis ballit/na i ka fal i madhi zot.

Lexova para ca kohësh në gazetat tona, se mediat e huaja kishin shpërndarë njoftimin, se nëpër shtëpitë publike në botë …“punonin” 30 mijë vajza shqiptare. Gazetat tona protestonin se, …në fakt numri duhej të ishte… nja pesë a gjashtë mijë… më pak, thua se qeveria jonë ka evidence të sakta … për bordellot e botës.

Ndoshta dikush do të qeshë, por në fakt, të gjithë po qajmë me lotë shpirti.

Ky krim, nuk zhduket duke e harruar.

Asnjë plagë që ka mbledhur qelb, nuk shërohet duke e fërkuar. Duhet marrë bisturia në dorë dhe i duhet rënë mes përmes këtij çibani, dhe me forcë bile.

5-      Ato tmere që kanë hequr këto vajza e gra të reja, të shndërruara nga njerëz me ndjenja, në makina të thjeshta seksi paraprurës për sekserët…fatkeqësisht bashkëkombas të tyre, në mos edhe të afërm në jo pak raste, ato lemeri që kanë përjetuar janë të tilla, që s’ka penë në botë që i shkruan. Ne vetëm le t’i lexojmë si i ka përvijuar Daniel Gazulli në intervistat e tij të shkurtëra, ose më saktë, në ato copëza intervistash, ku vetëm emri i femrës ndryshon, se përjetimi është pothuaj i njëjtë.

Dhe përpiqemi të  ngremë nga harresa, legjendat tona të mjegullta për kinse, nderin e papërlyer të femrës shqiptare.

Përralla me mbret.

Mjafton të kujtojmë maskaçjerrësin Migjen, mjafton të lexojmë “Intervista me vajza të mira” që e kemi në dorë,  për të parë varrin e legjendës dhe për të kuptuar shkakun e vdekjes së  …moralit.

6-…Kush thotë  se “është më mirë me vdekë, se sa me shitë nderin”- thotë një rrenë të madhe…

…Unë nuk kam shkollë, por një gjë e di mire: -kush nuk ka bukë me hangër të paktën një herë në ditë, nuk është më njeri, por një vemje e shkretë, që mund t’a shkelin të gjithë…

Njeriu shqiptar, ai, krenari i legjendave, luftëtari, mikpritësi e bujari…nuk është njeri, por një vemje që mund t’a shkelin të gjithë… Dhe kjo, vetëm e vetëm se s’ka  një copë bukë të hajë,  qoftë dhe njëherë në ditë.

Edhe në Kosovë, flitet për një numër të madh grash dhe vajzash të përdhunuara nga ushtria serbe, por aty aktin mizor e kreu armiku. Dhe për këtë, s’ka pse t’u vijë turp kosovarëve, të cilët vetëm për këtë krim heshtin e nuk flasin. Turpërimi është një armë lufte dhe është përdorur nga të gjitha ushtritë pushtuese, për të mposhtur moralisht rezistencën.

Por si t’ia bëjmë ne, që asnjë pushtues nuk na sulmoi. Na sulmoi vetëm  …varfëria. Ajo, e padukshmja, ajo  kafshata që s’kapërdihet.

Uria mposht edhe luanin, dhe ujkun e kthen në një “qengj të urtë”, për sa kohë që është në kthetrat e saj.

E ç’mund të themi pas deklaratës së mësipërme të një prindi, që jetën dhe mbijetesën e tij dhe të familjes e  bazon, te …”puna e së bijës në…Milano”. Cili nga këta prindër dëgjon televizorin, që gjëmon për përparimin e vendit etj etj. Ai nuk e di, se me sa përqind u rrit ekonomia e vendit, sepse në fshatin e tij, ai e sheh që askush  nuk i punon  tokat.

Ai nuk di asnjë nga këto. Dhe në fakt, nuk i interesojnë fare.

Ai numëron minutat e ditës dhe llogarit, se sa …klientë mban e bija, atje larg.

Dhe trembet se mos vdes nga …”puna “ e shumtë. Trembet se, sidoqoftë e ka fëmijën e tij, dhe çdo lot i së bijës, është një plumb për zemrën e tij të drobitur. Por ai e ka zemrën të fortë, edhe sepse, ka dhe disa …fëmijë të tjerë, që duhet t’i ushqejë  e ai s’ka me se.

Sa herë është lutur të vdesë, sa herë. Por edhe vdekja qenka e padrejtë. Nuk merr atë, prindin që s’ka të ushqejë fëmijët, por vete merr ata, që gjezdisin me benca nëpër botë.

As jeta, por dhe as vdekja, s’qenka e drejtë në këtë vend.

E ai pret datën e caktuar, kur lotët e së bijës, të konvertuar tashmë në euro, i vijnë në bankë. Ajo ditë  është shpëtimi i pritur. Së paku për fëmijët e tjerë, se ai ka kohë që ka vdekur shpirtërisht. Pret vetëm, ditën e varrimit të trupit.

7- Por ne të tjerët nuk i dimë këto. Ne i shohim kur vijnë ndonjëherë me pushime, pas asaj stërlodhjeje fizike e shpirtërore dhe fjala e parë që themi me zë ose me vehte, është fjala “prostitutë”, ose edhe më shqip.

Por Daniel Gazulli, nuk është dakort me ne.

Ai i quan ato thjesht dhe qartë…vajza të mira…

Po Daniel Gazulli, ato janë vajza të mira.

Ato janë vajza të mira, sepse sakrifikuan rininë, lumturinë dhe jetën e tyre, që vëllezërit dhe motrat më të vogla, apo edhe prindërit e pamundur fizikisht, të mund të jetonin në këtë vend, që ne e quajmë atdheu ynë, por që nuk u bë kurrë edhe atdheu i tyre.

Ky vend që ngeli përherë njerkdheu, apo edhe thjeshtërdheu për këto vajza fatkeqe, të cilat sakrifikuan gjithçka ka në botën shpirtërore të njeriut. Dhe përse vallë?

Të kishin vëllezërit e motrat një çati mbi krye, të kishin bukë dhe diçka më shumë se buka në sofër, të blenin libra dhe të shkonin nëpër shkolla. Të mësonin motrat dhe vëllezërit më të vegjël, për ti dalë zot jetës. (Ti do vazhdosh shkollën,kurrë nuk do bësh këtë që bëj unë, i thotë njëra prej këtyre vajzave të mira, motrës së saj më të vogël , të cilën e mori me vehte në Itali.)

E pra, ato sakrifikuan vehten për familjet e tyre.

Për të jetuar pjesëtarët e familjes si njerëz në këtë jetë, që ato e jetuan si…kafshë seksi.

Ato e sakrifikuan jetën e tyre, ndonëse me përdhunë në nisje.

Ato u martirizuan për familjet e tyre.

8- Dhe si çdo martir, edhe ato kanë të drejtën e një vend përkujtimi.

Sikur ne, more miku im Daniel Gazulli, të shkojmë vilë më vilë, tek vilat e ngritura me paratë e dërguara  prej tyre, të fituara prej…”punës” së tyre dhe të marim… vetëm nga një tullë, ose nga një bllok betoni te secila, e këto t’i hedhim në atë vend përkujtimi, unë të siguroj se do të ishte ngritur një muranë, shumë herë më e lartë se monumenti  “Nënë Shqipëri”.

(Them muranë, sepse jemi ende shumë larg të pranuarit, të ngritjes së një monumenti për këto vajza, diku në breg të detit, prej nga niseshin skafet si varkat e Karontit.)

 Dhe kjo muranë, të siguroj unë se do të ishte vend pelegrinazhi pendimi, për të gjithë shqiptarët.

Ajo nuk do të na turpëronte si komb, të siguroj unë. Ajo do të na nderonte.

Por së pari, le t’a ngremë këtë muranë në zemrat tona.

Këtej le të fillojmë.

PJESA E TRETË

SI T’A VRAS VËLLAIN?

Letër mikut tim Daniel Gazulli në Lezhë

I nderuar mik!

Po të qaj hallin si miku-mikut, si burri-burrit (jo si vëllai-vëllait) e po të them se, kurrë më ngushtë se sot nuk kam qenë.

Zoti dëshmitar, vetëm ndihma jote më shpëton.

S’po të kërkoj pare, se s’kam hall për to. S’po të kërkoj mall e gjë, se e di që edhe ti s’ke për vehte, por edhe mua s’ma zgjidhin hallin.

Veç një fjalë po të kërkoj, nga ato fjalë që vlejnë më shumë se floriri. Një këshillë more mik, nga ajo urtia shekullore e popullit tim, që ti e ke qëmtuar nëpër shekuj dhe e ke grumbulluar nëpër fletë letre, dhe e mban aty në Lezhë. Nga ato qindra e mijëra fletë që ke grumbulluar, të lutem, shkëpute një për mua e ma dërgo një këshillë a së paku, një fjalë. Edhe një fjalë e vetme, bën punë more mik, se edhe dielli një është, por e mbushi tokën me jetë.

Po që të mos m’a dërgosh fjalën tjetër për tjetër, po të kallëzoj hallin që kam, e mandej, te ai thesari i madh që ke grumbulluar dhe po e mban te shtëpia jote, e s’e din kush, zgjidhe atë fjalën a këshillën e duhur e ma dërgo. Dhe po s’ta shpërbleva dot ndonjëherë, bëje të mirën e hidhe në det, po s’ta diti i zoti, t’a din Zoti vetë.

Kështu e thoni ju andej nga Lezha këtë fjalë të mençme, apo jo?

Halli që kam unë, mos e pastë kush tjetër në këtë botë e po ta kallëzoj si e qysh.

Ka ca mote e baba na la. Jo nga tjetër gjë, veç nga pleqëria. Kishte punuar gjithë jetën, për të na rritur mua e tim vëlla. Një copë tokë qe e gjithë pasuria e tij, me atë na rriti dhe atë na la trashëgim, bashkë me amanti, që të ruanim vëllazërinë e të mos e ndanim as tokën. Me lot në sy, iu betuam se do t’ia mbanim amanti, e po me lotë në sy shkuam tek toka arë, unë e im vëlla, direkt pasi e përcollëm babën për te Zoti.

- Tokë e mirë dhe e bekuar, - e mori fjalën im vëlla. Këtë vit do t’a mbjellim me misër. Kanali po sjell ujë, misri po do rritet një bojë njeriu. Do hamë ne, do hajë edhe bagëtia. Do bëjmë bukë koromane misri të ngrohtë e do e hamë me djathë. Si do Zoti do jemi e do jemi! Pastë dheun të lehtë baba, që na la këtë goxha pasuri!

- Dale more vëlla,- ndërhyra unë- mos u nxito! Le ta pleqërojmë mirë punën. Unë them, që ta mbjellim me grurë. Grurin po do e bëjmë miell, miellin po do e bëjmë petulla, petullat po do i ngjyejme në mjaltë. Po ka lezet kështu more vëlla, ka lezet të hash petulla me mjaltë. Dhe babai do kënaqet, kur të na shohë që nga lart nga parajsa…

Ç’ta zgjat o mik më tej! Valoi muhabeti; jo misër jo grurë, jo petulla e jo koromane kallamboqi, e siç kuptohet vetiu, pas muhabetit valoi dajaku. Rrëmbyem nga një hu gardhi dhe ia nisëm mbi njëri tjetrin; unë bam, ai babam.

Pasi u lodhëm me bamebumet, me hu në dorë, u ngulëm në dy anët e parcelës, duke iu hakërruar njëri-tjetrit me: -Po t’a mbajti hajde, dhe mbille arën me atë që thua ti, pa të shikosh se ç’do të të punoj.

Tani ti do thuash, pse të mos e mbillnim arën një vit me misër dhe një vit me grurë. Kështu edhe bëhej qarkullimi bujqësor edhe prodhimi rritej.

Mirë e ke ti more mik, po problemi është se, ne shqiptarët, nuk e kemi zakon t’i hapim rrugë njëri -tjetrit. Se mos erdhi ndonjë …eskimez, psh, që të na thoshte që ta mbillnim tokën me…foka deti dhe ne s’i dhamë hak.

Po t’i hap rrugë vëllait tim? Pse ore, më i ditur se unë është ai? Ai, i tilli dhe i këtilli.

Po për inat të atij, unë nuk e lë të mbillet toka me misër…

Se ne shqiptarët, e kemi të madh inatin me vëllain. Me hasmin edhe pajtohemi, ndonjëherë edhe në mes të luftës, po me vëllanë s’ka pajtim, pa i nxjerrë themelet e shtëpisë.

Po se mos vetëm vëllai me vëllanë! Keq e mban inatin edhe motra me vëllanë. E ke vënë re zotrote, i thotë vëllai i merakosur motrës, që ka bërë një zgjedhje të gabuar, nisur vetëm nga bukuiria e jashtme: -Moj motër, ai djalë që shoqërohesh nuk është për ty. Ti mund të zgjedhësh një tjetër më të mirë etj etj.

I përgjigjet motra flakë për flakë: -M’a ke zili të dashurin, prandaj flet kështu.

Nuk mbushet muaji dhe ia mer këngës: - Xhan o zjarr e shpirt o burrë, vëllai i madh më hëngërt m..në. Vazhdimin e kësaj meseleje e dimë të tërë.

Nejse. Të kthehemi tek unë dhe im vëlla, tek rrimë me hu në dorë në të dy anët e parcelës. Iku viti i parë dhe erdhi i dyti. Pasi e mendova mirë e mirë punën, me pamjen e një hovardai të madh, i drejtohem vëllait: - I dashur vëlla! Po të hap rrugë dhe këtë vit, ara do të mbillet me misër siç thoshe ti. Prishur mos qoftë!

Mirë i fola unë i varfëri, po: - Jo, jo! Ara do të mbillet me grurë siç doje ti. Unë jam më i madhi dhe unë po të hap rrugë. Mos e harro këtë!

Mua më hipën kacabujtë. Sikur nuk e njihja se ç’plaçkë qe im vëlla, që më hiqej tani si i mirë. Dhe kujt? Mua. Mua që jam i pikuar nga qielli. Mua që më ka “zografisur” vetë Zoti me dorë, kaq i mirë dhe i bukur jam.

- Dëgjo këtu, - i them hazërxhevap tim vëllai, - do mbillet me misër dhe pikë.

- Pikat i vë unë, se unë jam më i madhi.

Ç’të të them më tutje! Pikë ai e presje unë, shkoi dhe një vit me arën djerrë.

Po pas të dytit shkoi dhe i treti, i katërti e i pesti. Ferrat e mbira në arën tonë, u mbushën me gjarpërinj që lemerisnin dynjanë.

Tek rrija me duart në kokë, duke parë këtë batërdi, s’di si më shkrepi mendimi më i zi që mund t’i shkrepë njeriut në kokë: -Do e vras vëllanë, të shpëtoj njëherë e mirë nga kjo mesele.

Kur më shkrepi ky mendim, mu’ duk sikur lindi dielli dhe trembi natën, e cila vrapoi prapa malit.

Kështu dhe unë vrapova te një miku im që shiste kobure, nga ato të ’97.

Vërr paratë unë, njëzetë kobure nxorri ai mbi tavolinë.

- Përse e do?- më tha.

- Dua të vras vëllanë,- i thashë- se më ka nxirrë jetën.

- Dale, dale, - më tha miku- për të vrarë vëllanë duhet një kobure e madhe, që e bën vrimën si grykë topi dhe e lë top në vend. Dhe duhen shumë fishekë…

- Atë nëmë – i thashë.

Pasi e bleva koburen, sa u bëra gati të iki, miku i kobureve më pyet:

- Po thikën e ke gjetur?

- Ç’thikë, -i them - dhe ç’e dua?

- Po ti nuk e di, që pasi vritet vëllai me kobure, duhet të therret dhe me thikë. Që të mos ngjallet lugat.

Unë bëra kryqin tre herë.

-Jo, - i thashë - nuk e di.  S’kam vrarë ndonjëherë vëlla.

- Si ore nuk e di? Pa e ditur si vritet, do t’a vrasësh ti vëllanë? Dëgjo këtu, dëgjo!

Vëllai qëllohet me kobure në fillim, pastaj therret me thikë.

U pa puna, bleva dhe një thikë si ato të Rambos te filmi Rambo 3, dhe u nisa të vras vëllanë. Tek ecja rrugës i armatosur kësisoj, si ata komitët qëmoti, më del përpara një burrë i mençur dhe i mire, që më pyet se për ku nxitoj kështu, me armë sheshit.

- Do vras vëllanë, - i them kapardisur - do e qëlloj me kobure në kokë, pastaj do e therr me thikë.

- Ç’thua more djalë-më thotë plaku. -Nuk vritet kështu vëllai. Dëgjomë këtu more djalë, se je i ri në këto punë. Punët bëhen me sira, me radhë. Në fillim, vëllai therret me thikë. Domosdo që thika do t’i ngulet në zemër. Dhe gjer në mill, në dorezë, jo më pak. Pastaj, do qëllohet me kobure në kokë. Pastaj do e pështysh në surrat, do t’i nxjerrësh sytë dhe do e hedhësh në ndonjë palo gropë. Do e mbulosh më ç’të gjesh, gurë e drurë e baltë e pleh. Sipër do t’i vësh një gur të madh, që të mos i lëvizë shpirti. Pastaj do t’a pështysh prapë, e do ikësh pa kthyer kokën. Se po e ktheve kokën, të vjen nga mbrapa hija e tij.

Unë fillova të kruaj kokën. Qenka zanat më vete dhe të vrasësh vëllanë, mendova!

Por plaku i ditur, vazhdoi urtë e butë:

- Tani more djalë, këtë punën e rëndë të të pështyrit, mund t’a bëjë edhe ndonjë tjetër. Por të qëlluarit me kobure dhe të therrurit me thikë, domosdo që do e bësh ti vetë.

Iku plaku i urtë në rrugën e perëndisë (apo të shejtanit), dhe unë ngela vetëm me mendimet e trazuara si ferrat.

- Si t’a vras vëllanë xhanëm, si t’a vras? T’ia shkrep me kobure kokës në fillim, apo t’i ngul thikën në zemër? Se për t’a pështyrë, kollaj kjo punë! Kam gjithë këta fqinjë, që ma duan të mirën. Do e bëjnë kaq pako gjë për mua.

Ky është halli im, more miku Daniel!

Ti që ke shfletuar male me libra, të shkruara nëpër shekuj, e ke qëmtuar nëpër radhët e tyre, si në damarët e malit për të gjetur mineralin e floririt, më jep edhe mua një gramë nga ai flori i shumtë që ke gjetur.

Një gramë, vetëm një gramë. Një fjalë, vetëm një fjalë.

Si t’a vras vëllain, more mik?

P.S.

Lexuesi, me siguri që ka disa pyetje për të bërë pasi t’a lexojë këtë letër, dhe unë jam i nderuar t’i jap përgjigje.

Pyetja e parë domosdo që është: -Kush është Daniel Gazuli, që i drejtohet letra?

Daniel Gazulli, pinjoll i fisit të famshëm të Gazullëve, aktualisht është një pensionist i thjeshtë në Lezhë, por që në fakt, është një enciklopedi e gjallë diturie dhe urtësie.

Si pensionist që është, nuk ka lekë t’i botojë nëpër libra, por herë- herë i hedh nëpër revista në internet, ku lexuesit sulen mbi to si bletët mbi lule.

Pyetjes se pse u degdisa deri në Lezhë per të marë një këshillë, kur Piluri dhe Himara kanë plot burra të mençur, i përgjigjem se sipas zakoneve, mikun zëre larg dhe bezdise rrallë, se mikun e afërt e ka bërë ose e bën mik edhe …vëllai yt.

Daniel Gazulli, urgjentisht më dërgoi këtë letër:

SHIKO LISAT, MIKU IM!

Përgjigje Timo Mërkurit

 Më ngjethe mishtë, miku im. Më rrëmove shekuj plagësh.

Më thua se kërkon një fjalë të urtë prej meje. Një fjalë që t’i vërë fre mendjes së ndërsyer me prroje vreri, që zbresin rrëmbyeshëm e bëjnë gjëmën. Po ku t’a gjej urtësinë miku im, unë që u rrita e u mplaka ja, në mes këtyre përrenjve vreri, që sa herë kaluan rrënimtar edhe mbi mua? Ç’libri t’i kërkoj këshillë? Thua se kam mbledhur urtì nga ato të lashtat fare, kur nuk ishim të prishur me gjithçka. Po ja, një nga anët tona, që as plak nuk ishte kur i vrau vëllai vëllanë, na pat lënë një porosi:

Ndalnju! Ku veni burra? …

Pash Zotin, lëshoni hutat!

Pse tepër gjak asht derdhë,

Pse tepër mbajtë kem’ futat :

Prej vajit na asht marrë zani …

Medet, o qiell, medet!

 E harruam porosinë e tij pa u tharë boja në letër. Se ai porositë i linte me letër, ishte i kënduar. Gjergj Fishta e quanin, do t’ia keni dëgjuar zërin edhe ju andej, pa çka se herë bie mjegulla mbi të, herë del diell.

Liksht e paske hallin, miku im. Po ç’të të them. Të tregoj ç’rite do të duhej të ndiqje për të vrarë vëllanë, po të ishe nga anët tona? Më mirë të mos i dijsh, se edhe ti je pak i kënduar, e të kënduarve u dridhet dora më lehtë.

Unë po përpiqem të të nxjerr nga sikleti simbas mendjes sime, sepse në urtësitë e të parëve tanë, që jam përpjekë t’i qëmtoj si bleta nektarin, nuk gjejmë derman. Nga t’a merrnin me mend ata të gjorët, se do të kërkonim edhe mbas kaq shekujsh koburet e tyre, për të vrarë vëllanë, pa do të na kishin lënë pa kobure. Mendonin se do t’i përdornim vetëm për të huaj, ndaj na i lanë koburet. Bile na i veshën edhe me serm. Po edhe kobure të mos kishim, ti më thua se do të kishim thikat. Nuk ke nga i ikën tundimit për të vrarë vëllanë. Po ty, e shoh, të dridhet dora, ndaj më shkrove letër.

Do t’a kesh kënduar atë rrëfimin tim “Shëmtimi i Blinishtit”, ku dy familje, Sallakë e Zhubë, vriten e priten gati deri në shuarje. Desh Zoti e dikur i thirren mendjes e për t’u pajtuar një herë e mirë, lidhen krushqi, ndërruan vajza, e tani rrjedh në detejt e tyre gjak edhe nga ai i hasmit të dikurshëm.

Po ti nuk lidh dot krushqi me vëllanë që të paqëtoni gjakrat, mos e thëntë Zoti.

Merr mundimin, miku im, e ngjitu edhe një herë në Pilur. E di që rruga është e theptë, e lodhëshme; kam qenë në ato vise kur isha i ri. Nuk kisha ardhë të kërkoja thesare, edhe pse ka, si nuk ka thesare atje?! Po të vijë e të rrëmojë kush, do të gjejë thesare të paçmuara. Kam kënduar diçka edhe për thesaret që ke gjetë ti, po më thonë se nuk të ka zili njeri për këte.

Po ti ngjitu deri në Pilur. Jo për të parë nëse vijnë “dëname hasmi” nga deti, jo. Ajo kohë ka përenduar. Ngjitu të shohish, se si lisat e vetmuar, rrahur nga furtunat e kohëve, janë hepuar e pak gjë do të duhej të binin ashtu rëndë mbi dhè. Shiko edhe ato lisat e lashtë, pranë e pranë njëri tjetrit, që rrinë hijerëndë drejt për nga qielli. Ç’mund t’i bëjnë furtunat pyllit me lisa ?! Në t’u mbushtë mendja të rrish edhe ti në mes atyre lisave sup më sup, mbushja mendjen të vijë edhe vëllai një ditë e t’i shohë.

Pa puna e arës, grurë apo misër, pastaj do të zgjidhet më lehtë.

Miku yt Daniel Gàzulli

Maj 2011

Ortodoksët shqiptarë  janë …shqiptarë

Në vend të një replike

 Te Gazeta Vlora, më tërhoqi vëmendjen shkrimi i z.Gj.  N. me titull: “Ortodoksia, si strategji e perandorisë osmane” dhe nisa t’a lexoj me shumë vëmendje.

Nisa t’a lexoj, por që në fillim u zhgënjeva, ose më saktë, s’po besoja atë që po lexoja. Dhe jo më kot. Një i diplomuar për shkencat politike në Universitetet e Parisit, më së pari do të reflektonte një analizë të fenomenit dhe në fund, do të nxirrte konkluzione të drejta.

Dhe ajo që prisja, ishte një analizë e bazuar në fakte e dokumenta.

Por që në fillim, ky shkrim disa faqesh ka një pararojë fyerjesh për shqiptarët e besimit ortodoks, fyerje që unë nuk arrij  t’u gjej burimin. Për këtë arsye, por edhe për faktin, se shpesh herë ngatërrohet feja me kombësinë, shpërthejnë fyerje për shkak të besimit (si te ky shkrim), mendova se do ishte  gjëja më e mirë, që t’a ftoja autorin në një bashkëbisedim miqësor, duke tërhequr edhe mendimin e lexuesve të tjerë. Ndoshta ia vlen t’a dijë se, unë nuk jam ndonjë specialist i çështjeve fetare dhe as ndonjë besimtar i “thekur”. Unë jam thjesht një shqiptar i besimit ortodoks, që nuk më vjen mirë kur dikush, qoftë dhe nga padija, le më nga pasioni, më mohon identitetin tim shqiptar, vetëm e vetëm se unë mbaj të varur në qafë  kryqin, simbol i besimit tim.

Dhe këtë bashkëbisedim, le t’a fillojmë duke cituar autorin:

- “Vihet re, se tek shqiptarët ortodoksë dhe tek shqiptarët pa identitet, që shtiren si ortodoks, të ketë shenja superioiteti dhe vetëkënaqësie boshe. Këtë "zotësi" e patën një pjesë e shqiptarëve, që s'e ndërruan fenë në kohë lufte.
Këtë "zotësi e patën grekët", që s’e ndërruan fenë. Këtë "zotësi" vazhdojnë t;a tregojnë shqiptarët, që ju bëhet lavazh truri apo shpëlarje truri nga propaganda greke dhe nga "mirë-qënia e modelit grek”.

Tani po pyes qetësisht: - Çfarë kupton autori me emërtimin “shqiptarë pa identitet, që shtiren si ortodoksë”?

Po qe se the shqiptar, i ke cituar të gjithë elementët  thelbësorë të identitetit dhe nuk ka vend për diskutime.  Aq më tepër, kur flet për shqiptarë autoktonë në trojet e tyre dhe që origjinën e tyre e përmendin qysh nga  …koha e Homerit.

Të tillë janë p.sh, shqiptarët e besimit ortodoks me banim në bregdetin himarjot, prej nga e kam edhe unë origjinën.

Unë jam shqiptar dhe jam i besimit ortodoks,  e do apo nuk do dikush, identiteti im është shqiptar. Besimi im fetar, është një element i dorës së dytë i identitetit tim.

Identiteti im shqiptar, nuk do të pësonte asnjë ndryshim edhe po të isha mysliman, katolik, bektashian, budist etj etj. Ashtu siç unë nuk ndryshoj fare, nëse vesh kostum ngjyrë gri, apo ngjyrë kafe.

Identiteti nuk përcaktohet nga besimi, aq më tepër që në Shqipëri, si besimi kristian së pari, dhe ai mysliman së dyti, janë të ardhur shumë vonë. Kur erdhën në vendin tonë këto besime, identiteti i kombit tonë kishte epoka që  ishte formuar. Ishim dhe jemi shqiptarë dhe më pas u bëmë  shqiptarë kristianë e shqiptarë myslimanë.

Sepse dihet, që janë shqiptarë edhe shqiptarët myslimanë, katolikë, po aq sa janë edhe shqiptarët ortodoksë.

Bile mund të ndodhë, që të kesh identitetin shqiptar edhe pa patur shtetësinë shqiptare dhe pa banuar brenda kufijve shtetërorë të Shqipërisë.

Diku, autori përmend edhe tolerancën fetare që egziston në Shqipëri. Por në këtë pikë, unë jam dakort me z Artan Fuga, i cili thotë se, në Shqipëri janë besimtarët e tre feve që jetojnë në harmoni me njëri- tjetrin dhe jo fetë e tyre. Fetë, në vetvete, nuk janë tolerante ndaj njëra-tjetrës. Historia e besimeve e ka vërtetuar këtë. Por në Shqipëri, shqiptarët, duke qenë në thelb paganë, kanë pranuar besime të ndryshme, pa u bërë asnjëherë “fetarë të thekur” të ndonjë besimi. Në këtë kontekst, edhe këtu duhet kërkuar dhe gjetur burimi i formulës atdhetare, “Feja e shqiptarit, është shqiptaria”.

Sigurisht, bashkë me burimin  e atdhedashurisë.

Ç’do të thotë: -“që shtiren si ortodoksë”? Ortodoksia është një degë (në qoftë se mund të shprehemi kështu) e një feje, e cila së bashku me katolicizmin, protestanizmin etj, përbëjnë fenë kristiane dhe njerëzit që i kryejnë ritet fetare sipas  normave të ortodoksisë, quhen  besimtarë ortodoksë. Se sa thellë është rrënjosur në ndërgjegjen  e njerëzve që ushtrojnë besimin ortodoks vetë feja ortodokse, kjo varet nga shumë faktorë. Por gjithsesi, duke patur një vjetërsi të madhe jetese në trojet tona, në raport me fenë myslimane, p.sh, duhet të pranojmë se është rrënjosur te besimtarët e saj, pak më shumë se feja tjetër e ardhur në Shqipëri me pushtuesin, te besimtarët e saj .

Fakti tjetër që krishtërimi erdhi si një fe e shtresave të shtypura, duke inspiruar shpresën për një jetë më të mirë në atë botë etj etj, në raport me faktin që feja tjetër ishte thjesht një fe e pushtuesit, mos kujtoni se nuk është parë nga populli.

Çfarë nënkupton autori me fjalët : “shqiptarë që iu bëhet lavazh truri”?

Unë dëshiroj që kjo shprehje të jetë një lapsus. Thjesht një lapsus, sepse  nuk mund të shprehesh me një fyerje të tillë për një pjesë të popullit tonë, vetëm e vetëm se në vend që të shkojë të falet në xhami, vazhdon të falet në kishë?

Ashtu siç është falur shekuj e shekuj më parë, ashtu siç janë lutur e falur edhe paraardhësit e artikull-shkruesit, para se ata të ndërronin rrugën e vendlutjes apo të vendfaljes. Dhe askush nuk i akuzoi ata, për “tradhëti perëndie”.

Por le të vazhdojmë të lexojmë  më tej:

- Shqiptarëve, që mendojnë se janë më të zotë nga fakti i të qenit ortodoks, duhet t'iu kujtojmë:
“Se zotësia për ruajtjen e ortodoksisë, i takon Turqisë dhe strategjisë së saj për të patur aleatë, për të ndarë më mirë territoret e Bizantit.”

Epo tani duhet të ndalojmë pak dhe të bisedojmë shtruar me autorin, dhe t’i themi se:

- Ortodoksët nuk mburren se janë më të zotë, pse janë ortodoksë, por ata krenohen që të parët e tyre nuk e braktisën krishtërimin. U vranë e u prenë me pushtuesin, por as u dorëzuan dhe as fenë e ndërruan. Jetuan të varfër, por të lirë në vendet e tyre, besuan te Zoti i tyre, por më shumë besuan te shpata e tyre. Një këngë e viseve të mia thotë: “Ndihmona papë ndihmona/se kemi vetë ikona.” E pra, kaq “fetarë” të mëdhenj ishin, sa që edhe Papës së Romës, i kërkonin armë dhe jo …ikona.

Po kjo është temë më vete.

Të kuptojmë një gjë. Kur lindi dhe u përhap, feja kristiane ishte një fe unike, një e vetme, e pa ndarë në sekte ortodokse e katolike, unite apo protestante. Populli ynë është ndër të parët popuj të botës, që e pranoi krishtërimin. ”Kemi 2000 vjet krishtërim”, - dokumenton Moikom Zeqo.

Ndarja e kristianizmit në katolikë dhe ortodoksë, nuk është as meritë dhe as faj i popullit tonë. Kjo ndarje erdhi, si pasojë e shizmës (ndarjes) kristiane në vitin 1050. Dhe kjo ndarje vazhdoi disa shekuj, mos mendoni se u bë brenda një dite dhe brenda një ore.

Pse kjo “vijë ndarëse” kaloi mespërmes Shqipërisë, nuk është faj i kombit tonë.

Prelatët shqiptarë, u përpoqën për bashkimin e dy rrymave fetare, por kjo ishte jashtë fuqive të tyre. Ndoshta është vendi, që të citojmë se, edhe Heroi ynë Kombëtar, Gjergj Kastrioti, i përkiste sektit unit të kristianizmit, por ja që edhe ai, ndonëse bashkoi popullin tonë në luftë kundër osmanëve, ishte i pafuqishëm për të ndikuar në unifikimin e krishtërimit.

(Ashtu siç ishte paravendosur fati lindor i Shqipërisë në Jaltë nga Stalini e Çurçilli dhe jo nga “dyfeqet me gjalmë” të partizanëve.)

Zotësia  për ruajtjen e ortodoksisë, nuk është e Turqisë, por është e popujve në tërësi dhe e popullit shqiptar në veçanti.

Turqia mund t’i sundonte më mirë popujt e pushtuar, po t’i kishte edhe brenda kuadrit fetar të saj. Ku ishte leverdia e Turqisë p.sh në Himarë, kur Himara nuk i paguante taksa dhe as i dërgonte djemtë e saj ushtarë me Turqinë. Përkundrazi, radhët e armikut të Turqisë, Venedikut, ishin të mbushura me djemtë e Himarës.

Po të qe për Turqinë, do të ishte e lumtur që çdo kishë të bregdetit, t’a bënte xhami. Për këtë erdhi vetë Sulltani, por desh la lëkurën nën shpatën e Damian Himarjotit. Ndaj u detyrua të njihte venomet e Himarës, qysh në vitin  1492.

Ku është merita e Turqisë dhe çfarë strategjie pati për të lënë disa krahina si Himara, Mirdita, pellgu i Korçës etj etj, me besimin kristian, në një kohë që myslimanizoi  gati gjithë Shqipërinë. T’a kemi të qartë miku im, nuk i la turku, por nuk ua ktheu dot besimin. Po të duash e vazhdojmë këtë debat me argumenta historikë dhe do të bindesh se turku e pësoi me këto krahina, ashtu si dhelpëra me rrushin. Si mposhti dot dhe nuk i ngau më tej.

Por le të vazhdojmë më tej, me citime nga artikulli:

- Një numer jo i vogël manastiresh, janë ndëtuar gjatë periudhës turke. Shumë kisha katolike, janë shndërruar në kisha ortodokse, kjo nën bekimin turk. Duke vrarë dhe djegur së gjalli priftërinjtë katolikë, një pjesë e popullsië u kthyen në ortodoksë, nga mungesa e priftërinjëve katolik. Shuarja e fesë katolike kryesisht tek shqiptarët, kishte si qëllim humbjen e identitetit të tyre, zhdukjen e gjurmëve të së kaluarës, shuarjen e e kujtesës se gjallë.

Unë do t’i lexoja me vëmendje këto që shkruan autori, po qe se do të shoqëroheshin me dokumenta. Psh: Kur, ku u vranë dhe u dogjën të gjallë nga ortodoksët priftërinjtë katolikë, se unë për vehte, as e kam dëgjuar dhe as e kam lexuar gjëkundi?

Cila kishë katolike në Shqipëri, u shndërrua në kishë ortodokse?

Shuarja e fesë katolike …kishte si qëllim humbjen e identitetit të tyre…etj etj.(sic)

Më sqaro më mirë, se nuk e kuptoj. Ortodoksët shqiptarë me identitet shqiptar, të cilët luftuan dhe u prenë e u vranë me turkun, për ruajtjen e këtij identiteti, paskan vrarë e prerë shqiptarët katolikë me identitet shqiptar, me qëllim që të shuanin identitetin shqiptar? Dhe këtë identitet shqiptar, e ruajtkan vetëm shqiptarët e besimit mysliman dhe jo ata të besimit ortodoks. Kështu?  E po, kjo është një gjë pa kuptim miku im. Unë mund të të citoj një numër të madh heronjsh të popullit tonë, të besimit ortodoks, të cilët luftuan dhe u vranë, krahë për krahë me shqiptarët katolikë e shqiptarët e besimit mysliman, në viset e banuara nga shqiptarë të besimit katolik.

“Dërgon Gjoleka xhevap/ Vaso Kolagji bajrak/…Na kërkon Shkodra imdat(ndihmë)/ Të luftojmë me Karadak/ Se ia kanë bërë çark…,. thotë një këngë e fshatit tim, për një hero të fshatit tim Pilur i Himarës, me besimin ortodoks, i cili bashkë me Zenel Gjolekën me besimin mysliman, shkuan dhe u vranë në zonën katolike të Shkodrës, krahë për krahë me trimat e Malësisë së Shkodrës, për ruajtjen  e vatanit dhe jo të …ortodoksisë, nën hien e flamurit të kuq. E pra, tek e kuqja e këtij flamuri është edhe gjaku  i heronjve shqiptarë me besimin ortodoks.

Unë, me një ndjenjë krenarie do të rrija  e do të citoja armatën e madhe të atdhetarëve, dijetarëve, luftëtarëve e heronjve shqiptarë me besim ortodoks, të cilët kanë  luftuar, punuar e rënë për atdhe, krahë për krahë me vëllezërit e tyre shqiptarë të besimit katolik e mysliman.

Për tjetrën, më duket se të thashë se, .. feja nuk është identike me identitetin e  kombit tonë. Kjo e para.

E dyta, ndarja e “zonave të influencës “ kristiane në ortodokse dhe katolike, u përcaktua nga shizma dhe jo nga…priftërinjtë ortodoksë dhe ca më pak, nga pushtuesi  turk. Çfarë merite i njeh autori këtij pushtuesi turk, për ruajtjen e …ortodoksisë shqiptare?

Thelbi qëndron pak më larg. Autori ngatërron ortodoksinë me… Greqinë.

Ortodoksia nuk është Greqia miku im.Nuk është as Rusia apo Sërbia. Të thuash këtë, do të thotë t’u bësh një nder këtyre shteteve. E pra, një nder të tillë nuk duhet t’ia njohim as Greqisë, as Rusisë dhe as Sërbisë. Sepse realisht, nuk u takon.

Vendi ynë është nga të parët, që përqafoi krishtërimin dhe që me gjithë furtunat ku kaloi, apo që kaluan përmbi të, nuk e braktisi tërësisht, por e ruajti atë pavarësisht se një pjesë e popullit, për arsye pragmatiste…apo dhe të tjera, përqafoi myslimanizmin.

Nuk duhet t’jua njohim këtë nder, pavarësisht nga simpatia apo antipatia që ka autori për këto shtete. Pavarësisht nga marrëdhëniet, që këto shtete kanë patur dhe vazhdojnë të kenë me vendin tonë.

Besimi ortodoks p.sh në zonën e bregdetit, është  mbajtur edhe  para vitit 1822, kur u krijua shteti grek.

Ortodoksinë në Shqipëri, nuk ia njohim për meritë Greqisë apo Sërbisë që citon autori. Autori citon edhe numrin e vezirëve shqiptarë në shërbim të perandorisë osmane, madje edhe me njëfarë mburrjeje, si me thanë, shihni sa të zotët kemi qenë ne shqiptarët nën Turqinë. Ja si shprehet autori:

- Postet shqiptarët dhe kryesisht Qyprillinjtë, i morën kur u vunë në konkurrencë me sllavët. Qyprillinjtë fituan luftën me Poloninë dhe arritën të vendosin rregullin në një perandori që po ishin shqiptarë. Shqiptarët filluan të provonin të mernin pjesë në pushtet, atëherë kur të tjerët po degjeneronte. Pushtetin shqiptarët e fituan me forcë dhe nuk iua falën. Kështu 27 vezirë do të ishin shqiptarë. Shqiptarët filluan të provonin të mernin pjesë në pushtet, atëherë kur të tjerët po dështonin.

Le t’u referohemi dokumentave! Një nga pashallarët e parë të Turqisë, biles nga më trimat, ishte dhe  ish-jeniçeri me origjinë shqiptare nga Baderi, Ballaban Pasha.

Ishte ky ish-jeniçer, i cili i pari u ngjit në muret e Kostandinopojës me jatagan  në dorë, dhe nën shikimin e sulltanit, nguli në bedenat e kësaj kalaje europiane dhe kristiane, flamurin e osmanllisë.

Sulltani e shpërbleu, duke i vënë tujet e pashait mbi supe.

Atëherë unë pyes: -Kush nga lexuesit ndjehet krenar me këtë emër pashai?

Ai realisht ishte trim, ai triumfoi aty ku humbën të tjerët, dhe s’dihet se sa “triumfe” të kobshme do të arrinte në jetën e tij, sikur mos t’a shtrinte të vdekur nën muret e Krujës së rrethuar edhe prej tij, pushka e  trimit Gjergj Aleksi.

Shqipëria ka patur shumë pashallarë në shërbim të Turqisë. Shqiptar ishte edhe ai Pashai që rrethoi Vjenën, shqiptar ishte dhe ai pashai që shtypi kryengritjet popullore  në një vend, dhe ai pasha që preu, dhe ai pasha që vrau, që dogji e shkatërroi popuj e vende. Po i deshe, janë të shkruar me emër e mbiemër dhe origjinë, te Libri i Eleni Kocaqit “Albanët e famshëm nëpër mijëvjeçarë”. Po deshe, mos fillo të këndosh këngën e Ali Pashë Tepelenës, sepse sa herë e dëgjoj, më vjen të …marr rrugën për Janinë.. dhe të shkoj e të hedh një trëndafil te vendi ku mbyti Frosinën, apo të nisem drejt Mesollongjit, te shkëmbi nga u hodhën gratë e vajzat e Sulit. Jemi që jemi, hajde vemi bashkë në Hormovë, atje ku…i biri i Hanko kapesë/Jua bëri me të pabesë/ Vrau gjashtëqind e pesë.

Miku im, këta vezirë e pashallarë, u ngritën aty ku u ngritën, duke shkelur e hipur mbi male me kufoma të popujve të ndryshëm. Koston e kësaj karriere, do t’a paguante një ditë Shqipëria. (S’di pse, ndërsa shkruaja këto radhë, befas më shkrepi në mendje mendimi se mos vallë ’13 e ndëshkoi Shqipërinë me copëtim, edhe për “trimëritë” e pashallarëve të shumtë të Turqisë me origjinë shqiptare. (Ky është një mendim i beftë i imi dhe jo një argument. Ky vetë ka nevojë për argumentim, por unë shpresoj në mirëkuptimin tuaj për këtë citim).

E pra, tujet e këtyre pashallarëve le të rrinë mbi supet e tyre, e jo të kornizojmë flamurin me fijet e mëndafshta të tyre. Ndotet gjaku nga këto tuje, miku im. 

Te ngjyra e kuqe e këtij flamuri miku im, është edhe gjaku i ortodoksëve shqiptarë, që kanë luftuar me armë në dorë, përkrah vëllezërve të tyre të besimit mysliman. Dhe unë të siguroj, që ata nuk e kanë parë njëri-tjetrin, as nga kambanorja e kishës dhe as nga minareja e xhamisë. Ata e kanë parë njëri-tjetrin vëllazërisht, drejt e në sy.

Drejt e në sy të ftoj edhe unë të më shikosh në këtë bashkëbisedim, ku ti përpiqesh të më imponosh njëfarë ndjenje “turpi”, nga të qënit tim i besimit ortodoks, thua se kërkon të më ftosh të ndërroj fenë.

Shqipëria miku im, ka patur aristokracinë e saj, fisnikët e saj, kontë, dukë, viskontë, kalorës, dhe jo bejlerë, agallarë e pashallarë.

Unë nuk po të citoj Faik Konicën e famshëm, që thoshte: “Unë jam i vetmi bej i krishterë” dhe i thoshte Mithat beut, që edhe ai të ndërronte fenë e të kthehej i krishterë,si të parët e tij.

- S’do më kuptojnë shqiptarët, - i gjegjej Mithat  Frashëri zemërvrarë.

Mua nuk më vjen turp nga besimi im, përkundrazi. Mos m’a merr për mburrje, por unë jam shqiptar dhe pastaj ortodoks, që nuk e kam ndërruar besimin tim kristian.

Në qoftë se ti,  ke argumenta të më bindësh se pse mua duhet të më vijë turp nga besimi im ortodoks, m’i paraqit dhe pasi të më bindësh, unë do të vij me ty në xhami.

Por ndërkohë, unë po të pres tek porta e kishës dhe po i lutem Zotit tim edhe për ty.

Si e ka emrin Ministri?

Në një nga këto ditë, ndërsa po notoja nëepër detin e internetit, vetëtimthi më shkuan sytë te një shkrim, që diçka thoshte për një ministër turk, i cili paska bërë një vizitë në Kosovë dhe që i paska kërkuar ministrit kosovar që ata, kosovarët pra, të ndryshonin tekstin e historisë që  mësohej nëpër shkolla, sepse në atë libër historie, “vëllezërit turq” quheshin “armiku turk”.

Unë, si gjithë himarjotët, kam një indiferencë gati skandaloze, për çdo gjë që ka prapashtesën apo “mbiemrin” turk, qoftë ky mall apo ide e prodhuar dhe e nxjerrë për shitje.

- “Ti qenke Turqi hesapi, ç’pret më…”, themi ne, kur duam të tregojmë përbuzjen tonë, për dikë që nuk ha pykë evrope. Kjo është arsyeja, që nuk i kushtova shumë rëndësi edhe këtij lajmi të lexuar kalimthi, madje edhe me njëfarë bezdisjeje. Madje, as emrave të ministrave. Si nëpër mjegull lexova se, ministri kosovar kishte një emër … diçka si rrëmujë, apo si i thonë në turqisht: “Gjullurdi hesap”. Ndaj nuk i kushtova rëndësi edhe emrit të tij. Se për emrin e turkut, as që morra mundimin t’i hidhja sytë.

Gabim, do të thuash ti. Gabim bëra, them dhe unë. Se ja, tani që më duhet, s’më kujtohet fare emri i Ministrit të Kosovës. Kam një javë që e kërkoj e s’po e gjej. Prandaj e botoj dhe këtë shkrim, në rast se ndonjë lexues ia di emrin, të m’a dërgojë me e-mail.

Kështu pra, ndërsa bëhesha gati të klikoja me mausin kapërcimin e faqes, fotografia e ministrit turk, dalë në konferencë shtypi me ministrin kosovar, më shtangu në vend.

- Por unë  e njoh këtë turk, - më vetëtiu në mendje. Unë këtë diku e kam parë.

Që diku e kam parë, kjo as që diskutohet fare. Ja ai shikim gati arrogant, komandues, gjysëmpjerrtas. Ja ato buzë të shtrënguara, urdhëruese.

- Ku e kam parë, ku e kam parë? - po vrisja mendjen, kur befas  më vetëtiu në kujtesë Torviolli.

- Hë - thashë me vete, - e gjeta! Po ky është Ali Pasha i Torviollit more. Ju betohem që ai është. Ja, ai shikim e ato buzë urdhër-nxjerrëse. Mungon vetëm mjekra e mustaqet, dhe çallma domosdo. Dhe pasi u mendova pak, pranova  me vetvehten kompromisin që: 

- Ose është Ali Pasha i 1444-ës, që ia mbathi nga Torviolli, duke marrë edhe haremin e tij, ose do të jetë ndonjë nip a stërnip i tij.

Shpjegim tjetër, as ka dhe as do të gjeni dot.

Do thuash ti, ku e mbaj mend unë Ali Pashanë e Torviollit, kur atë as që e kam parë ndonjëherë, as të gjallë e as të vdekur? Biles, as varrin s’ia di ku e ka, dhe as në ka apo jo një të tillë.

A, këtu ndaloni pak dhe më dëgjoni mua. Po me vëmendje ama. Nuk ka himarjot që të mos e njohë Ali Pashanë, jo thjesht si bojë njeriu, por edhe me rrudhat e ballit, apo me atë cenin e të puliturit të syve. Tëpkë si ky nipstërnipi i tij, që erdhi në Kosovë. 

Në kujtesën e Himarës, është gdhendur me të gjitha  linjat ky pasha Turqie. Dhe sebep për këtë, është bërë ajo ditë e largët e 29 qershorit të vitit 1444 në Torvioll, dhe Anton Linjërosa, kapedani që u printe himarjoteve në këtë betejë. Që t’a dini dhe ju, ja si ka ndodhur kjo punë:

- Në datën 28 Qershor 1444, një ditë para betejës, në orët e prag mbrëmjes, Ali Pasha dërgoi një delegacion te  Skënderbeu. 

Skënderbeu s’kishte ngenë e tyre, megjithatë i priti jashtë çadrës, bashkë me disa kapedanë të ushtrisë së tij. Në mes tyre u ndodh edhe prijësi himarjot, i cili që nga Lidhja e Lezhës, nuk i qe ndarë asnjë ditë Skënderbeut.

Kryetari i dërgatës turke, mori fjalën dhe i kërkoi Skënderbeut të ulte armët, sepse Padishahu do t’a falte dhe si shpërblim, do t’a emëronte pasha në ndonjë guvernë të tij.

Pa do t’i jepte tituj e grada, rroba e rrogë, si dhe disa skllave të kolme si pela shale, që t’i shalonte përmbi shalë kur t’i ndizej gjaku. Biles Ali Pasha, nga haremi i tij i kishte sjellë nja pesë a gjashtë pela të tilla shalëgjata, shalëjashta, si dhuratë a si shkëmbim për shpatën dhe për flamurin që do të dorëzonte.

Skënderbeu u zemërua dhe desh e zuri me shqelma bythëve të dërguarin e Ali Pashës, i cili shpëtoi vetëm se ia mbathi me vrap. Por kur ktheu kokën më pas,  Skënderbeu pa i habitur Anton Linjërosën, i cili mbante barkun me dorë dhe i përulur mbi gjunjë, ishte bërë flakë i kuq nga shtrëngimi i dhëmbëve .

- Ç’ke more?- e pyeti gjithë merak Skënderbeu, sepse kujtoi se mos e kishte zënë barku. Dhe kjo i duhej, t’i sëmureshin kapedanët në prag të betejës!

Antoni bëri t’i përgjigjej, por sa hapi gojën, shpërtheu në një të qeshur që s’pushonte e s’pushonte dot. Skënderbeu u qetësua dhe buzëqeshi lehtas. E po, s’qenka gjë e keqe mendoi me vete dhe ia përsëriti pyetjen Antonit, por më butësisht.

- Po ja, – trokëllitën disa guriçka fjalësh, mes gurgullimës së lumit të të qeshurit - si tha ai? Ato pelat…

Unë ju them se të qeshurit është sëmundje ngjitëse, që të zë menjëherë. Këtë e vërteton edhe fakti se, Skënderbeu dhe kapedanët e tjerë rreth tij, u sëmurën menjëherë pas këtyre fjalëve. Por duket që u shëruan shpejt, sepse u futën në çadër dhe vazhduan punën. Ndërsa i shkreti Anton, mori rrugën për te shokët e tij, duke qeshur. Ec e qesh, ec e ndalo dhe u gjend mes shokëve, si ura e ndezur në mes turrës së druve të thata. Flaka e të qeshurit shpërtheu në qiell dhe s’dihet si do vente puna, po të mos kishte ardhur urdhëri i Skënderbeut që ushtria të flinte, se të nesërmen kishin betejën.

Të nesërmen, atë ditë zulmëmadhe të 29 qershorit të 1444, atë ditë që “luanët komandonin luanë” (siç do shkruante Barleti mote më vonë), shqiptarët nuk pritën të mbaronte rreshtimi tradicional i ushtrive, por sa panë  çallmat turke, harruan që mund të përdoreshin dhe harqet e shigjetat, u sulën me shpata zhveshur. Thua se kishin mote që e prisnin atë çast dhe kishin frikë mos e humbisnin. 8 mijë kalorës e 7 mijë këmbësorë kishte Skënderbeu, përballë 25 mijë ushtarëve të Ali Pashës. Biles ky raport bëhej më i thellë, po të shtosh faktin se nga 8 mijë kalorësit që kishte, 3 mijë i kishte lënë nën komandën e Hamza Kastriotit, fshehur në kodrat e pyjet pas shpinës së Ali Pashait.

Por trimat s’kishin kohë t’i numëronin, se në Torvioll s’kishin shkuar të mësonin arithmetikë. Kishin shkuar të …shkruanin historinë. Atë histori, që mote e mote më vonë, do kërkonin t’a ndryshonin nja dy ministra, që unë s’ua di as emrin.

I pari sulmoi Stresi me krutanët dhe bashkë me të  himarjotët, të prirë nga Anton Linjërosa, që ishin në krahun e majtë të tyre. Djem të rinj, që mund të mbanin malin mbi supe e jo më të mos vinin përpara turqit, që nuk e prisnin këtë furi sulmi.

Djem të rinj, që me një të goditur shpate, çanin më dysh kalin e kalorësin bashkë.

- Me dorë more, me dorë! – sokëlliu në mes të betejës Antoni, duke çarë mes turqve me dy shpata nëpër duar. Thirrja himarjote: “Me dorë”, ka kuptimin kape armikun nga fyti, jepi nja dy pëllëmba para se t’a ndash më dysh me shpatë. Të dëgjosh këtë thirrje nga kapedani yt, i cili sokëllin në mes të armiqve, tek vret e pret me dy shpata në duar, edhe më i dobëti të jesh, a i plagosur, a i sëmurë, do sulesh trimërisht me shpatë në dorë dhe vetëm hasmin do kërkosh. Të tjerat i di Zoti vetë.

Po ja, që në mes të luftëtarëve himarjotë ishte edhe një djalë i ri, i cili s’kishte marrë pjesë në asnjë luftë. Djalë i porsa fejuar. Hokatar si gjithë himarjotët, por që s’e dinte se në luftë, vetëm shakatë s’kanë vend. Nga që s’e dinte, dhe nga që i kish mbetur ndër mend ajo puna e të dërguarit të Ali Pashait te Skënderbeu dhe oferta e tij, (epo djalë i porsa fejuar, de) ia ktheu  kapedanit të tij me një shaka djaloshare, me zë të lartë, që të dëgjohej mirë:

- Pse me dorë more kapedan? Dëftona ku i ka ato…pelat Ali Pashai, se e dimë vetë më pas…

Ata  himarjotë që e dëgjuan qeshën, por të qeshurit në luftë, është si gjumi në dëborë. Të mpak e të dobëson dhe të ul edhe vigjilencën. Këtë moment e shfrytëzuan veteranët turq, që nisëin të sulmonin pikërisht luftëtarët që qeshnin. Dhe nisën të bien njëri pas tjetrit himarjotët, kush i shpuar ne gjoks me heshtë e kush i prerë në brinjë me shpatë. Kapedani vuri sokëllimën, kur pa se i binin trimat si gjethet në vjeshtë. Mblodhi veteranët e tij në  ballë të një fronti dhe, ndonëse u gjend i rrethuar, sulmoi  mbi turqit siç dinte vetë. S’dihej si do të kishte shkuar fati i himarjotëve, po të mos sulmonte në atë kohë Hamza Kastrioti në shpinë të turqve. Turqit u mutua, se nga rrethues që ishin, gjendeshin të rrethuar. Por përvoja i kishte mësuar, se një ikje me rrëmujë do të thotë vdekje. Ndaj nisën të bëjnë rezistencë.

- Merrni hak! - u dëgjua sokëllima e kapedan Antonit, merrni hak. Një me njëqind t’a merrni hakun.

Kjo ishte fjala e fundit që dëgjuan himarjotët nga kapedani i tyre. Se më pas e gjetën me dy heshta të ngulura në trup e me dy shpata në duar, në mes të një grumbulli kufomash turke. Bashkë me dhjetë himarjotë  të tjerë. Vrarë e prerë dhe ata. Pranë njëri-tjetrit. Gati sup më sup.

Kur u mblodhën të vrarët, u pa se pas krutanëve të Kastriotit, himarjotët kishin humbjet më të mëdha. Rreth 13% e forcave, kishin rënë në luftë. Shumica te ajo kodra e vogël, ku bëri shakanë ai djali i ri. Atë shakanë për ato pelat shalëgjata e shalëjashta të Ali Pashait. Për pelat e haremit, të cilat mbetën në fushën e luftës, se Aliu s’pa nga iku për vete.

Të nesërmen, pasi u  përcollën me nderime për në pavdekësi trimat e rënë, filloi festa e fitores. Këngë e valle, siç i dinë dhe siç i duan luftëtarët fitimtarë. Skënderbeu priste e përcillte me urime e përgëzime, kapedanët e luftëtarët e dalluar, kur një grup himarjotësh  u ngritën në valle, për qejf të tyre. Apo për nder të kapedanit të tyre, të rënë në atë luftë. U bënë dy rreshta me nga shtatë veta, të kapur sup më sup. Si dy vargmale pranë e praën. I pari tundi shaminë, sikur i bënte shenjë Zotit që të shikonte e të dëgjonte dhe ia mori këngës:

“Demave o demave.

O ho hoooo..”, ndërhyri i dyti me një zë më të fortë

“De o demave, o të Shqipërisë”

Nuk lëvizi mali i Korabit. Lëvizi grupi i valltarëve të rreshtit të parë, e një hap më pas edhe rreshti i dytë. Lëvizën me një hap të ngritur, gati gjysëm metri nga toka. Lëvizën duke kënduar:

Demave të Shqipërisë

S’u shpëton lop’ e Turqisë

Shumë himarjotë që rrinin e dëgjonin, pas vargut të dytë të këngës, duke e kuptuar instiktivisht se ku do të dilte këngëtari te vargjet e tjera, dhe duke kujtuar të qeshurin e kapedan Anton Linjërosës, atë natë para betejës, u ngritën në këmbë dhe formuan grupe të tjera  valltarësh. Pa nisën t’a ngrinin një oktavë më lart zërin te vargjet:

Ali Pasha, lopa plakë

Po t’u kruajt, eja prapë.

Në fakt, vargun e fundit, edhe Barleti, edhe Noli, e kanë ndryshuar në: - “Po t’a mbajti, eja prapë”, por unë që jam kundër korrigjimeve dhe retushimeve, po e jap në variantin origjinal, atë himarjot. Ju, jeni të lirë të zgjidhni kë të doni.

Kjo është e vërteta e betejës së Torviollit dhe e rënies së himarjotëve. Por në projekt, tekstin e historisë që ai nipstërnipi i Ali Pashës së Torviollit i solli atij ministrit kosovar, kjo betejë ishte shkruar kështu:

- Qafiri Skënderbe, pasi tradhëtoi Padishahun atje në Nish, erdhi dhe krijoi shtetin e tij. Ministria e Turizmit filloi të bëjë ftesa majtas e djathtas, që turistët turq të vizitonin Arnautistanin, se me demek, paskësh vende klimaterike dhe që u bënte mirë për shëndet pensionistëve turq. Le që edhe çmimet ishin të lira. Badiava fare.. Kështu shpjegohet, që një grup turistësh turq, hiç mos gjë, vetëm nja 25 mijë veta, të pasur e të bukur, me saze e gërneta, me aparate fotografie e kamera, u nisën për në atë vënd të nëmur nga Allahu. Skënderbeu doli dhe i priti te ajo fusha e Torviollit, dhe pasi pinë kafen e sabahut ia nisi lojës së tavllës me Ali Pashanë. Si hileqar që ishte, ia fitoi të gjitha lirat Ali Pashës të urtë dhe të drejtë, si vetë Allahu.. Por ja, që më pas Skënderbeut, i vajtën sytë te mikja e zemrës së Aliut dhe  paturpësisht ia kërkoi për  një natë.  Aliut i ra të fikët nga turpi dhe e nisën me urgjencë për në Stamboll. Vetë Padishahu, që u informua nga lajmet e televizionit, dergoi helikopterin e tij personal.

Arnautët, shumica e të cilëve ishin fshehur pas gurëve e drurëve, të armatosur me kallashë të rrëmbyer nga depot e ushtrisë, u sulën mbi turistët turq dhe pasi i masakruan me breshëri, nisën t’u merrnin dhe rrobat e trupit. Pa nisën edhe të vriteshin me njëri-tjetrin më pas, kur zunë rob ca turiste turke, ezmerka të njoma. Qafiri Skënderbe, i donte të gjitha për në haremin e tij, por ja që për një esmerkë topolake, e kundërshtoi direktori i Hotel Turizmit të Himarës. I varfëri direktor, për sevdanë që pati, se e pagoi me jetë nën shpatën gjakatare të  bukëshkalit  Skënderbe… etj etj.

E pas kësaj, ne s’na ngelet gjë tjetër, veçse kokëulur të psherëtijmë: “Lum a mjerë ne, për këtë Hero Kombëtar!”

Të kuptojmë një gjë bashkë, unë s’e kam problem edhe sikur të japin një variant historie të tipit të mandarionëve kinezë si: “Ali Pashai shoqëronte për pushime në Liqenin e Pogradecit, gruan e njëqindekatërmbëdhjetë të Padishahut, e cila ra në dashuri me mjekrën e bardhë të Pashait… etj etj.” Vardha historitë rozë.

Mua personalisht, nuk më shqetëson fare si është projekt-historia, që nipstërnipi i Ali Pashës i solli ministrit kosovar me atë emrin e ngatërruar dhe të harruar, diçka si rrëmujë, apo si i thonë turqish:-“Gjullurdi hesap”. Po i pëlqeu ministrit, le t’a marrë.

Unë nuk e pengoj në rrëmujën apo gjullurdinë e tij.

Sepse ministri vetëm sa do t’a lexojë historinë, edhe atë, në rast se di të lexojë.

Ministri nuk bën dot histori. As ministri kosovar dhe as ministri turk.

Historinë e bëjnë ata, që dinë të bëjnë histori.. 

Si Anton Linjërosa me shokë, në Torvioll.

Të tjerët…le t’i fryjnë curubabes.

Por mua më duhet emri i ministrit kosovar patjetër, se dua t’i nis një e-mail.

Jo more jo, s’kam ndërmend t’a pyes nëse dhe atij i solli peshqesh ndonjë pelë shale, shalëgjatë e shalëjashtë.  Po i solli, le t’ua shohë hajrin (a sherrin) vetë.

Unë dua t’a pyes ministrin, se mos vallë te ai palo projekt-ndryshim historie, ka ndërmend që të ndryshojë gjë edhe ndonjë varg të këngës himarjote, kënduar në fushën e Torviollit.

Se atëherë ka punë me mua!

Ballëpërballë.

Në Torvioll.

24.09.2011

Aty ku s’jam…dërgoj zemrën time

      

Një koment mbi një shkrimin tim të botuar në një gazetë, i bërë nga poeti Sabit Rustemi dhe i lexuar me vonesë, më vuri në dijeni për disa mesazhe të nisura drejt meje, fatkeqësisht me një adresë të gabuar e-maili. Mesazhet nuk mbërritën kurrë tek unë, por përmbajtjen e tyre e dija dhe e prisja. Ishte konkretizimi i një premtimi dhe i një dëshire për një vizitë në Gjilan, në kuadrin e një aktiviteti letrar.  Kjo ftesë më gëzoi, sepse më dëshmoi që  nuk kam gabuar në zgjedhjen e miqve të mi. Dhe një telefonatë e Bardhi Maliqit atë moment, m’a përforcoi më tepër këtë  konkluzion. Por nuk di pse, ndërsa mbyllja telefonin, m’u kujtua dhe një ngjarje që më ka ndodhur para disa vitesh dhe që unë po jua tregoj.

…Pas botimit të një vëllimi poetik, në televizionin lokal dhashë një intervistë, e cila u ritransmetua disa herë, duke rritur në këtë mënyrë shikueshmërinë. Shpresoj të mos e ketë rritur shumë bezdinë që sjell gjithmonë ritrasmentimi dhe sidomos, i një interviste poetike. Nejse, nja një javë pas ritransmetimit, në pallatin tim, ndërsa po shkoja drejt ashensorit, shoh se në pritje të  tij, ishte dhe një zonjë e re me një fëmijë rreth tetë ose nëntë vjeç. Fëmija, porsa më pa mua, ndaloi të lëvizurit me vend e pa vend nëpër korridor dhe më nguli sytë, duke shoqëruar ecjen time, me një habi që nuk e fshihte dot. Pastaj iu afrua nënës së tij dhe duke e tërhequr nga mënga, pa kurrfarë takti e pyeti: - O ma’! Ky xhaxhi, mos është ai poeti?

Unë i  vrenjta vetullat kur dëgjova cilësimin “xhaxhi”, pasi dihet që për vehten time kam një tjetër konsideratë, më djaloshare. Kjo ishte arsyeja që nuk i përshëndeta fare, por e ëma e fëmijës (fatmirësisht), duket që nuk e dëgjoi  këtë fjalë. Porsa ktheu kokën, më përshëndeti si një triumfatore, pasi sipas mendimit të saj dhe unë po bëhesha dëshmitar, që i biri na qënkësh një gjeni. Domosdo që gjeni do të ishte, përderisa mbante mend që unë qënkësha  një poet në qytetin tonë …të  vogël. I biri me siguri do të bëhej ose Ajnshtajn, ose Moxart. Për Shekspir apo Pushkin, as të mos e mendoja fare.

Dihet që çdo nënë, te fëmija i saj sheh një gjeni të ardhshëm. Çdo fjalë që bëlbëzon, do të ketë ndonjë kuptim të madh, do të jetë ose ndonjë formulë shpëtimtare, ose ndonjë sentencë filozofike. Madje edhe atëherë, kur përmes lotëve, i thotë troç edhe shkoqur: “Mami, i laga bebelinot.”

Kjo është arsyeja që kjo zonjë, mysafire te një komshie e imja, ndërsa më shihte mua me bisht të syrit triumfalisht, iu drejtua të birit: - Po more bir, ky është ai poeti që shkruan për…Për kë shkruan ti? – m’u drejtua mua, pastaj pa pritur përgjigjen time vijoi ligjëratën drejt të birit…. -Ë ë ë, po, ë, shkruan për Skënderbeun, për malet, për detin….

Unë nuk e ndërpreva që t’a kundërshtoja dhe as u habita për morinë e temave që më faturoheshin, pavarësisht se mua, as që më kishte vajtur mendja  ndonjëherë për to. Dihet që gratë e bukura, kanë gjithmonë të drejtë dhe isha kaq i mënçur, sa që të mos e kundërshtoja. Por ja që fëmija i saj nuk ishte  mjaftueshëm i mençur, pasi pa takt ia ndërpreu fjalën:

- O ma’! Po unë di që poetët kanë vdekur. Pse ky është i gjallë?

E ëma u hutua për një moment, pastaj pasi e kapi të birin nga veshi, më kërkoi ndjesë për fjalët pa takt të tij, të cilat me siguri, ndonjë shok i lig ia kishte mësuar aty në shkollë, sepse familja e saj kishte shumë respekt për poetët dhe se në shtëpinë e saj, i kishin të gjitha librat e mia dhe i lexonin familjarisht….

…dhe siç e kishte zënë, do thoshte se poezitë e mia i lexonin bashkë me Ungjillin ose me Kura’nin, por veshi i zgjatur i fëmijës, po më dhimbte mua më shumë se atij vetë, ndaj ndërhyra:

- Zonjë, lëshoja veshin fëmijës, se ai s’ka faj. Është shoqëria jonë, që i respekton dhe i vlerëson poetët vetëm …pasi vdesin….

Kjo histori m’u kujtua, ndërsa mbyllja telefonin celular, i ulur para kompjuterit dhe një trishtim më kaploi të tërin. Trishtim për faktin se, kisha hyrë në një pyll të dendur problemesh administrative dhe shkurret nëpër to, më pengonin në ecjen drejt ftesës së shumëpritur dhe të dëshiruar. Trishtim edhe për faktin  se, nuk do t’i thosha dot Gjilanit se sa të madhërishëm qenë bijtë e tij. Ata, të thjeshtët, miqtë e mi.

 Doja të shkoja dhe t’i dëshmoja Gjilanit, shpirtin vullkanik të Sabit Rustemit, përherë në aktivitet. Me një llavë vargjesh, që s’ka të reshtur. Shpesh herë, poezitë e tij më ngjajnë si ca shpërthime vullkanike të befta, me ca  metafora që të bien nga lart si shkëmbinj të zjarrtë  vullkani në shpërthim. Nuk ke frikë mos të shtypin, sepse të zjarrtë siç janë, të shkrijnë të tërin e të bëjnë pjesë organike të llavës së tyre.

Doja t’i flisja për shkrimet kritike të Nexhat Rexhës, të shkurtëra, si hardhi të krasitura në këtë prag dimri. Do të vijë pranvera dhe do gjelbërojnë këto hardhi, ku do të piqen ditët, si vile rrushi. Dhe pranë tyre, do bëhen dasmat e do pihet verë, do jeshilojnë vargjet e rreshtat. Kemi vërtet nevojë për këto krasitje, në këtë harbim krijimesh.

Duhet të mburret Gjilani me Albina Idrizin, me oqeanin e saj shpirtëror human. Unë nuk di të ketë Gjilani det, por te Albina Idrizi, unë shoh vërtet një oqean. Vargje të tilla si:…unë jam nënë, ndaj fal dhe atë që s’falet…, të trondisin me dimensionin e tyre të pakufi. Vargje të tilla ndalin edhe kohën. Dhe s’di pse, më kujtohet  ajo fjala e  urtë e viseve të mia…trimi të fal…

E kam të vështirë të flas për Miradije Ramiqin, për kufirin që ndan poezinë me pikturën te ajo. Po kush ka thënë vallë, se kufiri mes oqeaneve matet me metra. Edhe miljet detare, janë pak për to.

Nuk e kam parë kurrë Gjilanin, por me siguri do të jetë i bukur. Do të jetë i bukur, përderisa ka të bukur bijtë e tij.

Unë nuk e di sa i vlerëson ky qytet poetët e tij, por unë do t’i thosha se, poetët janë lavdia e një kombi. Monumentet e tyre, kombit ia dedikojnë. Dhe këta poetë e duan Gjilanin dhe m’a prezantuan edhe mua, të bukur e të dashur. Aq sa të më vijë keq e të trishtohem me pamundësinë time për të shkuar aty.

Por edhe në qoftë se nuk shkoj unë, po dërgoj zemrën time, si një pulëbardhë krahëlagur nga stërkalat e Jonit dhe po ju them:

- Unë mburrem me miqtë e mi gjilanas. Krenohu dhe ti Gjilan me bijtë e tu!

11.10.2011

Kadaresë: Një urim për ditëlindjen…

nga Gjirokastra*

- Poetët dhe profetët, kanë shpesh herë një fat të ngjashëm. Ndërsa pranohen dhe përshëndeten nga e gjithë bota, rëndom ndodh, që të mohohen nga vendlindja e tyre. Arsyet për këtë janë  të shumta dhe të ndryshme, por gjithmonë larg predikimeve të profetëve dhe krijimeve të poetëve.

- Kështu i ndodhi Jezu Krishtit.

Ndërsa gjithë njerëzimi e përshëndeti dokrinën e tij kristiane, duke e pritur në mënyrë festive në çdo predikim dhe duke përqafuar masivisht fenë e tij, çuditërisht vetëm fshati i tij i origjinës, Nazareti, nuk e priti, nuk e pranoi dhe nuk e mbështeti.

Jo vetëm kaq, por kur fshatrat e tjera fqinje u kthyen në fenë kristiane, nazaretasit refuzuan totalisht përqafimin e kësaj feje.

Gjysma e botës u bë kristiane, por jo Nazareti.

- Kështu i ndodhi përafërsisht edhe Ismail Kadaresë.

Ndërsa gjithë bota e qytetëruar e pranon gjenialitetin e tij, e bën anëtar të Akademive më famoze në botë, e propozon për çmimin Nobel, i jep çmimet më prestigjioze në letërsi, çuditërisht nga atdheu i tij, nga bashkëkombasit e tij, artikulohen kundër tij sulmet më monstruoze. Nga njerëz të dështuar të letrave, nga shtetarë pa dinjitet, nga smirëzinj e gjithfarësoj të këtij kallëpi.

Madje edhe nga qyteti i tij i lindjes.

Vërtet që këta janë pak, por gjithsesi janë.

- Por duhet të pranojmë se Ismail Kadareja, është më me fat se Jezu Krishti.

 Sepse qyteti i tij i lindjes, edhe nëpërmjet këtij aktiviteti, shpall botërisht se e do dhe e nderon birin e tij. Ky aktivitet i sotëm, është edhe një deklaratë publike e qytetit të Gjirokastrës, se ai po vendoset në pozicionin e mbrojtjes së birit të tij.

- Dhe mua, në emër të Klubit të ‘’Krijuesve Jonianë’’ të qytetit të Sarandës, s’më ngelet gjë tjetër, veçse, duke i uruar Kadaresë: -Edhe njëqind vjet të tjera!- ju drejtohem juve  me përgëzimin:

- Të lumtë moj Gjirokastër!

*- I ftuar nga Shoqata ‘’Miqësia’’, Qendra e Medias ‘’Obelisk’’, me partner Shkollën e Mesme të Përgjithshme ‘’Asim Zeneli’’ Gjirokastër, të cilët organizuan në mjediset e  Hotel ‘’Çajupi’’, veprimtarinë–kokteil: -“Një urim për ditëlindjen’’, në kuadrin e 75 vjetorit të gjeniut të letrave shqipe, Ismail Kadare, në emër të  shoqatës  ‘’Krijuesit Jonianë’’ të qytetit të Sarandës, përshëndeta veprimtarinë me fjalën e mësipërme.

PËRMBAJTJA

PJESA E PARË
Kur qanin kuajt e Akilit
Jan Kukuzeli nuk ka kënduar… labçe
Në Himarë, ku dhe Zoti vjen i ftuar…
Gjenerali i këngës labe
Vazhdimi i një bisede të lënë në mes…
PJESA E DYTË
Sa e bukur është gjuha jonë!
Shenjtërimi i shtëpive tona…
Xhelal Tosku ecën nëpër …tym
Të flasësh për betimin e rremë
Poezia e një romani Drenusha që lëpin plagët
1. E dashuruar në diell
2. Nën hijen e kullave…luftohet ndryshe
3. Shenjtëria e Fjalës
Bohem i …dashurisë
Qytetaria e një poezie
Dionis Kola dhe dilemma midis prozës dhe poezisë
Trëndafila dashurie mbi akull
Epoka që verbon poetët
Historia që s’duam t’a lexojmë
PJESA E TRETË
Si t’a vras vëllain?
Ortodoksët shqiptarë  janë …shqiptarë
Si e ka emrin Ministri?
Aty ku s’jam…dërgoj zemrën time
Kadaresë: Një urim për ditëlindjen…