HESHTJA E MITIT DHE MENDIMI I NJERIUT

 

Nga Timo Mërkuri

Miti i Dedalit, arkitektit të labirintit të pafund dhe shpikësit të krahëve prej dylli, me të cilët doli nga labirinti ku mbahej rob së bashku me të birin, Ikarin, është një nga legjendat më të thella të mitologjisë greke,jo pse ajo përmban përmasa heroike, por për përmasën njerëzore të gabimit dhe vetëdijes. Ai është një njeri i urtë, mjeshtër i përkryer, që ndërton simbole, por s’mund të shpëtojë nga ato që vetë ka ndërtuar. Ai është babai që kërkon lirinë, por humbet të birin në atë fluturim drejt diellit. Është njeriu që e sfidon burgun me mendjen e tij, por mbetet i burgosur në kujtesën e fajit dhe heshtjes.

I-.Poezia “Dedali” e Robert Martikos nuk është një rikthim mitologjik, por një zbritje filozofike dhe artistike në përmasën e brendshme të mitit, duke e zhveshur nga madhështia epike dhe duke i veshur një heshtje njerëzore.

1.Që në vargun e parë, poeti e rimodelon mitin nga një kënd më racional dhe më tragjikisht njerëzor:

" Guri i labirinthet ishte i drejtë.

Koridoret që ndërtoi -pa gabim“

Kjo nuk është vetëm një metitë mjeshtërie, por një përgatitje për paradoksin: edhe perfeksioni teknik mund të jetë burg. Labirinti nuk është vetëm një strukturë hapësinore, por një figurë e ndërgjegjes njerëzore, rrugë të mbyllura, kthesa pa dalje, ku njeriu endet jo për të dalë, por për të kuptuar veten. Dhe vetë Dedali s’e ndien fillimisht pendesën, por:" diçka tjetër më të thellë“ ku kjo “diçka tjetër” është zëri i brendshëm që s’e artikullojmë dot, por që ndiejmë si një zhurmë në shpirt. Në mit, Dedali arratiset, por në poezi ai arratiset për të kuptuar se liria fizike nuk përbën shpëtim. I ndërton krahët për fluturimin, por nuk e shpëton dot djalin.( s'ka rëndësi gabimi i tij rinor , fluturimi entusiazt pranë diellit , që i shkroi dyllin me të cilin qenë ngjitur krahët). Rëndësi ka çfarë vjenmë pas — një nga kthesat më të fuqishme filozofike:

" Ndërsa ai ra më butë.

Jo në det, por në humnerën e vetë"

 duke u krahasuar me të birin, Ikarin që ra dhe u mbyt në detin Egje. Poeti këtu na tregon se humnera nuk është më e jashtme. Është brendësia e një mendjeje që e kupton se jo gjithçka mund të shpëtohet me dije dhe shkencë. Kjo është hija sokratike që bie mbi shpikësin: sa më shumë di, aq më shumë e ndjen tragjedinë e mosmjaftueshmërisë njerëzore.

2.Martiko ndërton një poezi që nuk zhurmon me figura të forta, por me një stil të qetë, thuajse monastik. Ai e sjell Dedalin jo si një figurë të heroike apo shpikësi të ditur, por si një njeri të plakur, që nuk flet më për artin:

" por ai nuk fliste më për mermertë e statuja,

as për fluturimin"

Dritat që i kishin ndezur frymëzuar, tani ishin bërë vetëm kujtim. Ai nuk pret më “vela të bardha,” sepse shpresa ka ndryshuar formë. E gjithë poezia ka një ndriçim të përmbajtur mesdhetar, një dritë që më parë ishte liri, por tani është plagë:

" por sepse dritën e ndritshme të Mesdheut

se shihte më si shpëtim"

Këtu, artistikja dhe filozofia shkrijnë kufijtë. Skena e fundit, Dedali që vështron lindjen jo për të parë, por për të mos harruar, është një pikturë e heshtjes ekzistenciale. Është një “heshtje pas dritës,” ku arti s’është më stoli, por përsiatje.

Në poezinë e Martikos, Dedali nuk është më ai i mitit: ai është një njeri i sotëm, që ndërton sisteme të përsosura, por nuk shpëton dot nga pasojat njerëzore të tyre. Ai është një mendje krijuese, por edhe një zemër që bart fajin. Ai nuk e mallkon dritën, por e sheh me një sy tjetër, një sy që ka parë përtej.Sikur ka një qasje me shkencëtarët që prodhuan bombën atomike në SHBA por firmosën një dokument që të mos përdorej në luftë, por as kjo nuk i shpëtoi dot nga ndërgjegja e tyre. “Dedali” është një poezi e urtësisë së vonuar, një elegji për ata që kanë ditur të fluturojnë, por jo të harrojnë.

II-Robert Martiko shkruan “Dedalin” jo për të rikthyer një mit të vjetër, por për të rindërtuar, në kohën tonë, heshtjen e një njeriu që ka ditur të ndërtojë gjithçka — veç shpëtimit të vet. Kjo nuk është vetëm histori e një arkitekti të lashtë, por rrëfimi i brendshëm i çdo njeriu modern që ka qenë mjeshtër i formave, por i pasigurt në përmbajtje. Poezia vjen si një psherëtimë e vonuar — jo për atë që ndodhi dikur, por për atë që ndodh sot, kur edhe liria duket një iluzion prej dylli, i shkrirë në dritën e vet.

Martiko i flet kohës sonë, një kohe që lavdëron saktësinë teknike, por rrallë ndalet në zhurmat e brendshme:

“Guri i labirintit ishte i drejtë.

Korridoret që ndërtoi — pa gabim.”

Kjo përpikmëri, kjo bukuri e pamëkatshme, ngjan me strukturat që ndërtojmë sot — në teknologji, në ideologji, në art — por që nuk na japin paqe. Dhe kur gjithçka përfundon, fillon pikërisht ajo që s’mund të ndërtohet: reflektimi. Aty ku mendja hesht dhe zëri vjen nga një thellësi që nuk e shpjegon dot:

“Ende jo një pendesë ndiente—

por diçka tjetër, më të thellë,”

Martiko i flet një epoke që fluturon, që përparon, që sfidon qiellin — por ai nuk e shikon qiellin si rrugë shpëtimi. Ai sheh pasojën. Fluturimi i të birit, humbja, rrëzimi, janë plagët që njeriu modern i mban brenda, duke e parë veten në pasqyrë jo si fitimtar, por si i mbijetuar. Dhe Dedali, që ra jo në det por:“në humnerën e vet”bëhet shëmbëlltyra jonë më e qartë: ajo që na dhemb nuk është dështimi, por kuptimi i tij. Martiko nuk kërkon të na trishtojë. Ai na përgatit për qetësinë e re, për heshtjen si vetëdije, për të mos pritur më anije shpëtimi nga lindja:

“por sepse dritën e ndritshme të Mesdheut

s’e shihte më si shpëtim.”

Në këtë poezi, ai s’na fton të fluturojmë — por të shikojmë përpara me një sy të kthjellët, që e ka njohur edhe dritën, edhe djegien. Është një thirrje e qetë për ta kuptuar lirinë jo si arratisje, por si përballje me veten. Dhe për këtë arsye, kjo poezi nuk është e kohës së kaluar — por një dritë e ftohtë për kohën tonë.

III-Në poezinë “Dedali” të Robert Martikos, miti nuk qëndron më në lartësinë e largët të kohëve heroike, por zbret në përditshmërinë e njeriut që ka humbur fjalën dhe ndjenjën e dritës. Martiko nuk e përdor mitin për të ngritur një madhështi të re, por për ta shndërruar atë në një reflektim të thellë filozofik e poetik, të heshtur e të dhimbshëm. E reja që sjell kjo poezi në poetikën shqipe nuk është thirrja, por përmbajtja; nuk është shpërthimi, por kujtesa; nuk është epika, por vetmia. Kjo është një poezi që nuk kërkon të ngjitet, por të ndalet — në një port, në një mëngjes, në një kujtim.

Risitë që sjell kjo poezi në poetikën shqipe:

1. Martiko nuk risjell thjesht figurën e Dedalit si legjendë, por si shprehje të një gjendjeje njerëzore të përhershme: mjeshtëria e përkryer, që përfundon në heshtje dhe vetmi. Këtu miti bëhet mbështetje për të shprehur një të vërtetë të thellë: njeriu mund të ndërtojë labirinte pa gabim, por nuk ka fuqi mbi humbjen dhe mbi brendinë e vet:

“Korridoret që ndërtoi — pa gabim.

Një punë e pastër,

tamam siç i pëlqente atij.”

Por menjëherë pas kësaj përpikmëri, vjen zhurma e brendshme, ajo që s’e rregullon as dija, as logjika, as arkitektura. Dhe këtu poezia kthehet në filozofi. Martiko nuk e artikulon, por e ndien me fjalë të thjeshta një pyetje që i përket filozofisë ekzistenciale: Ç’vlerë ka përkryerja kur njeriu s’mund të shpëtojë?

“Ende jo një pendesë ndiente —

por diçka tjetër, më të thellë.”

2. Në vend që ta vendosë Dedalin në piedestal, Martiko e zhvendos në një qytet të vogël në Itali, ku ai nuk flet më për krahë, as për labirinte. Poezia nuk rrëfen më një legjendë, por një heshtje të përditshme, një rrëfim të brendshëm, një prani pa zë:

“Që atëherë e shihnin të heshtur,

në një qytet të vogël në Itali.”

Kjo është mënyra si miti zë vend në kohën tonë: jo më me shpata dhe hyjni, por me fytyrën e një burri që s’flet më për artin, sepse ka parë përtej tij. Shtoi kësaj faktin që miti nuk flet më për Dedalin pas mbytjes së Ikarit dhe ndjen dimensionin që i jep poezisë Martiko.

3. Në fund të poezisë, drita e Mesdheut — ajo që zakonisht përfaqësonte shpëtimin, lirinë, gëzimin — kthehet në një ndriçim që s’jep më shpresë. Poeti shkon përtej dritës, dhe kjo është një kthesë artistike:

“por sepse dritën e ndritshme të Mesdheut

s’e shihte më si shpëtim.”

Është një varg i rrallë, i qetë dhe therës. Kjo nuk është mohim i dritës, por një mënyrë tjetër e të parë; është mosbesimi i një njeriu që ka parë edhe bukurinë, edhe humbjen. Kështu, Martiko vendos dritën në një nivel të ri poetik: dritën si kujtesë, jo si premtim.

4. Poezia shqiptare është mësuar të ndërtojë figura të mëdha, heronj, simbole. Martiko sjell të kundërtën: një burrë që shkon çdo ditë në port, jo për të pritur dikë, por për të parë drejt lindjes — thjesht sepse ka mbetur aty, në një dritë që nuk e ndriçon më shpirtin. Kjo qasje është e re dhe e guximshme në poezinë tonë.

Në fund, ajo që mbetet nga kjo poezi nuk është fluturimi, por heshtja që vjen pas. Dhe ajo heshtje është më filozofike se çdo fjalë, më mitike se çdo perëndi, më poetike se çdo metaforë.

Robert Martiko nuk shkruan për t’u dëgjuar, por për të dëgjuar. Dhe këtë e mëson më së miri nga Dedali, i cili ra jo në det, por: “në humnerën e vet.” Në këtë humnerë poetike, zëri i tij bëhet më njerëzor se kurrë.

Faleminderit Robert Martiko . Diamant i vogël, prerë me finesë. Urime

 

Sarandë, më qershor 2025

 

DEDALI

Guri i labirintit ishte i drejtë.

Korridoret që ndërtoi — pa gabim.

Një punë e pastër,

tamam siç i pëlqente atij.

 

Por kur ndërtimi mbaroi,

nisi të ndiente zhurma të brendshme,

kur mblidhte dyllë bletësh në guva detare,

nën buçima të errëta dallgësh.

Ende jo një pendesë ndiente—

por diçka tjetër, më të thellë,

kur mbreti e pengoi të largohej nga Kreta.

 

Kishte djalin me vete, ditën që fluturoi.

Nuk kishte rrugë tjetër në qiell.

Dhe djaloshi, siç ndodh me të rinjtë,

u ngrit shumë lart,

u dogj nga dielli që vetë e kërkonte.

Ndërsa ai ra më butë.

Jo në det, por në humnerën e vet.

 

Që atëherë e shihnin të heshtur,

në një qytet të vogël në Itali.

E njihnin për mjeshtërinë e dikurshme,

por ai nuk fliste më për mermerë e statuja,

as për fluturimin.

 

Vetëm përditë shkonte në port,

dhe shikonte nga lindja —

jo se priste ndonjë barkë me vela të bardha,

por sepse dritën magjike të Mesdheut

s’e shihte më si shpëtim.

 

ZBRITJA E PROMETHEUT NGA SHKËMBI

 

 

 Nga Timo Mërkuri

Nuk ka thirrje entusiazte, as hossanara në zbritjen e Prometeut nga shkëmbi te poezia interesante e Roberti Martikos.As flakë që të ndriçojnë, as lavdi që të thërrasë turma në emrin e tij.

Një heshtje është ulur mbi plagët e tij,

një heshtje “që nuk shërohet me lavdi.”

Poezia e Robert Martikos nuk e rindërton mitin për ta madhëruar e hymnizuar sërish heroin,por për ta çliruar nga barra e përjetshme e sakrificës dhe e lavdisë.Prometeu i kësaj poezie nuk është më zjarri që digjet për të tjerët,por hiri që mbart përbrenda një qetësi të re- jo dorëzim, por liri e kthjellët.

“E ç’të bëjë me zjarrin? E dhanë për tym.

S’e deshën për dritë që ndriçon kuptime,

por për natë që përvëlon.”

Një këndvështrim krejt origjinal në çmitizimin e mitit,ku zjarri- dhurata hyjnore e njohjes -shndërrohet në tym enë mjegull që nuk ndihmon për të parë,por për të humbur rrugën.Poeti shfaq një botë, një shoqëri njerëzore që nuk e do dritën,jo sepse nuk e kupton, por sepse i trembet kuptimshmërive që ajo sjell. Kjo është një kritikë e heshtur por therëse:njerëzit shpesh nuk kërkojnë shpëtim,por një çast ngushëllimi të lehtë si ai skllavi që nuk kërkon liri por një pjatë më tepër ushqim. Ky mund të jetë e të quhet me emrin e tij "mjerimi njerëzor", por që sot ajo pjatë gjellë shpesh quhet arritje, përparim, meritë e qeverive etj.

“Njerëzit duan shpëtimtarë për çaste,

jo shoqërues të mendimit të gjatë.”

Kjo është zemra filozofike e poezisë:ajo çka Prometeu solli, bota nuk e pranoi. Jo sepse nuk mundi, por sepse nuk deshi, nuk guxoi të ecte gjatë me atë.Kur etja për liri mbetet sipërfaqësore,edhe prurësi i saj s’ka më ç’të japë. Nuk ka më nevojë për mision. Prometeu nuk largohet me hidhërim, por me një lloj keqardhje, dhimbje që vjen nga kuptimi i thellë i natyrës njerëzore.

Ai zgjedh të qëndrojë “mes gurëve që s’presin lavdi,” larg britmave, larg altarit të heroit.

“Dhe aty, ku nuk i duhej më të mbante barrën e botës,

u bë i qetë- jo i dorëzuar, por i lirë nga etja për të shpëtuar

të eturit për liri të lehta.”

Ky varg i fundit është kthesa e madhe e poezisë. Aty Prometeu bëhet njeri, jo titan. Qetësia nuk është mposhtje, por një formë më e thellë e lirisë: ajo që vjen kur ndalon së luftuari për ata që s’e duan shpëtimin.Është refuzimi i lavdisë për një të vërtetë më të qetë.Prometeu nuk pushon së ekzistuari , ai vetëm ndalon së flakëruari për të tjerët.

Poezia e Martikos nuk është thjesht një rikrijim i një miti të vjetër,por një reflektim mbi njeriun e sotëm,në një kohë kur flakët janë kthyer në tym dhe shpëtimtarët, në kujtime të padëshiruara.

Kjo është qetësia pas zjarrit. Jo harresë. Jo humbje, por çlirimi nga iluzioni.

Por mjerë shoqëria njerëzore që i mohon heronj të tillë.

Urime Robert Martiko për këtë prurje sa interesante aq dhe filozofike e poetike postmoderniste dhe ekzistencialiste sëbashku.

Sarandë, më qershor 2025

 

PROMETEU, PAS ZJARRIT

Nuk zbret më si flakë nga shkëmbi,

as nuk kërkon brohorima.

Nga plagët mbeti jo vetëm mishi,

por një heshtje që nuk shërohet me lavdi.

 

E ç’të bëjë me zjarrin? E dhanë për tym.

S’e deshën për dritë që ndriçon kuptime,

por për natë që përvëlon.

 

Titani u kthye, jo për hakmarrje,

por për të ndjerë tokën — siç është.

S’pritej më të merrte fjalën.

Ai vetë nuk donte më të fliste.

 

Njerëzit duan shpëtimtarë për çaste,

jo shoqërues të mendimit të gjatë.

Ai zgjodhi një jetë më të qetë,

mes gurëve që s’presin lavdi.

 

Dhe aty, ku nuk i duhej më të mbante barrën e botës,

u bë i qetë — jo i dorëzuar,

por i lirë nga etja për të shpëtuar

të eturit për liri mendjelehta.

 

 

 

TREGIMI QË FLET ME GJUHËN E REALIZMIT MAGJIK

 

Nga Timo Merkuri

Kush e përcakton se sa rreshta, faqe apo kapituj duhet të ketë një tregim, novelë apo roman? Askush. Këtë sekret e di vetëm autori. Historia e letërsisë sjell shembuj e modele të ndryshme. Unë preferoj ta quaj tregim. Odise Kote na sjell në tregimin  “Mishi” një satirë therëse që, në pak paragrafë, na hedh në një botë të vogël shqiptare, duke i rënë nga Franca. Në këtë botë barinjsh grotesku i përditshëm fërkohet me absurditetin e përditshëm politik, e ku çdo veprim i vogël ka një jehonë të madhe simbolike e qasje reale. Lexuesi gjendet në terrenin e panjohur të realizmit magjik, ku e folura nuk është ajo që dëgjon e lexon, por mistika e saj. Në këtë tablo të përqendruar si miniaturë e pikturuar me brisk, Xhaxho Jalemi, kryebariu i Rrufinjës, ngrihet jo thjesht si personazh, por si figurë arketipale: një burrë që i druhet kohës moderne siç druhet dhia nga ujku. Miniatura e pikturuar me brisk flet në fakt më tepër se dhjetra analiza e profilizime të bëra në shkrime empirike e studio vegjetuese.

Përmendëm realizmin magjik më sipër, por na duhet të shtojmë se realizmi magjik është ajo mënyrë shkrimi ku magjikja bëhet pjesë e përditshmërisë, përshkruhet me qetësi, pa ndonjë habi të dukshme, thua se është e natyrëshme si p.sh. çelja e një luleje. Pra nuk kemi shkëputje nga realiteti, por një shtresë tjetër e realitetit; me një fjalë bëhet “një lojë mashtruese” ku na serviren gjërat jo si përrallë, por me tonin e natyrshëm të fjalës së zakonshme.

1-Abdurdi i pëllëmbës dhe tronditja patriarkale.

Tregimi nis me një lajm që, për shumicën do të tingëllonte si kuriozitet i pavlerë: Brigitte Macron i ka dhënë një pëllëmbë burrit të saj, presidentit francez. (Mos duhet t'ju kujtoj se edhe Hilari Klinton ja dha një pëllëmbë Klintonit? Apo atë do t'a justifikojnë me fjalët: kishte hake e varfëra, ç’kërkonte ai me atë çupkën Leëinski kur kishte Hilari- Afërditën në krahë). Por nejse, për Jalemin, ky është një alarm, një rrëzim simbolik i hierarkisë mashkullore që ai njeh dhe mbron. Nuk është thjesht një grua që godet burrin në publik, është vetë autoriteti i burrit që pëson një goditje dhe mosveprimi u shndrua në një çarje. Në kokën e Jalemit, pëllëmba nuk është akt, por shenjë; një ogur që i përmbys botën.

Reagimi i tij është absurd dhe tragjikomik, por tipik i burrave të zakonit shqiptar: therr një milore. Si për të kompensuar për “çnjerëzoren” që sapo ka ndodhur në Paris, ai kryen një rit të njohur, një flijim që nuk i shërben as Zotit, as urisë, por vetë autoritetit të tij të brishtë. Pëllëmba është fyerje imagjinare; therrja; reagim real. Një balancë groteske.

2- Mishi si një mekanizëm autoriteti dhe kontrolli.

Lexuesve mund t'ju kujtohet koha kur me një mish dhuruar "atij që duhej" mund të merje shtëpi, bursë shkolle, punë të mirë, madje edhe të shpëtoje apo të ulje një dënim gjykate. Në këtë tregim mishi i milores bëhet qendra gravitacionale e tregimit. Nuk është më thjesht ushqim, është valutë pushteti, instrument për të mbajtur në këmbë një rend të vjetër. Jalemi nuk ka nevojë për fjalime, për statura zyrtare; ai kontrollon përmes mishit që u jep të tjerëve, copë-copë, si të ishin pjesë të një organizmi, që vetëm ai mund ta mbajë gjallë.

Pjesët e milores i caktohen kujdesshëm personave kyç: mësuesit, infermierit, elektricistit; atyre që i përkasin “shtyllave” të jetës komunitare, por që i nënshtrohen Jalemit për një palë brinjë a kofshë. Ai i njeh, e di se janë “të pa maskuar si vetvetja”, pra të tejdukshëm në lakminë e tyre.

Në këtë ritual mishndarje, nuk ka ndarje të së drejtës, por ndarje të të mirave në funksion të mëkatit, dhe mëkati apo fatkeqësia e vërtetë është të mos jesh pjesë e kësaj tryeze. Këtu, tregimi flet qartë për një strukturë pushteti që nuk ndërtohet mbi ligj, por mbi lidhje personale dhe interesa të vogla; një model klientelist që jeton e lulëzon në shumë hapësira të shoqërisë shqiptare edhe në ditët e sotme. Në fakt sot mishi zëvendësohet me tendera, por kjo është jashtë kontekstit të tregimit.

3- Pëllëmba dhe mishi, dy skaje të së njëjtës metaforë.

Në dukje, pëllëmba dhe mishi s’kanë asnjë lidhje mes tyre, por në mënyrën se si ndërthuren në tregim, ato krijojnë një kontrast të fuqishëm simbolik:

a- Pëllëmba është një akt femëror, i publikuar, që sfidon autoritetin e burrit në një nivel ndërkombëtar, por që e përndjek Jalemin në imagjinatë, gjer në Shqipëri si një kërcënim ndaj autoritetit të tij (burrëror) të përhershëm.

b- Mishi, përkundrazi, është akt burrëror, (antiligjor, korruptiv ) brutal, i njohur, që synon të rindërtojë këtë rend të përmbysur, përmes një gjesti primitive, por efektiv.

Pra, përballë një bote që lëkundet, Jalemi mbrohet jo me ide, jo me fjalë, por me mish, gjuhën e vjetër të autoritetit që ai e kupton më mirë se çdo kushtetutë.

4- Jetimi, syri i pafajshëm.

Në këtë lojë pushteti dhe simbolike, jetimi është i vetmi personazh i pastër. Ai s’kupton gjë nga alarmi për Brigitte Macronin, (as ja ka dëgjuar emrin dhe as di se çfarë është ajo apo çfarë ka bërë,) as nga domethënia e sakrificës së milores. Ai është aty për të mbajtur koshin, për të lidhur këmbët e kafshës, për të ndihmuar. Nëpërmjet tij, rrëfimi na jep një pasqyrë naive, por të vërtetë të popullit që e përjeton pushtetin si fat dhe jo si zgjedhje. Jetimi është metafora e atij që s’ka pjesë në mish, por që mbart gjithë peshën e tij.

Pra, tregimi “Mishi” i Kotes na del se është edhe një mikronovelë plot tension simbolik, një satirë që godet pa zhurmë, por me saktësi. Në pak rreshta, ai na vendos përballë një bote që ka frikë nga ndryshimi dhe strehohet te rituali, (te mishi), te zakoni. Jalemi nuk është vetëm një personazh, por një frymëmarrje patriarkale që reagon kur ndien aromën e ndryshimit në erë dhe përgjigjja e tij është instinktive, primitive, e përgjakur, por efektive.

5.Realizmi magjik i tregimit.

Më sipër thamë se ky është një tregim i realizmit magjik dhe në fakt kjo gjuhë magjike hapet qysh në momentin e parë të tregimit: “Ai u trondit nga pëllëmba që Brigitte Macron i dha burrit të saj…” Ky lajm nuk vlerësohet si titull lajmi i zakonshëm, ai shihet si simbol i një çarje botërore, i një goditjeje që bie në brigjet e Rrufinjës si një rrufe mbi mendjen e kryebariut Jalemi. Pastaj vjen aktualizimi i magjikës: “E troisi… i preu fytin. Tani xhishe… Mishi ka fuqi jetim”. Kjo therje e milores nuk trajtohet si akt kriminal, por si pikë kthese: një flijim që bëhet ritualisht, jo për Zotin, por për të forcuar një rrjet nënshtrimesh me servilë dhe pushtetarë. Është magji, sepse mishin e ndan si magjistari shpërndan bekime.

Personazhet si Jalemi dhe jetimi  shihen nga ky përfytyrim i çuditshëm që pranohet si i zakonshëm: Jalemi nuk pyet pse, ai vepron; jetimi nuk kupton, por devotshmërisht ndjek urdhrat. Kjo heshtje e pakritikuar ndaj absurdit sjell një realitet paralel, aty ku magjikja qetësohet në heshtje.

Është një tablo, jo vetëm lokale, e mbushur me hijen e pushtetit që funksionon përmes “mishit”, aty ku magjikja është jo e dukshme, por e ndjerë, si energji që rrjedh nën sipërfaqe. Tregimi na bart me qetësi mistike një rrëfim të përzier ku çuditshmëria bëhet heshtje, dhe heshtja – pushtet.

Në fund, ky është një tregim që, nën petkun e një satire lokale, çan kufijtë e kohës dhe vendit, bëhet një metaforë universale, në fund të fundit është letërsi që kapërcen kufijtë kombëtarë, letërsi europiane, në botën që has vështirësi të kuptojë se ç’po ndodh me atë.

Sarandë, më 8 Qershor 2025

 

Odise Kote

MISHI

Pëllëmba që Brixhit i dha Macron, e tronditi dhe zemëroi ligsht Xhaxho Jalemin, kryebariun e Rrufinjës. "Të paktën ta kish qëlluar dhjetë vjetê më parë. Tani ai është rritur ca - mërmëriste gjithë kohës pezm e vrer. Hata e madhe!"

- Ma sill atë - drejtoi gishtin, dhe çiraku i vogël jetim i ofroi gurëzmerilin. E troisi shpejt e shpejt bixhakun e brezit dhe fluturimthi iu hodh milores sipër. I preu fytin.

- Tani xhishe - iu drejtua jetimit. Kokën lëre mënjanë për mësuesin, paçanê për kokoroçin e pyjores, zorrët për infermierin e plëncat për elekriçistin.

Jetimi rripte shpejtësi prenë, ndërsa Xhaxho Jalemi i morri njê nga një miqtē në telefon tê ngjiteshin lart në stanin e tij.

- Do vijnë a mos kanë punë Xhaxho - pyeti jetimi në merak teksa po e ujdiste mishin gati për hell.

- Do vijnë, do vijnē se duan të hanë mish. Kujton ti se janë të maskuar si vetvetja? Mishi ka fuqi magjike, jetim, - zgërdhiu dhëmbët Xhaxo Jalemi. Do t'i lënë punët e do të vijnë këtu. Ndonjëherë njeriu e takon fatin pikërisht nê rrugën qê merr për ta shmangur atë.

Ehë, epo mirë, tundi kokën jetimi, pa kuptuar asgjë nga fjalët e tij.

- Po ajo puna e pëllëmbës që flisje në gjumë gjithë natën, ç'qe?

- Atë punë do e çitim për të mirën e popullit, do e çitim, po jepu duarve ...

 

 FRYMA E DHIMBJES QË SHNDËRROHET  NË KËNGË  

 

Nga Timo Mërkuri

Albina Idrizi është një poete që ka zgjedhur të ecë nëpër damarët e fshehtë të shpirtit të gruas shqiptare, duke sjellë nëpër vargje një botë të mbështjellë me dritë të butë, ngjyra të qeta dhe këngë të brendshme. Në poezinë e saj, gruaja nuk është thjesht një figurë, por një urë që lidh kohët, një frymë që bart heshtjen dhe fjalën, një zë që këndon në heshtje, por me zemër. Dimensionet e femrës shpalosen në kohë të ndryshme, si dritë që ndërron sipas stinëve të shpirtit, ndërsa ajo vetë qëndron në qendër, e heshtur dhe melodioze njëkohësisht.

Këtë frymë e ndiejmë fuqishëm te poezia “Mes nënës dhe bijës”, ku në vend të rrëfimit të ndonjë ngjarjeje, poetja na përball me një gjendje të thellë shpirtërore, të trashëguar si një melodi që nuk shuhet, por që përçon tinguj të padukshëm nga një brez në tjetrin. Është një poezi që flet me frymë, jo me zë; që shfaq një përvojë të gruas si qenie e ndërmjetme, e vendosur mes së kaluarës së heshtur dhe së ardhmes që ende s’ka mësuar të këndojë. Nëna, qëndra e këtij triptiku, mban në trupin e saj kujtimin e fjalëve të pathëna të nënës së vet dhe kërkon t’i shndërrojë ato në melodi për vajzën. Në të, heshtja nuk është mungesë fjale, por një mënyrë tjetër e të kënduarit. Ajo, gruaja rri si një tingull që s’ka nevojë për vesh, por për frymë që të dëgjohet. Ky është dritësimi i veçantë që sjell Albina Idrizi: një poezi ku zëri nuk është gjithmonë i dëgjueshëm, por gjithmonë i ndjeshëm. Një poezi që nuk kërkon të flasë fort, por të qëndrojë gjatë, si këngët e vjetra të grave që nuk i ruajti asnjë shkrim, por i mban ende kujtesa e kombit. Dhe melodiciteti i saj nuk është i jashtëm, por i brendshëm; nuk është i gëzueshëm, por i butë, i thellë, njësoj si një këngë që përkëdhel dhe lë gjurmë pa zhurmë.

I- Në këtë poezi impresioniste nuk dëgjohet vetëm një zë, por një rrjedhë e butë frymësh që përshkojnë trupin e kohës: nëna, nëna e saj dhe vajza.

Heroina lirike është si një urë e heshtur mes dy brigjeve: gjyshes që ka kënduar dikur në hije dhe vajzës që kërkon një tingull të vetin. Në këtë mes, gruaja që flet nuk është vetëm një pikë ndalimi, por një rrjedhë që mbart peshë e lehtësim njëherësh. Ajo është vendi ku fryma ndalon për të marrë frymë, ku fjalët e pathëna të brezave bëhen zë i brendshëm. Kjo poezi është vetë urëza, e brishtë dhe qëndrestare, që i jep kuptim kalimit:

“Jam një kapërcell

Dhe ashtu si çdo kapërcell

Kam fije peshe

Kur marr

Kam gurë lehtësimi

Kur jap”

Në këtë kapërcim, nuk ndodh vetëm një shkëmbim fjalësh, por bartje e një historie që rrezikon të shuhet. Fjala merr trajtën e trupit dhe kujtesa bëhet melodi. Gruaja që flet nuk flet vetëm për vete — ajo është zë i shumë heshtjeve të mëparshme, e tingull i një shprese që vjen.

1. Heroina lirike është kapërcelli ku mblidhen kohët, trupat dhe kujtimet. Ajo nuk qëndron thjesht në mes, por është vetë nyja ku fryma shndrohet në këngë. E veshur me fjalët e nënës dhe në përpjekje për të dëgjuar vajzën, ajo mban mbi supe një vijë të padukshme, si damar që lidh tre epoka. Në këtë poezi, gruaja nuk është vetëm urë mes brezash, por një trup që ndien përmes tri jetëve — ajo nuk përfaqëson thjesht ndërlidhjen, por shndërrimin.

Kapërcelli këtu është më shumë se një figurë – është mënyra sesi ndjenja shkon nga njëra grua te tjetra, si ujë i heshtur që merr gjithçka me vete. Ajo thotë “kam fije peshe / kur marr” – fije që lidhen me kujtimet, por edhe “gurë lehtësimi / kur jap” – një dhënie që nuk është thjesht shpërndarje, por ndriçim, zbrazje që shëron. Kështu, poezia bëhet akt i gjallë, jo vetëm për të ruajtur zërat e shkuar, por për t’i kthyer në këngë të re, që frymon në trupin e kohës dhe qëndron.

2. Poetja vendos heroinën lirike jo në një hapësirë konkrete, por në një vend simbolik, aty ku gjithçka vjen për t’u bashkuar e ndarë njëherazi:

“Mes rrënjës dhe lules

Mes tokës dhe qiellit

Mes heshtjes dhe fjalës

Mes vdekjes dhe amshimit”

Këto “mes”-e janë hapësira të pasigurta, të pakonkretizuara që e shtyjnë zërin poetik të kërkojë identitet, pra kemi të bëjmë me dyshime ontologjike të cilat nuk janë vetëm binome poetike, por pole frymëmarrjeje. Ndërmjet rrënjës dhe lules, pra trashëgimisë dhe shpresës qëndron gruaja, një trup i ndjeshëm që mban kohë të kundërta në veten e vet. Ajo është materiali që kapërcen ndarjen mes lartësisë dhe thellësisë dhe drita në këtë poezi është dritë fryme, që nuk shkëlqen me intensitetin e diellit, por me ngrohtësinë e kujtesës.

3.Te vargu “Fryma që endet në mua/ Duhet të dalë melodi/Patjetër” është momenti kur poezia kërkon të bëhet këngë. Fjala “patjetër” nuk është një kërkesë estetike, por një nevojë shpirtërore. Melodia është forma që merr dhimbja kur nuk mund të jetë më heshtje dhe kjo frymë që endet është ajo trashëgimi e padukshme e grave që nuk shkruan dot, nuk kënduan dot. Gruaja (në mes) është e detyruar të jetë kënga që nuk mund të fshihet më.

4. Trupi është kujtesë dhe ritual frymor te varjet: “Bëj çmos të kafshohem/Në vendet e duhura/Të trupit”pse kafshimi këtu nuk është dhimbje, por një mënyrë për ta ndjerë veten të gjallë, e ngjashtme me një pickim që i bëjmë vetes në një moment kur shohim diçka e kujtojmë se jemi në ëndërr. Pra është një formë rituale për të aktivizuar dëgjimin e brendshëm. Trupi nuk është pasiv, por një hapësirë ku ndalet fryma dhe gruaja nuk dëshiron ta dëgjojë vajzën e saj me vesh, por me trup e frymë, një dëgjim total, ekzistencial, visceral-dëgjim të thellë trupor dhe emocional.

5. Pyetja që gruaja i drejton nënës; “Nanë, pyes, ke vallëzuar ndonjëherë / me këngën time?”  është kulmi shpirtëror i poezisë dhe një nyje ekzistenciale që shtrin fije drejt së shkuarës dhe së ardhmes. Ajo nuk kërkon një përgjigje, por një ndriçim: një dëshmi se ajo që ndjen, këndon dhe jeton, nuk është diçka që lind për herë të parë te ajo, por një këngë që ka rrjedhur qysh më parë në heshtje, ndoshta edhe pa u dëgjuar. Nëse nëna ka vallëzuar ndonjëherë me të njëjtën këngë, kjo do të thotë se dhimbja, forca dhe muzika e jetës së saj janë pjesë e një trashëgimie të pashkruar, një përkim i heshtur mes grave që lidhin brezat. Por po aq e mundur është që ky vallëzim të mos ketë ndodhur kurrë dhe atëherë gruaja mbetet e vetme në kërkimin e saj, duke dëgjuar këngën e bijës dhe duke u përpjekur të gjejë jehonën e vet në të. Ajo ndodhet në një udhëkryq të dy zërave: përpara dëgjon të bijën, pas shpreson të dëgjojë të ëmën. Dhe vetë bëhet këngë – një urë mes rrënjës dhe lulëzimit

Prandaj, ajo që mbetet në fund nuk është vetëm kënga e saj apo e së bijës, por një këngë e përbashkët që përmbledh të dyja: një melodi që nuk është trashëguar mekanikisht, por është ndërtuar me frymën e dashurisë dhe dhimbjes, si një dritë që nuk duhet të shuhet në heshtje. Ajo mishëron këngën për ta mbajtur gjallë, që asaj dhe së bijës të mos u mungojë vallëzimi i jetës.

6. Vargu: “Ku janë gjymtyrët e tua, nanë?  është kërkimi për trungun që mund të mungojë. Thirrja:“Ku janë gjymtyrët e tua” nuk është aq fizike, se sa metafizike. Ato gjymtyrë janë prekje, udhëzim, trashëgimi, gjurmë. Pyetja e fundit është një pasiguri: nëse kënga s’është trashëguar, nëse nuk është dëgjuar, nëse nuk është pranuar, atëherë gjymtyrët e nënës janë ndarë dhe mbetet vetëm një trup i tretur në kohë.

Si përfundim mund të themi se kjo poezi nuk shkruhet me fjalë, por me frymë. Këtu Idrizi ndërton një linjë frymëmarrjeje që nuk i përket një individi, por një zinxhiri femëror që rri pezull ndërmjet heshtjes dhe këngës. Në vend të fjalëve me tonalitet të lartë, poetja zgjedh një përqendrim të heshtur mbi trupin, frymën, kujtesën  dhe përmes këtij përqendrimi, poezia nuk gjëmon, por ndriçon. Në këtë aspect vargu “Fryma që endet në mua/Duhet të dalë melodi/Patjetër” mbart thelbin e gjithë poezisë: kënga nuk është zgjedhje, është detyrim shpirtëror. Dhe vetëm përmes kësaj melodie mund të mbijetojë lidhja e shenjtë mes nënës dhe bijës; një frymë që endet, që lëndohet, që ngjitet lart, por që kërkon të dëgjohet përmes dritës.

II- Ka poezi që nuk dëgjohen me vesh, por ndihen me trup. Ato nuk flasin me fjalë, por frymojnë në heshtje. "Mes nënës dhe bijës" e Albina Idrizit është një prej tyre, një poezi që nuk ngrihet për të folur fortë, por ulet për të prekur rrënjët. Është një ligjërim i brendshëm, që kërkon jo dritë, por shteg në errësirën e kujtesës, atje ku dhimbja shndërrohet në këngë.

1.Kjo poezi nuk kërkon të ndriçojë, por të mbijetojë në terrin ku fryma ruhet si kujtim dhe dhimbja bëhet fije që lidh brezat. Nëna nuk shfaqet si simbol, por si trup që ndien, si qenie që bart frymë pa zë. Figura e saj nuk është madhështore, por përkulur, jo për t’u nënshtruar, por për të dëgjuar: “Jam një kapërcell / Dhe ashtu si çdo kapërcell / Kam fije peshe…”. Ajo nuk ecën mbi tokë, nuk fluturon në qiell; ajo qëndron mes dy botëve , një urë që nuk kalon, por që mban.

Kjo poezi është një heshtje që peshon dhe në atë heshtje, gruaja nuk kërkon të dëgjohet, por të kuptohet. Kjo është arsyeja pse ajo nuk bërtet, por pulson në çdo varg. Në vend të jehonës, ajo kërkon rrënjosje; në vend të lavdisë, kërkon mbijetesë në kujtesë, si frymë e pashkëputur që kalon nga nëna te bija. Kështu, poezia nuk lind prej zërit, por prej peshës së zërit që s’u tha kurrë.

2. Gruaja në këtë poezi nuk qëndron në sfond, nuk vjen e hijëzuar nga largësia e miteve. Ajo nuk është një “nënë” që adhurohet si figurë, as një “bijë” që idealizohet. Ajo është një qenie e përfshirë plotësisht në përjetim, në mes të një rruge që nuk e zgjedh vetë. Është një trup që digjet në të dy skajet e jetës, që mbart në vete dy kahje – atë të rrënjës dhe të lulëzimit. Vargjet “Mes rrënjës dhe lules / Mes tokës dhe qiellit” e përkufizojnë më saktë se çdo fjalor: ajo nuk është as një e një e kaluar e largët, as një premtim për të ardhmen, por një urë e tensionuar që jeton për të kaluar frymën. Ajo nuk është vetja, por bartëse e një gjendjeje që qëndron pezull, një ekzistencë që nuk kërkon emër, por kuptim.

3.Fjala në këtë poezi nuk është rezultat i një reflektimi, por i një ndjenje që s’ka ku të shkojë tjetër, përveçse të marrë formën e zërit. “Fryma që endet në mua / duhet të dalë melodi / patjetër”, është ky pohimi i tronditshëm që na e rrëfen domosdoshmë-rinë për të shndërruar dhimbjen në këngë, jo për të treguar, por për të mbijetuar. Fjala nuk është zbukurim, por mbijetesë; dhe kur thuhet “kafshohem”, kjo nuk është metaforë e hijshme, por një akt i vërtetë i përpëlitjes shpirtërore. Trupi kafshohet për të nxjerrë këngën nga gjaku, nga shtypja, nga heshtja që s’mban më njësoj sin ë ato raste kur pickojmë veten për të kuptuar se ajo që shohim nuk është ëndërr. Në këtë poezi, gruaja është një instrument që dridhet; fjala nuk shpiket, por lind prej dhembjes. Dhe kjo dhimbje nuk rrëfehet, ajo këndohet, sepse vetëm kështu mund të përballohet

III-Në poezinë “Mes nënës dhe bijës”, Idrizi sjell një dhimbje që nuk është një gjendje shpirtërore apo emocionale, por një dhimbje me përmasë trupore dhe ekzistenciale, një dhimbje që përjetohet në çdo muskul, në kocka, në gjymtyrë, në heshtje. Këtu nuk është dhimbja që kërkon ta rrëfejë veten, por ajo bëhet strukturë e qenies, si një tingull i mbyllur brenda trupit të gruas. Ajo ndodh në hapësirën midis: dy trupash femërorë, një nënë dhe një bijë që janë njëkohësisht bashkë dhe ndaras, të lidhura jo nga fjala, por nga trashëgimia e dhimbjes së heshtur.

 Në këtë poezi dhimbja nuk shpjegohet drejtpërdrejt, por qëndron pezull mbi vargjet, si një re që pikon pa bubullimë. Kjo dhimbje nuk është thjesht personale, por një dhimbje që gruaja shqiptare e ka trashëguar ndër breza. Progresiviteti i botës së saj shpirtërore ka kaluar përmes luftrash të shumta: me pushtues, me tradita të rënda zakonore, me heshtjen dhe mungesën e dijes. Në përgjithësi gruaja shqiptare është përballur me përpjekje të vazhdueshme për t’i mbijetuar nënshtrimit, për të ruajtur personalitetin dhe dinjitetin e saj. Këto përballje kanë lënë plagë, në trup, por sidomos në shpirt. Por unë ju them se është pikërisht kjo dhimbje e madhe që jo vetëm ka lindur këngën në vargje, melodicitetin poetik, por ka krijuar dhe vetë poezinë. Në fakt Idrizi nuk e përkufizon dhimbjen në mënyrë lineare, ajo e përçon në trajtën e një fryme të pashpjegueshme, një peshë të brendshme që endet ndër gjymtyrë e trup dhe kërkon të çlirohet. Kjo është dhimbje e heshtur, por e domosdoshme për të lindur këngën, njësoj si në vajtimet e moçme të gruas shqiptare, ku dhimbja shndërrohej në art të përjetshëm. Dhe mqse erdhëm të ky tregues unë ju them se kënga popullore shqiptare, ajo isopolifonike apo dhe ajo “majëkrahi” kanë lindur nga shndrimi i zërit vajtimor në këngë. Ju kujtoj se “Kënga Vajtim i  Ajkunës”, këngët e nizamëve etj më së pari kanë qënë vajtime të një dhimbjeje shtypëse shpirtërore, dhe pikërisht kjo peshë dhimbjeje që i shtypte i shndroi ato në këngë që formuan ADN e etnitetit tonë.

Në poezi dhimbja nuk ka zë të lartë, por as nuk hesht. Ajo qëndron në çdo hapësirë midis fjalëve, në çdo frymëmarrje që dridhet në mes të tokës dhe qiellit, si një plagë që nuk gjakos, por digjet përbrenda. Kjo nuk është dhimbja që kërkon të kuptohet me arsye, por ajo që përjetohet në trup, në palcë, në zëra të vjetër grash që kanë qarë, por nuk janë dëgjuar. Ajo është dhimbja që vjen nga brenda “fijeve të peshës,” nga ato rrënjë të thella që nuk kërkojnë dritë, por tokë, heshtje dhe mbijetesë. “Jam një kapërcell / Dhe ashtu si çdo kapërcell / Kam fije peshe…” Këtu gruaja nuk është më një simbol i ngrirë në mit, por një trup që e mban mbi vete peshën e historisë, një urë që, po të jetë nevoja  fundoset për të mbajtur të tjerët. Dhimbja në poezinë e saj nuk është vetëm një temë, ajo është materia që ndërton vargun. Aty ku fjala mbaron, fillon fryma që kërkon të bëhet melodi, që kërkon të shpëtojë: “Fryma që endet në mua / duhet të dalë melodi / patjetër” Ky varg nuk është një dëshirë për t’u dëgjuar, por një nevojë për t’u çliruar. E pamundur për tu thënë me fjalë, kërkon formën e këngës, sepse dhimbja nuk mund të qëndrojë më gjatë pa zë. Fjala bëhet zë që dridhet, trupi bëhet vegël muzikore, dhe dhimbja – këngë. Dhe jo çfarëdo këngë, por një këngë që nuk kërkon duartrokitje, por kuptim. Një këngë që vjen nga e njëjta rrënjë e vajtimeve të lashta, ku gruan nuk e dëgjonin, por ajo këndonte për të mos u shuar.

“Bëj çmos të kafshohem / në vendet e duhura / të trupit / vetëm të dëgjoj këngën e bijës sime” Vetë akti i “kafshimit të trupit” është një vetëndëshkim poetik që bëhet sakrificë për të dëgjuar zërin e vazhdimësisë, të bijës. Aty ndodh kalimi: nga dhimbja tek kënga. Gruaja nuk e fsheh më vuajtjen, por e përpunon dhe e kthen në poezi, në melodinë e zërit të gjeneratës së ardhshme. Pra, pikërisht dhimbja e përthithur në këto vargje është një akt krijimi që shndërron dhembjen në këngë. Aty fjala nuk është më stoli, por plagë. Po aq e përgjakur sa e shenjtë. Gruaja që kafshohet për të lindur një këngë, është një figurë që na çon pas në kohë, në vajtimet ku dhimbja bëhej strukturë e këngës, në mënyrë që të mos harrohej. Sepse ajo çfarë shohim në këto poezi nuk është vetëm ndjesia e peshës së brendshme, por një përpjekje për ta bartur atë drejt shpëtimit estetik. Dhe për ta bërë art.

IV- E kam thënë dhe në shkrime të tjera; Albina Idrizi është tepër shpirtërore në poezi, madje dhe në hapësirën shpirtërore ajo shfaq thelbin e saj, jo elemente dhe pjesë anësore. E tillë është dhe poezia e saj , thelbi i shpirtit të gruas shqiptare që nën peshën e dhimbjes së jetës, për t'i rezistuar trysnisë, e shndron trupin në një instrument muzikor dhe frymën në këngë.

E thënë më qartë, gjatë leximit të poezisë ndjen poeten si grua, nënë dhe bijë që ngulçon në shpirt nga pesha apo thika e dhimbjes, pastaj përulet e kërruset nga kjo dhimbje dhe ndërsa ndjen e mendon se do klithë në kupë të qiellit, ndjen frymën e saj që del si një melodi vajtimi e kënge bashkë. S'di pse por në ato çaste dëshiron të jesh një lis që t'a shoqërosh këngë- vajin e saj me fëshfërimën e gjetheve, si në një iso. Se vetëm lisat kanë atë forcë të shoqërojnë vajin e këngën në një zë gruaje, si zë perëndie.

V-Kjo poezi është tepër melodike, por melodia e saj nuk është ajo e këngëve të gëzueshme që buçasin në festa. Është një melodi e brendshme, që buron nga një dhimbje e heshtur, nga kujtime të mbështjella në përmbajtje dhe ndjeshmëri të thellë. Ajo nuk këndohet, por dëgjohet si një përshpëritje e shpirtit, si një fjalë që vjen nga thellësia e një trashëgimie të pashpallur.

1.Melodia nuk vjen nga rima, por nga mënyra si ndërpriten fjalët, si thithen ndjenjat dhe si flitet më shumë me heshtje sesa me fjalë. Poezia është ndërtuar mbi ritme të thyera, mbi ndalesa që janë më shumë frymë se gjuhë. Vargjet e saj ecin si hapa të kujdesshëm mbi një tokë të brishtë.

2.Tonaliteti është i ulët, intim, i mbështjellë me një përmbajtje që e mban emocionin brenda, si një qenie që ka mësuar të jetojë pa e shpërfaqur dhimbjen. Ky zë nuk ka nevojë të ngrejë timbrin për të qenë i fortë – forca e tij qëndron te ajo që nuk thuhet. Ky është një tonalitet që përcjell qetësi të hidhura dhe pohime të heshtura.

3.Zanoret janë fryma e vërtetë e poezisë. Ato përzihen me ngadalësinë e ritmit dhe zgjatjen e ndjesisë. “a”-ja mbart një peshë të brendshme, “ë”-ja mbyll mendimin, ndërsa “i”-ja krijon ndjesinë e një thirrjeje të heshtur. Ky përdorim i kujdesshëm i tingujve e bën poezinë të tingëllojë si një këngë që del pa u kënduar me zë. “duhet të jetë frymë…”

4.Ritmi është vetë jeta që flet nëpërmjet poezisë; me ndalesat e saj, me ndrojtjen, me fjalët që nuk thuhen dot. Në çdo kthesë të vargut ndien një dridhje, një përpjekje për të folur me kujdes, për të mos e prishur atë që ruhet brenda. Është ritmi i një gruaje që e ka mësuar të flasë me pak fjalë, por me shumë ndjenjë ndaj: “Bëj çmos të kafshohem /në vendet e duhura…”

Kjo poezi nuk është këngë që interpretohet me zë, por këngë e brendshme që dëgjohet vetëm nga ai që ndalet dhe dëgjon me shpirtin e vet. Ajo është një melodi e brishtë që vjen nga përvoja, nga heshtja që fsheh brenda një histori gruaje. Pikërisht aty qëndron forca e saj: në melodinë që nuk është për të dëfryer, por për të kujtuar. Në thelb, kjo poezi këndon pa e shqiptuar këngën. Është një melodi që jetohet, që rrjedh mes frymëmarrjes dhe fjalës, një muzikë intime që u përket atyre që kanë dëgjuar njëherë heshtjen të flasë dhe ajo që është më interesantë është së trupi shndrohet në një instrument muzikor.

VI-Gjetja e këngës si element te kjo poezi dhe me funksionin që i jep autorja është një gjetje sa fine aq edhe e thellë e Idrizit, sepse ajo nuk e trajton këngën si një produkt estetik të gatshëm, por si një proces të dhimbshëm lindjeje, që buron nga fryma, nga trupi, nga memoria. Në këtë poezi, kënga nuk është zbukurim, ajo është një nevojë. Është ajo çka duhet të ndodhë që trupi të mos shpërthejë, që kujtesa të mos vdesë.Në vargjet: “Fryma që endet në mua / duhet të dalë melodi / patjetër”,autorja përfton një domosdoshmëri ontologjike: kënga është mënyra e vetme për të mbijetuar, për të mos u mpirë në heshtje. Në këtë pikë, ajo bëhet pasardhëse e vajit të moçëm, e atij zëri që gratë shqiptare e kanë nxjerrë për shekuj nga plagët që s’kishin ku t’i çonin. Kënga është forma që merr dhimbja kur njeriu shqiptar s’mund ta mbajë më brenda.

Vlera dhe risia e kësaj gjetjeje është se kënga nuk është qëllimi i poezisë, por është rruga për te e vërteta. Nëpërmjet saj, njeriu kalon nga pesha (ngarkesa e dhimbjes) te lehtësimi, nga rrënja te lulëzimi, nga toka te qielli. Ashtu si kapërcelli që lidh nënën me bijën, kënga lidhet me trupin dhe memorien, është ajo që përçon përvojën, heshtjen dhe zërin në të njëjtën kohë.

Kënga te Albina Idrizi nuk është vetëm tingull, është akt i gjallë i kujtimit dhe dëgjimit, është një mënyrë për të kërkuar një nënë, për t’u dëgjuar nga një bijë, për të mos mbetur fjalë e pakënduar. Dhe për këtë, gjetja e këngës, e vendosur aq thellë në tekst, kristalizon gjithë kuptimin e poezisë: një frymë që s’ka paqe derisa të kthehet në melodi,një grua që s’është thjesht figurë poetike, por trup që këndon me gjithë qenien e vet.

VII-Poezia “Mes nënës dhe bijës” nga Idrizi përfaqëson një zë të veçantë dhe risipranues në poezinë shqipe bashkëkohore, duke sjellë një qasje të re estetike, përmbajtësore dhe ndjesore. Risitë që ajo sjell janë të shumëfishta dhe mund të përmblidhen në disa drejtime kryesore:

1.. Risia e parë që bie në sy është mënyra e konceptimit të subjektit lirik. Poezia nuk ka një rrëfim linear, as një narrativë klasike emocionale, por shndërrohet në një ndjesi të përçuar përmes trupit, që rri pezull midis nënës dhe bijës: “Jam një kapërcell / Dhe ashtu si çdo kapërcell / Kam fije peshe / Kur marr / Kam gurë lehtësimi / Kur jap”. Ky lloj përfytyrimi i gruas si një strukturë që bart jo vetëm jetën, por dhe dhimbjen e saj përmes brezave, është tejet origjinal dhe rrallë i përdorur më parë në poezinë shqipe, ku shpesh gruaja ka qenë e paraqitur në mënyrë konkrete, si nënë, si bashkëshorte, si dashuri, por jo si formë metafizike e kalimit të dhimbjes dhe e trashëgimisë shpirtërore.

2. Risia tjetër që sjell Idrizi është melodiciteti i brendshëm, i krijuar jo nga rimat e zakonshme apo metrika klasike, por nga ritmi i frymëmarrjes, nga renditja e zanoreve, nga pauzat që krijojnë tension emocional, që ka qasje me këngën popullore.“Fryma që endet në mua / Duhet të dalë melodi / Patjetër”. Ky lloj ndërtimi i poezisë e afron atë më shumë me muzikën e lirë të shpirtit, ku çdo fjalë është e zgjedhur për peshën e tingullit dhe jo vetëm për kuptimin. Në këtë mënyrë, poezia bëhet jo vetëm një tekst për t’u lexuar, por një përvojë për t’u ndjerë.

3. Në mënyrë novatore, Idrizi kthen këngën në një figurë qëndrore poetike, jo si formë estetike, por si shpërthim i nevojshëm i një dhimbjeje të trashëguar, e ngjashme me vajtimin tradicional: “Vetëm të dëgjoj këngën e bijës sime”,“Nanë, pyes, ke vallëzuar ndonjëherë / me këngën time”.  Kënga këtu nuk është një akt artistik, por një vazhdimësi jetësore, një mënyrë për të ruajtur lidhjen me identitetin, me nënën, me rrënjët. Kjo lloj përqasjeje e këngës si gjuhë e përbashkët femërore ndër breza, e lidhur me kujtesën dhe trupin, është një nga risitë më të thella që ajo sjell.

4. Për herë të parë në këtë mënyrë, trupi nuk paraqitet si objekt i dashurisë apo i dhimbjes, por si mjet i shndërrimit të dhimbjes në art, si një instrument që duhet “të kafshohet në vendet e duhura” për të prodhuar melodi: “Bëj çmos të kafshohem / Në vendet e duhura / Të trupit”.Ky imazh është një nga më tronditësit dhe më origjinalët në poezinë shqipe të kohëve të fundit: vetë trupi si burim i këngës, si shpirt që kërkon të zgjohet përmes dhimbjes. Dhe kështu, poezia shndërrohet në akt ritmik të kujtesës trupore, një poezi e trupit që flet, ndien, kujton.

5. Fjala në këtë poezi nuk vjen me shumicë. Ajo është e matur, e zgjedhur, e ndjerë, sa që të krijohet përshtypja se  ka një stil asketik në vargje, ku çdo fjalë është si një peshore mes heshtjes dhe shpërthimit emocional: “Mes heshtjes dhe fjalës”/“Mes vdekjes dhe amshimit” Përdorimi i antitezave jo vetëm që i jep poezisë një ritëm të brendshëm, por shpreh edhe një filozofi ekzistenciale të gruas shqiptare, që përpiqet të qëndrojë pezull, të mbijetojë, të gjejë kuptim.

Poezia e Albina Idrizit i ka shtrirë rrënjët thellë në traditën shqiptare të vajtimit, të dhimbjes që këndohet, por ajo e risjell këtë trashëgimi jo për ta nostalgjizuar, por për ta aktualizuar. Gruaja në poezinë e saj nuk është viktimë, por bartëse e heshtur e një muzike të lashtë, që tani kërkon të dalë në dritë si poezi moderne, si zë i një brezi të ri që nuk harron kujtesën, trupin dhe këngën si thelbin e vet. Këtu është merita e Idrizit, sjell një poezi që nuk ngjan me askënd tjetër dhe që mbart risinë e rrënjëve të thella që çelin në formën e një lulëzimi të ri poetik.

VIII-Albina Idrizi, me këtë poezi, nuk u flet (kryesisht) grave thjesht si poete, por si bijë, si nënë, si trup që ka mbajtur dhimbjen e heshtur ndër gjenerata. Ajo nuk u thotë të ngrenë zërin, por të dëgjojnë frymëmarrjet e veta; nuk i thërret të shqiptojnë fjalë të mëdha, por t’i japin emër asaj që ka qenë gjithmonë brenda tyre, këngës së pashkruar që ka lindur prej dhimbjes.

Ajo u kujton se janë kapërcella, jo thjesht qenie të vetme, por ura ndërmjet brezash. “Mes nënës dhe bijës / jam një kapërcell”; ky është pohimi i një identiteti që nuk është vetëm personal, por trashëgim i heshtur, ku gjithçka që merr nga e shkuara, duhet dhënë në një formë tjetër te e ardhmja. Dhe kjo formë është kënga, është fjala që del nga mishi, nga plagët.

Idrizi nuk i thërret gratë të jenë të forta në mënyrën maskiliste të fjalës, por të jenë të vërteta: të mos kenë turp nga kujtesa e trupit, nga peshat që u rëndojnë gjymtyrëve, nga heshtja që shpesh është më e thellë se fjala. Ajo e çmitizon dhimbjen, nuk e sheh si një barrë që duhet fshehur, por si burim që ka lindur këngën, si në këngët e moçme që nisin me lot e përfundojnë me zë. Ajo pyet:“Nanë, pyes, ke vallëzuar ndonjëherë / me këngën time”dhe përmes kësaj pyetjeje të butë, por therëse, u thërret bashkë-kohësve të saj :Të mos jenë më thjesht të mbijetuarat e një kohe,por zëdhënëset e dhimbjes së mbartur, të kthejnë trupin e tyre në instrument, kujtesën në melodi, dhe jetën,në poezi.  Sinqërisht kjo është një poezi që nuk kërkon duartrokitje, por një ndalesë të gjatë, një frymë të thellë, dhe një heshtje që e dëgjon. Sepse aty ku fjala bëhet melodi, fillon çlirimi.

IX-Në poezinë europiane, teksti “Mes nënës dhe bijës” i Albina Idrizit gjen një jehonë të thellë te Sylvia Plath, sidomos në poezitë ku trupi femëror bëhet terren i kujtesës, i traumës, i rilindjes përmes dhimbjes. Si Plath, edhe Idrizi shkruan jo për të bërë një art të bukur, por për të dëgjuar këngën që fryma brenda trupit ka kohë që e mban pezull, për ta ndjerë dhe për ta bërë zë.

Poezia e Idrizit, ashtu si te Plath, nuk ndërtohet mbi fabulën, por mbi tensionin mes brendisë dhe shprehjes. Siç thotë Idrizi:“Fryma që endet në mua / Duhet të dalë melodi / Patjetër” kjo është një thirrje e heshtur dhe e domosdoshme, njëlloj si vargjet e Plath. Në të dyja, trupi është më shumë se mishi: është arkivë dhimbjeje, është kujtesë, është instrument muzikor. Te Idrizi: “Bëj çmos të kafshohem / Në vendet e duhura / Të trupit” ka qasje me atë vargun e famshëm të Plath “Nga urna e hirit/ u ringalla me këto flokë të kuqe/dhe i ha burrat si ajër”, veçse Plath është tepër “agresive” dhe e zemëruar ndërkohë që Albina është tepër njerëzore, më e heshtur, më e përmbajtur. Por në këtë përmbajtje ka një qasje moderne që i përngjan poetëve të brezit të dytë modernist evropian, sidomos grave që e kanë rikthyer trupin dhe heshtjen në qendër të poezisë: Bachmann në Gjermani, Marina Cvetajeva në Rusi etj.

Përtej gjuhës, poezia e Idrizit lidhet me ta përmes tonit të ulët që i bie një kënge të vjetër, por që është e vetmja mënyrë për të mos u zhdukur. Dhe kjo është thelbi i poezisë moderne: të flasësh përmes kujtesës së trupit, të rrëfesh atë që nuk rrëfehet me fjalë të zakonshme, të kafshosh veten për të prodhuar melodi. Idrizi nuk imiton askënd. Ajo është bijë e heshtur e një Evrope poetike që ka mësuar të dëgjojë veten nga brenda, ajo është një nënë dhe bijë Kosove që dhe poezinë e krijon nga dhimbja, ashtu si këngën. Sepse ajo është vetvetja.

 

Sarandë, më Maj 2025

 

Mes nënës dhe bijës

Jam një kapërcell

Dhe ashtu si çdo kapërcell

Kam fije peshe

Kur marr

Kam gurë lehtësimi

Kur jap

 

Mes rrënjës dhe lules

Mes tokës dhe qiellit

Mes heshtjes dhe fjalës

Mes vdekjes dhe amshimit

 

Fryma që endet në mua

Duhet të dalë melodi

Patjetër

 

Bëj çmos të kafshohem

Në vendet e duhura

Të trupit

Vetëm të dëgjoj këngën e bijes sime

 

Nanë, pyes, ke vallëzuar ndonjëherë

Me këngën time

 

Ku janë gjymtyrët e tua