NJË KËMBANË QË BIE PËR LIBRIN

 

Nga Timo Mërkuri

Një shkrim i Fatmir Terziut, me titullin “Kush po e ridjeg librin”, botuar më 4 nëntor 2025 në Albanian Post, ka trazuar ndjeshëm ujërat e qeta të mjediseve letrare e intelektuale shqiptare. Ai është bërë biseda e ditës mes krijuesve, kritikëve dhe lexuesve të ndjeshëm ndaj fatit të fjalës së shkruar. Nuk është hera e parë që preken çështjet që ngre Terziu, por është hera e parë që ato marrin trajtën e një kumti të plotë, të ndërgjegjshëm dhe të dhimbshëm njëkohësisht. Në mënyrë të rrallë, autori i ka mbledhur e renditur plagët që prej kohësh prekin letërsinë shqiptare, duke treguar se ndikimi i tyre është aq i thellë, sa mund të krahasohet me tronditjen që solli dikur famëkeqi Plenum i Katërt.

Por ndryshe nga toni i ashpër  polemist, fjala e Terziut vjen e qetë dhe  dashamirëse, si një këmbanë që bie për të zgjuar, jo për të trembur. Ai na fton të kthejmë sytë drejt asaj që po humbasim ngadalë: drejt ndershmërisë krijuese, drejt meritës së vërtetë, drejt respektit për fjalën e mirë. Sepse fjala është si uji që gdhend gurin, e butë në dukje, por e fortë në përjetësi.

Ndaj krijuesit duhet të ndërgjegjësohen e të njohin meritat e kolegut më të mirë; institucionet duhet të lënë mënjanë partitë në krijimtari e të mbështesin atë që çon përpara, artin e lirë, progresiv, që ndriçon shoqërinë. Sepse lexuesi e njeh dhe e do krijimtarinë e arrirë: kemi parë madje edhe në ditët e monizmit se si një libër i mirë, i botuar në tirazh maksimal, shitej më shpejt se buka në dyqane. Kjo është arsyeja pse fjala e Terziut duhet dëgjuar si një thirrje për zgjim shpirtëror- një ftesë për të mos lejuar që mediokriteti të marrë vendin e talentit, dhe që libri i vërtetë të mos digjet më as me zjarr, as me heshtje.

I. Problemet që ngre Terziu

Në shkrimin e tij, Fatmir Terziu flet me dhimbjen e një njeriu që sheh si heshtja po bëhet armë kundër fjalës së lirë. Ai ngre probleme të thella, që prekin vetë zemrën e kulturës shqiptare, dhe secili prej tyre ka peshë që shkon përtej botës së librit, në ndërgjegjen e një kombi. Kur shoqëria nuk e dëgjon më zërin e librit, ajo fillon të humbasë kujtesën e vet shpirtërore dhe atëherë harrimi bëhet forma më e re e vdekjes.

1. Terziu vëren e thotë se letërsia po mbytet nën një frymë autocensure dhe përzgje-dhjeje të kontrolluar. Librat nuk zgjidhen më për vlerën që mbartin, por për përputhjen e tyre me mendësitë apo bindjet e një grupi të caktuar, duke dëmtuar lirinë e fjalës dhe pavarësinë e mendimit. Por liria e mendimit është themeli i çdo kulture të gjallë. Kur ajo cungohet, humbet edhe e drejta për të kërkuar, për të pyetur, për të menduar ndryshe. Pa këtë liri, letërsia kthehet në një jehonë boshe, jo në zë të shpirtit njerëzor.

2. Një nga plagët më të dhimbshme që prek Terziu është ngritja e autorëve mediokër në piedestal, ndërsa zërat e talentuar heshten. Botuesit, mediat dhe institucionet shpesh përkrahin ata që janë afër pushtetit, jo ata që i afrohen së vërtetës. Kështu shkatërrohet ekuilibri shpirtëror i kulturës. Kur letërsia nuk udhëhiqet më nga drita e talentit, ajo humbet forcën ndriçuese që ka për njeriun dhe për shoqërinë. Ngjallja e vlerave të rreme është një djegie e heshtur e librit të vërtetë. Sepse kur e pavërteta ngrihet në fron, e vërteta bëhet mërgimtare në vendin e vet.

3. Terziu me kurajo denoncon mënyrën si politika dhe ideologjitë kanë hyrë në thelbin e botimeve dhe përzgjedhjeve kulturore. Jemi dëshmitarë të faktit se librat shpërndahen dhe promovohen në bazë të ngjyrave politike, duke krijuar një ndarje që i ngjan shumë asaj të kohëve të monizmit. Por kur letërsia përdoret për qëllime politike, ajo humbet misionin e saj fisnik, të jetë ura mes njerëzve, jo muri që i ndan. Kultura nuk mund të jetë shërbëtore e pushtetit, sepse atëherë ajo nuk frymon më për liri, por për bindje.

4. Në vend të debatit dhe leximit të lirë, Terziu sfidon klimën ku librat, idetë dhe autorët që “nuk përshtaten” thjesht harrohen. Heshtja është bërë forma e re e censurës. Por heshtja është më e rrezikshme se ndalimi. Ajo zhduk autorin pa zhurmë, pa gjurmë, dhe krijon iluzionin e një harmonie të rreme. Një shoqëri që hesht ndaj ideve ndryshe, në të vërtetë, po e varros shpirtin e saj krijues.

5. Edhe faktin se  sistem mbyll rrugën e lexuesit të pavarur nuk I ka shpëtuar shikimit të Terziut. Librat e vërtetë nuk  arrijnë në duart e njerëzve, për shumë arsye ndërsa propaganda mbush hapësirat publike me zhurmë për disa libra pa vlerë. Por pa një lexues të lire që të zgjedhë vetë librat, letërsia mbetet vetëm zbukurim. Lexuesi është zemra e librit; kur ai humbet aftësinë për të zgjedhur vetë, humbet edhe drita që libri ka për ta ndryshuar.

II. Rëndësia e problemit që shtron Terziu

Letërsia është fryma që e mban shpirtin njerëzor në lëvizje; pa të, njeriu mbetet trup që ecën, por nuk mendon. Ka çaste kur letërsia, ndjen ethet e një sëmundjeje të padu-kshme. Jo më flakët që dikur përpinin librat nëpër sheshe, por një zjarr i heshtur që djeg nga brenda, përmes shpërfilljes, interesave dhe përzgjedhjeve të fshehta. Pikërisht këtë rrezik e ngre Fatmir Terziu me ndjeshmëri dhe guxim: ai flet për një djegie pa tym, për një shuarje që nuk shihet, por që e ndien çdo njeri që beson te fjala e lirë.

Rëndësia e këtij problemi nuk qëndron vetëm në fatin e një libri apo të një autori, por në frymën që rrezikon të humbasë një kulturë e tërë. Sepse kur mediokriteti ngrihet në piedestal dhe vlera e vërtetë mbetet në hije, nuk dëmtohet vetëm letërsia, dëmtohet vetë ndërgjegjja e kombit. Aty ku ndalet zëri i lirë, fillon heshtja e rrezikshme e turmës.

Terziu na fton të shohim përtej politikës, përtej kampeve dhe bindjeve, drejt një të vërtete më të madhe: libri është pasqyra e shpirtit njerëzor. Dhe kur ajo pasqyrë thyhet, humbasim jo vetëm autorin, por edhe veten. Prandaj problemi që ai ngre nuk është një debat për pushtet, por një thirrje për dritë, për të mos lejuar që fjala e vërtetë të shuhet në pluhurin e harresës. E parë në këtë kuptim, shkrimi i Terziut është më shumë se kritikë: është ndërgjegje. Është një ftesë për t’u zgjuar, për të mos lejuar që letërsia të bëhet pre e interesit apo e servilizmit. Sepse nëse lejojmë që të digjet libri në heshtje, në fund digjemi vetë bashkë me të. Djegia e librit është vetëm hapi i parë; hapi i dytë është djegia e ndërgjegjes.

III. Ç’duhet të bëjmë për të shpëtuar librat nga djegia?

Në pjesën e tretë të shkrimit të tij, Fatmir Terziu nuk flet drejtpërdrejt për mënyrën se si mund të shpëtohen librat nga “djegia”, por në nëntekstin e tij lexohet një thirrje e qartë për ringjalljen e ndërgjegjes krijuese dhe morale të shkrimtarëve e lexuesve. Kjo pjesë e shkrimit tim është pra një reflektim mbi idetë që Terziu i lë të kuptohen midis rreshtave , një përpjekje për t’i përkthyer ato në mesazhe që tingëllojnë si jehona të mendimit të tij.

Ka kohë që librat nuk digjen më me flakë, por me heshtje. Librat e mirë nuk ndalohen, por thjesht nuk lexohen, nuk përmenden, nuk promovohen. Dhe kjo është një djegie më e dhimbshme, sepse nuk shkatërron vetëm letrën, por edhe kujtesën. Përballë këtij realiteti të zymtë, Terziu na shtyn të mendojmë: çfarë mund të bëjnë vetë shkrimtarët, poetët e njerëzit e fjalës që fjala e tyre të mos shuhet në pluhurin e harresës?

Lexuar në këtë frymë, mund të dallohen disa drejtime themelore që lindin si fryt i mendimit të Terziut.

Së pari, shkrimtari duhet të mbrojë fjalën e lirë jo vetëm në teori, por në çdo varg, në çdo rresht, në çdo heshtje të ndërgjegjshme. Ai nuk duhet të pranojë autocensurën, as t’i përshtatë mendimet sipas frymës së ditës. Shkrimtari i vërtetë, siç duket të na kujtojë Terziu, nuk shkruan për të kënaqur, por për të tronditur në emër të së vërtetës. Duhet të kujtojmë fjalët e Victor Hugo: “Mund t’i rezistosh pushtimit të ushtrive, por jo pushtimit të ideve.” Një ide e ndershme, një varg i shkruar me shpirt, ka më shumë fuqi se çdo pushtet kalimtar. Shkrimtari që beson te e vërteta e fjalës nuk mund të digjet, edhe kur libri i tij harrohet; ideja që ai mbart vazhdon të jetojë.

Së dyti, Terziu duket të na kujtojë se krijuesi duhet të mbetet lexues i zjarrtë. Leximi nuk është vetëm ushqim shpirtëror, por mënyra më e mirë për të mbajtur gjallë flakën e kulturës. Umberto Eco thoshte: “Ai që nuk lexon, në moshën shtatëdhjetë vjeç, do të ketë jetuar vetëm një jetë. Ai që lexon, do të ketë jetuar pesë mijë vjet. Leximi është pavdekësi mbrapsht.” Kështu, duke lexuar, shkrimtari bëhet urë mes brezave, njoh veten dhe botën, mëson të dallojë dritën nga hija, dhe shkruan jo për të pëlqyer, por për të zgjuar. Një krijues që nuk lexon, pushon së qeni krijues.

Së treti, në rreshtat e Terziut lexohet një frymë qëndrese përballë zhgënjimit. Në një kohë kur vlerat shpesh përmbysen dhe talenti mbetet në hije, është e lehtë të ndihesh i mundur. Por, siç na mëson Albert Camus në fund të Mitit të Sizifit, “Duhet ta përfytyrojmë Sizifin të lumtur.” Ky është simboli i qëndresës së brendshme: të ngjitesh çdo ditë drejt majës me barrën e gurit të rëndë — me vargun, me mendimin, me shpresën — dhe ta bësh këtë jo nga detyrimi, por nga dashuria për jetën dhe për fjalën.

Së katërti, Terziu përmes tonit të nënkuptuar, na fton të ruajmë kujtesën dhe të mbrojmë njëri-tjetrin me ndershmëri. Krijuesit duhet të vlerësojnë kolegun për meritë dhe të mos lejojnë që vlerat e vërteta të mbulohen nga zhurma. Sepse harrimi është një formë tjetër djegieje. Këtë e ka ndjerë bukur Ismail Kadare kur shkruante në Kamarja e turpit: “Kujtimet e ngjarjeve dhe të njerëzve zbehen me kalimin e viteve. Pluhuri i mbulon, balta i njollos, derisa fshihen fare, sikur të mos kenë ekzistuar kurrë.” Nën goditjen e Plenumit të IV, shkrimtarët e mëdhenj mbrojtën të rinjtë me guxim e dashuri, madje edhe me kosto personale. Ky solidaritet i dikurshëm duhet të rikthehet, sepse libri nuk mbrohet vetëm me letër, por me zemër.

Dhe, më në fund, leximi i Terziut na çon te një e vërtetë e thjeshtë, por thelbësore: shkrimtari duhet të besojë te lexuesi. Lexuesi i ndershëm është gjykatësi më i drejtë. Ai nuk ka nevojë për propagandë apo për reklama boshe; ai e ndien fjalën e vërtetë dhe e ndjek. Mjafton që ajo fjalë të shkruhet me shpirt, jo për përfitim.

Sepse, në fund të fundit, libri i mirë nuk mund të digjet. Ai mund të vonojë, mund të mbetet në raft, mund të kalojë në duar të pakta, por një ditë ai do të zgjohet sërish, si fara që pret shiun. Dhe atëherë do të dëshmojë se fjala e vërtetë nuk vdes. Siç mund të thuhet me frymë hugoiane: mund të digjesh librin, por jo dritën që ai ndez në shpirtin e njeriut.

Drita e librit nuk shuhet me shekuj; ajo vetëm ndërron duar, derisa të gjejë shpirtin që di ta lexojë.

Sarandë, Nëntor 2025

 

KUR HESHTJA RRJEDH SI POEZI

Ose filozofia e ndjesisë te Klejda Plangarica

 

Nga Timo Mërkuri

Cikli poetik “Veç pritja gjurmon skutat e trupit tim” i Klejda Plangaricës, i botuar për herë të parë në revistën AGMIA, organ i Asosacionit “Beqir Musliu” në Gjilan më 7 tetor 2025, është një udhëtim i qetë përmes territ të shpirtit njerëzor, një kalim i butë nga mungesa te përmbushja, nga heshtja te fryma. Ndoshta, poezia lind pikërisht aty ku njeriu s’mund të flasë më, aty ku ndjenja kërkon strehë në dritën e fjalës. Në këtë univers poetik, pritja nuk është thjesht një ndalesë në kohë, por një mënyrë e të qenit, një përvojë e ndërgjegjes që endet nëpër boshllëqet e dashurisë, të kujtesës dhe të vetë identitetit.

Klejda Plangaricës i mjafton një imazh, një ndriçim i papritur, një thërrmijë kujtese, për të ngritur një botë të tërë ndjenjash, madje mund të themi se poezia e saj përthith filozofinë e ekzistencës përmes dritës së fjalës. Kjo ndjesi nuk është e mbyllur në trupin e gruas, por rrezaton në një mall kozmik, në një përthyerje të qenies njerëzore që kërkon të mbijetojë përmes kujtimit, dashurisë dhe pritjes.

Ky cikël ësshtë interesant pse ngrihet i tëri mbi estetikën e heshtjes, ku fjalët janë si rreze që nuk ndriçojnë gjithçka, por ndihmojnë lexuesin të shohë në errësirën e vet. Ato nuk shpjegojnë, ato hapin shtigje; nuk kërkojnë të bindin, por të prekin. Brenda këtij territor poetik, lexuesi ecën si në një tempull drite, ku çdo varg bëhet një puls i jetës, që rrjedh mes mungesës dhe kujtesës. Në këtë cikël drite, çdo poezi është një etapë kërkimi, një përpjekje për të gjetur një të vërtetë që nuk thuhet dot me fjalë, por që mund të ndjehet. Në heshtjen e vargut, Klejda Plangarica ndërton një univers ku trupi dhe shpirti, dashuria dhe pritja, janë të njëjta në thelb: forma të një drite që nuk shuhet kurrë. Le ta dëgjojmë Klejdën në heshtjen dhe frymën e vargut të saj, aty ku fjala shndrohet në dritë dhe ndjenja në udhëtim.

1. Në poezinë “E pamjaftueshme”, ndjesia e mungesës është ngritur në përmasë filozofik, pse e tillë ( “E pamjaftueshme”) nuk është vetëm një gjendje personale, por një simbol universal i qenies njerëzore që kërkon të mbushë zbrazëtinë me dritë, dashuri dhe kuptim. Poetja e fillon me një varg që shkund shpirtin:

“Më shtyp pamjaftueshmëria ime,

si hapat e fundit në dëborën e prillit…”

pse dëbora, prilli dhe pamjaftueshmëria luajnë me njëra-tjetrën si simbole të ndjesisë dhe kohës: dëbora është ftohtësia e brendshme, prilli është rigjallërimi, ndërsa pamjaftu-eshmëria qëndron mes tyre – në kufirin midis dëshirës dhe zhgënjimit.

Metafora e dëborës që shkelet, dhe më pas kthehet hakmarrëse në prill, shndërrohet në simbol të marrëdhënies njerëzore me dashurinë dhe fajin:

“Ia desha borën (sa shumë!)… Por e shkela…

Tani, hakmarrshëm, çdo prill më shkel ajo.”

Nëpër këto vargje lëviz një frymë që nuk ankohet, por pranon,  një ndërgjegje e lartë që

sheh bukurinë edhe te plagët. Sepse vetëm ai që di të pranojë plagën, mund ti kthejë ato në dritë. Pamjaftueshmëria bëhet kështu një formë e dritës së  brendshme, një mënyrë për të kuptuar vetveten përmes asaj që mungon.

Lexuesi ndien një trishtim të ndritshëm, një lloj vetëdijeje që s’është e dhimbshme   ashpërsisht, por e butë, e nxehtë si frymë e dritës që shuhet ngadalë. Ai e sheh veten në këtë luftë midis dashurisë që lëndon dhe dëshirës për ta mbajtur të gjallë. Në heshtjen e vargjeve, ai përjeton peshën e një dashurie që vazhdon të jetojë edhe kur s’ka më trup, edhe kur mbetet vetëm kujtim. Poezia e lë lexuesin përballë një të vërtete që është sa e dhimbshme, aq dhe çliruese: se njeriu, sado të dojë, nuk mund ta mbushë plotësisht mungesën e tjetrit, apo boshësinë e vet. Kjo pamjaftueshmëri është në fakt fryma që e mban të gjallë shpirtin poetik; malli për një plotësi që s’arrihet kurrë. Sepse, në fund, njeriu jeton jo me atë që ka, por me atë që kërkon; dhe ky kërkim është fryma që e mban gjallë çdo dashuri, çdo art.

2. Në poezinë “Triptik…” të ndarë në tri rrafshe, Plangarica krijon një univers të qetë dhe të dhimbshëm, ku pritja dhe humbja nuk janë më kundërshti, por dy fytyra të së njëjtës ekzistencë. Ato frymojnë bashkë, si dritë dhe hije që s’e përjashtojnë dot njëra-tjetrën.

Që në hyrje, poetes i rrëzohet mbi supe pesha e një lodhjeje të pashmangshme:

“Sa lodhshëm më rënduakan humbjet!

Më kot i quajnë zbrazëti,

Mantel dëbore që po m’i thyen supet...”

ku, “manteli i dëborës” shndërrohet në metaforë të kujtesës së ftohtë, të përqafimeve që janë tretur në kohë. Është si një veshje e tejdukshme që e mbulon shpirtin, por nuk e ngroh dot. Dëbora nuk është më pastërti, por peshë, një heshtje e bardhë që e mban trupin pezull midis pranimit dhe dorëzimit. Në këtë pjesë të parë, lexuesi ndien dridhjen e ftohtësisë së kujtimeve, që nuk dëmtojnë më, por as nuk shërojnë; thjesht qëndrojnë, si një frymë që prek dhe ikën. Kujtimet janë si bora; nuk digjen, por ngelin mbi shpirt, të bardha e të ftohta, derisa një ditë kthehen në dritë.

Në pjesën e dytë, koha merr trajtë njerëzore, bëhet peshë që lëviz ngadalë në shpirt:

“Do shumë kohë të arrij gjysmë-shekullin,

Por mbart një shekull lamtumirash mbi vete.”

ku poetja e shfaq veten si qenie që jeton më shumë në kujtesë se në të tashmen. Koha s’është më kalim, por substancë që derdhet në çdo pore të qenies. Ajo nuk matet me vite, por me ndarje, me humbje, me heshtje të akumuluara. Dhe lexuesi, në këtë ndalesë të poezisë, e ndien vetminë si dritë të zbehtë që s’është as ngushëlluese, as therëse, por një prani e heshtur e përkohshmërisë sonë.

Në vijim, pritja fiton formë, bëhet qenie që merr frymë në trupin e poetes:

“Veç pritja gjurmon skutat e trupit tim

Dhe vazhdon gërmimin pa fund...”

dhe poezia arrin kulmin e saj filozofik. Pritja s’është më thjesht ndjesi; ajo është forca që e mban trupin gjallë, që gërmon në errësirë për të gjetur një dritë që nuk vjen. Lexuesi e përjeton këtë moment si një dridhje të thellë, jo trishtim të rëndë, por qetësi të pranimit, ndjesinë se çdo njeri është një udhëtar që pret diçka që nuk di ta emërtojë.

Në poezi, figurat ndërthuren me ritëm të brendshëm që i ngjan frymëmarrjes: “manteli”, “lavjerrësi”, “skutat e trupit”  janë simbolet e qarkullimit të ndjesisë dhe të kohës, të jetës që rrjedh midis mungesës dhe kujtimit. Pas kësaj lexuesi mbetet përballë heshtjes. Por është një heshtje e dritës, e atij kuptimi që nuk kërkon më fjalë, sepse është ndjerë tashmë në thellësi: pritja nuk është boshësi, ajo është forma më e thellë e ekzistencës. Dhe poezia e Plangaricës na e kujton me butësi se shpesh, ajo që mungon, është më e pranishme se çdo gjë tjetër.

3. Te poezia “Rrekje”, Plangarica e çon fjalën në një dimension tjetër, në atë të kërkimit të vetes përmes tjetrit, më qartë të kërkimit të dashurisë që bëhet pasqyrë e brendshme e shpirtit. Këtu, dashuria, miti dhe kujtesa përzihen si tre rrjedha që takohen në një pikë drite dhe errësire njëkohësisht. Qysh në vargjet e para, ndjejmë një lëvizje të etur, një përpjekje që është më shumë shpirtërore se fizike:

“Terrinave të vargjeve të tua

Rrekem –

Me gjet një fill Klejde aty.”

Ky “fill” është fija e identitetit, filli i brishtë që lidh njeriun me kujtimin dhe me artin. Poetja rreket të gjejë veten në tjetrin, në një tekst që s’e zotëron plotësisht, në dashuri që ka humbur formën por jo jehonën. Kjo përpjekje është si gërmim i qetë në errësirë, ku çdo fjalë bëhet dritë që ndonëse nuk ndriçon plotësisht, tregon një orientim. Ndoshta ky është fati i çdo shpirti që kërkon dashurinë: të mos arrijë kurrë plotësisht, por të mos ndalë kurrë së kërkuari.

Figura e centaurit mitik e fut poezinë në një dimension simbolik të pasionit dhe fatit. Ai është qenie e dyzuar mitike gjysmë njeri, gjysmë kafshë, si vetë dashuria që lind nga instinkti (çfarë qasje madhore!), por kërkon frymë. Poetja e përjeton këtë si dhuratë të rrezikshme, një bukuri që e shkatërron dhe e ringjall njëkohësisht:

“Herë-herë m’duket se e diktoj një qerpik...

A thua imi të jetë?!

E herë një tunikë centauri

Që s’ka si të jetë imja!”

Lexuesi këtu ndien dridhjen e kërkimit, atë etje që nuk ka fund, ku njeriu nuk kërkon më tjetrin, por vetveten që është tretur në dashuri. Është një kërkim që s’ka zgjidhje, por që vetë mbajtja e etjes bëhet mënyrë për të jetuar. Në shërbim të kësaj, simbolet “manteli i kuq” dhe “ura” janë dy shenja kalimi: manteli si pasion dhe rrezikut, ura si tranzicion mes botëve; mes trupit dhe shpirtit, mes reales dhe mitikes. Këto figura nuk qëndrojnë veçmas, por ndërthuren, si të ishin një orë e brendshme e ndjesisë, ku çdo imazh lëviz në ritmin e frymës. Në fund, vargjet:

“Tanimë,

Veç u avitem fjalëve me buzë,

Se kam lirinë që çdo varg të ta puth!”

e çojnë poezinë drejt një çlirimi të heshtur. Fjalët nuk janë më shenja në letër, ato janë trup, frymë, prekje. Dashuria është bërë gjuhë, dhe gjuha është bërë mënyrë për të ndjerë. Lexuesi del nga kjo poezi me ndjesinë e një afërsie që nuk harroet kurrë. Është sikur dashuria dhe krijimi të jenë dy rrugë paralele që s’takohen plotësisht, por që ndriçojnë njëra-tjetrën në errësirë. “Rrekje” na mëson se kërkimi nuk është mungesë, por vetë forma më e thellë e ekzistencës, sepse vetëm ai që kërkon, vazhdon të jetojë brenda dritës së fjalës. Dhe ndoshta, si çdo qenie që kërkon vetveten në errësirë, edhe poezia e saj është një mënyrë për të mos humbur, për të mbetur dritë që endet në kërkim të kuptimit.

Në këto tri poezi; “E pamjaftueshme”, “Triptik” dhe “Rrekje” me një lidhje organike të brendshme, lexuesi gjendet si në një udhëtim të brendshëm, nga mungesa te pritja, e nga pritja te rrekja për vetveten. Ato janë tri faza të një ndërgjegjeje poetike që kupton se jeta nuk është plotësi, por etje për kuptim; dhe në këtë etje, poezia bëhet strehë, dritë, dhe rrëfim.

4. “Pa bëzajt”, heshtja merr zë, bëhet frymë dhe formë e komunikimit më të thellë dhe pikërisht këtu Klejda Plangarica krijon një univers ku fjala mungon, por prania shpërthen. Që në fillim, ndërtimi i vargjeve si përsëritje mantrike:

“Ai është buzëqeshje”,

“Ai është vështrim”,

“Ai është kripë” —

e vendos poezinë në ritëm të qetë, rrethor, sikur çdo përsëritje të ishte një frymëmarrje e re e ndjenjës. Ky “Ai” nuk është thjesht një njeri, por një prani universale, një përmasë e padukshme e dashurisë që endet nëpër trup dhe shpirt, që është kudo, por asnjëherë e zëshme.

Në vargun: “Pa bëzajt / Hiç, asnjë shkrepje!” mungesa e tingullit është në vetvete muzikë e brendshme. Sepse ndonjëherë, ajo që s’thuhet, ka më shumë zë se britmat e botës. Heshtja bëhet jehonë, bëhet forca që përmban çdo dridhje, çdo trullosje, çdo prekje të padukshme. Poetja arrin këtu një ekuilibër të rrallë mes ndjenjës dhe formës, ku vargu nuk përpiqet të shpjegojë, por të përcjellë ritmin e një fryme që endet mes qetësisë dhe shpërthimit.

Figurat poetike luajnë mes kundërshtish: “kripë” dhe “frymë”, “gjumi” dhe “shpërthimi”, “heshtja” dhe “rrokullisja”. Këto nuk janë thjesht kontraste, por lëvizje brenda ndjenjës, valë që prekin njëra-tjetrën dhe e zmadhojnë përvojën poetike. Ato e bëjnë tekstin të marrë frymë, si një det që s’ka nevojë për zhurmë për të treguar fuqinë e tij.

Poezia mbyllet me një kthesë plot dritë, një përfundim që përmban në vete një zbulim të qetë filozofik:

“Ai nuk bëzan, por nuk është heshtje!

Është rrokullisje, trullosje, shpërthim…

Thellë meje.”

ku, dashuria dhe jeta shfaqen si energji që nuk kanë nevojë për zë, pse ato ndodhin në heshtje, në brendësi të qënies. Fjala është tejkaluar; mbetet vetëm përvoja e dritës që nuk flet, por ndriçon.

Madje lexuesi, në përballje me këtë poezi, nuk dëgjon asgjë, por ai ndien gjithçka. Ai ndien se në heshtje lëviz diçka e gjallë, diçka që rrokulliset në shpirt dhe e bën të kuptojë se jo çdo ndjenjë kërkon shprehje, dhe jo çdo dashuri ka nevojë të thuhet. Se shumë gjëra thuhen në heshtje, siç flet heshtja e poezisë së Plangaricës: jo zbrazëti, por frymë që pushon mbi botën si dritë, ku çdo shpërthim është i brendshëm dhe çdo fjalë, e heshtur, është më e fortë se zëri vetë.

5. Poezia “Gatitu”, sjell një përjetim që përzihet mes pritjes dhe frymës së detit; një pritje që s’është thjesht emocionale, por është një gjendje shpirtërore e plotë. Ajo i drejtohet “ojnikut”, puhizës detare, si një qenie të gjallë, si një frymë që prek dhe pastaj largohet, duke lënë pas një mungesë të ndjeshme:

“Hej, këtu jam!

Gatitu!

Në pritje të atij ojniku

që zbret një çast mes zhegu

dhe lë si vragë nga pas

një mungesë të gjatë sa një breg…”

Kjo thirrje është një lutje e qetë, një bashkëbisedim me natyrën dhe me vetveten. Ritmi i vargjeve lëviz si dallgët, ndërsa fjalët përmbajnë frymën e një rituali të brendshëm: pritja shndërrohet në një mënyrë të të jetuarit, në një përpjekje për të ndjerë frymën e tjetrit përmes erës, ujit, kujtesës.

Figura e “vragës” është ndër më të bukurat e poezisë, ajo mbart brenda saj dhimbjen e mungesës, por edhe shenjën e përjetësisë. Një vragë mbetet gjithmonë: ajo nuk është vetëm plagë, por kujtesë e asaj që ka ndodhur. Ndoshta jeta s’është gjë tjetër veçse një breg ku dallgët e kujtesës lënë shenjat e tyre. Në kontrastin mes “ngricës” dhe “zhegut”, poezia vendos jetën mes dy poleve të ekzistencës: ftohtësia e vetmisë dhe zjarri i dashurisë. E pikërisht midis tyre lëviz fryma e Plangaricës, duke kërkuar ekuilibrin që s’gjendet kurrë plotësisht.

Lexuesi, përballë kësaj poezie, ndien një trishtim të ngrohtë, një mall të butë, si një valë që kthehet gjithmonë në breg. Ai e ndien frymën e detit që përzihet me frymën e shpirtit, dhe për një çast, pushon së prituri, sepse kupton se pritja vetë është jeta.

6.  “Muza” e Plangaricës na fton të shohim marrëdhënien e saj me frymëzimin si një raport të hollë dhe të ndjeshëm midis trupit dhe shpirtit, midis dritës dhe frikës, ftesë që e bën gati çdo poet në një kohë të jetës dhe krijimtarisë së tij. Në poezinë e Klejdës, muza nuk është figurë ideale ose abstrakte; ajo është një qenie e gjallë, me ndjeshmëri të hollë, që mund të shfaqet dhe zhduket papritmas:

“E lakuriqtë karshi tij … si rrallëherë

U fanit

Po flatrat ngjeshur pas shpine ai s’ia pa

Sytë shigjetuan të vetmin nishan mbi gji,

As frymë, as bulëza, as shkëndijë!

Iu druajt zhegut, regëtimës … Ai!

E deshi vetëm me një stinë!”

Këtu, akti i krijimit shfaqet si zhveshje e shpirtit, si një hapje ndaj fuqisë që mund të djegë nëse i afrohemi shumë. Vargjet ngjallin ndjesinë e një ngacmimi të brendshëm, ku frymëzimi është i çmuar, por gjithashtu i brishtë dhe kalimtar. Figura e “një stine” është thellësisht simbolike: ajo na kujton se çdo ndjenjë, çdo frymëzim dhe bukuri është kalimtare, një moment i rrallë që digjet shpejt, por lë pas aromën e dritës dhe mallin për të mbajtur brenda vetes atë ndjesi. Por ndoshta pikërisht përkohshmëria e bën çdo frymëzim të pavdekshëm. Në këtë kuptim, lexuesi ndien se krijimi është një akt dashurie që lëndon, një fluturim që nuk kthehet gjithmonë, një përzierje mes magjisë dhe frikës.

Poezia i ofron lexuesit një përvojë të shenjtë dhe intime: të ndjejë brenda shpirtit, jo thjesht të kuptojë me logjikë. Ajo e bën lexuesin të ndiejë se çdo frymëzim është një dhuratë e brishtë, një valë dritë që duhet pranuar, përjetuar dhe lënë të shkojë. Në këtë mënyrë, “Muza” bëhet një reflektim mbi ndjeshmërinë e poetikes, mbi pasionin që shfaqet vetëm kur guxojmë të hapim zemrën ndaj zjarrmit dhe qetësisë njëkohësisht.

7. “Gjëmim” krijon një botë ku tingulli dhe heshtja ndërthuren, duke dhënë një përvojë pothuajse mistike të përjetimit. Gjëmimi nuk është vetëm zhurmë e detit, por një mesazh i fshehtë, një gjuhë që përkthen drithërimën e natyrës dhe të shpirtit:

“I pazhurmshëm ky gjëmim!

Shkëndija drite fluturojnë mes valësh,

pa përplasje krahësh.

 

Deti gjëmon,

por veç përgjysmë mbërrijnë në breg

rënkime pulëbardhash në terr.

 

Oshtima pret prekjen…

që ta përkthejë drithërimën

në gjuhën e vet!”

Figura e shkëndijës që fluturon mes valëve krijon një kontrast mes forcës dhe butësisë, ndërsa deti dhe pulëbardhat shprehin një ekuilibër të brishtë midis qetësisë dhe tensionit. Gjëmimi, për lexuesin, bëhet një horizont përjetimi, ku çdo tingull dhe heshtje kanë peshë të barabartë, ku çdo dridhje ka kuptim.

Në vargje, lexuesi ndien pushtetin e heshtjes, që nuk është boshllëk, por një gjendje e mbushur me jetë e ndjenja. Sepse edhe heshtja, në thelb, është një mënyrë për të dëgjuar zemrën e universit. Ai përjeton se, forca më e madhe e ekzistencës fshihet në ato çaste ku asgjë nuk thuhet, ku çdo tingull, çdo përplasje e ujit dhe dridhje e pulëbardhave ndjehet me të gjithë qenien. “Gjëmim” është një përvojë poetike që i lejon lexuesit të ndjejë natyren dhe vetveten si një tërësi, të ndjejë qetësinë e fuqishme që vjen nga prania e asaj që nuk mund të kapet plotësisht. Në këtë mënyrë, poezia i sjell lexuesit një ndjesi të thellë metafizike: gjëmimi bëhet heshtja që flet, dhe heshtja bëhet gjëmimi që ndriçon brendësinë.

II- Klejda Plangarica është një poete e ekuilibruar dhe refleksive, që lëviz mes ndjesisë dhe mendimit, duke krijuar një poezi ku ekzistencializmi, simbolizmi dhe modernizmi bashkohen në harmoni. Poezitë e saj, si ato të ciklit “Veç pritja gjurmon skutat e trupit tim”, shpalosin një shqetësim të thellë për mungesën, pritjen, dashurinë dhe kohën, duke e shndërruar përvojën estetike në një udhëtim të brendshëm filozofik.

Siç dhe e pamë vetë në ciklin që analizuam,  në krijimtarinë e saj, temat si pritja, pamja-ftueshmëria, rrekja, heshtja dhe frymëzimi nuk shfaqen si episode të veçuara, por si një rrjedhë e pandërprerë ku çdo ndjesi lidhet me tjetrën. Poezia e Plangaricës krijon një vijë të brendshme shpirtërore, ku lexuesi ndjek një udhëtim emocional pa ndërprerje, dhe çdo metaforë, figurë apo heshtje bëhet pjesë e një universi të gjallë e të ndjeshëm.

Modernizmi i saj është i brendshëm dhe i qetë, i shfaqur përmes një gjuhe të përmbajtur dhe një ritmi që nuk zbukuron, por zbulon. Ajo ndërton një univers personal, ku koha dhe ndjenja ndërthuren në fragmente të ndritshme, duke krijuar hapësira ku lexuesi ndjen veten në çdo varg.

Në këtë dimension poetik, Plangarica qëndron në një dialog të heshtur me modernizmin europian; me ndjeshmërinë metafizike të Rilkes, përqendrimin në thellësinë e fjalës që kujton Celanin, dhe reflektimin kohor që i afrohet frymës së Eliot-it. Por ndikimet e saj nuk janë imitime; ato treten natyrshëm në një poezi që mbetet thellësisht shqiptare dhe njerëzore.

Një nga tiparet më të veçanta të poetikës së saj është heshtja si akt krijimi. Në poezitë“Pa

bëzajt” dhe “Gjëmim”, ajo, heshtja  nuk është mungesë, por prani; një mënyrë për të dëgjuar veten dhe për të reflektuar mbi qenien. Kjo prirje e afron Plangaricën me poetët bashkëkohorë europianë, që shohin në boshllëk një formë të re të të folurit poetik.

Në poezinë shqipe, ajo zë një vend të veçantë si zë meditativ, që nuk kërkon të tronditë, por të ndriçojë brendësinë. Plangarica ndërthur reflektimin mbi kohën, dashurinë dhe mungesën me një ndjeshmëri estetike të rafinuar, duke e vendosur veten në një dialog të natyrshëm midis traditës sonë dhe poezisë moderne europiane. Poezia e saj nuk shpreh thjesht ndjenja, por krijon një univers ku çdo varg është një hap drejt shikimit të vetvetes. Pritja, pamjaftueshmëria, rrekja dhe heshtja bëhen mjete për të kapur çaste që fjala mezi i përmban. Në këtë hapësirë dridhjesh, Plangarica ndërton një dialog të vazhdueshëm mes lexuesit dhe vetes poetike – një dialog që mbetet thellësisht modern, njerëzor dhe filozofik. Poezia e Klejda Plangaricës na kujton se njeriu nuk jeton për të gjetur përgjigje, por për të dëgjuar heshtjen e pyetjeve që i japin kuptim jetës.

Sarandë, Nëntor 2025

 

KLEJDA PLANGARICA

VEÇ PRITJA GJURMON SKUTAT E TRUPIT TIM

( cikël poetik )

 

E PAMJAFTUESHME

 

Më shtyp pamjaftueshmëria ime,

si hapat e fundit në dëborën e prillit…

Përplaset dyshueshëm mungesa mbi mua:

 

Nuk mjafton dëbora apo gjurmët?

 

E pamjaftueshme jam unë për dimrin,

që kurrë s’mësova ta pranoj siç është.

Ia desha borën (sa shumë!)…Por e shkela…

Tani, hakmarrshëm, çdo prill më shkel ajo.

 

E pamjaftueshme për ty, për ne!

Nuk kam më bore për ta mbush paplotësinë tënde

Tkurrem gjithë kohës të mbuloj zgavrat bosh,

përmes zbrazëtisë shoh dashurinë që shembet!

 

(2012)

 

𝐓𝐑𝐈𝐏𝐓𝐈𝐊 - 𝐏𝐄𝐑 𝐇𝐔𝐌𝐁𝐉𝐄𝐍 𝐃𝐇𝐄 𝐏𝐑𝐈𝐓𝐉𝐄𝐍...

 

Sa lodhshëm më rënduakan humbjet!

Më kot i quajnë zbrazëti

Mantel dëbore që po m'i thyen supet

Mbeta amalgamë pritjesh...

 

Do shumë kohë të arrij gjysmë-shekullin,

Por mbart një shekull lamtumirash mbi vete

Çdo natë prek gjurmët e të dikurshmëve

Qe ikjeve enden si lavjerrës

Pa u ndalur kund...

 

Këtu ku jam nuk pres askënd

Atje ku isha s’më pret askush,

Veç pritja gjurmon skutat e trupit tim

Dhe vazhdon gërmimin pa fund...

 

( Gusht, 2015)

 

𝐑𝐑𝐄𝐊𝐉𝐄

 

Terrinave të vargjeve të tua

Rrekem -

Me gjet një fill Klejde aty.

Herë-herë m'duket se e diktoj një qerpik...

A thua imi të jetë?!

E herë një tunikë centauri*

Që s'ka si të jetë imja!

 

Plot ditë, ngarenda drejt teje

Me një mantel të kuq mbi supe

Dhe stepesha mbi urë...

Tanimë,

Veç u avitem fjalëve me buzë,

Se kam lirinë që çdo varg të ta puth!

 

*Tunika/manteli i centaurit – Simbol i një dhurate fatale, përmes së cilës gjeti vdekjen Herkuli në mitologjinë greke.

 

(Maj, 2020)

 

PA BËZAJT

 

Ai është buzëqeshje

Shpon tejpërtej mjegullat rreth meje

Pa bëzajt

Hiç, asnjë shkrepje!

 

Ai është vështrim

E rrokullis si zhongler rruzullin tim

Pa bëzajt

Hiç, asnjë pëshpërimë!

 

Ai është kripë

M'i shpërthen një e nga një receptorët

Pa bëzajt

Hiç, asnjë pikë!

 

Ai është frymë

Më përvidhet si ikacak anekënd trupit

Pa bëzajt

Hiç, asnjë grimë!

 

Ai është gjumë

Më nanuris, më trullos e shpie në shtegtim

Pa bëzajt

Hiç, asnjë çikë...

 

Ai nuk bëzan, por nuk është heshtje!

Është rrokullisje, trullosje, shpërthim...

Thellë meje

 

(dhjetor 2020)

 

𝐆𝐀𝐓𝐈𝐓𝐔

 

Hej, këtu jam!

Gatitu!

Në pritje të atij ojniku*

që zbret një çast mes zhegu

dhe lë si vragë nga pas

një mungesë të gjatë sa një breg...

 

Hej!

Duku, pra!

A është ngricë a zheg?

Prej kur u fanite

s'e kuptoj më dritën,

prej dielli është, a prej bore?

 

Hej, vego pra!

Derdhe atë baticë fryme,

atë lëngështim prej drite…

Vërshimin të më mbështjellë pres,

gishtat e tu prej ojniku

ta hedhin reve të okërta

këtë balonë që dergjet në breg...

 

*𝘖𝘫𝘯𝘪𝘬 - 𝘌𝘳ë 𝘦 𝘭𝘦𝘩𝘵ë 𝘥𝘦𝘵𝘪, 𝘱𝘶𝘩𝘪 𝘥𝘦𝘵𝘪.

 

(5 shkurt 2022)

 

MUZA

 

E lakuriqtë karshi tij … si rrallëherë

U fanit

Po flatrat ngjeshur pas shpine ai s’ia pa

Sytë shigjetuan të vetmin nishan mbi gji,

As frymë, as bulëza, as shkëndijë!

Iu druajt zhegut, regëtimës … Ai!

E deshi vetëm me një stinë!

 

(Korrik, 2022)

 

GJËMIM

 

I pazhurmshëm ky gjëmim!

Shkëndija drite fluturojnë mes valësh,

pa përplasje krahësh.

 

Deti gjëmon,

por veç përgjysmë mbërrijnë në breg

rënkime pulëbardhash në terr.

 

Oshtima pret prekjen…

që ta përkthejë drithërimën

në gjuhën e vet!

 

(18.09.2025)