Ku hardhia pikon ... vetëm vesë?!

Nga Fatmir Terziu

                                    

 Abstrakt

‘Ku hardhia pikon vesë’ (Mërkuri, 2010) është një model. Model me të cilin ne rizgjohemi. Rizgjohemi nga timbri, asosacioni me të cilin ky timbër kumton kohërave. Kohërave që vijnë pas rrëmimeve kulturore të Manol Mërkurit, të cilat i biri Timo, poeti që vë në shenjë çdo germë të lidhur me këngën, vajet e bejtet piluriote, ‘padashje’ i bën dhe i qëmton me estetikën e tij, të mbesin elementë për gërmime shkencore. Dhe si gjithmonë dyert e “Milosao”-s së Matos, hapen për vlera të tilla. Vlera që nuk janë thjesht ‘rrëmime’, apo prurje, por vlera që na zgjojnë të thekim kulturën tonë të begatë, kulturën e gjerë joniane. Vlera që na japin gëzim dhe uratë nga fjala e trashëguar. Uratë që vjen nga urtia dhe transferohet në gjuhë dhe shkencë. Shkencë e ardhur në disa raste nga zhargone, nga rrëfenja, sajesa rasti, apo edhe krijime të thekuna ngeshëm dhe me rëndësi të shfaqjes. Gjuha jonë në kuptimin e saj zhargon, fjalën ‘rrëmoj’ e cilëson ndryshe nga kuptimi ynë në këtë rast. Ajo është një fjalë që ka sjellë në skenë fjalën ‘gërmoj’. Dhe dihet kur gërmohet toka, bereqeti varet nga shërbimi ndaj saj. Kësisoj shumë fjalë që i vardisen ‘rrëmimit’ edhe pse kanë kuptime të tjera të mirëfillta, kanë premisa të tjera në aspektualitetin kulturor. Po aq edhe në spektrin shkencor të gjuhës dhe semantikës. Ato, pra fjalët vetë-rrëmojnë të sjellin module të reja, pasuri të reja. Këtë e bën edhe ‘Ku hardhia pikon vesë’. Kështu që si mjaft fjalë që kanë kohë që janë larg zhargonizmit, si ‘shpif’, ‘mortajë prej rëre’ etj, tani janë një arsye më shumë të kalojnë së pari në requem për atë që i solli në jetë, e më pas të arsyetohen ashtu siç vetë këngët, vajet dhe bejtet piluriote bëjnë thesarin kulturor më vete. Pra nga zhargonizëm kulturor apo semantik, kemi joformalitetin e duhur të arsyetimit mbi bazë të prurjeve e mbledhjeve adekuate të folk-traditës së këtij lloji. Prurësi gojor, ose ana joformale e teksteve, ‘nuk ishte poet’, ose ashtu siç vetë autori, i biri i tij, Timo Mërkuri shprehet: “nuk ishte as poet dhe as rapsod dhe ajo që është më kryesorja, as ai vetë nuk ka pretenduar ndonjëherë, por as edhe unë nuk pretendoj ta prezantoj të tillë” (Mërkuri, 2010: 3). Por dy fletoret me shënime, rileximi i tyre, nuk janë arsye të thjeshta në ‘vetë-zënkën’ metaforike të autorit të ‘Ku hardhia pikon vesë’ me fatin e njeriut që rrëmoi viteve dhe na solli vlerat kulturore, por ‘kaplime të dyanshme’. Të tilla se ‘ato janë kujtime të shkruara në vargje’, dikur vetëm për të birin, tashmë për një masë të gjerë, dhe së dyti se ato janë vetë pasqyra me të cilën kultura ka rifrazuar veten, pra të njohura edhe për autorin-bir, të ‘Ku hardhia pikon vesë’.

Leximi në kohë, hapësirë dhe vend

Shkrimtari austriak Martin Auer, autor i gati dyzetë librave me temë paqen, shkruan më së shumti rreth asaj që ai e quan ‘kulturë të paqes’. Pra rreth asaj që ky shkrimtar e quan paqe me shpirtin, me vetveten. Kjo pikë duket disi interesante kur lexon memon për Manol Mërkurin. Autori i  ‘Ku hardhia pikon vesë’, na vjen në ndihmë: “ çdo të diel kur ai dilte nga shtëpia, mund të nisej për kudo, por hapi e shpinte vetvetiu në varreza”. (fq. 4). Varrezat dhe dhimbja e lidhur me to ishin dhe janë edhe ajo pikëlidhje me të cilën shkrimtari Auer sedërton filozofinë e tij në tregime dhimbjeje. Tek tregimi i tij “Arobanai” ai shkruan: “Burrat dhe gratë ndalën vajtimet e tyre në mënyrë që të mos të zgjonin nga gjumi ... Vajet dhe të qarat nuk pushonin sepse Balekimito nuk do të zgjohej më. ...”. një dhimbje që lidhet me vajin. E lidhur me fatin e një ikjeje. Dhe kështu edhe ikja e djalit të Manol Mërkurit, ikja me rroben e ushtarit, grimon me fatin e luftës në të cilën rrëfen përshpirt-paqja filozofike e vajeve të Auer. Dhe ndërsa Auer na mëson historinë e vdekjes apo ikjes nga kjo jetë të Balekimitos, vajet e nxehta prush të Mërkurit na sqarojnë edhe sot siç u sqaruan ushtarëve vdekjen dhe historinë e djalit të tij. Aty ata mësonin adresat në Delvinë e në Krujë, aty ata mësonin edhe vendin e plagët apo edhe llojin e armës që u shkrep, apo edhe kohën dhe orën e vdekjes.

Kështu leximi në kohë, hapësirë dhe vend është disi funksional dhe filozofik edhe në këto tekste apo materiale të shprushta gojore. Përshpirtja e tyre është talent. Dhe si e tillë ajo meriton vëmendje edhe në hapësirën, vendin dhe kohën që emeton. Leximi i vajtimeve në një kohë tjetër duket një ringjallje, jo thjesht të kujtesës, por edhe të krijimit të një vizualiteti ndjesor për atë të cilin vaji rrëfen apo emeton. Kështu mes vargut, mes leximit në strukturë të gjallë semantike, lexuesi skedon veshjen, ngjyrën, sjelljen, dashurinë dhe dhimbjen. Dhe kështu hapësira, koha dhe vendi na ndihmojmë të mbesim më të interesuar në këtë tekst të rrëndësishëm.

Rëndësia e tekstit dhe fjala

Teksa rilexoja para disa kohësh tekstin e Volterit për Skënderbeun, Shqipërinë dhe shqiptarët, sillja ndërmend edhe rëndësinë e tekstit dhe fjalës, në mjaft aspekte. Pyetjes në këtë rast të lidhur me tekstin e Timo Mërkurit, po aq edhe me tekstet e materialet e të Atit, i garon vetëm thelbi se ai “nuk ishte poet!?”, por në anën tjetër ajo që shihet në tekstin e Fransua Mari Arue, me pseudonim Volter, përfaqësuesin më në zë të iluminizmit francez (1789-1794) nënshkruhet me thënien e tij: “gjithshka që shoh hedh farën e një revolucioni...”. A është ‘revolucion’ ardhja e teksteve interesante të Mërkurit në ditët tona? A duhen ato parë si tekste të ngushta familjare, shoqërore, fisnore apo zonale? Nëse nisemi ngushtë dhe datojmë ato ajo që vjen është lidhja me tekstin dhe fjalën dhe pastaj me tematikën dhe njohjen. Për shembull, për Skënderbeun, Volteri flet relativisht gjatë në veprën e tij të vëllimshme “Skicë mbi doket dhe frymën e kombeve”. Thelbi i këtij teksti është ky: ‘kombet e ndryshme kanë doke të ndryshme, ato të mirat krijojnë njerëz të mirë dhe anasjelltas’. Pra zonat e ndryshme në leximin e teksteve të Mërkurit krijojnë kulturat e veta, dhe më tej a nuk duhet të paktën të krijojmë këtë vlerë të mirë të njeriut modest dhe të mirë, që na la më shumë se sa duhej gërmuar apo rrëmuar në histori? Këtë e meriton nga vetë rëndësia e tekstit dhe fjalës. Vajtimet e Manol Mërkurit vijnë në ardhën e tyre tektonike dhe kulturore si arsye dhe jo si detajime, ndaj ato shihen në kontekst me zonën përreth Pilurit dhe më tej ku thuhet se ‘Po ashtu vajet e Himarës janë të dëgjuara në tërë Shqipërinë e Jugut’ apo edhe kur vajet krijojnë trokama jete si ato të Çamërisë dhe detajohen si ‘Në tërë Paramithinë dëgjoheshin kujet dhe vajet rrënqethës, të pleqve” e më tej kur sikleti vinte nga kohërat e zymta dhe “ku lindnin vajet e nënshtrimit dhe të shkurtonte jetën shati e lopata, ..... prej Qafës së Botës e me radhë në tërë Shqipërinë e Jugut, ku kalonte udha e lotit zihej vaji...”. Diku Manoli do të linte shenjat e veta:

“O Enver e o Enver

O enver

Na jep buk’ e mo’ na therr

O Enver

Për një copë paranike

O Enver

Vate dhe shkolla unike

O Enver.”

Këtu sipas autorit dhe shënimeve të tij teksti dhe fjala marrin më shumë se frymë. Paranikja, ajo copë e bukës së misrit, e cila gatuhej në shtëpi dhe piqej e mbuluar me një saç sipër të cilit hidhej prush e hi, ai tip kulaçi i misërt, ishte kafshata në fyt e lidhur me një emër. Dhe emri dihej. Guximi nuk imagjinohet. Ja pra teksti i këtyre perlave e bën atë më të shtrenjtë me fjalën më të gjallë e më të vlefshme në kohë, hapësirë e vend.

Ishte pra kjo këngë vaj e dhënë nga G. Kolagji, dhe e kënduar nga një grup fëmijësh nga Piluri ndërsa ktheheshin për në fshat nga Himara, ajo që na sjell mornica në trup dhe na dikton vëmendje ndaj këtyre prurjeve tejet të rrëndësishme dhe interesante për identitetin tonë kombëtar dhe atë kulturor.

Fjalëformimi tipik, arsye më vete

Semantika e këtyre teksteve duket si ajo gdhendja domethënëse në ‘katërshore’. Mjafton të citojmë teksvendosjen në faqen 82 të ‘Ku hardhia pikon vesë’ ku ‘Gushtovjeshta trembëdhjetë’ mbetet një fakt dhe më tej fjala e përbërë dhe e sedërtuar logjikshëm dhe me asonacion e timbër na bën të kuptojmë talentin dhe mjeshtërinë e Mërkurit. Fjala është e thjeshtë dhe e bukur: ‘Gushtovjeshta’ dhe ‘trembëdhjetë’ është një qepje tipike, pra edhe fjalëformimi tipik, është një arsye tjetër më vete në ndërrmarjen e një studimi të detajuar. Morali i fabulës në këtë tekst është se një vajzë e bukur duhej nga një djalë, por i ati këmbëngulte që ta martonte aty ku e kishte lidhur fjalën që në fëmini. Atëherë ajo nga dëshpërimi vari veten. Pra një dhimbje që lexon mes dhimbjes dhe bukurisë së fjalëformimit. Edhe në rastin e tekstit ‘Pleqërinë s’ma rrëfeve’ është ashtu si vetë Timo citon: “katër rreshta që thonë më shumë edhe se një poemë”. Të tilla janë edhe tekste të tjera si “Shejtan e turispinaq”; “O moj gushëbardhë” etj. 

Tematika e teksteve, tipologjia e tyre, edhe pse ndonjë rast jashtë fjalëformimit tipik, si tek teksti “Halim Xhelo Tërbaçi” na jep forcë në arsyetimin tonë, pasi aspektualiteti mbetet parësor. Edhe më shënimet e tjera nga fletorja e Manol Mërkurit si “Kur të zë gripi në pleqëri” apo “Syri të hapi qederë” kuptohet qartë se nga ‘hardhia’ nuk del vetëm loti, as vetëm vesa, por edhe ai lëngu jetik që përjeton edhe vdekjen.

Në vend të mbylljes

Si i tillë ky lëng i hardhisë, ky lëng i ADN-së kulturore të Mërkurit, na jep arsyen të themi me plot gojën se duhet të vendoset në këndin e tij kulturor. Studiuesit e sotëm, më së shumti të rrinjtë duhet të kenë konsideratë dhe të formëzojnë arsyen me vlerën e prurjeve të tilla në ditët tona. Sakaq a nuk do të meritonte të paktën një emër rruge në Sarandë për këtë figurë të përkujdesjes kulturore, apo edhe dhënia e një nderi qytetar? Ndoshta nuk e teprojmë kur duhet të rekomandojmë edhe Institucionet kulturore të drejtojnë vëmendjen e duhur dhe imediate.