NË RRETHIN E TREMBËDHJETË TË SADIK BEJKOS

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “Në rrethin e trembëdhjetë” e Sadik Bejkos, nga vëllimi poetik “Letër Hamurabit” (1997), është një krijim kompleks që ndërlidh elemente të ekzistencializmit, simbolizmit dhe absurditetit në një temë aktualiteti jo vetëm shqiptar. Shkruar në një kohë trazirash sociale e politike në Shqipëri, poezia reflekton mbi drejtësinë që kërkohet e nuk gjendet dhe padrejtësitë që përndjekin individin në shoqëri.Përmes një tribunali imagjinar, poeti shfaq ankthin dhe dilemat e tij, duke u shndruar në  gjyqtar të vetëdijshëm për pafuqinë e vendimeve që merr. Bejko, ish i dënuar nga regjimi monist (pa gjyq), përdor këtë poezi si formë reflektimi dhe proteste ndaj realitetit, ku drejtësia mbetet iluzion dhe fajtorët dalin gjithmonë të fituar. Poezia ngre pyetje për kuptimin e drejtësisë dhe vendin e individit në një botë të dominuar nga absurditeti dhe padrejtësia dhe jep mesazhin ekzistencial, sipas të cilit: njeriu është i dënuar të jetojë në një botë ku drejtësia dhe kuptimi janë shpesh të pa arritëshme dhe përpjekjet për t’i fituar ato janë të destinuara të dështojnë dhe harrohen.

I-Le ti lexojmë artistikisht vargjet e poezisë së Sadik Bejkos, ku vargu i parë: ” Në një tunel/në rrethin e trembëdhjetë/kam ngritur një tribunal pambarim” shfaq një absurdi-tet logjik të qëllimshëm, pse :

-Fraza “Në një tunel” shfaq një hapësirë të mbyllur që përfaqëson absurditetin e gjykimit në mungesë të drejtësisë. Tuneli simbolizon një ambient të errët dhe pa dalje, një hapësira metaforike, të ngritur nga poeti (kam ngritur)  ku ai përballet me vetveten në një betejë të ndërgjegjes, ndërsa “tribunal pambarim”në kontekstin e poezisë shpreh idenë se gjyqet janë të pafundme,gjë që reflekton absurditetin e jetës ekzistencialisht. Ky tunel metaforik është një hapësirë ku drejtësia është iluzore dhe tribunali shpirtëror është i destinuar të jetë i pafund dhe pa arritje, një cikël i pambarim dështimesh e fatke-qësish.

-Fjala e parë, “rrethi” të sjell instiktivisht në vemëndje rrathët e ferrit të Dantes, por me ndryshimin se te ai janë nëntë rrathë, ndërsa Bejko flet për rrethin e trembëdhjetë, duke nënkuptuar diçka më të thellë, më të lemerishme se ferri i Dantes. Ndërsa në "Komedinë Hyjnore" rrethi i 9-të i ferrit është vendi ku gjenden mëkatarët më të mëdhenj, tradhtarët, që vuajnë në akull (jo në zjarr), çka simbolizon ftohtësinë e tradhtisë, Sadik Bejko, duke krijuar një rreth të trembëdhjetë, zgjeron  konceptin e ferrit në një kuptim më ekzistencial dhe të personalizuar. Në këtë rreth të tij, nuk janë vetëm mëkatarët ata që vuajnë, por ca më tepër është dhe ai vetë, intelektuali dhe njeriu që kërkon drejtësi në një botë ku sistemi nuk e ofron atë.

Realisht ky rreth nuk është hapësirë klasike e ferrit, por është vend brenda psikikës së poetit, ku ai është gjyqtari, i akuzuari, dëshmitari dhe viktima, ku ai vazhdimisht gjykon padrejtësitë, por pa arritur të ekzekutojë vendimet. Ndaj ky rreth për Bejkon, është një ferr, një gjendje e vazhdueshme torture mendore, ku ai ndjen ankth për shkak të padrejtësive që përjeton në shoqëri. "Nën ankth e makth që zgjat, me peshore në dorë" shfaq situatën ku ai përpiqet të balancojë drejtësinë.

-Përdorimi i numrit trembëdhjetë në poezi nuk është rastësor, pasi ai është i njohur në shumë kultura si një numër ters, që ndjell fatkeqësi dhe shoqërohet me një lloj frike. Në poezi, trembëdhjeta është simbol i një hapësire ndëshkimi, ku absurditeti dhe pafuqia janë pjesë e përditshmërisë. Për këtë arsye dhe vargjet sugjerojnë  një gjendje (të përje-tshme) ankthi, ku nuk ka as shpëtim, as zgjidhje. Përdorimi i numrit trembëdhjetë lidhet jo vetëm me një ndjesi personale të poetit për padrejtësinë e përjetuar në monizëm, por edhe me fatin e përgjithshëm të shoqërisë, ku as drejtësia nuk mund të vendoset dhe as shpresa për përmirësim nuk shihet. Si numër, trembëdhjeta nënvizon absurditetin e situatës, madje dhe duke krijuar një kontrast të fortë mes dëshirës së poetit për drejtësi dhe realitetit ku ndodhet. Duke rilexuar këtë numër  në titullin dhe vargje, shohim se kjo zgjedhje e bërë nga Bejko shton dimensionnin fatalist të poezisë, lidhur me përjetimin e padrejtësisë si diçka që ka rrënjë të thella, jo vetëm në sistemin shoqëror, por edhe në vetë fatin e jetës. S’di pse gjatë leximit të kësaj poezie e parafytyroj Sadik Bejkon duke mbajtur mbi supe këtë numër, si Krishti kryqin e tij në ecjen drejt Golgothasë.

Rrethi i 13 i Bejkos është një gjendje ekzistenciale, një luftë shpirtërore për drejtësi në botën tonë, por që Bejko e ka nisur qysh në rini dhe e vazhdon dhe sot.  “Si një prift i thinjur në kishë” ai vazhdon e përpiqet të vendosë drejtësinë, duke mbajtur në dorë një peshore, simbol i drejtësisë së braktisur, në vend të Biblës, të cilën nuk e përdor dot në qëllimin e saj. Vargu: "Me tru në erë, me peshoren në dorë jap vetëm të drejtë", shfaq  një përpjekje të dëshpëruare të tij.

-Të ve në  mendime vargu: “kam ngritur një tribunal pambarim” dhe pyet veten: a ka të drejtë poeti Sadik Bejko të marrë rolin e një gjykatësi (moral), duke vendosur drejtësi në një tribunal (shpirtëror) të ngritur nga ai vetë, si një përgjigje ndaj padrejtësive që e rrethojnë? Duke ditur se poetët janë viktimat e para të çdo sistemi shoqëror, por ata janë edhe gjykatësit më të drejtë të tij,(ndonëse vendimet e tyre nuk kanë të bëjnë me asgjë fizike), Bejko ka të drejtë të ngrejë  tribunalin për të gjykuar. Këtë përgjigje unë e gjeta dhe te fjala e Lasgush Poradecit thënë Kadaresë: “poeti ka përgjegjësi për gjithçka ndodh dhe kurdoherë që ndodh”. Mbështetur te përgjegjësia qytetare e tij dhe përgjegjësia si poet, Bejko është në të drejtën e tij në ngritjen e tribunalit. Ndërsa për sa i përket marrjes së kompetencave të gjykatësit unë do ju thoshja se ai përsëri është në të drejtën e tij si poet e qytetar të ngrejë (në psikikën e tij) tribunalin dhe të gjykojë shkelësit e ligjit, nxitësit, por së pari veten e tij, siç shprehet te vargjet:” Jam vetë i akuzuari dëshmitarët, publiku…/ Vendimet i jap e aty më mbesin / letrat i mbulon myku”. Veprimi i Bejkos nuk është përvehtësim i funksionit zyrtar, ky veprim buron nga përgjegjësia si poet, më tepër se nga përvoja personale për vendimet e padrejta, edhe pse ishte pikërisht kjo përvojë që i formoi ndërgjegjen kritike ndaj sistemit të drejtësisë.

Duke patur parasysh faktin që poezia është shkruar në vitin 1997, kohë kur Shqipëria ishte në kaos si pasojë e rrëzimit të firmave piramidale, poeti dëshmon realitetin e mungesës së shtetit, ligjit dhe drejtësisë. Shoqëria ishte zhytur në anarki, me grupe të armatosura që kryenin krime: grabisnin banka, rrëmbenin njerëz etj., ndërkohë që institucionet shtetërore nuk ekzistonin  të vendosnin rregull. Pikërisht në këtë kontekst, Bejko vendos veten në rolin e gjykatësit për të ngritur zërin kundër padrejtësisë.

- Poeti, duke e vendosur veten në rolin e një gjyqtari në një tribunal imagjinar, mund të shprehë ndjenjën e pafuqisë së individit  përballë një sistemi të korruptuar dhe të pandershëm. Vargjet si "I fitoj të gjithë gjyqet në tribunal, por… të ndëshkuarit- të lirë; fajtorët? prapë fitimtarë," shprehin një realitet, ku fajtorët, ata që përfituan nga kaosi, jo vetëm që nuk u ndëshkuan, por vazhduan të ngjiten në majat e shoqërisë. Ironia thellohet se: edhe në tribunalin imagjinar, drejtësia mbetet e parealizuar, pasi "letrat i mbulon myku". Në këtë mënyrë, poezia shfaqet si një formë proteste kundër absurdite-tit të një sistemi ku drejtësia nuk funksionon për njerëzit e zakonshëm, duke qenë njëkohësisht dhe ironi ndaj viktimave të cilët, mbetën pa drejtësi në  kaosin shoqëror. Sa keq që ky përfundim është më shumë se thjeshtë në psikikën e poetit. Sigurisht që poezia e Sadik Bejkos, me vargjet e cituara shpreh një universalitet të thellë, pasi ato (vargjet) kapërcejnë kufijtë e një konteksti specifik historik apo shoqëror dhe përbëjnë një reflektim mbi drejtësinë e padrejtësinë që shoqëron ekzistencën njerëzore në botë. Ato paraqesin një pamje të errët të botës, dhe ky univers moral nuk është thjesht realiteti shqiptar i viteve 1997, por një koncept që ka gjetur jehonë në letërsinë dhe filozofinë botërore, duke i dhënë poezisë një dimension të përjetshëm.

-Nuk është e lehtë të jesh gjyqtar në tribunalin e Bejkos, ja, dëgjojeni çfarë thotë ai: “Nën ankth e makth që zgjat,/me peshore në dorë,/ndëshkimi im vetëm ther”, pra Bejko jeton në një ndjenjë ankthi a makthi, duke zhvilluar një luftë të pafundme (me veten) për drejtësi. "Me peshore në dorë" simbolizon përpjekjen e tij (të vazhdueshme)për të ruajtur ekuilibrin dhe drejtësinë, por ndëshkimi i tij "vetëm ther"  pse vendimet e tij janë të drejta,ndonëse të padobishme.Ironia është se poeti i fiton gjyqet në tribunalin e tij shpirtëror, por vendimi mbetet i pa vlefshëm, i pa ekzekutueshëm sepse të ndëshkuarit janë të lire dhe fajtorët "prapë fitimtarë", paradoks ky që tregon absurditetin dhe pafuqinë në një botë ku ligësia triumfon.

-Vargjet "Bëjnë jetë, bëjnë paret...ata. / Popullojnë majat dhe rrugën. / Qeshin nga lart, më nxjerrin gjuhën" pasqyrojnë realitetin social, një kontrast të fortë midis padrejtësisë sociale dhe forcës së korrupsionit me popullin. "Ata" janë simboli i atyre që kanë fituar pasuri me mënyra antiligjore dhe vijojnë të ngjiten në majat e shoqërisë, pra“ata” bëjnë para, krijojnë pasuri, përfitojnë të mira materiale. Pasuria e përfituar padrejtësish ushqen dhe arogancën e nënvlerësimin e “atyre” për njerëzit e ndershëm: "Qeshin nga lart, më nxjerrin gjuhën" në një akt përçmimi, kjo pse ata, "lart," ndihen të paprekshëm. Interesant është vargu i fundit, "një huq i rinisë" i cili vlen si një e dhënë biografike e Bejkos, pse idealizmi për drejtësi i ka lindur në rini, si  besim i palëkundur, që me kalimin e kohës i është kthyer në  obsesion, ndoshta i kotë. Ndaj  shfaqet dëshpërimi i tij, lodhja e një jete, pasi e kupton se ky "tribunal" iluzion i rinisë së tij, ka mbetur ideal i parealizu-eshëm. Sa për ngushëllim për poetin, ky varg përmban edhe një ndjenjë nostalgjie për idealet e rinisë, duke bashkuar në vetvete dëshpërimin dhe iluzionet e humbura.

II-Poezia e Sadik Bejkos është poezi komplekse, që klasifikohet si psikologjike, simbolike e metaforike, pse këto tri shtresa janë ndërthurur e pasurojnë interpretimin e saj në nivele të ndryshme.

Poezia është psikologjike, pasi thelbi i saj është një përballje shpirtërore, një tribunal imagjinar ku poeti gjykon veten dhe shoqërinë. Ajo reflekton një gjendje ankthi, zhgënjimi dhe vetëakuzimi, duke pasqyruar një luftë shpirtërore përballë padrejtësive të botës, eksploron psikologjinë e individit në një cikël të pafund akuzash dhe dënimesh, që nuk realizohen në botën reale. Këtu, poeti tregon përpjekjen e tij për të mbajtur një ndjenjë drejtësie morale, pavarësisht se realiteti përreth është kaotik dhe i padrejtë.

Poezia është edhe simbolike, pasi ajo shprehet me simbole që japin kuptim të thellë.Psh, tuneli është simbol i mbylljes, errësirës e mungesës së daljes, përfaqëson bllokimin shpirtëror dhe psikologjik të individit. Numri trembëdhjetë është simbol që lidhet me tersin, fatin e keq, madje dhe këtu përfaqëson realitetin e pashpresë. Peshorja shfaqet si simbol i drejtësisë, ndonëse në këtë kontekst ajo shndërrohet në objekt koti,pa fuqi për të ndikuar në botën reale. Pra,  në tërësi, poezia përdor simbole për të përçuar idenë e absurditetit të drejtësisë në ë botë të padrejtë, duke e çuar poezinë në një qasje me rrymën e simbolizmit modernist.

Kjo poezi shprehet me një gjuhë thellësisht metaforike. Tribunalet, gjyqet, peshoret, dhe vetë rrethi i trembëdhjetë janë metafora për betejën shpirtërore të poetit me konceptin e drejtësisë morale. Tribunalet e tij (imagjinare) janë përpjekjet (e tij) për të vendosur drejtësi në  botën e padrejtë, ndërsa realiteti ironikisht përmbys përpjekjet,duke treguar se dhe kur individi përpiqet të mbajë një sens drejtësie, bota nuk ndryshon dhe fajtorët “triumfojnë”.

III-Duke patur parasysh dhe sa më sipër, poezia e Bejkos shfaqet në qasje me rrymën ekzistencialiste brenda modernizmit, dhe kjo për disa arsye të dukëshme:

Një nga karakteristikat kryesore të ekzistencializmit është përballja me absurditetin e jetës dhe mungesën e kuptimit të qartë në botë. Në poezi, tribunali imagjinar i poetit është një përpjekje për të vendosur drejtësi, në një realitet ku drejtësia nuk ka forcë. Kjo përplasje mes përpjekjes për të gjetur sens drejtësie në një botë kaotike është  tipar themelor i ekzistencializmit.

Duke krijuar një tribunal në mendje, poeti shpreh një përpjekje për të vendosur rregull, por realiteti është i përmbysur,një situatë që pjell absurditetin. Vargjet si “I fitoj të gjithë gjyqet në tribunal, por… të ndëshkuarit- të lirë; fajtorët? prapë fitimtarë” reflektojnë ndjenjën e pakuptimtësisë, tipike për letërsinë ekzistencialiste, ku individi ndien se çdo përpjekje e tij është e parëndësishme.

Ekzistencializmi përqendrohet në izolimin dhe vetminë e individit, në këtë poezi heroi është i vetëm, ndonëse është njëkohësisht gjyqtari, i akuzuari dhe dëshmitari, ai në thelb përball veten me një ndjenjë izolimi. Vetmia është një element ekzistencialist, ku individi përballet me vetveten dhe ekzistencën e tij.

IV-Figurat artistike në poezinë “Në rrethin e trembëdhjetë” të Bejkos si metaforat, simbolet, imazhet dhe personifikimet janë thelbësore për ndërtimin e kuptimit ekziste-ncialist. Këto elemente letrare ndihmojnë në krijimin e një bote simbolike dhe abstrakte, ku individi përballet me absurditetin dhe kotësinë e jetës. Por le të shohim  se si secila prej këtyre figurave kontribuon në përforcimin e ideve ekzistencialiste:

Simbolet:

-Simbolikisht:"rrethi i trembëdhjetë" përfaqëson një hapësirë të izoluar, vend ku individi përjeton ankth dhe vetëgjyqësi dhe i qaset si  referencë ferrit. Poezia e vendos subjektin lirik një "rreth të trembëdhjetë," që është simbol i vuajtjes së pafund, duke forcuar ndjenjën ekzistencialiste të kotësisë dhe izolimit."Në një tunel, në rrethin e trembëdhje-të / kam ngritur një tribunal pambarim."

-Tribunali është simbol i drejtësisë, por në poezi, ai bëhet simbol i kotësisë e dështimit. Poeti gjyqtar (edhe i vetvetes) vazhdon të dënojë pafundësisht dhe drejtësisht, por drejtësia e tij nuk ka asnjë efekt. Ky tribunal duke qenë një krijim psikik nuk e ndryshon dot realitetin. Vargu: "Vendimet i jap e aty më mbesin, / letrat i mbulon myku." tregon se drejtësia nuk realizohet, duke simbolizuar absurditetin ekzistencial.

-Peshorja, simbol i drejtësisë, është tjetërsuar në këtë poezi. Në vend që të sigurojë drejtësi ajo "ther", duke sjellë ndëshkim dhe dhimbje. Ky simbol thekson ironinë dhe kontradiktën që individi përjeton në përpjekjen për të vendosur një drejtësi që nuk zbatohet. "Me peshore në dorë, ndëshkimi im vetëm ther."

Metaforat:

Metafora:”Me tru në erë" përfaqëson problemet mendore të individit. Truri është simboli i arsyes dhe mendimit logjik, ndërsa "në erë" përçon idenë e kaosit, humbjes së kontrollit. Ky imazh shfaq çrregullimin ekzistencial të individit që nuk gjen një kuptim të qartë në botë, ku metafora mbështet idenë ekzistenciale se individi është i dënuar të jetojë në një botë pa elemente të qartë kuptimi.

Metafora e priftit të thinjur përfaqëson individin e vuajtur në një kohë të gjatë duke predikuar drejtësinë. Ky prift është simboli i një personi të moshuar, të ndërgjegjësuar se përpjekjet e tij janë të pafrytshme. Metafora e priftit thekson ndjenjën ekzistenciale të lodhjes dhe dështimit në përpjekje për të gjetur kuptimin në jetë. "Jam i moshuar, prift i thinjur në kishë, / dhe s’heq dorë nga ky tribunal në mendje, … një huq i rinisë."

Personifikimet:

-Fajtorët janë personifikuar si të fuqishmit e shoqërisë, "popullojnë" majat, zotërojnë pushtetin, janë të paprekshëm nga drejtësia, duke përforcuar ndjenjën e absurditetit ekzistencial të individit që përpiqet të luftojë padrejtësinë. "Bëjnë jetë, bëjnë paret... ata. / Popullojnë majat dhe rrugën."

-Myku  është personifikuar për të simbolizuar kalimin e kohës dhe harresën. Drejtësia e shkruar në letrat e tribunalit është mbuluar nga myku, tregon se gjithçka që shkruhet brenda këtij tribunali mbetet e harruar, pa vlerë. Personifikimi i mykut tregon kalbjen dhe rrënimin e idealeve dhe aspiratave të drejtësisë në botën e realitetit. "Vendimet i jap e aty më mbesin, / letrat i mbulon myku."

Imazhet:

-Imazhi qëndror I poezisë: ”Në një tunel, në rrethin e trembëdhjetë” krijon ndjesinë e izolimit të plotë dhe errësirës. Ky imazh është një metaforë për gjendjen psikologjike të individit që ka humbur rrugën në kërkim të drejtësisë dhe kuptimit, që thekson krizën ekzistenciale.

Imazhi: ”Letrat që mbulon myku” është ekzistencialist, pasi shpreh ndjenjën e absurdit dhe pakuptimësisë, karakteristikë e kësaj rryme. Myku (i personifikuar) simbolizon kalbjen e harresën, përfaqëson dështimin e drejtësisë në aspektin e ekzekutimit të vendimeve. Këto “letra që i mbulon myku”, tregojnë kotësinë e veprimeve të njeriut në botë ku drejtësia dhe përpjekjet për të ndrequr gabimet përfundojnë të braktisura e  të harruaraa.

Ndërkohë imazhi: ”Fajtorët që popullojnë majat dhe rrugën”:shfaq një pamje shumë ironike e vizuale. "majat" simbolizojnë pozitat shtetërore, ndërsa "rruga" përfaqëson njerëzit e thjeshtë. Ky imazh krijon kontrast mes individit që përpiqet të sjellë drejtësi dhe atyre që, ndonëse të fajshëm, shijojnë jetën pa pasoja.

Mund të vazhdojmë me figurat artistike dhe të provojmë se janë ndërlidhur me idetë ekzistencialiste, duke krijuar një ndjenjë ankthi dhe shpesh janë të mbushura me ironinë e drejtësisë së munguar, absurdin e ekzistencës dhe pamundësinë e individit për të gjetur kuptim në një botë të mbushur me kaos dhe padrejtësi. Simbolet, metaforat, personifikimet dhe imazhet që krijon  Bejko në poezi forcojnë përvojën ekzistenciale, duke i dhënë kompleksitet perceptimeve të tij për botën dhe vetveten

V-Në krijimtarinë moderniste të Bejkos, poezia "Në rrethin e trembëdhjetë" përfaqëson një arritje të re dhe të rëndësishme për disa arsye.

Së pari, poezia dallohet për thellësinë e saj ekzistencialiste, një karakteristikë kyçe e modernizmit. Poezia nuk përpiqet të japë përgjigje të qarta dhe as të propozojë zgjidhje konkrete për padrejtësitë që shfaq,por përqëndrohet tek absurditeti i gjendjes njerëzore , ndjenjat e izolimit dhe ankthit, të cilat janë tipare të forta të modernizmit. Kjo trajtohet përmes gjyqit absurd që poeti organizon brenda mendjes së tij, një tribunal imagjinar ku ndëshkimet janë iluzion dhe drejtësia e pamundur të realizohet.

Së dyti, struktura dhe figuracioni i poezisë përfaqësojnë  distancim nga format tradicio-nale. Bejko përdor vargje të lira dhe stil të fragmentuar që reflekton kaosin e paqartë-sinë e kohës. Është kjo thyerje me formën klasike që i jep poezisë një ndjenjë moderne dhe përçon  energji të re, ku ndërthuret liria e shprehjes dhe zgjedhja e vetëdijshme për të shmangurnjë strukturë të ngurtë poetike.

Së treti, përdorimi i simbolizmit në mënyrë moderne e bën  poezinë arritje të rëndësi-shme në krijimtarinë e Bejkos. Simboli i "rrethit të trembëdhjetë" nuk është thjesht një element i izoluar, por një metaforë e thellë për humnerën ku drejtësia dhe moraliteti janë rrëzuar, madje ky simbol përfaqëson zgjerim të mëtejshëm të kufijve të kuptimit dhe shtyn lexuesin të mendojë përtej konvencioneve.

Së fundmi, Bejko kritikon shoqërinë përmes një gjuhe poetike plot metafora e simbole, duke krijuar një poezi që nuk është thjesht një produkt i kohës së tij, por një reflektim universal mbi padrejtësinë dhe absurditetin. Pikërisht kjo aftësi për të përmbledhur kohën dhe mbajtur një reflektim personal e bën poezinë e tij arritje të re në poezinë moderniste shqiptare.

VI-Poezia "Në rrethin e trembëdhjetë" e Sadik Bejko-s ka rëndësi të veçantë në poezinë shqipe, jo vetëm për forcën e saj ekzistenciale dhe simbolike, por edhe për mënyrën se si trajton temën e drejtësisë dhe padrejtësisë, një tematikë e ngulitur thellësisht në historinë shqiptare. Kjo poezi shquhet për stilistikën e saj të fuqishme, gërshetimin e elementeve të simbolizmit, metaforës dhe personifikimit për të krijuar  hapësirë unike të gjykimit moral dhe shpirtëror.

Vlera e saj qëndron në aftësinë e Bejkos për të ndërtuar një tribunal të brendshëm, një tribunal që ekziston (në psikikën e tij) përtej gjykatave fizike, duke reflektuar realitetin shqiptar plot me vuajtje dhe padrejtësi. Poezia, duke përdorur një gjuhë të ngarkuar me figura letrare, sfidon lexuesin të shohë drejtësinë jo si një koncept të fiksuar ligjor, por si betejë personale dhe universale.

Për më tepër, poezia bën një ndërthurje të forte (e të heshtur) mes përvojës personale të autorit dhe realitetit të përgjithshëm shqiptar në periudha të vështira. Si një akt i qartë proteste kundër padrejtësisë së strukturave shtetërore, Bejko i jep kësaj poezie një rëndësi të veçantë në historinë e letrave shqipe, duke e shndërruar në një simbol të qendresës intelektuale ndaj shtypjes dhe padrejtësisë.

Poezia pavarësisht se nuk përmban optimizëm të drejtpërdrejtë apo "dritë në fund të tunelit," mund të shihet si një akt i thellë, proteste, rezistence dhe shprese në vetvete. Në një realitet ku drejtësia është iluzore dhe padrejtësia mbizotëron, vetë fakti që poeti arrin të krijojë dhe të artikulojë këto shqetësime përmes artit mund të konsiderohet një formë e shpresës. Nëse drejtësia nuk mund të gjendet në botën juridike, atëherë poezia bëhet bota, hapësira ku padrejtësia denoncohet dhe ku individi, pavarësisht mungesës së dritës, arrin të dëshmojë të vërtetën e tij. Vetë krijimi i poezisë është një mënyrë për  përballimin e absurdit dhe ruajtur një qëndrese shpirtërore, edhe në errësirën më të madhe.

 

Sarandë, më shtator 2024

 

SADIK BEJKO

Në rrethin e trembëdhjetë

Në një tunel,

në rrethin e trembëdhjetë

kam ngritur një tribunal pambarim.

 

Jam vetë i akuzuari dëshmitarët, publiku…

Vendimet i jap e aty më mbesin,

letrat i mbulon myku.

 

Nën ankth e makth që zgjat,

me peshore në dorë,

ndëshkimi im vetëm ther.

I fitoj të gjithë gjyqet në tribunal.

por… të ndëshkuarit- të lirë;

fajtorët? prapë fitimtarë.

 

Bëjnë jetë, bëjnë paret... ata.

Popullojnë majat dhe rrugën.

Qeshin nga lart, më nxjerrin gjuhën…

 

Jam i moshuar,

prift i thinjur në kishë,

dhe s’heq dorë

nga ky tribunal në mendje,

…një huq i rinisë.

 

Në tribunalin tim s’marr pranga,

litarë, xhelatë a burg.

Me tru në erë, me peshoren në dorë

jap vetëm të drejtë.

 

Këtu, në tunel,

në rrethin tim të trembëdhjetë.

 

Nga libri "Leter Hamurabit" 1997

 

TEJKALIMI I MODERNIZMIT TE POEZIA NË PROZË

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia "Ato që thuhen tani" nga Natasha Lako është  një poezi në prozë, që realisht ndjek formatin e një poezie lirike, por me një stil të afërt me prozën për shkak të përdorimit të gjuhës së rrjedhshme e të paprerë nga struktura klasike e vargjeve. Elementët poetikë si figurat stilistike, simbolet dhe imazhet i japin tekstit ngarkesë emocionale, pa u kufizuar nga rima apo ritmi tradicional i poezisë. Në vend të kësaj, poezia zhvillohet si një rrëfim i brendshëm, ku zëri lirik krijon  lidhje të ngushtë mes lexuesit dhe përjetimeve të tij, duke alternuar mes pyetjeve dhe përgjigjeve, që krijojnë një atmosferë meditimi. Në këtë rast, ajo përdor stilin e prozës për të prurë  rrjedhshmëri të lartë dhe eksploruar ide të mëdha dhe abstrakte, si përballja me botën moderne, identitetin, dashurinë dhe brishtësinë e njeriut. Pikërisht kjo e bën atë poezi në prozë, ku: ndërsa forma është e lirshme, ndjenja poetike është e pranishme dhe zotëruese. Poezia në prozë kombinon elementet poetike me formatin e prozës, rruan intensitetin emocional dhe estetik të poezisë, por tejkalon, kapërcen kufizimet strukturore të vargjeve, madje dhe vargjet e lira, pse përqendrohet në përdorimin e gjuhës figurative, simboleve, ritmit të brendshëm dhe imazheve poetike për të krijuar efektin estetik.

Kam folur për poezinë në prozë te libri im “Blatimet poetike të Niko Kacalidhës”, ndaj këtu  skicoj informacionin se: Së pari poezia në prozë është lëvruar në Francë (Bodler , Rembo, Valeri) etj, më pas në vendet e tjera europiane: Rainer Maria Rilke, Arthur Rimbaud, dhe Fyodor Tyutchev, në SHBA: Ëilliam Carlos Ëilliams dhe T.S. Eliot, në Amerikën Latine: Octavio Paz dhe Jorge Luis Borges, në Greqi Elitis, Engolopulos, Ricos, Empirikos etj. Në poezinë shqipe e ka lëvruar së pari Koliqi, pastaj Martin Camaj, ndërsa pas viteve ‘90 e kanë lëvruar suksesshëm Kacalidha, Lleshanaku dhe sigurisht edhe Natasha Lako.

I-Poezia e Natasha Lakos "Ato që thuhen tani" mund të shihet si një përballje e vazhdueshme, ku lexuesi vihet para një sërë kontrastesh, edhe pse fjala "përballje" nuk përmendet në tekstin poetik, por haset si fenomen në shumë nivele, duke filluar nga realiteti i jetës moderne e deri te konceptet abstrakte të ekzistencës dhe artit. Në të,një tension i brendshëm zhvillohet mes së shkuarës e së tashmes, mes traditës dhe inovacionit , mes përvojës personale dhe kolektive, mes artit  modernist e tejkalimit të tij. Në poezi përballja e koncepteve shprehet përmes figurave e imazheve që shfaqin realitete të ndryshme. Edhe pse fjala “përballje” nuk përmendet drejtpërdrejt në poezi, ajo shfaqet përmes situatave të tensionit e kontrastit midis personazheve, ideve dhe botës së tyre shpirtërore.

Një nga përballjet kyçe në poezi  është ajo midis individit dhe shoqërisë bashkëko-hore të industrializuar. Personazhi i "unë" dhe "ti" qëndrojnë përballë kësaj bote, e cila shfaqet përmes imazheve: ” gjithë ato eko të thella godinash metali, gjithë ato tabela faqendritura/gjithë ato lajme kacavjerëse, gjithë ato aksidente të papritura"  të cilat janë simbole të jetës së industrializuar, që krijojnë një boshllëk shpirtëror. Kjo përballje reflekton krizën e individit që nuk gjen vendin e tij në botën moderne, dhe kërkon tejkalimin e saj.

Referencat mitologjike si Tezeu dhe amazonat krijojnë një tjetër përballje, këtë herë midis së kaluarës mitike heroike dhe realitetit modern. Thelbi I vargut: "Shigjeta e parë është e mundur, amazona nuk është më, dhe Tezeu ka harruar betejën e tij" shpreh humbjen e idealit heroik e mitik përballë një bote të industerializuar, ritmet e së cilës s’kanë nevojë për mite e legjenda. Mirëpo, pikërisht referencat mitologjike, (amazona dhe Tezeu) janë elementët që shfaqin tejkalimin e modernizmit, i cili I kishte këta heronj mitikë si simbole të tij .

Një tjetër përballje ndodh në nivel emocional, midis ndjenjave të sinqerta, dhe atyre sipërfaqësore e të paqëndrueshme. Vargu" fjalën të dua të kthyer në kope, për të mbetur gjithnjë nomade" tregon për një dashuri të zhvlerësuar, të sipërfaqëshsme ku vetë shprehja më shpirtërore e saj : ”të dua” është kthyer në një frazë formale, pa ndjeshmëri e vërtetësi. Te ky varg përballja është midis dashurisë së sinqertë të dikurshme dhe asaj sipërfaqësore në botën moderne. Nga ana tjetër pikërisht kjo përballje, tregon edhe se moderniteti poetik tejkalohet, duke vendosur në qendër një botë ku ndjenjat e shprehura nuk janë të sinqerta dhe të qendrueshme. Vlen të themi se: në vargjet ku përmenden "pulëbardhat që fluturojnë" te ky imazh i lirisë dhe natyrës ndeshim një përpjekje për të shpëtuar nga realiteti modern, por pavarë-sisht tij, mendojmë se kjo më shumë se shpëtim i dashurisë, është shfaqje e ndjenjave të poetes, e cila karakterizohet  nga optimizmi, që nuk “harron” ta shfaqë në poezitë e saj.

 Në poezi, ekziston edhe përballja e trupit të individit me normat shoqërore. Vargu: “së bashku me pudrën në faqe dhe, qelizat e tua të vdekura, të miat nënkupto, në bashkësinë e trupit me diellin” shfaqin përpjekjet për të ruajtur “për sytë e botës” një pamje artifice, që nuk ka jetë, çka dëshmon se trupi i njeriut është shndruar në objekt i dukjes së jashtme ku shoqëria imponon format dhe mënyrën e veshjes dhe të paraqitjes së jashtme, duke shfaqur kështu përballjen midis identitetit të individit dhe imponimit të shoqërisë moderne. Këtu përballja është mes identitetit të individit dhe presioneve të “bukurisë” sipërfaqsore moderne, mirëpo ky varg tregon dhe sesi estetika e jashtme është kthyer në një maskë, që mbulon (fytyrën) jetën e vërtetë, duke i dhënë përparësi dukjes përpara thelbit. Tejkalimi i modernitetit ndodh përmes kritikës së normave shoqërore që i kushtojnë rëndësi dukjes së jashtme, duke e bërë trupin, sidomos fytyrën të humbasë origjinalitetin e tij.

Sigurisht që përballja jo vetëm që shfaqet, por është dhe artistike. Poezia e Lakos largon kufijtë e vendosur nga format e tradicionalitetit modern e klasik dhe kërkon një shprehje më të hapur, e cila pasqyron sfidat e kohës së sotme, gjë që shprehet te vargu: "Çliruar nga frymëzimi që përballoi mijëra vjet" ku përballja është midis frymëzimit të së kaluarës dhe nevojës për një mënyrë të re të të shprehurit në botën moderne. Në këtë mënyrë vargu tregon një largim nga traditat poetike të kaluarës, duke shfaqur kërkim të ri frymëzimi që është më i lidhur me përvojat bashkëkohore. Lako, si poete me përvojë e talent refuzon të kufizohet nga formatet e së kaluarës, pra dhe të modernizmit, dhe përpiqet të gjejë një formë të re të shprehjes poetike.  Ky formulim i vargut është një lëvizje e mirëmenduar e Lakos drejt një forme të re arti, ku ajo kërkon të tejkalojë modernizmin.

II-Natasha Lako, është një poete moderne e kuotës së lartë europiane dhe në poezinë e saj "Ato që thuhen tani" tejkalon rrymat moderniste përmes një stili të ndërlikuar në simbolikë dhe imazhe. Poezia e saj në prozë shfaq tejkalimin e  modernizmit, duke përdor një gjuhë që sfidon lexuesin me thellësinë e saj dhe thyerjen konvencioneve tradicionale moderne e klasike të poezisë.

Risia e gjuhës poetike që Lako përdor në këtë poezi në prozë karakterizohet nga thyerja e konvencioneve poetike, të cilën e realizon përmes vargjeve të pasura me simbole e metafora të pazakonta, që i japin poezisë një shumëkuptimësi, e cila kërkon  shumësi interpretimesh. Vargu "fjalën të dua të kthyer në kope, për të mbetur gjithnjë nomade" sfidon hapur konceptet e qarta të modernizmit, duke para-qitur një botë poetike  komplekse, përtej kuptimit sipërfaqësor.

Gjithashtu thyerja e strukturave moderniste është e dukshme në këtë poezi. Vargu nuk ndjek rregullsinë strofore apo metrike, por lëviz lirshëm midis vargjeve të gjata e të shkurtra, dhe kjo jo rastësisht. Poetja Lako e lëviz vargun duke reflektuar shpirtin e trazuar të botës moderne. Vargje si “gjithë ato lajme kacavjerëse, gjithë ato aksidente të papritura” shprehin në fakt (dhe në paraqitje) një realitet bashkëkohor të fragmentuar, larg strukturës së disiplinuar të poezisë moderne e klasike.

Tejkalimi i modernizmit në poezinë e Lakos është i dukshëm në mënyrën se si ajo përdor rrjedhën e lirë të mendimit e ndjenjave, pa ndjekur një narrativë të qartë apo linjë logjike. Psh, në vargun "Si do të përballosh ti, nënkupto unë," ku ndjenja dhe përvoja personale “kapërcejnë” tejë kufijve të individualizmit tipik modernist, duke krijuar një zë që ndërthuret me atë të tjerëve në mënyrë dialoguese.

Dialogizimi i brendshëm është tjetër teknikë që tejkalon modernizmin, ku Lako ndërthur zërat "unë" dhe "ti," madje përfshin edhe një "ne" kolektiv, siç shihet në vargjet "Tradhëti të jetës sime, tëndes nënkupto, ju dua si pulëbardhat që nisen në fluturim." Ky shumëdimensionalitet e largon poezinë nga qasja individualiste e modernizmit dhe e fut në një hapësirë kolektive ku zërat ndërthuren dhe reflektojnë bashkërisht mbi gjëndjen njerëzore.

Prandaj themi se poezia "Ato që thuhen tani" e Lakos, përmes këtyre (dhe të tjerë) elementëve poetikë dhe stilistikë, përfaqëson një tejkalim të modernizmit, dhe krijon një qasje të re ndaj lirizmit dhe fragmentimit, qasje që reflekton një botë  komplekse dhe të fragmentuar.

III-Tejkalimi i modernizmit në poezinë në prozë të Lakos e dëshmojnë edhe figurat artistike që ajo përdor si simbole, metafora, imazhe dhe personifikime, të cilat e shfaqin tejkalimin, si përmes kompleksitetit të tyre, ashtu edhe përmes ndërthurjes me ndjeshmëri të ndryshme. Kjo është e kuptueshme, Natasha Lako është një mjeshtre e vargut poetik modern, kështu edhe figurat artistike që ajo krijon në shërbim të idesë së saj poetike janë të tilla që dhe lexuesi duhet të ngrihet në një nivel intelektual që ti ndjejë dhe përjetojë. Siç edhe pritej, figurat e saj nuk janë të kufizuara në një kuptim të vetëm, por mbartin shtresa  shumkuptimore që shkojnë përtej modernizmit, dhe  ofrojnë një ndjesi universal e subjektive njëkohësisht.  Madje Lako, siç e cikëm më lart,  krijon një dialog të brendshëm midis tyre, duke lënë hapësira interpretimi, pse nuk  kufizohen në një rregull llogjik apo strukturë lineare, duke tejkaluar kështu traditën e modernizmit përmes rrjedhjes së lirë të mendimit dhe imazhit. Le të shprehemi më qartë duke e parë me disa shembuj:

Te vargu:"yzengjia e artë e hënës që kërkon këmbë të bukura"ku hëna personifikohet dhe simbolizon diçka të perfeksionuar(këmbë). Kjo metaforë tejkalon modernizmin sepse nuk ka vetëm një kuptim të thjeshtë, por ka një dualitet ku hëna, si object qiellor, lidhet me kërkesa njerëzore, gjë që shpie në një sfidë eksistenciale.

Personifikim: "çiltërsinë që me pafajësinë bie në dashuri" ku, çiltërsia e pafajësia bëhen subjekte që "bien në dashuri", krijon një imazh abstrakt dhe emocional, duke i dhënë cilësive njerëzore veprime që thellojnë kuptimin dhe  tejkalojnë thjeshtësinë moderniste.

Metafora komplekse: "fjalën “të dua” të kthyer në kope, për të mbetur gjithnjë nomade" tejkalon narrativat e thjeshta. “Të dua”-ja, një fjalë e zakonshme dashurie, është kthyer në një kope që endet nomade, e lëvizshme,  jo serioze, e përkohshme. Një ndërlikim i tillë metaforik e distancon poezinë nga modernizmi i thjeshtuar.

"gruaja e pashfaqur ende që vazhdon të heqë vetullën prapa një rrufeje" simbol i një femre (të pashfaqur) që rri prapa një rrufeje, (që ndoshta përfaqëson një forcë të brendshme, një shpërthim emocional) shpreh nj personifikim dhe imazh poetik, që zhvendos lexuesin në një botë tjetër, përtej thjeshtësisë moderniste.

Simboli i heroit mitik "tezeu, fitimtari i parë i botës që ty, nënkupto mua, na e kanë grabitur" përdoret për një humbje të madhe historike dhe personale. Ndjeshmëria personale  e ndërlidhur me mitologjinë ,shpreh ndjenjën e një humbjeje ekzistenciale dhe të përjetshme, duke krijuar një lidhje të ndërlikuar me të kaluarën dhe fatin njerëzor.

Imazhi: "zembreku i zemrës" te vargu: " çfarë të mbetet ty, nënkupto mua, në zemrën e zemrekut të zemrës më thuaj” krijon lidhje mekanike me ndjenjat njerëzo-re, duke e shndruar zemrën në një mekanizëm që mund të ndalet a prishet në çdo moment. Kjo përmbys konceptin e zakonshëm të zemrës si burim ndjenjash dhe e shtyn lexuesin të mendojë për një lloj tensioni të vazhdueshëm dhe të komplikuar, që përfaqëson tejkalimin e modernizmit në këtë poezi.

Po kështu,imazhi:"pudra në faqe dhe qelizat e tua të vdekura" kontraston delikatesën e jashtme me brishtësinë e përkohshmërinë e jetës, duke krijuar ndjesi  dualizmi të ekzistencës njerëzore. Ndërthurja e këtyre imazheve jep një perspektivë që shkon përtej modernizmit, duke u fokusuar në dualitetin dhe pasigurinë e jetës.

Kështu pra, në thelb, këto figura dhe imazhe janë ndërtuar nga Lako në mënyrë të ndërgjegjshme mbi kompleksitetin e ndjesive dhe botës shpirtërore të individit, dhe i kërkojnë lexuesit të hyjë në interpretimin e tyre, të mos kufizohet vetëm me kuptimin sipërfaqësor, pasi ato kanë tejkaluar “kufijtë” e poezisë moderne, që bazohet në qartësinë e imazheve apo simboleve.

IV-Vlen të themi se poezia në prozë "Ato që thuhen tani" e Lakos, megjithëse nuk ndjek strukturat e poezisë klasike dhe moderniste, shfaq  vlera artistike  në recitimin para një auditori që e njeh poezinë dhe ndien fuqinë e saj. Ajo vërtet nuk përmban rimë apo ritme të rregullta, por mbështetet te ritmi i brendshëm, që buron nga rrjedhshmëria e mendimeve dhe ndjeshmëria e fjalëve. Recitimi i kësaj poezie mbart  melodiozitet të veçantë, që i drejtohet më shumë shpirtit sesa veshit, duke krijuar lidhje emocionale me dëgjuesin. Pavarësisht se tejkalon traditat e modernizmit, poezia në prozë me lirizmin e saj, i lejon recituesit të përcjellë emocionin me ndjeshmëri. Audienca që ka njohje me poezinë moderne është më e aftë të përjetojë nuancat që poezia në prozë mund të ofrojë.

Recitimi i poezisë në prozë, si ajo e Natasha Lakos, ofron një mundësi unike për të përjetuar pasurinë e saj artistike. Kjo formë poetike i jep lexuesit dhe dëgjuesit të vemëndshëm një hapësirë për të reflektuar mbi temat që trajtohen. Ndryshe nga forma moderne dhe klasike e poezisë, që kërkon ritëm dhe metrikë të saktë, poezia në prozë shpreh lirshmëri dhe e bën recitimin të ngrohtë dhe të afërt,duke krijuar atmo sferë intime midis recituesit dhe audiencës.

Në këtë kontekst, vargjet e Lakos, plot me imazhe dhe metafora, i japin mundësi recituesit të shprehë emocionet që barten me ato. Recitimi i kësaj poezie në prozë lejon dëgjuesit të kalojnë përmes ndjesive shpirtërore, ku ata mund të preken nga pasazhet që flasin për tradhtinë dhe zhgënjimit, si dhe për imazhet e lirisë që ofrojnë shpresë. Potenciali emocional i recitimit të poezisë në prozë është i madh,  ajo më shumë se çdo poezi mund të ndezë debat e diskutim, duke i dhënë audiencës rastin për të eksploruar temat dhe sfidat e jetës moderne. Kështu, recitimi bëhet një akt që transcendon  fjalët e zgjedhura me kujdes nga Lako, duke krijuar  përvojë të paharru-eshme për ata që e dëgjojnë.

V-Në poezinë "Ato që thuhen tani" të Lakos, aspekti filozofik dhe ai psikologjik janë dy shtresa kuptimore që funksionojnë në harmoni, por ruajnë distancën nga njëra-tjetra, duke krijuar një thellësi shumëdimensionale, dhe ofruar lexuesit mundësinë për të interpretuar poezinë në disa nivele të mendimit dhe përjetimit.

Aspekti filozofik përqendrohet në pyetje që lidhen me ekzistencën, të vërtetën dhe marrëdhëniet e njeriut me botën moderne dhe atë kozmike. Lako adreson dilemat e njeriut bashkëkohor, të cilat lidhen me shkëputjen nga ndjenjat, përvojat e lidhjet me veten dhe universin përreth. Këto shqetësime filozofike përshkojnë gjithë poezinë e saj: Te vargu "Tezeun, fitimtarin e parë të botës që ty, nënkupto mua, na e kanë grabitur" eksplorohet humbja (harresa) e heronjve të historisë dhe mitologjisë, që përfaqësojnë triumfin dhe identitetin e njerëzimit, e cila mund të shihet si reflektim mbi harrimin e vlerave që përbëjnë bazën e identitetit njerëzor.

Te vargu: "Tradhëti të jetës sime, tëndes nënkupto, ju dua si pulëbardhat, që nisen në fluturim."metafora e fluturimit të pulëbardhave përfaqëson kërkimin për çlirim nga jeta e përditshme. Njeriu filozofik kërkon të shkëputet nga tradhtia e përditshmërisë dhe kaosi i jetës urbane për të rigjetur një ekzistencë të vërtetë e të thjeshtë.

Nga ana tjetër, aspekti psikologjik është më intim dhe emocional, ai përqendrohet te përvojat e individit përballë sfidave të botës moderne. Këtu Lako shqyrton ndikimin që materializmi dhe jeta urbane kanë mbi psikikën njerëzore:"Gjithë ato eko të thella godinash metali, gjithë ato tabela faqendritura." Këto vargje shfaqin ndjenjën e ndrydhjes nga industrializimi. Ndërtesat e mëdha prej metali dhe dritat e forta përfaqësojnë një burim ankthi, duke krijuar një atmosferë alienimi dhe distancimi nga ndjenjat autentike.

Te vargu:"Fjalën të dua të kthyer në kope, për të mbetur gjithnjë nomade." ndjenjat personale shpërbëhen, duke humbur kuptimin e tyre të vërtetë. Dashuria bëhet e lëvizshme, e paqëndrueshme, duke krijuar pasiguri dhe ndarje shpirtërore tek individi.

Ndryshimi midis dy aspekteve është I dukshëm: Aspekti filozofik i poezisë eksploron pyetjet e ekzistencës dhe identitetit njerëzor, duke e vendosur individin përballë dilemave të kohës moderne. Kjo është qasje më racionale dhe abstrakte, ku njeriu përballet me humbjen e traditave. Ndërsa aspekti psikologjik është më intim dhe emocional, duke shprehur tensionet e brendshme të njeriut që përjeton ankth dhe alienim nga bota që e rrethon. Këto dy aspekte krijojnë një kontrast të fuqishëm në strukturën e poezisë.

Në përfundim themi se: Poezia në prozë e Natasha Lakos mund të shihet si një tempull poetik, i ndërtuar në nivelet më të larta të artit, ku edhe “besimtarët” e saj kanë vështirësi të mgjitem për të kryer ceremonitë  shpirtërore. Krijimi i poesisë në prozë në këtë nivel artistik, dëshmon për një talent të spikatur, për një përkushtim që shkon përtej të zakonshmes, duke dëshmuar se, Lako  tashmë është një nga banoret më të shquara, një “priftëreshë” e kësaj poezie të ndërlikuar në këtë tempull, që i jep zë përballjeve të individit me botën e re dhe krijon një hapësirë ku ndjesitë dhe mendimet më të thella gjejnë strehë.

 

Sarandë, më shtator 2024.

 

ATO QË THUHEN TANI

Natasha Lako

Si do të përballosh ti, nënkupto unë,

gjithë ato eko të thella godinash metali, gjithë ato tabela faqendritura,

gjithë ato lajme kacavjerëse, gjithë ato aksidente të papritura, gjithë ato kthina ku, thuhet ‘qoftë larg!’ përditë, gjithë ato gama kalendarike për të cilat dikush patjetër do të dalë të thotë janë, vetëm të miat, përfshi yzengjinë e artë të hënës që kërkon këmbë të bukura, fjalën të dua të kthyer në kope, për të mbetur gjithnjë nomade, gruan e pashfaqur ende që vazhdon të heqë vetullën prapa një rrufeje, çiltërsinë që me pafajësinë bie në dashuri pa asnjë peshë tjetër idiote, si do të përballosh ti, nënkupto unë, Tezeun, fitimtarin e parë të botës që ty, nënkupto mua, na e kanë grabitur, së bashku me amazonat dhe gjirin e tyre të prerë ku qëndron edhe shigjeta e parë e mundur.

Çfarë të mbetet ty, nënkupto mua, në zemrën e zembrekut të zemrës më thuaj, nga ushtria e freskët e fjalëve që hyjnë në kompjutër, nga furtuna, e vetmja e mbetur pa zot, dhe ylberi i vetmi i mbetur pa zot, në duart me pluhurin dhe të puthurën, në poezitë që vriten të parat, e përfshirë ti, nënkupto unë, në këtë masë kaq të pangopur, në atë materien totalitare që të mundon e të thith, deri në kontrollin e trupit që rri në çdo kufi së bashku me pudrën në faqe dhe, qelizat e tua të vdekura, të miat nënkupto, në bashkësinë e trupit me diellin, në vazhdim të emisionit ’Trupi dhe Shëndeti’ i vetmi që jeton në TV që nga koha e diktaturës, e lidhur me gjithë ato, medikamente që zgjaten të kërkojnë edhe të nesërmen.

Tradhëti të jetës sime, tëndes nënkupto, ju dua si pulëbardhat, që nisen në fluturim.

E çliruar nga frymëzimi, që përballohet me mijëra vjet,

do të këtë mbetur vetja jote, imja nënkupto, e lehtë, vetëm në këmishën tënde të pastër, që është edhe e imja, në shtegun që të çon në ca flokë të gjatë.

 N.Lako “Kundërpërfytyrimi” Botim i dytëONUFRI , Tiranë 2023. f 106

 

VEZULLIMI I SHPIRTIT

 

Nga Timo Mërkuri

Në poezinë "Më vezullo" të Natasha Lakos, ndriçimi  dhe transformimi shpirtëror janë në qendër të përjetimit lirik. Vargjet bartin një kërkesë për ndriçim dhe përmirësim, që nuk kufizohet vetëm në një akt fizik, por prek shpirtin dhe qenien e heroit. Poezia ndërthur motive të dashurisë, natyrës dhe frymëzimit, duke përdorur mjeshtërisht metafora për të komunikuar ndjenjën e transformimit shpirtëror, ku drita bëhet simboli kryesor i këtij procesi.

"Më vezullo" është një poezi moderne e rrymës së simbolizmit që mbështetet më tepër në ndjenjë sesa në mendim, madje krijon një atmosferë shpirtërore dhe kërkim për një formë ndriçimi shpirtëror që vjen përmes dashurisë dhe ndjeshmërisë . Me fjalë e figura që reflektojnë ndriçimin shpirtëror, Lako na fton të përjetojmë një proces  transformimi emocional, pse në poezi, vezullimi nuk është një dritë fizike, por një dritësim i shpirtit, që i ndrin individit rrugën drejt përsosjes shpirtërore dhe lumtu -risë njerëzore.

I-Vargu "Më vezullo" mund të kuptohet si kërkesë për dritësim, ndriçim ose frymëzim , ku fjala "vezullim" lidhet me diçka, që ndriçon me një shkëlqim të veçantë. Në këtë kontekst, personazhi lirik kërkon ndriçimin, në formën e  transformimit shpirtëror, të qetësisë apo të një energjie të re që do t’i japë heroinës mundësinë të bëhet më e mirë. Ky ndriçim simbolik mund të përfaqësojë dashurinë, dritën shpirtërore, një kujtim ose udhërrëfim drejt një qëllimi më të lartë në jetë. E parë në këtë aspekt, fjala "vezullim" ka një nuancë më të ngrohtë dhe më intime se fjala "ndriçim," e cila nënkupton diçka të jashtme. "Vezullim" është një ndriçim i butë, i ëmbël dhe i përkohshëm, pse vjen nga brenda shpirtit.

1.Duhet të kemi parasysh se në vargun "Më vezullo," poetja i drejtohet një entiteti të papërcaktuar, një “tjetri”, që interpretohet në varësi të kontekstit dhe simbolikës së poezisë. Ky entitet, “tjetri”mund të jetë një figurë dashurie, një force jashtëtokësore si drita apo hyjnia, natyra apo një forcë trasformuese ku vlerësojmë: dashurinë, forcën e natyrës, fuqiinë shpirtërore, kohën dhe përvojën njerëzore.

a.Parafjala "Më" bart një domethënie thelbësore, pasi shpreh egzistencën e një marrëdhënie të drejtpërdrejtë midis heroinës dhe entitetit të cilit i drejtohet. Duke përdorur këtë parafjalë, poetja nuk kërkon një  ndriçim të thjeshtë nga jashtë, por një ndërveprim të thellë dhe të përbashkët. Ajo mund të kërkojë të vezullohet me dritën që emeton, apo përcjell ky tjetri, duke nënkuptuar psh një bashkëjetesë në rastin e të dashurit, ose një bashkësi shpirtërore dhe emocionale.

b.Në këtë kontekst, parafjala "Më" shërben për të theksuar nevojën e një ndriçimi që nuk është thjesht i jashtëm, por që rrjedh përmes një lidhjeje të shpirtërore dhe intime. Poetja kërkon që ky ndriçim të jetë një proces bashkëveprimi, ku drita që vjen nga tjetri e mbush atë me një forcë të brendshme transformuese. Parafjala "Më" sugjeron një lidhje, një përfshirje aktive ku të dy palët: heroina dhe "tjetri" janë të ndërlidhur në këtë proces të vezullimit dhe ndriçimit.

c. Është e rëndësishme të kuptohet dhe ndjehet se sipas kësaj poezie, "vezullimi" nuk duket të jetë vetëm pasojë e dashurisë. Ndërsa dashuria luan rol të rëndësishëm si forcë e fuqishme dhe e paqëndrueshme ("dashurisë si detit i merren këmbët dhe bie") "vezullimi" është shprehur më shumë si formë e ndriçimit shpirtëror. Përveç dashurisë, poezia sugjeron se "vezullimi" vjen nga një kombinim i forcave natyrore dhe shpirtërore, si dallgët e detit, drita e diellit dhe hapësirat e brendshme të njeriut: Psh."Më vezullo, si dallgët e mbushura me erën,", ku vezullimi vjen nga energjia dhe dinamizmi i natyrës. "Më vezullo, me dritën e diellit që kapërdihet", ku drita e diellit shfaqet si burim  ndriçimi, duke simbolizuar një transformim të brendshëm apo ndërhyrjen e një force mbinjerëzore, etj.

II-Poezia "Më vezullo" ka  thellësi shpirtërore, që pasqyrohet në kërkimin e një impulsi për ndriçim të shpirtëror, pra në dëshirën për një rilindje shpirtërore, por ajo që ka më shumë rëndësi është fakti se kjo kërkesë shfaqet e ilustrohet nëpërmjet imazheve shumëngjyrëshe që krijojnë përshtypjen se po sheh një aurorë boreale shumëngjyrëshe,madje dhe në lëvizje e krijim formash të ndryshme. Që në vargun e parë, subjekti lirik shfaq dëshirën për të qenë "më e mirë," shprehje që lidhet me ndriçimin shpirtëror:"Më vezullo/ Të bëhem më e mirë." Këtu, kërkesa për vezullim i drejtohet të dashurit  dhe kërkon që ai të ndriçojë jetën e saj dhe ta përmirësojë, ta trasformojë atë. Këtu ka diçka reale, vajzave të dashuruara u shkëlqejnë sytë dhe gjithë qenia e saj, janë tepër të lumtura, të qeshura dhe shprehin pozivitet në çdo rast. Kemi thënë që Natasha Lako flet me imazhe, por mqse në këtë poezi imazhet janë shumëngjyrëshe si aurorat boreale, ne le të bëjmë një lexim sipas ngjyrave dhe figurave artistike që bashveprojnë në krijimin e tyre.

1.Te vargu: "Sepse dashurisë si detit i merren këmbët dhe bie"  shohim një krahasim metaforik midis dashurisë e detit, që shfaq lidhjen me ndjenjën për  brishtësinë dhe lëkundshmërinë e këtyre dy elementeve.

a.Imazhi ku: "Dashurisë si detit i merren këmbët" ku dashuria personifikohet, krijon një paralelizëm ndërmjet dashurisë dhe detit si metaforë, duke sugjeruar se, ashtu si deti që humbet balancën kur goditet nga stuhitë, dhe dashuria dikur e humbet ekuilibrin. Në këtë kontekst, dashuria përshfaqet si diçka e madhe, e fuqishme si deti, por që shpesh here tronditet , destabilizohet, pra personifikohen  si diçka që lodhen dhe "i merren këmbët" duke e humbur qëndrueshmërinë e saj “dhe bie”, një tjetër personifikim.

b.Metafora e detit si simbol i dashurisë forcon ndjenjën e një pasioni të fuqishëm, të pakontrollueshëm, por  njëkohësisht të pambrojtur nga forcat e jashtme, ashtu si deti nga erërat dhe dallgët. Pra në thelb imazhi i mësipërm është krijuar nga ndërve-primi i figurave që cituam, ku secila  figurë ofron ngjyrën e saj në imazh, duke krijuar aurorën poetike.

2. Në poezinë "Më vezullo," fjala "vezullo" përsëritet në mënyrë ritmike, duke krijuar një harmoni të brendshme dhe thirrje për ndriçim shpirtëror. Kjo kërkesë është si një puls i vazhdueshëm që kërkon të sjellë qetësi, ngrohtësi dhe ndriçim. Me vargun "Më vezullo/ si dallgët e mbushura me erën" Lakoi i drejtohet natyrës dhe kërkon nga ajo ti japë energji dhe ndriçim nga dallgët dhe era. Vargu krijon një imazh të fuqishëm ku natyra dhe ndjenjat ndërthuren në një simbolikë të gjallë.

a. Kërkesa për vezullim, krahasohet me dallgët, që janë gjithmonë në lëvizje, duke u “mbushur” me forcën e erës, pra u jep dallgëve veti njerëzore, sikur marrin energji nga era. Mirpo dallgët dhe era shfaqen si metafora që simbolizojnë emocionet që përplasen dhe lëvizin pa pushim, ku era simbolizon forcat e jashtme. Pra  vezullimi është po aq i fuqishëm sa ky proces natyror, një ndriçim që kërkon të shpërthejë përmes çdo ndjenje dhe lëvizjeje.

b.Ashtu si dallgët, që janë të fuqishme, të gjalla e në ndryshim, dhe dashuria përjeto-het me të njëjtën forcë dhe dinamikë. Dashuria është ajo që bën vajzën të vezullojë, duke i sjellë një dritë të brendshme që buron nga përjetimi i thellë emocional. Dallgët e mbushura me erën reflektojnë këtë transformim të brendshëm. Ky vezullim është gjithnjë në lëvizje, dhe krijon një gjendje ndryshimi dhe ndriçimi.

c. Dallgët dhe era krijojnë  imazhin e forcës së natyrës, simbol për diçka që sjell ndryshim dhe energji, ndoshta për një rigjenerim shpirtëror ose për një rilindje të brendshme. Pra, edhe pse vargjet kanë një ngarkesë emocionale, ato shfaqen si  kërkesë për ndriçim nga natyra ose një fuqi abstrakte.

3. Te vargu shumëfigurësh “më gjej përrallën e lëshuar lëndinave,/ ku djalli nuk ka telefon,” poetja duket se i drejtohet një fuqie shpërtërore dhe shpreh dëshirën për t’u larguar nga negativiteti dhe nga bota e zhurmshme e modernitetit, duke kërkuar një kthim në hapësira të qeta, si lëndinat e fëmijërisë. Ky varg është i ngarkuar me imazhe simbolike të shumëkuptimshme, dhe shumëngjyrëshe duke lënë hapësirë për disa interpretime.

a.Përralla, e cila lidhet me pafajësinë, idealizmin dhe ëndrrat e fëmijërisë, është simbol i një bote ku imagjinata mund të lëvizë lirshëm. Në këtë kontekst, përralla është një imazh simbolik ,që nuk duhet kuptuar fjalë për fjalë, por si ide që përcjell kuptimin e thjeshtësisë dhe ëndrrave të pastërta, larg nga ndikimet negative të botës modern,pra është shprehje metaforike, ndërsa “përralla e lëshuar lëndinave” personi -fikohet me cilësi njerëzore.

b."Djalli" përfaqëson elementin negativ, ndërsa"telefoni" simbolizon mjetet moderne të komunikimit, që janë mbartëse të tensioneve, stresit dhe ndikimeve të jashtme që  prodhon shoqëria bashkëkohore.Vargu shpreh një kritikë të fshehur ndaj teknologjisë dhe ndërhyrjes së saj në jetën e private, duke nënkuptuar humbjen e një bote të thjeshtë, të qetë dhe të bukur shpirtërisht.

c.Në thelb, poetja shpreh një dëshirë për liri shpirtërore dhe emocionale, një kthim në natyrën e pastër, të pandikuar nga presionet e përditshme, një botë romantike që i ngjan fëmijërisë apo adoleshencës, ku njeriu mund të jetë i lirë nga kontrolli dhe shqetësimet e jetës moderne.

4.Me vargun "Më vezullo, me dritën e diellit që kapërdihet" heroina shpreh kërkesë për ndriçim nga një burim hyjnor, dhe shfaq një imazh vizual që, jo vetëm fton lexue-sin të krijojë një pamje të gjallë në mendje, por dhe ndërton një lidhje midis natyrës e ndjenjave shpirtërore të subjektit. Imazhi i dritës së diellit që "kapërdihet" krijon një skenë dinamike plot jetë, ku dielli dhe drita marrin rol të ndërgjegjshëm, si etnitet që vepron me ndërgjegje, pra personifikohen. Ky imazh krijon një ndërveprim të pasur midis botës së jashtme natyrore dhe procesit shpirtëror të heroinës.

a.Në këtë varg, drita e diellit vizualizohet në një proces natyror të shfaqur në mënyrë të pazakontë, por me nuancë transformuese që ndikon fuqishëm mbi heroinën. Imazhi i “kapërdirjes” së dritës simbolizon  përthithje të plotë të ndriçimit shpirtëror, duke reflektuar procesin e përjetimit të dritës. Në këtë kuptim, fuqia e mbinatyrshme që përfaqëson dritën e diellit bëhet burim i i energjisë dhe jetës, duke bërë të qartë se "tjetri" të cilit i drejtohet poetja nuk është një qenie e zakonshme, por një fuqi më e lartë, mbinjerëzore.

b.Përdorimi i këtij imazhi është rezultat i ndërveprimit të figurave artistike. Metafora e "dritës së diellit" është simboli që përfaqëson vitalitetin dhe energjinë shpirtërore, ndërsa personifikimi i dritës që "kapërdihet" e transformon këtë energji natyrore në veprim që ndodh brenda qenies së heroinës. Alegoria e kapërdirjes sugjeron procesin e ushqyerjes dhe ndriçimit shpirtëror. Ky ndërveprim i figurave artistike krijon  imazhin e pasur, shumëdimensional e shumëngjyrësh, duke pasuruar strukturën poetike dhe thelluar përjetimin emocional të lexuesit.

c.Në këtë varg heroina i drejtohet natyrës, pse kërkuon prej saj një ndriçim përtej mundësive njerëzore. Heroina dëshiron që kjo fuqi t’i sjellë ndriçimin e nevojshëm për ta mbushur e transformuar shpirtin e saj në mënyrë të plotë. Kërkesa për ndriçim shpirtëror dhe transformim shpreh dëshirën e subjektit për të arritur një paqe të brendshme, një ndriçim të thellë që nuk mund të vijë nga bota e dukshme, por nga forca të padukshme e transcenduale.

5. Vargjet "Më vezullo, / Me tjetër frymë të mbushet hapësira / Të niset të marrë një dritë të re/ nga një vend diku që ne, ende nuk e dimë," shprehin një kërkesë adresuar forcave transformuese për rigjenerim shpirtëror.Është pikërisht kërkesa për “frymë të re që  që vjen nga një burim i panjohur” që tregon nevojën për trasformim shpirtë-ror, e cila shtrihet përtej asaj që është  fizike apo natyrore.

a.Te vargu "Me tjetër frymë të mbushet hapësira" fryma përdoret si një metaforë për energji, frymëzim apo përsosje shpirtërore që do mbushë hapësirën e brendëshme, gjë që sugjeron një rilindje apo rigjenerim. Kjo kërkesë shkon përtej një procesi të thjeshtë fizik; ajo kërkon ndërhyrjen e një force trasformuese. Drita e re-metaforë për një përvojë të re, ndriçim ose shpresë të re, që vjen nga një burim i panjohur, "nga një vend diku që ne, ende nuk e dimë," simbolizon  shpresën për një përvojë që mund të ndriçojë shpirtin dhe t’i japë kuptim të lartë ekzistencës së tij.

6.Po të shohim me vëmëndje vargjet vijuese: "Të kthehet dhe të kthejë atë dritë kaloshine,/të gruas që e vetmuar ,/nëpër  natë kthehet në shtëpi" ku ndjehet se heroina i drejtohet një force të jashtmë, ndoshta natyrës, një fuqie mbinjerëzore që ka aftësinë të drejtojë dhe udhëheqë heroinën përmes natës dhe vetmisë, ndjejmë se kemi një farë “konkretizimi” të poezisë, një zbritje të saj në tokë.

a. Vargu:”Të kthehet dhe të kthejë atë dritë kaloshine” është një imazh që sugjeron rikthimin e  dritës që ka humbur, qoftë dhe përkohësisht. Metafora:“Drita kaloshine” simbolizon një dritë të zbehtë, si të karrocave, që gjithsesi ka aftësinë të ndriçojë  lehtas rrugën, ku kalon “një grua e vetmuar”.

b.Vargu imazhist: “të gruas që e vetmuar/nëpër  natë kthehet në shtëpi” “konkreti-zon” ndjesinë e vetmisë dhe nevojën e kërkimit të dritës me figurën e “gruas”. Nata simbolizon errësirën, pasigurinë në kontrast me shtëpinë që përfaqson një vend të ngrohtë, të sigurtë. Pra, gruaja e vetmuar është në kërkim të dritë që ta “vezullojë”, pse ajo përpiqet të rikthehet te vetvetja.  Gruaja që ecën vetëm nëpër natë, çuditërisht parafytyrohet me roba të errëta, përfaqëson vetminë dhe trishtimin e përvojës njerëzore, ndërsa kthimi në shtëpi simbolizon përfundimin e këtij udhëtimi të trishtë (shpirtëror), duke e çuar heroinën drejt një ndjenje paqeje e sigurie.

7.Në vargjet "E pas pak do të mbyllë derën, / jashtë kësaj romance të vjetër që poshtë dallgëve zbret," veprimi tingëllon si një simfoni ku çdo element është  notë në një kompozim të ndërlikuar emocional. Mbyllja e derës, romanca e vjetër dhe dallgët që zbresin krijojnë lëvizje të qetë e të pasur me tension. Mbyllja e derës metaforizon përfundimin e një periudhe emocionale,  shpëtimin shpirtëror, ndarjen simbolike nga e kaluara dhe hyrjen në fazë të re të jetës së gruas. Fjala (romancë) “e vjetër” shpreh idenë e një mardhënieje që tashmë është braktisur përfundimisht. Ndërkohë imazhi “që poshtë dallgëve zbret” sugjerojnë “mbytjen” e kësaj romance dhe hapjen e  një kapitulli të ri në jetën e shpirtin e gruas.  Duke lexuar këto vargje në sytë e lexuesit vizualizohet lëvizshmëria e gruas.  Sa shumë do dëshironim që: shumë gra dhe vajza, që të vetmuara nëpër natë kthehen në shtëpi, tu mbyllin dyert romancave të vjetra dhe të vezullohen e të bëhen më të mira. Kemi shumë nevojë ta besojmë këtë magji të vezullimit, kemi shumë dëshirë ta shpresojmë se do shumë shpejt do ndodhë. E them këtë se qysh te leximi i vargut për dritën e zbehtë të kaloshinës, ndjejmë një dritësim në të ardhmen e “gruas së vetmuar” e cila ndërsa ndriçon rrugën e saj, ndjejmë se po ndrin një agim më i mirë. E ndjejmë dhe te fakti se dhe vetë poezia merr një dritë më të çelur, më të ëmbël, sikur vezullohet edhe vargu poetik.

III-Përmendëm më sipër se poezia “Më vezullo” e Natasha Lakos mund të shikohet si një kombinim ngjyrash të lëvizshme, si aurora boreale dhe kjo pse ajo ka një ndjeshmëri të veçantë dhe është e ndërtuar me figura poetike që ndryshojnë dhe ndërveprojnë në mënyrë dinamike edhe me ngjyrat e tyre. Ashtu si aurora boreale, vargjet e saj lëvizin mes ndriçimit dhe hijes, mes shpresës e reflektimit të brendshëm.

1.Po ta shohish me këtë sy poezinë, vërren se kombinimi i metaforave të ndriçimit, frymës së re dhe dritës së kapërdirë krijojnë një spektër ngjyrash emocionale e shpirtërore që transformohen vazhdimisht, duke krijuar një përvojë poetike të larmishme. Duhet të theksojmë se ngjyrat e poezisë së Lakos përfaqësojnë të gjitha nuancat e ndjenjave njerëzore: nga drita e re dhe ndriçimi i shpresës, te errësira e natës dhe transformimit të dhimbjes.

2.Ajo që ka më shumë rëndësi në këtë këndvështrim të poezisë së Lakos është fakti se ndriçimi i brendshëm mund të krahasohet me një lojë të shumëfishtë ngjyrash aurore boreale që lëviz në qiellin shpirtëror të heroinës dhe se ky kombinim dritash e ngjyrash lidhet me transformimin emocional e shpirtëror që përjeton ajo. Kështu, ndryshimi në ngjyrë dhe intensitet i dritës përfaqëson faza të ndryshme të përvojës së saj shpirtërore duke krijuar efekte shumëdimensionale të përjetimeve njerëzore. Në poezi ndriçimi dhe drita shumëngjyrëshe luajnë një rol kyç në përfaqësimin e këtij udhëtimi të pasur emocional.

a.Drita shumëngjyrëshe në poezi nuk është statike, ajo lëviz dhe transformohet, si emocionet dhe mendimet e heroinës. Në çdo çast të përvojës së saj, ndriçimi ndryshon ngjyrë, duke përfaqësuar përzierjen e ndjenjave si shpresë, dëshirë, nosta-lgji, humbje apo rigjenerim. Këto ngjyra nuk janë të ndara, ato ndërthuren duke krijuar një efekt të plotë të ndriçimit të saj të brendshëm. Psh te vargjet: "Më vezullo, / Me tjetër frymë të mbushet hapësira" sugjeronë një përzierje të ndjenjave, ku secila "ngjyrë" e dritës reflekton një aspekt të ndryshëm emocional, nga shpresa dhe qetësia, deri te tensioni dhe trishtimi.

b.Në poezi, drita përfaqëson shpresën dhe fuqinë rigjeneruese që udhëton përmes errësirës. Drita e diellit, psh, simbolizon ndriçimin e jetës dhe energjinë që lind nga çdo mëngjes i ri. Kur heroina kërkon që hapësira të mbushet me një "frymë të re" dhe të marrë një "dritë të re," ajo kërkon një rilindje shpirtërore që vjen përmes një drite shumëngjyrëshe që nuk është thjesht një burim i jashtëm, por një burim që ndikon thellësisht brenda saj.Psh. vargjet: "Të niset të marrë një dritë të re" tregojnë dëshirën për rigjenerim shpirtëror përmes një dritë të re.

c. Në vargjet "Më vezullo, / Me tjetër frymë të mbushet hapësira / Të niset të marrë një dritë të re," drita merr  rol aktiv, duke reflektuar nevojën për  udhëtim shpirtëror dhe transformim. Heroina kërkon jo një ndriçim të jashtëm, por një dritë të re që ka fuqinë të ndryshojë botën e saj shpirtërore, e cila më pas dritëson dhe pamjen e jashtmë. Kjo dritë nuk është thjesht e bardhë, por një përzierje ngjyrash që reflekton kompleksitetin e emocioneve dhe ndjenjave të saj. Drita shumëngjyrëshe reflekton dhe procesin e ndriçimit shpirtëror. Ndryshe nga një dritë e vetme statike, ndriçimi shumëngjyrësh tregon një transformim gradual të shpirtit, që kalon përmes hijeve, kontrasteve, dhe ngjyrave të ndryshme për të arritur në një ndjenjë të plotë paqeje dhe qetësie. Ndriçimi shumëngjyrësh sjell  kuptimin se ky udhëtim shpirtëror nuk është linear, por një proces i vazhdueshëm që ka kthesa, ndryshime dhe rritje.

d.Përjetimi i dritave shumëngjyrëshe në poezinë e Lakos ngjason me aurorën boreale, në  lëvizje të vazhdueshme, duke krijuar forma dhe ngjyra që ndryshojnë vazhdimisht. Ky efekt vizual përkon me përvojën shpirtërore të heroinës që përjeton emocione të fuqishme. Aurora boreale nuk është një pamje e zakonshme, por një fenomen i rrallë e mahnitës, që të lë pa fjalë, duke i dhënë ndriçimit (shpirtëror) një dimension të mistik. (E çka më mistike se dashuria në jetën e njeriut?) Te vargjet: “Diku që ne, ende nuk e dimë", poezia sjell ndjenjën e të panjohurës, një ndriçim i cili ende nuk është kuptuar plotësisht. Ashtu si aurora boreale që lëviz dhe ndryshon në mënyrë të paparashikueshme, edhe përvoja e saj shpirtërore është e mbushur me elementë të së panjohurës

e.Shumëngjyrshmëria e ndriçimit është një urë mes botës së brendshme dhe asaj të jashtme. Teksa heroina kërkon ndriçimin e diellit dhe një frymë të re për të mbushur hapësirën( e saj shpirtërore), kjo dritë bëhet një element që ndërthur botën tokësore me një dimension të lartë shpirtëror. Ndriçimi shumëngjyrësh i sjell ndjesi të unitetit dhe harmonisë mes këtyre dy botëve, duke përfaqësuar jo vetëm një transformim  shpirtëror, por dhe një lidhje me forcat e universit. Psh te vargjet: "Jashtë kësaj romance të vjetër që poshtë dallgëve zbret" ku dallgët dhe drita ndërthuren si simbol i lidhjes mes tokës dhe qiellit.

IV-Kemi dëgjuar të thuhet shpesh se poezia e Lakos është një poezi e mendimit, filozofike, etj, por ky është interpretim i gabuar, si pasojë e mosgjetjes nga ana e lexuesit të  gjurmës së shkëndijës të frymëzimit poetik, që shpesh herë qëndron te një frazë, madje dhe te një fjalë, si në rastin e kësaj poezie që shkëndijon te fjala " vezullomë" dhe rrjedh në shtegun e saj, përkundrejt një qasjeje filozofike apo analitike. Në poezin e saj, ndjenja dhe përjetimi janë më të rëndësishme se analiza e ftohtë dhe mendimi intelektual. Kjo duket në disa aspekte:

1.Poezia e Lakos është e ndriçuar nga një sens frymëzimi dhe ndjeshmërie. Vargjet e saj shfaqin ndjenja dhe emocione të ngrohta që  krijojnë  lidhje të drejtpërdrejtë me lexuesin, qasje kjo që fokusohet më shumë në përjetimin shpirtëror sesa në një analizë filozofike. Psh te vargjet "Më vezullo, / Të bëhem më e mirë", poezia shpreh një kërkesë që është  ndjenjë dhe dëshirë shpirtërore dhe jo analizë filozofike e ndriçimit. Po ashtu te vargjet "Me dritën e diellit që kapërdihet" kemi një tjetër shembuj  përdorimi të metaforave dhe imazheve për të shprehur ndjenja dhe përvoja të brendshme, larg filozofimeve.

2. Edhe pse poezia e Lakos shfaqë elemente të mendimit dhe reflektimit, thelbi i saj është në përjetimin emocional që ajo sjell. Kjo do të thotë se ndjeshmëria dhe frymëzimi janë përparësitë kryesore,  filozofimi ndodh në  mënyrë më të nënkuptuar. Psh te poezia “Më vezullo”, figura e vezullimit merr rol udhërrëfyes qysh në vargun e parë, duke e udhëhequr subjektin drejt një gjendjeje më të lartë shpirtërore: "Më vezullo, / Të bëhem më e mirë".

3. Natasha Lako në poezinë e saj përmes metaforave dhe imazheve të pasura, shpesh shpreh ndjenja dhe ndjesi shpirtërore që nuk janë të lehta për t'u analizuar në terma filozofikë. Në vend të kësaj, ato krijojnë një atmosferë që i lejon lexuesit të ndihen dhe të përjetojnë ndjenjat që poezia ofron.Psh vargu: "dashurisë si detit i merren këmbët / dhe bie" ku poetja shprehet përmes metaforave:"i merren këmbët", “dashurisë si deti”, "dhe bie"madje në këtë varg, kombinohen disa metafora për të shprehur ndjesitë dhe proceset emocionale, ku përdorimi i detit si simbol i dashurisë dhe i marrjes së këmbëve si një akt i rënies krijon një imazh të pasur dhe kompleks të përvojës shpirtërore dhe emocionuese.

Në thelb, poezia"Më vezullo"e Natasha Lakos është krijim me  strukturë të ndërlikuar , ku përmes një gjuhe të fuqishme dhe figurave të gjalla artistike ndërton një botë shpirtërore. Poezia lëviz përmes imazheve të natyrës dhe forcave shpirtërore, ku ndriçimi i shpirtëror dhe dashuria janë thelbi i saj. Në vend që të ofrojë përgjigje të drejtpërdrejta filozofike, ajo i përcjell ndjenjat dhe mendimet përmes një rrjedhe imazhesh, të cilat lexuesi i përjeton më shumë në nivel intuitive .

Natasha Lako, si gjithmonë, përdor një gjuhë që krijon  dialog të ndjeshëm midis botës së jashtme dhe të brendshme, ku ndriçimi bëhet sinonim i një transformimi të thellë. Poetja flet për dritën si një energji shpirtërore, që jo vetëm ndriçon, por dhe ndryshon e shëron. Kjo poezi, me pasurinë e saj të imazheve dhe forcën emocionale, është një përvojë artistike e rrallë që përshkon nivele të shumta të ndjenjave njerëzore dhe shpirtërore.

 

Sarandë, më shtator 2024

 

 

Natasha Lako                                                             

Më vezullo

Më vezullo,

Të bëhem më e mirë,

Sepse dashurisë si detit i merren këmbët   dhe bie.

Më vezullo,

si  dallgët  e mbushura me erën ,

më gjej përrallën e lëshuar lëndinave,

 ku djalli nuk ka telefon,

Më vezullo,

Me dritën e diellit që kapërdihet ,.

Më vezullo,

Me tjetër frymë të mbushet hapësira

Të niset të marrë një dritë  të re,

Diku që ne, ende nuk e dimë,

Të kthehet dhe të kthejë   atë dritë kaloshine,

të gruas që e vetmuar ,

nëpër  natë kthehet në shtëpi.

E  pas pak do të mbyllë derën,

 jashtë kësaj romance  të vjetër që poshtë dallgëve zbret.

 

 

 

DASHURIA SI LOJË

Melodi e humbur në poezinë e Sadik Bejkos

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “Fundi i lojës” nga Sadik Bejko është një reflektim i thellë për dashurinë, një ndjenjë që shfaqet në dy forma, herë plot gëzim e entuziazëm kur përjetohen çaste lumturie dhe herë dhimbshëm e me trishtim kur ndodh ndarja. Teksti është i ndërlikuar, në lëvizje midis realitetit të përjetuar dhe ndjesive të përçudnuara nga lodhja emociona-le. Në poezi, autori e përshkruan përfundimin e një lidhjeje dashurie, si një "lojë," duke nënvizuar dualitetin e ndjenjave të dashurisë. E ndërtuar mbi tonalitete të ndryshme emocionale, poezia shpreh përmes tingujve dhe metaforave ndjesinë e humbjes së një (loje) dashurie, duke e zhvendosur këtë (ndjenjë) në sferat e thella shpirtërore. Fundi i saj nuk përjetohet vetëm si ndarje fizike, por më tepër si zbehje e kujtimeve dhe ndjenjave, duke i dhënë dashurisë një dimension metafizik që ngjan me një melodi të ndjeshme, një këngë që vazhdon të jehojë në shpirtin e atyre që e përjetuan.

I- Poeti e cilëson dashurinë si "lojë" për të theksuar natyrën e saj të ndërlikuar, kalimtare dhe shpeshherë iluzore. Dashuria, si një lojë, përmban rregulla të pashkruara, paqartësi dhe ndjenja që  mund të jenë të papërcaktuara plotësisht. Ajo mund të jetë përvojë plot gjallëri e lumturi, por që sjell një zhgënjim të hidhur kur përfundon. Duke e quajtur "lojë" poeti sugjeron se dashuria nuk është gjithmonë serioze apo e qëndrueshme, dhe se ashtu si në një lojë, njerëzit mund të luhaten mes përfshirjes dhe tërheqjes, mes fitores dhe humbjes.

Metafora e "lojës" nënkupton një element loje shpirtërore mes dy personave, ku ata luajnë me emocionet, iluzionet dhe realitetet e tyre të momentit, duke eksploruar ndjenjat dhe prekje pa e ditur qartë se ku do të përfundojnë. Në këtë kontekst, dashuria shfaqet si një përvojë ku gjithçka është e mundshme : nga eksitimi në lojë dhe argëtim deri te dhimbja dhe ndarja.

Në poezinë e Bejkos, dashuria si "lojë" shfaqet me një përzierje delikate të ndjenjave, ku përfundimi i saj sjell dhembje e boshllëk, duke treguar se loja ka mbaruar, por gjurmët e saj mbeten si melodi e përjetuar nga të dy dashnorët dhe lexuesi, që e përjeton në lexim të vargjeve.

II-Poezia "Fundi i lojës" e Bejko-s më tepër përjetohet si një kompozicion muzikor ku tonaliteti dhe melodicititeti përcjellin dimensionin emocional. Tonaliteti poetik është delikat, duke dhënë ndjesinë e një muzike të brendshme ku dashuria nuk është vetëm fizike, por më shumë një përjetim shpirtëror. Vargjet rrjedhin me qetësi, si një këngë e heshtur që ngrihet dhe bie, duke reflektuar lëvizjen shpirtërore të pasioneve të përmbajtura. Është e natyrshme që vargjet të cilat shfaqin lojën dhe prekjet e dy të dashuruarve të kenë në thelb melodicitet, pasi dashuria është këngë, por edhe vargjet që shfaqin ndarjen e tyre (për çfardo arsye) të kenë gjithashtu një melodicitet, ndonëse të trishtë e që përcjellin dhimbje. Këto raste janë të pranishme në të gjitha poezitë tradicionale, madje, qoftë lumturimi i përjetimit të dashurisë, ashtu dhe shimbja e trishtimi që sjell ndarja, janë burim i këngëzimit të tyre. E njëjta gjë ndodh dhe në këtë poezi moderne të Bejkos ku gjejmë dy tipe melodiciteti, në përputhje me situatën dashurore të dy personazheve.

1.Në fillim të poezisë, imazhet e buta të takimeve dhe prekjeve të lehta: "Një çaj.. një gotë verë… mbi bar sup më sup, / Nën drurë dorë për dorë" sugjerojnë një lloj simfonie të heshtur, ku çdo prekje dhe moment ndjehet më shumë se sa shihet. Këtu, pasioni është transformuar në një formë të butë dhe të ëmbël të komunikimit, një lidhje që më shumë flet për shpirtin se për trupin.

2.Tonaliteti gradualisht ndryshon ndërsa poezia përparon, dhe poeti fillon të ndjejë një distance, një ftohje: "Një si fëshfërimë e hollë uji në çajnik / Ena zien, zien. Fishkëllimë ...". Këtu, zërat e brendshëm marrin forma të tjera, ndjesia e afërsisë dhe pasionit nis të zbehet dhe tingujt bëhen më të mprehtë, si fishkëllima e një çajniku. Ky ndërrim toni shfaq atë që ndodh në marrëdhëniet kur pasioni fillon të shndërrohet në diçka më abstrakte, një melodi e brendshme që mbetet e përjetuar në shpirt, por jo më në fizikalitetin e partnerëve.

3.Pjesa finale përmban një melodicitet  pikëllimit dhe pranim të humbjes: "Vetëm kaq? Trok e gulç në brinjë... / Varka që kish, na i mbytej në lumë." Tingulli i brinjëve që gulçojnë dhe i varkës që mbytet përcjell një melodicitet të ngadaltë, të rënduar nga zhgënjimi, duke përcjellur një ndjesi dhimbjeje, ndoshta edhe pranimin e një realiteti që nuk mund të ndryshohet.

Në thelb kjo poezi përjetësohet si një melodi e ndjeshme, ku çdo varg ka tonalitetin specifik, që reflekton emocionet e ndryshme të dashurisë: pasionin, ëmbëlsinë, ftohjen dhe ndarjen.

III-Kjo poezi arrin një nivel melodiciteti, që përforcohet nga elementet tekstuale si rima, ritmi dhe zanoret,  elemente këto, që krijojnë një përvojë të tingullit që e bën poezinë të rrjedhë natyrshëm, duke përforcuar ndjenjat dhe emocionet e vargjeve.

1.Rima në poezi është e thjeshtë, por efektive, shpeshherë e përmbajtur dhe e fshehtë brenda vargjeve, e cila e bën poezinë të ndihet e butë, por duke ruajtur strukturën që krijon një ndjenjë koherence melodike. Kështu psh, në vargjet: “Një puthim me prekje buze, sysh / si mbi pëlhurë qëndisja, / si pemës bulimi me sythe”përdorimi i rimave të lehta në fjalë si “sysh” dhe “qëndisja” krijon një ndjesi  harmonie të tingujve, ku çdo fjalë është e lidhur me  tjetrën në një melodi të qetë. Në fakt, nisja e melodisë me fjalëzën “puthim” është shumë e ëmbël dhe të mbetet në mendje. Ritmi është i ngadaltë dhe i rregullt, duke përçuar qetësinë dhe delikatesën e përjetimit.

2.Gjuha shqipe, si pasojë e përdorimit të fjalëve shumë rrokëshe, në vend të atyre një rrokshe ka një përdorim të gjerë zanoresh, të cilat u japin fjalëve hapësirë, dritë, ekuilibër, por edhe melodicitet. Në poezi, zanoret kanë  rol të rëndësishëm, veç të tjerash, edhe në krijimin e tonalitetit dhe melodicitetit, pasi ndikojnë jo vetëm në strukturën ritmike të vargjeve, por dhe në thellësinë emocionale te teksti. Zanoret të hapura apo të mbyllura, ndihmojnë për ndërtimin e një atmosfere që pasqyron ndjenjat e brendshme të personazheve. Në një analizë mbi ndikimin e zanoreve në disa pasazhe kyçe të poezisë kemi:

a.Te vargjet fillestare: “E ndiente, duhet të hiqte dorë. Muzg,” kemi përdorimin e zanoreve të mbyllura “u” dhe “i”, të cilat krijojnë një tonalitet të përqendruar e të qetë. Zakonisht zanoret e mbyllura theksojnë ndjenjat e brendshme dhe reflektuese, dhe i japin vargut tonalitet të zymtë dhe meditativ, i cili reflekton ndjenjën e mbarimit dhe lamtumirës. Kjo ndjenjë melodiciteti reflekton një melodi të qetë, të ngadaltë.

b.Zanoret e hapura dhe ndikimi i tyre shihet te vargjet: “Flirt? Mbase, por më shumë ëndërr”, zanoret e hapura “a” dhe “e” krijojnë tonalitet më të lehtë dhe më të lire, duke  e bërë këtë pjesë të vargut të tingëllojë më optimiste, duke e shfaqur natyrën ëndërrue-se të marrëdhënies. Zanoret e hapura ndihmojnë në krijimin e një ndjesie të qetë dhe harmonike, si një këngë e brendshme që sjell kujtime dhe ëndrra të bukura. Ato kontribuojnë në lirimin e tensionit dhe japin një melodi më të ndritshme.

c.Zanoret e mbyllura, psh te vargjet: “Vetëm kaq? Trok e gulç në brinjë.”, ku  përdoren zanoret e mbyllura “o”, “u”, dhe “I”, krijojnë ndjenjë ngushtësie dhe tensioni. Ndikimi i tyre është i dukshëm në tonalitetin e mbyllur dhe të shtrënguar të vargut, ku reflekton ndjesinë e një gulçi emocional dhe dhimbjen e ndarjes. Në këtë moment melodia e ndjenjave shndërrohet në një lloj drithërimi të brendshëm, një “therrje”  në shpirt, dhe zanoret e mbyllura janë ato që e theksojnë këtë tension të brendshëm.

ç.Zanoret dhe fluksi i qetësisë, ku në vargjet e fundit: “Qe e gjitha një gënjeshtër yjesh / e dritash e pikëzuar?”, zanoret e hapura “e” dhe “a” krijojnë një ndjenjë qetësie, por të papërcaktuar,që të sjell në kujtesë një melodi të thjeshtë, por të ndjerë. Kjo strukturë zanore e hapur sugjeron një kthim në reflektim dhe shpreh melankolinë e përfundimit të lojës, e cila nuk është një ndarje brutale, e qetë, e ngadalshme, e thellë, për pasojë tepër e dhimbëshme.

3.Struktura e poezisë është e lirë, por me një rregull të brendshëm që i ndihmon vargjet të rrjedhin në mënyrë natyrale. Ky organizim i lirë i vargjeve krijon hapësira për ndrrime të ritmit, duke përcjelluur ndjenja të ndryshme gjatë leximit. Psh., te vargu: “Vetëm kaq? Trok e gulç në brinjë...”ka një ritëm të ndërprerë, me përdorim të shkurtesës “gulç” që krijon tension dhe pauza të rëndësishme, dhe e bën lexuesin të ndiejë  ngarkesë emoci-onale të fortë.

Në këtë mënyrë, elementet tekstuale si rima, ritmi dhe zanoret ndërthuren për të krijuar një melodicitet të veçantë, që rritet dhe forcohet gjatë leximit, duke përcjellur përjetimin e ndjenjave dhe melodisë së brendshme të dashurisë që shfaqet në poezi.

IV-Poezia "Fundi i lojës" lehtësisht mund të perceptohet si simfoni intime e ndjenjave, ku imazhet veprojnë si një orkestër muzikore që krijon një melodi për dy të dashuruarit, ndërsa lexuesi bëhet dëgjuesi i tretë, duke përjetuar këtë muzikë përmes vargjeve. Në këtë lente mund të shohim imazhet si pjesë e orkestrës.

1.Në fillim të poezisë, imazhet e buta dhe të ëmbla të takimeve të përditshme përcjellin një atmosferë të ngrohtë dhe intime sit e vargjet: “Një çaj... një gotë verë... mbi bar sup më sup, / Nën drurë dorë për dorë.”ku, secili imazh është si një instrument që luan një pjesë delikate të simfonisë së dashurisë. Prekja e lehtë, gota e verës, dhe ambienti natyror ndërthuren në një harmoni që perceptohet vetëm për dy të dashuruarit, ndërsa lexuesi ndjek këtë melodi në heshtje, duke ndjerë valëzimin e ngrohtësisë që e përshkon këtë skenë.

2.Ndërsa poezia lëviz përpara, imazhet fillojnë të përcjellin  ndjenja tensioni dhe ankthi të brendshëm, si te pasazhi: “Një si fëshfërimë e hollë uji në çajnik / Ena zien, zien. Fishkëllimë...” ku, imazhet janë si tinguj të fortë që ngrenë tensionin në orkestër, sikur ka një pause, që përgatit lexuesin të dashuruarit për një përballje të brendshme. Lexuesi, si përjetues i tretë, ndjen tensionin në mënyrë delikate, pasi fëshfërima dhe fishkëllima shprehin një ndjenjë të padukshme por të pranishme.Këtu ai (lexuesi) kupton se momentet e tensionit shfaqen si pauza muzikore. Përgjithësisht me melodicitet të dukshëm e tingëllues janë krijimet poetike tradicionale të dashurisë, mirpo këtë aftësi e ka dhe poezia moderne, në rastet e teksteve të goditura. Përvoja në leximin e pozive të Bejkos na ka bindur se ai ka aftësi për të krijuar poezi moderne, madje postmoderniste me melodicitet tingëllues.

3.Pjesa finale ndryshon tonin melodik dhe imazhet përcjellin një ndjesi humbjeje dhe zbraztie. Psh, në vargjet:“E gjejmë prap të huajën, trupin / e femrës që në arrati të vetes / jep të qeshurën, gushën…?”imazhi i femrës që bëhet i huaj është sinjal i përmbysjes së melodisë, ku muzika e dashurisë zbehet dhe shndërrohet në një simfoni të zymtë. Lexuesi është ende i pranishëm, ndjek me vëmendje këtë ndërrim, dëgjon heshtjen që mbush hapësirën mes të dashuruarve, e cila përcjell një zhgënjim të thellë.

4.Poezia përfundon me një ndjenjë përmbajtjeje dhe pranimi të fatit:“Oh, një lojë, një lojë kjo... asgjë më tepër.” Kjo është nota finale e kësaj simfonie intime, që, ndonëse e hidhur dhe plot dhimbje, përçon me finesë poetike  ndjenjën e përfundimit. Lexuesi, si dëgjuesi i tretë, merr pjesë te kjo notë e fundit, duke ndjerë se melodia që dy të dashuruarit ndanin tani ka përfunduar, duke e lënë me një heshtje të thellë, por të pasur me përjetim.

Në këtë mënyrë, poezia është shndruar në një orkestër të ndjenjave dhe imazheve, ku lexuesi bëhet dëshmitar i një melodie dashurie që jeton mes dy të dashuruarve dhe vazhdon të dëgjohet në shpirtin e tyre, edhe kur fjalët janë shuar.

V-Sadik Bejko me poezinë e tij moderne "Fundi i lojës" krijon një melodicitet dhe muzikalitet që ngrihet mbi teknika të ndryshme nga ato të poezisë tradicionale, por që ruan disa lidhje të fshehta me të. Ndërsa poezia tradicionale shqiptare është e ndërtuar mbi rimë dhe ritëm të rregullt, gjë që lehtëson krijimin e një melodiciteti uniform në gjithë poezinë dhe e bën atë lehtësisht të muzikueshme, kjo poezi moderne sjell një qasje të ndërlikuar dhe të nuancuar ndaj tingujve dhe rrjedhës muzikore. Megjithatë muzikaliteti te poezia tradicionale me temë të dashurisë dhe kjo poezi modern kanë disa afërsi dhe dallime që ju ftoj ti shohim bashkë.

1.Afërsitë

a. Si poezia tradicionale, edhe kjo poezi moderne e Bejkos ruan një ndjeshmëri ndaj tingujve të fjalëve dhe ndërlidhjes së tyre në vargje. Pavarësisht se rima nuk është e theksuar, kombinimi i zanoreve dhe tingujve të ngrohtë krijon një lloj harmonie që është karakteristike edhe për poezinë tradicionale pasi është efekt i melodicitetit të gjuhës, psh te vargjet: "Një puthim me prekje buze, sysh / si mbi pëlhurë qëndisja", ku përdorimi i tingujve të butë e të rrjedhshëm të "u"( e shoqëruar me bashkëtingëlloren e përbërë “th” që të jep ndjesinë e bashkimit të dy buzëve pikërisht në një puthje) dhe "e" përcjellin një qetësi e harmoni, duke kujtuar melodinë natyrale të këngëve popullore.

b.Ashtu si poezia tradicionale, dhe kjo poezi moderne përqendrohet në përjetimin emocional të personazheve e lexuesit. Dashuria dhe ndarja, që janë tema të përjetshme, përcillen përmes figurave delikate dhe imazheve të ndjeshme që evokojnë muzikën e shpirtit.

2.Dallimet

a.Poezia jonë tradicionale ndjek metrikë dhe ritëm të rregullt, duke u bazuar në skema të njohura rimash.Poezia e Bejkos, ndonëse ruan elemente muzikale, nuk ndjek rregullat e përcaktuara të rimës dhe metrikës. Struktura e lirë e poezisë së tij i lejon lexuesit të përjetojë muzikalitetin në mënyrë më fluide dhe spontane. Psh: vargjet:"E gjejmë prap të huajën, trupin / e femrës që në arrati të vetes / jep të qeshurën, gushën…?"rrjedhin lirshëm, pa kufizime nga rimat, duke i dhënë poezisë një melodicitet të brendshëm, të cilin lexuesi duhet ta "dëgjojë" përmes ndjenjave dhe imagjinatës.

b. Poezia moderne e Bejkos përdor imazhe dhe metafora të ndërlikuara, shpeshherë të ndërlidhura me abstraksione ose ndjesi të brendshme, ndërsa  poezia tradicionale përdor figura  konkrete dhe të thjeshta për t’u shndruar në melodi. Psh, imazhi i tensionit të brendshëm dhe frikës te vargjet:"Ena zien, zien. Fishkëllimë... do plasë, a zjarri krejt duhet shuar?"është abstrakt dhe metaforik, ndërsa në poezinë tradicionale, figurat janë më drejtpërdrejta dhe lehtësisht të perceptueshme si "lulet", "drurët", apo "shpirti".

VI-Të shprehurit metaforik ka ndihmuar dukshëm melodicitetin (dhe muzikalitetin) në poezinë "Fundi i lojës" të Bejkos. Përmes figurave letrare si metafora, poezia krijon një rrjedhë të butë, një tingull të brendshëm që rezonon me ndjenjat e imazhet që krijohen. Te kjo poezi, metaforat jo vetëm që zbukurojnë gjuhën, por krijojnë një efekt melodik që shoqëron përvojën e leximit. Rastet kur metafora ndihmon melodicitetin dhe muzikalite-tin në poezi, I shohim te pasazzhet e mëposhtme:

1. Metafora e "zjarrit" dhe "enës që zien" në vargjet: "Ena zien, zien. Fishkëllimë... do plasë, a zjarri krejt duhet shuar?" krijon ndjesi tensioni, tension i cili bëhet një muzikë e brendshme. Përshkrimi i fishkëllimës dhe tingullit të enës që zien krijon melodicitet në mendjen e lexuesit. Ky tension, i mbështetur nga metafora, funksionon si një kreshendo muzikore që i shton një dimension tjetër melodicitetit të poezisë.

2. Metafora e "lojes" dhe "pëlhurës qëndisja" te vargjet "Një puthim me prekje buze, sysh / si mbi pëlhurë qëndisja." për dashurinë dhe kontaktin delikat e bën gjuhën e poezisë të rrjedhë me  ndjenjë harmonie. Fjalët evokojnë kujdesin dhe finesën e një procesi të ngadaltë e të ndjeshëm, duke krijuar një efekt melodik që ngjason me tinguj të butë, si ato të një muzike klasike.Këtu hyn  metafora, e cila i jep vargut një elegancë tingëlluese që ndihmon në krijimin e një ndjesie muzikale

3. Metafora e "lojës" dhe "mbytjes së varkës" te vargu:"Në lojë fati / Varka që kish, na i mbytej në lumë." krijon  ndjesi tragjedie dhe humbjeje, por gjithashtu ka një rezonancë muzikore. Ndërsa varka mbytet, lexuesi përjeton  "zbritje" tingullore, një notë e ulët që përafrohet me humbjen e lidhjes së dashnorëve. Muzikaliteti i metaforës së "mbytjes së varkës" krijon  kontrast me melodinë e mëparshme të butë, duke përçuar një tonalitet më të errët, të ngjashëm me uljen e zërit në një pjesë muzikore.

VII-Ndjesia e këngëzimit që vjen nga dashuria, është përjetim i brendshëm ku ndjenjat shprehen përmes një melodie të fshehur në shpirt. Kjo dukuri është e dukshme edhe në poezinë e Sadik Bejkos “Fundi i lojës,” ku melodia dhe muzikaliteti nuk janë të dukshëm në mënyrë të drejtpërdrejtë, por ndjehen përmes vargjeve, duke përforcuar përvojën intime të dashurisë.

1.Në poezinë e Bejkos, dashuria përjetohet në formë jo vetëm fizike,por dhe shpirtërore , ku marrëdhënia midis dy të dashuruarve shndërrohet në një melodi që e dëgjojnë vetëm ata. Kjo melodi është një përvojë intime, e përjetuar përtej fjalëve dhe kontaktit fizik. Ja si kjo dukuri reflektohet në vargjet:“Flirt? Mbase, por më shumë ëndërr.” Ky varg sugjeron se ndjesitë e dashurisë ngjasojnë me ëndrrën, një përvojë që përfshin shpirtin dhe mendjen në një melodinë të brendshme. Ëndrra, si dhe dashuria, ka një natyrë melodike, që mund të ndjehet por jo domosdoshmërisht të shprehet me fjalë.

2. Imazhi:“Një puthim me prekje buze, sysh / si mbi pëlhurë qëndisja.” me përdorimin e metaforës së butë dhe delikate, përfaqëson një këngëzim të heshtur, një ndjesi të brendshme që i ngjan një melodie të njohur, të cilën të dashuruarit e krijojnë përmes përvojave të tyre. Prekja e buzëve dhe syve bëhet si një partiturë muzikore e qëndisur mbi pëlhurë, duke shtuar intensitetin e ndjenjave të brendshme dhe duke i dhënë jetë një melodi që nuk dëgjohet me veshë, por ndjehet në shpirt.

3.Te vargjet:“Trok e gulç në brinjë.” ndjenja e këngëzimit mund të vërehet edhe te përshkrimi i dhimbjes fizike që ndodh në brinjë, e cila simbolizon atë drithërimën e brendshme të dashurisë, që mund të përjetohet si një puls melodik. Kjo krijon një lidhje të fuqishme midis emocionit dhe trupit, një ndjenjë e përjetuar thellësisht që bëhet pothuajse muzikore për të dashuruarit.

Në këtë poezi, dashuria, dhe ndjesia e saj e lumturisë, shndërrohet në një melodi të brendshme që e përjetojnë vetëm ata që janë të zhytur në të. Ky melodicitet është i qetë, por i fuqishëm dhe nuk mund të dëgjohet nga jashtë, por ekziston brenda shpirtit dhe rron edhe pasi mbaron dashuria, si një kujtim i vazhdueshëm, duke mbajtur në jetë ndjenjat edhe kur lidhja fizike përfundon.Kur je i dashuruar dhe i lumtur dhe kur shkruan poezi dashurie me frymëzim të prek në shpirt një ndjesi këngëzimi, madje të duket se e njeh melodinë që ndjen. Madje kjo ndjesi të prek edhe kur lexon poezi moderne dashurie, si kjo e Sadik Bejkos.

 

Sarandë, më shtator 2024

 

Fundi i lojës

Sadik Bejko

E ndiente, duhet të hiqte dorë. Muzg,

E gjitha kaq qe. Për të do të mbetej

Gjëja më e bukur, më intime.

Dy vjet ishin takuar, prekur

Zhytur në epsh ajror, shuar lart

Si në gjethnajë, në pak ledhatime.

 

Kshte qenë e epshme si një bukë

E ngrohtë, për t’u afruar, për t’u

Gëzuar, për të qenë e hutuar

nën sytë e tij. Mbase luante,

por e luante bukur atë shkartisje

nga vetja, për pak, pak tjetërsi.

 

Qenë si  në flur, të prajtur

Duke rrëshqitur pak e pafajshëm

Në rrënqethje, në elektrizim rastësor.

Shtërngim i lehtë beli. Një çaj..

Një gotë verë... mbi bar sup më sup,

Nën drurë dorë për dorë.

 

Flirt? Mbase, por më shumë ëndërr.

Shmangej njëri, tjetri e kërkonte

Shkitën mbi të përditshmen vrazhdësi.

Ish dhe miqësi. Dhe urtësi. Të rritur

Që herë-herë nxjerrin sipër

Veten tjetër, të qenit fëmijë.

 

Trill? Po. Lajkatim? Dhe kështu.

Një puhim me prekje buze, sysh

si mbi pëlhurë qëndisja,

si pemës bulimi me sythe

Dhe secili në punën e vet. Dhe ndarjet

Që të zënë fytin si një përmbytje.

 

Vetëm kaq? Trok e gulç në brinjë.

Dhuratë e bruztë fati a rastësie

Mbi gurët e rrugës një cipës sado

e hollë, një gjethërim ëmbëlsie.

Por tash diç tjetër… alarm, frikë

Një si fëshfërimë e hollë uji në çajnik

 

Ena zien, zien. Fishkëllimë...

do plasë, a zjarri krejt duhet shuar?

Qe e gjitha një gënjeshtër yjesh

e dritash e pikëzuar? Qe krejt një

hiç asgjë? Jo. Me shpatulla, me gjithë

rropulli ishte gati të bërtiste pa zë.

 

Po e prekte zbraztira. Ndaj nën zë

Këndonte me vete me tërë gjoksin

(qante a këndonte në ditën e gjatë) ?

Mbi gjithë ç’pati, po vihej sipër një rrul.

Përreth mbyllej me mur. Në lojë fati

Varka që kish, na i mbytej në lumë.

 

E gjejmë prap të huajën, trupin

e femrës që në arrati të vetes

 jep të qeshurën, gushën…?

I sëmbonte thikë kjo vogëlimë:

Ç’ish “imja” në çast po i bëhej tjetër,

Loja ku nga pak, nga pak jemi të vegjël –

 

Oh, një lojë, një lojë kjo...  asgjë më tepër.

 

2005