DRITA Që VERBONTE
Nga Timo Mërkur
Faraonët… ishin më shumë se mbretër. Ishin dritë e padiskutueshme mbi dhe, të vetmit që guxonin të rrezatonin pa u pyetur nëse të tjerët ndiheshin të ngrohur apo të verbuar. Ishin quajtur “bij të zotit”, mishërim i Horusit në tokë, por sundonin me frikën që vjen jo nga qielli, por nga toka. Pushteti nuk fitohej, ai kalonte si një frymë e vjetër, nga një trup i ngritur në fron te tjetri, i shurdhët ndaj murmurimave të nënshtrimit. Dhe vdekja për ta nuk ishte rrënim, por një tjetër vendkalim drejt një përjetësie të ndërtuar me gurë, me urdhra, me heshtje. Piramidat nuk ishin strehë, por kërcënim që qëndron mbi kohën. Sfinksi nuk flet, por sheh si një sy, që as gjumi nuk e zë; e mban vështrimin mbi mijëvjeçarë, mbi popuj që kalojnë, mbi fjalë që fshihen dhe urdhra që mbesin. Sepse faraoni nuk kërkon dashuri, as kujtim, ai do të mos harrohet.
Këtu zgjohet poeti Robert Martiko. Ai nuk e kërkon Egjiptin në rrënojat e historisë, por në hapat e tanishëm. Ai nuk merret me faraonët e lashtë, por me frymën e tyre që ringjallet në kohë të tjera, me zë tjetër, por me të njëjtin verbim. Martiko nuk kërkon të tregojë të kaluarën, por të na bëjë ta shohim si vazhdon ajo të banojë mes nesh, në çdo statujë, në çdo libër, në çdo frikë që nuk guxon të thuhet me zë.
Faraoni i Martikos është dritë që nuk ndriçon për të tërë, një kandil që ndrin vetëm për vete, një dritë që nuk i shpie rrezet te njerëzit e zakonshëm. Ai është drejtim pa kthesa, urdhër i gdhendur në mendje, frikë e bërë ligj dhe dritë që nuk ngroh askënd. Nuk kemi të bëjmë me një figurë mitike, por me një përditshmëri të fshehur në fjalë të pakta, në hapa të kujdesshëm, në heshtje që rritet në hijen e pallatit.
Dhe poeti nuk ngre zërin, ai ngrin një çast. Një pasqyrë. Një zbardhje të ftohtë. Aty ku lavdia pret që të admirohet, ai e zbërthen në pluhur, në fjalë që nuk lexohen më, në dhe që nuk gjykon, por të pret. Dhe është kjo pritje që e bën poezinë e Martikos të mos jetë as thirrje, as akuzë, por kujtesë e heshtur, për dritën që s’i ndriçoi kurrë të tërë.
I-Leximi filozofik i poezisë “Faraoni”
E themi qysh në krye se kjo analizë nuk kërkon të sqarojë faktet, por është një zë i brendhsëm që na mungoi kaq kohë, ndaj më mirë këtë analizë le ta quajmë lexim filozofik të poezisë së Martikos, i cili nuk e ndërtoi “Faraonin” si një figurë historike, as si një sundimtar me emër dhe datë. Ai e ngjiz si një shëmbëlltyrë të përhershme të pushtetit absolut, një metaforë të përqendruar jo te individi, por te forma e errët e frikës që kërkon të shndërrohet në përjetësi. Poezia nuk ka jehonën e një klithme. Ajo rrjedh në një ton të heshtur, të urtë, në atë heshtje që, siç thotë poeti, “u bë tokë.”
Në fillim është rendi. Një rend pa zë, një rend që e zëvendëson jetën me një qetësi të imponuar, sa që as të qarat e foshnjave nuk dëgjohen. Nuk është një qetësi shpirtërore, por qetësia e frikës, e kontrollit, ku çdo lëvizje e pavend, çdo fjalë e tepërt, kthehet në gabim fatal:
“Një fjalë e tepërt, një hap i paditur
ishin rënie për të.”
Martiko krijon kështu një peizazh etik dhe filozofik, ku njeriu nuk është më subjekt. Ai është hije. Drita, që në mënyrë të zakonshme është simbol i shpëtimit, këtu shndërrohet në një rreze që ndëshkon, një “dritë e vetme” që nuk ndriçon, por verbon.
Kjo dritë është logjika e vetme e pushtetit, që kërkon të shuajë çdo kthesë rruge, çdo mendim ndryshe:
“Gjithçka duhej të ishte e rrafshët —
si një shkretëtirë që digjej përballë pallatit.”
Në këtë shkretëtirë mendimesh e lëvizjesh, rrafshësia nuk është thjesht simbol i hapësirës fizike, por i ndërgjegjes së nënshtruar. Nuk kërkohet më njeriu, por një sipërfaqe pa reliev, pa shpirt. Ky është totalitarizmi si gjendje shpirtërore: të shohësh por të mos shprehesh, të mendosh por të mos flasësh.
Figura e Faraonit nuk përmendet kurrë si njeri. Ai është ide, një logjikë e vjetër, por që ringjallet sa herë që frika gjen ushqim në turmën pa zë:
“Në çdo qytet, një statujë.
Në çdo libër, një urdhër.
Në çdo mendje, një frikë që s’thuhej me zë.”
Në këtë trinitet; qytet, libër, mendje shpallet prania e një forme pushteti që nuk kërkon më të kuptohe apo ca më pak që të duhet nga masat populloret. Ai thjesht kërkon të jetë e përjetshme. Por filozofia e Martikos është stoike: ajo që mbahet në këmbë me frikë, bie me kohën. Dhe nuk bie me revolucion. Bie me kalim. Pa britma. Pa shkatërrim. Thjesht harrohet.
.“Pastaj kaloi.
Jo me një rrëzim,
por me një heshtje që u bë tokë.”
Ky varg është themeli filozofik i poezisë. Asgjë nuk qëndron në përjetësi pa kuptim. Përjetësia e Faraonit është përmasë e zbrazëtisë së tij. Koha nuk e ndëshkon me armë. E kalon me indiferencën që vetëm jeta e gjallë mund të ketë ndaj monumenteve boshe. Harresa nuk është hakmarrje, është triumf i jetës mbi mitin e rremë.
Në fund, Martiko i jep fjalës poetike përmasën e një heshtjeje që është më e fortë se britma. Ai nuk shpall triumfin e të shtypurve, por zbërthen rënien e vetë sundimit nga brenda. Vetëm ajo që buron nga liria mbetet:
“Fjalët e tij u shkruan në gurë,
por askush s’i lexon më.
Vetëm dheu i mban,
siç mban edhe eshtrat,
pak me më shumë durim.”
Kjo është filozofia e tokës, durimtare, e heshtur, e vërtetë. Dheu mban gjithçka, edhe fjalët boshe të pushtetit, por pa besim, pa adhurim. Dheu thjesht pret që koha të kalojë, dhe guri të shpërbëhet siç shpërbëhet çdo përjetësi e rreme.
Ndaj themi se, poezia e Martikos është një akt filozofik i rrallë. Jo një qëndrim politik, por një shpërbërje poetike e frikës. Një liri që nuk shpallet me bujë, por që përvijon qetësisht triumfin e jetës mbi mitin, të mendimit mbi urdhrin, të harresës mbi pushtetin e zbrazët. Dhe kjo mjafton për ta bërë “Faraonin” një nga meditimet më të thella të poezisë shqiptare për pushtetin dhe fundin e tij të pashmangshëm.
“Koha nuk e ndëshkoi.
Thjesht e kaloi.”
Në këtë varg s’ka urrejtje, as mallkim. Vetëm një vështrim i kthjellët. Dhe filozofia më e thellë që mund të thotë poezia.
II-Figura e faraonit si simbol i despotizmit universal
Në poezinë e Robert Martikos, figura e faraonit shndërrohet nga një mbret i lashtësisë në një simbol të despotizmit universal; një fytyrë që ringjallet sa herë që frika veshet me lavdi dhe heshtja shpallet si virtyt. Ai nuk është më njeri, por hijë që zgjatet mbi kohë, që rëndon mbi popuj dhe i shndërron në hije të vetes së tyre. Dhe Martiko, me një poezi të përmbajtur, me një fjalë që hesht më shumë sesa shpall, ndërton një akt rrëfyes mbi padrejtësinë, shfrytëzimin dhe errësimin e shpirtit njerëzor nën sundimin e një dritë që nuk ngroh:“Gjithçka duhej të ishte e rrafshët /si një shkretëtirë që digjej përballë pallatit / Pa stuhi.”
.Në këtë peizazh poetik, rrafshësia nuk është vetëm një formë gjeografike, por një program filozofik i shuarjes së çdo lartësimi të kurbës së mendimit njerëzor. Këtu, njeriu nuk ndërtohet, por shkurtohet. Rrafshimi i shkretëtirës përpara pallatit është fytyra më e saktë e pushtetit që ngrihet mbi heshtjen e të tjerëve. Dhe jo heshtje e shpirtshme, por heshtje që lind nga frika. Faraoni i Martikos nuk kërkon nderim, ai kërkon zhdukje të mendimit ndryshe, të shpirtit që ngrihet mbi frikën.
“Thonë se nuk i pëlqente zhurma.
Besonte te rendi.
Një fjalë e tepërt, një hap i paditur
ishin rënie për të.”
.Rendi që kërkon faraoni nuk është rend i drejtësisë. Është rendi i përuljes. Fjala e tepërt është krim,hapi i pavend është mëkat. Ky është thelbi i despotizmit, jo të shohësh popullin si jetë, por si rrezik për rendin tënd. Dhe për këtë, ai kërkon errësirë, jo dritë. Kërkon qetësi, jo kulturë. Poeti nuk e thotë këtë me slogane. Ai e rrëfen me imazhe që ndjehen në lëkurë.
“Në çdo libër, një urdhër.
Në çdo mendje, një frikë që s’thuhej me zë.”
.Pushteti i faraonit nuk është më vetëm fizik. Ai hy në libra, në mendje, në fjalë. Ç’është më e frikshme, nuk është se njerëzit nuk flasin, por se nuk guxojnë as të mendojnë. Kjo është errësira më e thellë kulturore që Martiko përshkruan: ajo që nuk ka censurë të jashtme, sepse është e brendshme, e përvetësuar, e bërë natyrë.
Faraoni nuk ndërton kulture; ai ndërton monumente që lartësojnë vetëm atë. Populli është mjeti, jo qëllimi. Ai ngrin në terr, në punë të palodhur, në mundim të pavlerë. Dhe poetit i mjafton një varg për të thënë gjithçka:
“Fjalët e tij u shkruan në gurë,
por askush s’i lexon më.”
Këtu, përmasat e despotizmit marrin fund jo me rebelim, por me një harresë që vjen si dritë e ngadaltë. Faraoni ngriti gurë mbi shpinat e popullit, por fjalët që ai gdhendi mbi ta nuk jetojnë më. Dhe kjo është e vetmja drejtësi që koha njeh: ajo që nuk vjen me hakmarrje, por me kalim.
“Pastaj kaloi.
Jo me një rrëzim,
por me një heshtje që u bë tokë.”
Në këtë heshtje është fati i çdo despotizmi që nuk ushqehet nga drita e dijes, por nga hija e frikës. Martiko nuk e vajton popullin që mbeti në errësirë. Ai nuk bërtet për lirinë e munguar. Ai e rrëfen këtë tragjedi me qetësi, sepse vetëm qetësia mund të flasë me thellësi për lëndimin e gjatë.
Faraoni, në fund, nuk humbet nga ndonjë forcë e jashtme. Ai vdes nga brenda, sepse nuk la gjurmë në shpirtin e popullit të vet. La frikë. Dhe frika nuk trashëgon.
“Vetëm dheu i mban,
siç mban edhe eshtrat,
pak me më shumë durim.”
Kjo është gjuha e fundit e despotit: heshtja e dheut, kujtesa e pluhurosur. Dhe kjo është drejtësia poetike e Martikos — që nuk rrëzon, por kalon; që nuk hakmerret, por zbulon zbrazëtinë; që nuk kërkon britmë, por fjalë që ndriçojnë.
Në poezinë e tij, despotizmi nuk është vetëm një fenomen politik. Është një gjendje shpirtërore që lë në terr mendjen, kulturën, popullin — dhe që fundin e ka jo në rebelim, por në heshtje. Heshtje që, siç thotë poeti, “u bë tokë.” Dhe mbi atë tokë, do të mbijë fjala tjetër, fjala që nuk vjen nga frika, por nga liria.
III-Ngjashmëria e Faraonit në poezinë e Robert Martikos me diktatorin shqiptar të monizmit, lexim poetik në katër rrugë kalimi
1. Faraoni i Martikos nuk ka fytyrë antike, por një zë që na ndjek nga tekstet dhe bustet, ai nuk vjen nga Egjipti i lashtë me rrobat e arta e skeptrin perandorak në dorë. Ai nuk vjen mbi karrocë me kuaj, por zë vend në bibliotekat tona, në librat shkollorë, në ballinat e gazetave dhe në ekranet e televizorit. Ai është aty ku një fjali bëhej dogmë, ku një zë mjaftonte të heshtte të gjithë të tjerët. Martiko e sjell figurën e tij përmes një atmosfere të rëndë, të rregulluar deri në mbytje:
“Thonë se nuk i pëlqente zhurma.
Besonte te rendi.
Një fjalë e tepërt, një hap i paditur
ishin rënie për të.”
Në këtë heshtje të imponuar, më shumë se për një faraon antik, flitet për një udhëheqës të kohëve moderne, që rregullin e bëri frikë, dhe frikën e bëri bindje.
2. Edhe diktatori shqiptar kishte statujat, librat e tij, piramidën, siç e kishte Faraoni, ndaj qysh në leximin e titullit të poezisë ne na shfaqet para syve diktatori ynë, jo faraonët e një Egjypti që nuk e kemi njohur. Figura e diktatorit shqiptar gjendet e shumëfishuar në poezinë e Martikos, ku faraoni shndërrohet në një prani që projektohet në çdo hapësirë publike, si për të thënë se vetëm ai ekziston, dhe pjesa tjetër është hi. Nga qyteti në qytet, nga institucioni në ndërmarrje, nga kopshti i fëmijëve te muzeu i përjetësisë, prania e tij sundonte me sytë e ngrirë të bustit dhe fjalën që nuk duhej komentuar:
“Në çdo qytet, një statujë.
Në çdo libër, një urdhër.
Në çdo mendje, një frikë që s’thuhej me zë.”
Në këtë zbrazëti të mbushur me portrete dhe urdhra, edhe piramida e Tiranës, muzeu që duhej të ruante zërin dhe lavdinë e ti, shndërrohet në simbolin më të qartë të ngjashmërisë me faraonët. Por historia nuk i qëndroi besnike.
3. Faraoni i Martikos bie siç ra diktatori ynë: jo me gjëmim, por me heshtjen e popullit.
Nuk ishte një revolucion i përgjakshëm ai që e rrëzoi. As sulm i furishëm. Por një rrëfim i qetë kolektiv, një zemërim që erdhi si heshtje, si lodhje, si neveri. Martiko nuk i thërret popullit që të rebelohet; ai e përshkruan rënien si një proces natyror, si rënie guri:
“Pastaj kaloi.
Jo me një rrëzim,
por me një heshtje që u bë tokë.”
Njësoj si bustet e diktatorit, që u rrëzuan me duar të zbrazura, pa armë, por me fuqinë e thjeshtë të mospajtimit popullor. Edhe piramida e famshme, që duhej të ruante zërin e tij për përjetësi, u kthye në qendër arti, një shndërrim që vetë poezia e ka parandjerë.
4. Faraoni dhe diktatori nuk u ndëshkuan nga koha, koha thjesht i kaloi. Martiko nuk shkruan një akt hakmarrjeje. Nuk kërkon dënim. Ai shënon një kalim: të qetë, të heshtur, të pakthyeshëm. Dhe kjo është forma më e thellë e çlirimit. Sepse ajo që është ndërtuar mbi frikë, nuk mbijeton në kujtesën e lirë. Ajo që është gdhendur në gur për të sunduar, mbetet thjesht gur, kur fryma ikën.
“Koha nuk e ndëshkoi.
Thjesht e kaloi.”
Faraoni dhe diktatori, ndonëse ndërtuan tempuj dhe urdhëruan heshtje, nuk i mbijetuan frymës së jetës. Ndaj Martiko s’ka nevojë të bërtasë. Ai e thotë me një zë të ngadaltë e të kthjellët: harresa është më e thellë se rrëzimi, dhe heshtja e njerëzve, më e fortë se çdo bust. Këto i thotë Martiko për diktatorin, por unë do tju them për Martikon se familja e tij e provoi dhunën e diktatorit, ati i tij e provoi burgun e diktaturës, jo pse bëri ndonjë faj, por thjeshtë nuk ishte dakort me atë dhe sejmenët e tij. Pavarëssisht vuajtjeve disavjeçare, ose më saktë ; vuajtjes disa brezash Martiko nuk bërtet për hakmarrje me armë, me revolucion. Qysh në titull ndjejmë se faraoni i Martikos dhe diktatori shqiptar janë një: të ngjashëm në urdhër, në frikë, në përjetësinë që deshën ta ndërtojnë, dhe në mënyrën sesi u tretën, pa lavdi, pa nevojë, pa zë. Dhe poezia, kjo gjuhë që mbetet, i përcjell me dinjitet, jo për t’i kujtuar, por për të mos i pasur më kurrë.
IV- Çfarë të reje sjell me këtë poezi Martiko në poetikën shqipe? Martiko e ndërton gjithë poezinë si një risi më vete, qoftë në strukturë, qoftë në ide, e përbërë nga një shumësi risish.
1. Ai së pari zbret figurën e sundimtarit nga froni dhe e zhvesh nga madhështia. Në këtë poezi, Martiko nuk sulmon me klithma zemërimi, por zhvesh me qetësi. Ai nuk e përmbys sunduesin me dhunë, si një diktator trim e luftëtar, por e trajton si njeri që ka patur frikë nga çdo lëvizje. Figurat e fuqisë mitike thyhen në përmasën njerëzore, me një ton të ftohtë, pothuaj indiferent:“Një fjalë e tepërt, një hap i paditur / ishin rënie për të.”
Kështu, poeti na jep një sundues që jeton me frikën nga njeriu, nga fjala, nga mendimi. Kjo është një risi e madhe në poezinë shqipe: Martiko nuk e kritikon pushtetin përmes denoncimit ideologjik, por përmes zbrazjes së tij nga çdo dimension shpirtëror.
2. Ai flet për dritën jo si shpëtim, por si imponim. Kjo është ndër kthesat më të forta në trajtimin metaforik të “dritës” në poezinë shqipe. Në vend që të simbolizojë dijen, shpëtimin, ngrohtësinë, drita bëhet përvëlim, djegie, rrugë pa kthesa.“Dritën e quante të vetme. / Jo si shpëtim, / por si drejtim që duhej ndjekur pa kthesa.” Kështu, Martiko përmbys një nga metaforat më të konsoliduara të traditës poetike. Ai përdor dritën për të treguar një regjim drejtimi të verbër, ku njeriu nuk lejohet të kërkojë rrugë të tjera.
3. Poezia e tij është e kundërta e një himni, është zbrazje e kultit nga përmbajtja pse Martiko shënjestron kultin e udhëheqësit jo me sarkazëm, por me thatësinë e kujtesës që s’ndien më dhimbje. ”T’u harroftë emri” është mallkimi më i madh ndër shqiptarët. Kështu Martiko, në vend që të pikturojë figurën me ngjyra, ai e zbeh deri në heshtje:“E quajtën ndriçues, themelues, / dhe ndoshta edhe i tillë qe, për një çast. / Dritë që s’ngrohte më askënd”. Poeti shpalos një kritikë të heshtur ndaj atyre që shfaqen si shpëtimtarë, por e lënë njeriun pa zë dhe pa drejtim. Kjo mënyrë e trajtimit poetik, ku figura e madhe shfaqet përmes plogështisë së ndikimit të saj; është një mënyrë e re dhe poetikisht shumë e rafinuar për të shprehur refuzimin.
4. Ai vendos frikën si përmasë të mendjes dhe heshtjen si formë të rrënjosjes. Në vend që të flasë për tortura apo për burgime, Martiko përdor një varg që trondit pa ulëritur: “Në çdo mendje, një frikë që s’thuhej me zë.” Ky është një nga vargjet më të ngjeshura të poezisë ku terrori nuk ka trup, por ndodhet në mendje. Frika nuk është një veprim, por një gjendje e brendshme që është bërë pjesë e qenies. Ky trajtim i psikologjisë kolektive përmes poezisë është risi që e bën Martikon të ndryshëm nga poetët që merren me dhimbjen thjesht në mënyrë faktike.
5. Martiko flet për rënien jo si përmbysje, por si zbehje dhe kjo është më e frikshme. Në vend të një fundi të bujshëm për sundimtarin, Martiko e shfaq fundin e tij si një humbje në harresë. Ai nuk bie nga pushteti, ai fshihet nga kujtesa. “Pastaj kaloi. / Jo me një rrëzim / por me një heshtje që u bë tokë.” Ky është një nga vizionet më origjinale të rrëzimit në poezinë shqipe: rrëzimi nuk ndodh me revolucion, me grusht shteti por me mospërfillje. E tashmja nuk ka nevojë të hakmerret; ajo mjaftohet të ecë më tej. Kjo ide është thellësisht moderne dhe filozofikisht shumë e ngarkuar. Martiko ka sjellë në poezinë shqipe një mënyrë të re të shikimit të pushtetit: jo si forcë brutale që duhet shkatërruar, por si bozhur i vjetër që është tharë vetë. Ai i bën fjalët të ndriçojnë jo për të drejtuar, por për të shpalosur qartësinë e asaj që ndodhi: “Fjalët e tij u shkruan në gurë, / por askush s’i lexon më”, “Koha nuk e ndëshkoi. / Thjesht e kaloi”.
Kjo është risia më thelbësore: poezia nuk është hakmarrje, por rrugë, ecje që vazhdon pa kthyer kokën pas. Dhe kjo qetësi që e përjashton mitin, është zëri më i fortë që dëgjohet në poezinë e Martikos.
Në këtë poezi të Martikos, rrëzimi nuk është përmbysje e dhunëshme, por shuarje. Nuk vjen si klithmë, por si tokë që mbulon gjithçka me një heshtje që nuk harron, por as nuk flet. E gjithë madhështia zhbëhet në qetësi. E gjithë frika tretet pa nevojë për hakmarrje. Dhe në këtë qetësi, poeti flet me zë të ulët, por me një fuqi që s’mund të trembet më: sepse gjykimi i vërtetë nuk është ai që vjen me dënim, por ai që nuk vjen fare. Sepse vetëm dheu di të presë. Dhe në pritjen e tij, gjithçka zë vendin që i takon. Dheu nuk gjykon, ai pret.
Sarandë, më korrik 2025
FARAONI
Thonë se nuk i pëlqente zhurma.
Besonte te rendi.
Një fjalë e tepërt, një hap i paditur
ishin rënie për të.
Gjithçka duhej të ishte e rrafshët —
si një shkretëtirë që digjej përballë pallatit.
Pa stuhi.
Dritën e quante të vetme.
Jo si shpëtim,
por si drejtim që duhej ndjekur pa kthesa.
Në çdo qytet, një statujë.
Në çdo libër, një urdhër.
Në çdo mendje, një frikë që s’thuhej me zë.
E quajtën ndriçues, themelues,
dhe ndoshta edhe i tillë qe, për një çast.
Dritë që s’ngrohte më askënd.
Njerëzit i ngritën duart lart,
jo për të lutur,
por për t’u mbrojtur nga zjarret përvëlues.
Pastaj kaloi.
Jo me një rrëzim,
por me një heshtje që u bë tokë.
Fjalët e tij u shkruan në gurë,
por askush s’i lexon më.
Vetëm dheu i mban,
siç ia mban edhe eshtrat,
pak me më shumë durim.
Koha nuk e ndëshkoi.
Thjesht e kaloi.
