ARMELA HYSI– NJË ZË SOLO NË POEZINË POSTMODERNISTE
Nga Timo Mërkuri
Armela Hysi nuk është thjesht një
zë mes shumë të tjerëve në poezinë moderne shqipe. Ajo është një zë i vetmuar
që ngrihet si një jehonë e veçantë, që nuk kërkon të përzihet me të tjerët, por
të dëgjohet për vete, qartë dhe thellë. Në vargjet e saj nuk gjen lot
sentimental, por ndalime të heshtura te ajo mungesë që merr frymë si një trup i
padukshëm dhe kthehet në materie poetike. Ajo nuk flet për ikjen si për një
kujtim, ajo ia jep trupin, ia jep hijen dhe tingullin.
E lindur në gjuhën shqipe dhe
rritur në frymën e mendimit bashkëkohor, Armela Hysi vjen nga “shkolla poetike
e Lezhës”, por nuk mbetet brenda kufijve të saj. Ajo ecën më tej, duke mbajtur
rrënjët si themel, ndërsa guxon të rrëzojë format klasike, t’i copëtojë për t’i
ribërë ndryshe, në një ritëm të sajin, që shpesh vjen nga prishja, jo nga
rregulli. Poezia e saj nuk rri në margjina, por endet diku mes qendrës dhe
skajeve, aty ku fjala thyhet si xham, bëhet zbrazëti që tingëllon, një ndjesi
që lë gjurmë. Ajo nuk vjen për të sunduar fjalën, por për ta ndriçuar në
mënyrën më të heshtur – si një tingull që nuk shuhet menjëherë, por mbetet
pezull, i gjallë në kujtesën e atij që e ka dëgjuar.Në këtë peizazh të
përhershëm lëvizjeje poetike, zëri i saj nuk tretet, përkundrazi, mbetet si një
pranë që ngulitet thellë, jo për të qetësuar, por për të zgjuar atë që është
mbyllur brenda nesh.
Ky portret poetik merr formë mbi
ciklin “Dita e tetë”, që qëndron si një dritë e heshtur mbi të gjithë
krijimtarinë e saj – një rrugëtim prej tetë librash, ku çdo vëllim ndërton një
botë më vete, ku mungesa, vetmia dhe femërorja nuk janë veçse tema, por janë
vetë palca e poezisë. Në to, ato shpërthejnë në figura që nuk thahen, që mbajnë
erën e jetës dhe peshën e përjetimeve të brishta.
1. Ndonjëherë, ajo që largohet nga ne, nuk ikën për të
humbur, por për të marrë një formë tjetër, më të lartë – si re që e braktis
tokën për t'u bërë frymë. Në poezinë “Retë”, ajo që të bie në sy që në leximin
e parë është mënyra se si Armela Hysi arrin të shndrrojë largimin në një formë
të butë dhe të lartë të krijimit. Nuk është një ikje që vjen nga frika apo
shmangia, por një largim i qetë, thuajse ritual, që ngjan më shumë me ngritjen
se me braktisjen. Ajo që është tokësore, e rëndë, e përkohshme, lë trupin dhe
ngjitet lart – si re që kalon mbi kufij, pa u ndalur askund.
Në këtë mënyrë, largimi nuk është
për poeteshën një humbje, por një shndërrim. Ajo nuk e përjeton si fund, por si
kalim në një gjendje tjetër të qenies, më të lehtë, më të hapur. Është si një
vello që ndahet prej trupit dhe mbështjell fjalët, derisa ato nuk prekin më
tokën, por fluturojnë, lënë dritë pas vetes. Dhe ajo dritë nuk ndriçon për të
zbuluar, por për të prekur thellë.
“Të isha re...
…Jeta ime, kjo dasëm shtëllunge.
Të isha re...!”
Në këto vargje, fjala nuk rrëfen
më, por merr frymë. Ajo zhvishet nga përshkrimi, bëhet avull, bëhet ëndërr, bëhet
dëshirë që nuk kërkon të tretet, por të rrojë lart, pa peshën e zakonshme të
ditëve. Është një kërkim për liri, për atë hapësirë ku nuk të ndal askush, ku
mund të jesh veçse vetvetja – e lehtë, e pakapshme, por e pranishme.
Në këtë përplasje të butë mes
formës dhe shuarjes së saj, Armela Hysi nuk ndërton vetëm imazhe poetike – ajo
krijon mënyra të reja të të jetuarit nëpër fjalë. Fjalët e saj nuk ecin sipër
realitetit, ato e çajnë atë si dritë që përshkon mjegullën – pa zhurmë, por me
jehonë që mbetet gjatë.
2. Ka poezi që nuk kërkojnë të
qetësojnë dhimbjen, por ta zbulojnë atë siç është: lakuriq, pa mëshirë, dhe pikërisht
për këtë, wshtw e vërtetë. Fjala e Armela Hysit nuk i druhet absurdit. Ajo e
shndërron dhimbjen në imazh të kthjellët, të prekshëm, pa u strukur pas
metaforave të lezetshme. Në poezinë “Mad Ëorld”, ajo na nxjerr përpara një
peizazh ku gjithçka është zhveshur nga përpjekja për të qenë i bukur. Dhimbja
nuk është më thjesht ndjenjë, por një zë i kthjellët që na thërret nga brenda
absurdit të jetës – në një botë ku gjithçka është mpirë nën peshën e
indiferencës.
“pash mjaft mjerim sot për ta
menduar
qafë-shtrënguar nga nyja e madhe e pritjes”
Në këto vargje, pritja nuk është
më ëndërr apo shpresë, por një lak i ftohtë që shtrëngon. Poetesha nuk përpiqet
ta fshehë dhimbjen pas hijeshisë. Ajo e shfaq siç është – e drejtpërdrejtë, e
qetë, dhe pikërisht për këtë, therëse. Dhe pastaj vijnë dy vargje që do t’i
mbash mend gjatë:
“metamorfoza e syve të kafenjtë
të vogëlushes
në dy biskota të lumtura”
Një imazh i
papritur, por që të prek në mënyrë të butë e të thellë. Në këtë përthyerje të
dhimbjes në butësi, në këtë përqafim të absurdit me fytyrën e një fëmije,
qëndron një nga risitë më të ndjera të poezisë së saj. Ajo ka guximin të jetë e
pambrojtur, e butë dhe absurde në të njëjtën kohë – dhe pikërisht aty nis forca
e saj poetike.
3. Ka kohë që nuk matet me orë, por me lodhje që ngjitet
ngadalë në kockë, si një kujtim që nuk plaket kurrë. Koha, në poezinë e Armela
Hysit, nuk ecën në vijë të drejtë. Ajo thyhet, përdridhet, dhe vjen si një
lodhje e heshtur që mbin nga thellësitë e shpirtit. Në poezinë “Dita e tetë”,
kujtesa nuk është më një kujtim i thjeshtë – ajo merr trup, merr frymë. Vitet
nuk maten më me orë, por me peshën e gurëve të mullinjve dhe çarçafëve të
largimit. Çdo send i vogël këtu ka një jetë të vetën – një ndalesë, një rrudhë,
një hije pa emër.
“baulja e gjyshes që tërheq
shkallëve të poezisë
që nga mituria
me gjithë gurët e mullinjve
blues që trashëgova”
Poetja nuk i ngre vargjet thjesht
për të krijuar imazhe. Ajo ndërton një botë të vetën, të ngrohtë e të thellë,
ku një baul e vjetër bëhet vendi ku ruhet gjithçka – jo vetëm rrobat, por dhe
lodhja, ëndrrat, kujtimet e heshtura. Edhe këpuca e një përralle të harruar nuk
është më e thjeshtë – ajo rri pezull në një poezi që e ka ndalur kohën për ta
dëgjuar më mirë.
“në njërën këmbë
ka ende këpucën që mbeti pa u
shndërruar
pas klithjes së mesnatës së përralltë”
Na kujtohet përralla e asaj
këpucës që princi e mbajti si shenjë dashurie. Por këtu, ajo këpucë është më e
gjallë, më e dhimbshme – ajo mbart një histori që nuk e shpjegon dot askush veç
poetit. Poezia e Armela Hysit nuk rrjedh si një lumë i qetë. Ajo mbulohet me
shtresa kohe, si rroba të vjetra që mbështillen mbi një trup që ende i ndien të
gjitha. Në këtë botë poetike, asgjë nuk kalon. Gjithçka rri – e gjallë, e
heshtur dhe plot zëra që s’kanë ikur kurrë.
4. Kur fytyrat zhduken, ndoshta
nuk humbin vërtet, ato thjesht kthehen në një vend të brendshëm, ku vetëm
kujtesa di të shohë. Fytyra, në poezinë e Armela Hysit, nuk është thjesht e saj
– është një pasqyrë ku njerëzimi lë gjurmët e veta të padukshme. Në poezinë
“Fytyra”, ajo krijon një botë ku Matisse dhe Freud duken sikur përkulen mbi të
njëjtën tavolinë, në një dhomë shqiptare, të mbushur me heshtje dhe ndjenja që
s’kanë zë. Silueta që lëvizin si hije dhe zëra që pëshpëritin në qoshet e kujtesës
e mbajnë këtë dhomë të mbushur me jetë, edhe pse ajo duket bosh.
"tiparet e humbura nga
fytyrat e tyre
ndoshta flenë terrenësh të
pabanuar
ndoshta zhdukur për fare janë..."
Nuk është fajin që kërkon poetja,
por shenjat që kanë mbetur pas. Dhe edhe kur mungojnë fytyrat, gjurmët e tyre
ndihen ende në butësinë e një zemre që s’ka formë të prerë. “mjaftojnë gjurmët në butësinë time amorfe”
Poezia e saj nuk të ngre zërin , të fton të dëgjosh në heshtje. Është si një
dhomë e errët ku çdo objekt mban një kujtim dhe çdo mungesë flet. Kjo “fytyrë”
nuk është më portret, por një vend ku kujtesa lufton me harresën. Dhe pikërisht
aty qëndron magjia e saj: ajo nuk e vizaton fytyrën për të treguar një
identitet, por për ta mbushur atë me gjithë ato që kanë ikur dhe nuk janë thënë
kurrë.
5. Ka mungesa që nuk ikin kurrë.
Ato mbeten aty, si një hije që mban erën e dikurshme dhe heshtjen që nuk
tretet. Pas ikjes, nuk mbetet boshllëk i thatë – mbetet një heshtje që ngjitet
mbi kujtimin si një shall i butë mbi shpatull. Poezia “Pas ikjes” është nga më
të ndjeshmet që dëshmon se çfarë di të bëjë Armela Hysi me mungesën. Nuk ka lot
të rrëmbyeshëm, as thirrje që presin përgjigje. Ka një qetësi që të përballet
me të shkuarën, me vendin bosh që mbetet pas një ikjeje. Por edhe ai vend bosh
nuk është i ngrirë – ai mbetet i gjallë, si një dhomë ku ende fryn drita nga
dritarja.
"ke ikur nga fotografia dhe
në kornizë
tani shoh vetëm shatërvanin
parvaz-trishtuar."
Kjo nuk është
një fotografi që e zë pluhuri. Është një kujtim që derdhet si ujë i ndalur, që
s’mund të shkojë më larg, por që nuk pushon së rënuri. Poetja nuk mban pas
figurën – ajo e lë të shpërthejë në forma të tjera. Në vend të klithjes, ajo na
jep ndjesi të zbehta, por të gjalla – një puthje që është shndërruar në
harresë, një kujtim që ende çan përmes fletëve që shkelim pa e kuptuar.
"njomështirën e puthjes si
harresë të pllangët
copëza të shkërmoqura zhaurimë
mekur
të gjetheve të shkelura."
Kjo mënyrë për të folur për
mungesën është ndër më të veçantat që sjell poezia e saj: nuk ka ndarje me
klithma, por një heshtje që qëndron, një mungesë që nuk është e zhdukur, është
vetëm e kthyer në diçka tjetër. Ajo nuk e ndal kohën, por e pranon siç vjen dhe në këtë pranim qëndron bukuria më e thellë
e vargut të saj.
6. Ndonjëherë, historia nuk shkruhet me fjalë, por me plagë
mbi lëkurë, me gunga që mbartin kujtimin e çdo rrëmuje.Në poezinë “Kosovës”,
trupi i gruas shndërrohet në një hartë të gjallë kujtese – jo vetëm personale,
por kolektive. Kjo poezi nuk flet për Kosovën nga larg, me fjalë të mëdha, por
e merr atë pranë – e vendos mbi supe, e ndjen në mish, në plagë, në lëkurë.
Armela Hysi i jep Kosovës trupin e një gruaje që ka kaluar dhimbjen, por nuk
është thyer prej saj.
"mos i shih dhimbshëm Ati im
krahët
pendë-ndukura në shpatullat e mia"
Kosova nuk është thjesht një vend
në poezi, por një trup i plagosur që mban mbi supe peshën e historisë.
Kraharori i një gruaje bëhet vend ku kanë rënë shigjetat, jo për të krijuar
trishtim, por për të na treguar të vërtetën lakuriq – realitetin që e kemi
veshur me lavdi, por që ka nisur nga dhembja.
"këto gungëzime që prek
buzëdredhur me mollëza
si vargmale gjarpërueshe hartës plastike..."
Këtu, poezia merr frymë në trupin
e saj – është një hartë që s’ka nevojë për flamuj apo ngjyra, sepse është
shënuar me plagë, me gjurmë, me mbijetesë. Heroizmi nuk vjen si brohorimë, por
si frymë që nuk u shua.
"më të forta janë bërë
kështu me shtresa
krenarie fitoresh.
të paepërshme.
tmerruese."
Kjo është një nga risitë më të
thella të poezisë së Hysit: ajo arrin të flasë për një truall të përgjakur pa
rënë në patetizëm. Ajo nuk përdor klishe, nuk ngre himne të zbrazëta, por
shkruan me një gjuhë të prekshme, intime – që i flet secilit si një përvojë e
përbashkët. Kjo gjuhë është njëkohësisht e heshtur dhe e fuqishme – sepse mbart
brenda saj një trup që ka vuajtur, por ka mbijetuar.
7. Ka poezi që nuk i ikin plagës,
por e ftojnë brenda vargut, për ta bërë pjesë të një rrëfimi që nuk kërkon më
bukuri, por të vërtetën lakuriq. Ajo nuk ka botë të brendëshme të qetë, por një
fushë ku lufta me veten është e pashmangshme. Në poezitë e këtij cikli, Armela
Hysi i flet vetes me një sinqeritet të rrallë, pa frikë të pranojë se dhimbja
nuk i është bërë ende e kuptueshme.
"pëshpërit e vogla me
vështrimin lutës të urisë.
nuk dija më a do të vije." (“Mad Ëorld”)
Ajo nuk shmang asnjë plagë:
rrëfimin e fëmijërisë së tronditur e përshkruan me sinqeritet të dhimbshëm,
ndërsa erotizmin e zhveshur nga çdo hijeshi e standard, e shpalos me guxim të
hapur:
"trupat e ledhatuar
frojdjan
silueta bumbuese..." (“Fytyra”)
Çdo copë që është thyer në shpirt
bëhet fjalë, çdo harrim kthehet në imazh, çdo ndjesi merr formë dhe frymë.
"gunga e madhe mes
shpatullash
poshtë cipës deje-blu të lëkurës..." (“Dita e tetë”)
Dhe kur mbërrijmë te përfundimi i
këtij portreti të ndjeshëm, ku piktori firmos veprën e tij, ne gjejmë se Armela
Hysi nuk është një zë i rastësishëm. Ajo nuk pret heshtjen, por i hyn shpirtit
me thellësi. Nuk është e re në poezinë shqipe, por ishte gjithnjë aty, si një
prani që nuk kërkon vëmendje, por që tashmë e kemi zbuluar. Ajo hyn thellë në
kujtesën tonë kolektive, në mishin e gjuhës, në psikanalizën e vetvetes dhe na
dhuron një poezi të lirë nga formula, të ngarkuar me një ndërgjegje që nuk
blihet si zbukurim.
Ndryshe nga shumë zëra të rinj që
kërkojnë të duken modernë duke u rrotulluar në vetvete, Hysi ecën me lehtësi,
si re që përqafon fustanin e dasmës, por me krenarinë e një të pakapshme. Kjo
është forca e saj: ajo s’ka nevojë të na bindë për dhimbjen që mban. Thjesht na
e jep atë, si re që mbart shi, si biskotë e thjeshtë, si puplë që nuk mësoi të
fluturonte dhe na lë të ndiejmë, të
vuajmë, të jetojmë atë bukuri të brishtë.
Risitë që vërehen në këtë poezi
janë në sinqeritetin e pakompromis me të cilin Hysi flet për veten, në guximin
për të përballuar dhe përshkruar dhimbjen pa dekoracione, dhe në aftësinë e saj
për të dhënë një gjuhë që është njëkohësisht intime dhe universale. Ajo nuk
kërcënon lexuesin me dramë të madhe, por e fton të hyjë në një botë ku çdo
plagë është fjalë dhe çdo heshtje është një tingull që lëviz brenda shpirtit.
II-Poezitë e Armelës kanë në
thelb frymën e postmodernizmit, një botë ku thyerjet dhe fragmentet ndërthuren
në një rrjedhë të lirë, ku psikologjia e thellë dhe lirizmi ekzistencial
shpërfaqen pa kufij. Ato shmangin rrëfimin linear, duke shpërndarë unitetin
tradicional në copa që flasin me gjuhën e emocioneve të ndërlikuara dhe
mendimeve të përhumbura. Në poezinë e saj, modernizmi i vonë takohet me
ndjeshmërinë e Evropës bashkëkohore, larg çdo dogme apo strukture të ngurtë
ideologjike. Kjo thyerje, ky fragmentim, është pikërisht ajo që i jep forcë dhe
frymëmarrje poezisë së saj — një përpjekje për të kapur botën në të gjitha
nuancat e saj, pa kërkuar rrugë të fiksuara apo përgjigje të thjeshta.
Armela ndërton një hapësirë ku
çdo pjesë ka rëndësinë e vet, ku zëri i brendshëm thërret me ndershmëri, dhe ku
lexuesi gjen jo vetëm reflektim, por edhe një rrugëdalje nga heshtja e
shpirtit.
III- Në kohën kur fjalët enden të
lodhura midis heshtjes dhe zhurmës, duke kërkuar frymë -marrje, zëri poetik i
Armela Hysit ngjitet pa pengesa në ajrin e ndjeshmërisë së sotme. Fjalët e saj
nuk rrëfejnë thjesht, ato lëvizin si re që shuhen për t’u rilindur në kuptime
të reja, pa formë të prerë, por me thellësi shpirtërore.Në peizazhin e saj,
figura artistike nuk është zbukurim i rastësishëm; ajo është thikë që pritet me
kujdes për të çarë qetësinë dhe për të sjellë në dritë një vetëdije të lënduar,
një ndjeshmëri që nuk kërkon përgjigje, por pranimin e plasaritjeve. Metaforat,
simbolet, imazhet dhe personifikimet janë copëzuar, shpërndarë në rrëmujën e
fragmentuar të njeriut të sotëm, i pambërthyer, i shpërndarë, i paarritshëm. Në
këtë botë ku uniteti brenda vetes ka rënë dhe përjetimi rrëshqet si hije, këto
figura krijojnë vrima ku shikimi ndalet, kthehet e humbet, për t’u gjetur
sërish.
1.Në poezinë “Retë”, metafora
është si rrëshqitje e lehtë, një thirrje për një jetë tjetër, jo e zhurmshme,
por e mbuluar me një bardhësi që të djeg me butësi.
“Një re e bardhë me fustan
nusëror
veshur, ecën drejt Jugut.”
(“Retë”)
Reja mban mbi supe jo vetëm
qiellin, por gjithë ëndrrat e paplotësuara, atë pjesë të identitetit që s’gjen
rrënjë. Ajo është vetë poeteja, që ecën me një “vello avull-ujore” mbi
shpatulla, me dëshirën të shpërbëhet, të mos mbahet më nga toka, të rrjedhë
lirisht.
Në vargun: “Të isha re… Jeta ime, kjo dasëm shtëllunge. Të isha re…!”, ndiejmë
përjetimin e shpërbërjes, dëshirën për t’u shndërruar në atë që nuk njeh formë,
duke u larguar nga pesha e rrëfimit tradicional. Kjo metaforë është thelbësisht
postmoderne: jo për të zëvendësuar një kuptim me tjetrin, por për të lënë
kuptimin të rrëshqasë në mjegullën e pafundme. Dhe ndoshta pikërisht aty ku
fjala nuk ka më formë, por vetëm frymë, fillon shtegtimi më i sinqertë drejt
vetes.
2. Simbolet në poezinë e Armelës
janë si hije që tundohen në dritë — të lëvizshme, të pakapshme, pa një formë të
qëndrueshme. Ato nuk janë më vulë mitesh, as ura drejt kuptimeve të
njëtrajtshme; janë shkëndija që lindin dhe shuhen, sikur zogu në poezinë “Pas
ikjes”:
“dhe zogu që
mbaje mbi supë për të pozuar
sy-gremisur lëviz frymë sosur
puplat e pastërvitura
që s’mësuan kurrë të fluturonin...”
Ky zog nuk është vetëm shenjë e
lirisë — ai është kujtesa që s’gjeti kurrë rrugën për të ikur, një imazh i
braktisur, si fotografia që humbet ngadalë nën prehërin e kohës. Simboli këtu
nuk mban kuptim të plotë, por ngarkon boshllëkun, dështimin — një simbol i
kohës postmoderne, qëndron aty, pa lëvizur, për të treguar mungesën.
Në poezinë “Kosovës”, trupëzimi i
historisë përmes simboleve ngjan me një pikturë të përhumbur, jo heroike, por
plot dhimbje të heshtur.
“këto gungëzime që prek
buzëdredhur me mollëza
si vargmale gjarpërueshe hartës plastike...”
Armela Hysi heq çdo petk heroizmi dhe jep t florinjën tek e
vërteta e thjeshtë, e thyer. Simboli i gungave në lëkurë, vargmalet që
rrëshqasin mbi relievin e trupit, janë si një hartë e copëtuar, që rrëfen
rrugën e shkatërruar, udhëtimin nëpër rrënoja. Ky simbolizëm është i mbushur me
kuptime të thella, por kurrë i mbyllur; ai qëndron i hapur, si gjithë poezia e
Armelës, një pasqyrë e shpirtit postmodern që refuzon kufijtë e prerë. Në vend
që të mbajnë kuptime të gatshme, simbolet e saj rrinë pezull, si shenja që na
thërrasin të dëgjojmë atë që s’është thënë dot.
3. Imazhet tek Armela Hysi janë
si çaste lirimi, ku fjalët shndërrohen në lente që shfaqin shpirtin. Në poezinë
“Dita e tetë,” ajo ndërton një mozaik imazhesh që nuk rrjedhin në një vijë të
drejtë, por shfaqen e zhduken, marrin formë dhe shpërbëhen sërish si hije të
thyera. Kujtimi, mituria, gjyshja, këpuca e braktisur, çarçafët e arratisjes,
të gjitha janë fragmente filmi të shqyer që dridhen në errësirë. Vargjet:
"baulja e gjyshes që tërheq
shkallëve të poezisë
që nga mituria
me gjithë gurët e mullinjëve blues që trashëgova"
shpalosin një tablo të ngarkuar
jo me përshkrim, por me ndjenjë, duke mbërthyer lexuesin në një labirint
objektesh dhe kujtimesh të përziera, të paqartësuara. Në këtë botë të copëtuar,
ku koha dhe rrëfimi nuk njohin vijueshmëri, postmodernizmi shfaqet në çdo
pjesë, gjithçka është e thyer, e akullt, e papërfunduar.
E bukura qëndron pikërisht në
këtë shkëputje, në ndjenjën e humbjes dhe zhytjes në thellësinë e fragmentuar
të kujtesës, ku gjithçka duket e copëtuar, por po aq e plotë në heshtjen e saj
të tronditur. Kujtimet nuk shfaqen për t’u rrëfyer, por për të dridhur lehtë
dritën e vet mbi ne, si yje të largët në një qiell të ndarë.
4. Personifikimi në poezinë e
Armelës nuk është vetëm një lojë fjalësh, por fryma që ngjall sendet e heshtura
të kujtesës. Ato nuk janë thjesht pjesë të skenës poetike, por qenësi që
psherëtijnë, mbajnë mbi supe plagët dhe peshtjellën e jetës së përjetuar,
pezull në ajrin e një mungese të përhershme. Në “Pas ikjes,” nuk është njeriu
që flet, por fotografia që hesht, korniza që ndryshon fytyrë, shatërvani që ka
mbetur i ngrirë në një zë trishtimi të heshtur:
"ke ikur nga fotografia dhe
në kornizë
tani shoh vetëm shatërvanin parvaz-trishtuar."
Përmes këtij frymëzimi, Armela
shkatërron muret mes objektit dhe subjektit, duke krijuar një botë ku heshtja
është zëri më i fuqishëm i mungesës. Gjithçka flet në heshtje, pa u përpjekur
të dëgjohet, duke i dhënë botës të drejtën të rrëfejë për atë që mungon në
thellësi. Kjo është një përmbysje e thellë e qëndrimit të zakonshëm: jo unë që
shikoj botën, por bota që më rrëfen mua.
Në poezinë “Fytyra,” Armela shkon
përtej, duke sjellë figura historike në dhomën e përditshme të vargjeve të saj.
Matis[1],
me gërshërët e tij që ‘frëngëllojnë’ si një ritëm i brendshëm, bëhet një shok i
heshtur, një shoqërues në mendimet e poetes:
"Matis pret me gërshërë
frëngëlluese letra sfilitëse
pranë veshit tim
edhe k’të natë..."
Këtu personifikimi bëhet përtej,
shkrirje e artit me jetën, histori që thith frymën e tanishmes dhe e bën artin
bashkëpunëtor në kujtimin dhe ndjenjën që përmban koha. Në botën e saj poetike,
edhe sendet marrin frymë, jo për të imituar njeriun, por për të kujtuar se
dhembja është gjithnjë më e gjerë se trupi.
5. Te Armela Hysi, fragmentimi
është më shumë se një thyerje, është bukuria e çarjes që nuk ngjitet, një copëz
që mbetet e lirë për të fluturuar vetë. Në zemër të poezisë së saj qëndron ky
fragmentim, jo si mangësi, por si një stil i vetëdijshëm. Poezia e saj nuk
rrjedh si një lumë i qetë, por vjen në goditje të papritura, me ndalesa që të
lënë pa frymë, me heshtje që flasin. Ajo që mungon ka peshën e asaj që thua,
mungesa bëhet pjesë e gjuhës së saj. Në poezin “Mad VVorld,” çdo varg është një
copëz ndjenje, një thirrje e shqyer që s’pret të përmbyllet:
"pëshpërit e vogla me
vështrimin lutës të urisë.
nuk dija më a do të vije.
pash mjaft mjerim sot për ta
menduar
qafë-shtrënguar nga nyja e madhe e pritjes..."
Çdo rresht është një shkallë pa
destinacion, një dritare hapur drejt një universi ku nuk ka rrugë të drejtë.
Nuk ka rrjedhë të mendimit, vetëm thyerje që refuzojnë t’i mbyllin dritaret.
Kjo është një poezi postmoderne që e shikon botën si një pasqyrë të copëtuar,
dhe na thërret jo për ta kuptuar, por për t’u humbur në reflektimet e
shpërndara të shpirtit.
Në “Dita e tetë,” poezia vetë
është një mozaik i ndërtuar me kujtime të ndara, me fjalë të mbushura me peshë,
por pa mbyllje; ndjesitë janë thellësisht të pranishme, por pa rrëfim të plotë:
"kohë e gërryer nga brenda/– mendime
–" Këtu poezia është një dokument i brendshëm, një shkrim pa vend, një
jastëk i mbushur me gurë kujtimesh që kanë mbetur të ngurta në hapësirë. Në
copëzat që nuk ngjiten, ajo gjen një tërësi të re, sepse pikërisht aty ku fjala
thyhet, kuptimi fillon të tingëllojë.
Në fund, mund të themi se te
Armela Hysi, figura artistike është një trup i ri që merr frymë me fjalën.
Metaforat e saj nuk zbulojnë të panjohurën, por fshehin të njohurën, duke i
lënë misteret të qëndrojnë në errësirë. Simbolet e saj nuk kanë nevojë të
përshkruhen, sepse janë ndjesi që kapen më shumë me zemër sesa me mendje.
Imazhet nuk janë ndërtuar për të bindur, por për të tronditur lehtë, duke thyer
heshtjen e zakonshme. Personifikimet nuk janë për t’i sjellë sendet në jetë,
por për t’i shpërndarë në heshtje nëpër vetmi. Fragmentimi i saj nuk lodh, por
tingëllon si një muzikë e ndërprerë, një heshtje që flet në mënyrë të
vetëdijshme.
Në këtë botë të fjalës së
copëtuar, çdo figurë artistike është një gur që mbështet trupin e poezisë.
Armelës i ngjan një vallëzimi në kufijtë midis artit dhe jetës, ku asnjëra
s’jeton pa tjetrën. Ajo nuk mundohet të rindërtojë kuptimin, por zgjatet për të
qëndruar në thyerjen e tij, sepse aty, në atë copëzim, qëndron e vërteta e saj.
Dhe kjo është bukuria më e thellë, shpirti postmodern i poezisë së saj.
IV- Në mozaikun gjithnjë e më të
larmishëm të poezisë shqipe bashkëkohore, zëri i Armela Hysit nuk vjen si një
vazhdim, por si një zë që trazon heshtjen, si një thyerje që sjell thellim. Ajo
nuk hyn në korin e poetëve për të shtuar një zë tjetër mbi të njëjtën këngë;
ajo vjen si një prani që s’e kërkon dritën, por e ndez qetësinë, e bën heshtjen
pjellore, njësoj si gjethi i parë që dridhet para stuhisë.
Edhe pse fizikisht në mërgim, ajo
nuk qëndron në margjina. Poezia e saj nuk lind nga folklori apo motivet
kombëtare, por nga përvoja e shpirtit të sotëm, i vetmuar, i brishtë, i mbushur
me zbrazëti dhe ndjeshmëri të imtë. Ajo nuk përpiqet të përshkruajë botën, por
të provojë me secilën fjalë se ajo botë mund të rilindë – ndoshta jo siç ka
qenë, por siç mund të jemi ne, pas gjithçkaje.
Ky frymëzim e afron me zërat më
modernë të letërsisë shqipe, me intimitetin e Natasha Lakos, heshtjen e menduar
të Luljeta Lleshanakut, ironinë e butë të Mimoza Ahmetit apo sinqeritetin e
zhveshur të Albina Idrizit. Por Armela Hysi nuk i përket asnjë grupi. Ajo është
një zë i vetmuar, një fije tingulli e përhimtë, ku fjala në dukje e thjeshtë
mban brenda një dramatizëm të thellë, të padukshëm.
Po ashtu, në qasje me poezinë moderne
dhe postmoderne evropiane, ajo s’është një imitim, por një bashkëbisedim i
natyrshëm. Letërsia e saj flet në atë gjuhë që njihet prej poetëve që jetojnë
mes dy brigjesh, të vendit që lanë dhe atij ku s’janë kurrë plotësisht. Ajo
gjuhë e përçare, e ndërprerë, gjendet te francezët e mërguar, te gjermanët pas
luftës, te polakët që mbajnë mbi supe historinë e rrënuar, apo te grekët e vonë
të ndarë nga mitet e tyre. Këto përqasje nuk synojnë ta vendosin Armela Hysin
në hijen e poetëve të mëdhenj evropianë, por në të njëjtën frymëmarrje poetike.
Ajo nuk i ngjan askujt. Por në vetminë, ndarjen, thyerjen dhe guximin e saj të
heshtur, ajo ecën në të njëjtën tokë poetike ku fjala nuk është zbukurim, por
mbijetesë.
Struktura e vargut të saj;
fragmentare, lirike, ndonjëherë si një gjysmë-thirrje qëndron pranë poetikës së
Paul Celan-it apo Wisława Szymborskës, jo për shkak të ndikueseve të
drejtpërdrejta, por prej një ndjeshmërie të përbashkët: ajo që shfaqet kur
plagët nuk shërohen me rregull, por me thyerje. Ajo nuk ka nevojë të duket
moderne. E tillë është, nga vetë frymëmarrja e saj poetike vetërefleksive, e
ndërprerë, jo rrëfimtare, por gjithnjë e përflakur nga nevoja për të thënë, jo
me forma, por me thellësi.
Në këtë botë të madhe poetike, ku
fjalët konsumohen shpejt dhe zërat treten në zhurmë, poezia e Armela Hysit
krijon një hapësirë të sajën. Një vend ku malli është një mënyrë e të jetuarit;
ku largimi nuk është arratisje, por formë e brendshme qëndrese; ku gruaja nuk
është figurë poetike, por ajo që shkruan me trupin, me kujtesën dhe me atë që
mungon.
Në peizazhin poetik shqiptar, ajo
është një zë i vetëm. Në Evropën poetike, një jehonë e pavarur që nuk ka frikë
të jetë vetvetja. Dhe kjo është mjaftueshme për të thënë: Armela Hysi nuk është
duke kërkuar një vend në letërsi, ajo po e ndërton atë, gur pas guri, me çdo
varg që ndez një dritë të re.
Shikojeni mirë. Armela Hysi është
një poete e rrallë në poezinë shqipe. Dhe vjen siç vijnë të veçantët; jo për të
zënë vend, por për të krijuar një tjetër hapësirë ku ne të mund të jemi.
Sarandë, më korrik 2025
[1]
[ Matis, në vargjet:"Matis pret me gërshërë frëngëlluese letra
sfilitëse..."* nga poezia "Fytyra" e Armela Hysi, është një
referencë për Henri Matisse (1869–1954), një nga mjeshtrit më të mëdhenj të
artit modern evropian, një piktor dhe kolazhist francez. Në vitet e vona të
jetës, kur ishte i sëmurë dhe nuk mund të pikturonte më, Matisse krijoi veprat
e tij të famshme përmes prerjes së letrave me gërshërë, një teknikë që
bashkonte ngjyrën, formën dhe lirinë krijuese në mënyrë të paprecedentë. Në
kontekstin e poezisë, “Matis” (siç është shkruar në formë të shkurtuar poetike)
është shndërruar në një personazh simbolik që vepron pranë vetes së poetes,
duke “prerë” jo thjesht letra, por mendime, ndjesi, kujtime, elementë që
“sfilitin”, por që në duart e artit shndërrohen në figurë. Kjo është një mënyrë
mjeshtërore postmoderne për të bashkëjetuar me artin – jo ta vëzhgosh si
objekt, por ta përjetosh si një prani intime, shpesh shqetësuese, shpesh
terapeutike. Matisse bëhet, kështu, personifikim i procesit të nën ndërgjegjes
krijuese, një dorë e padukshme që pret dhe formëson brendinë e shpirtit të
autores.]
No comments:
Post a Comment