TRADHËTIA E VARUR NË DEGËT E DY PEMËVE
Nga Timo Mërkuri
Në rrëfimet biblike, Absalomi
ishte biri i tretë i mbretit David, një princ me bukuri mbresëlënëse dhe flokë
të gjatë që kujtohen si simbol i hijeshisë, por edhe i krenarisë së tij fatale.
Historia e tij është një përzierje e rebelimit, manipulimit dhe dashurisë së
ndaluar. Ai vrau vëllanë e tij Amonin për përdhunimin e motrës së tyre, Tamar,
më pas u arratis për tre vjet, u kthye dhe nisi një rebelim të hapur kundër të
atit, duke u përpjekur të marrë fronin. Fati i tij tragjik kulmoi kur gjatë një
beteje u kap prej flokëve në degët e një peme dhe u vra nga ushtarët e Davidit,
ndonëse mbreti kishte ndaluar vrasjen e tij. Vdekja e tij mbetet një simbol i
humbjes nga vetvetja, e një bukurie që nuk mbart as drejtësi e as përmbajtje.
I-Ka në rrëfimet e shenjta dy
pemë ku përfunduan dy tradhti; njëra nëpërmjet një litari, tjetra nëpërmjet
flokëve të ngatërruar në degë. Juda dhe Absalomi, ndonëse me rrugë të ndryshme,
patën një përfundim të përbashkët: në çdo epokë, dukja pa thelb dhe pa drejtësi
i sjellin njeriut të keqen e vetvetes. Të hyftë vetja në qejf thotë populli ynë
kur “uron” ironikisht fundin e dikujt që kapardiset shumë. Robert Martiko na
jep një poezi: “Absalomi”,në të cilën nuk thur elegji për figurën të lashtë,
por shpalos një meditim mbi rënien që vjen jo nga dënimi, por nga zbrazëtia e
brendshme. Në katër ndalesat që vijojnë, poezia lexon historinë jo si një
kujtim biblik, por si paralajmërim të heshtur për kohët modern, sepse pema, siç
thotë poeti, “nuk është legjendë”. Ajo është ende aty, në hijen e çdo emri që “tundet”,
si për ti kujtuar se ka vërtet një pemë diku, në degët e së cilës vlen apo meriton të tundesh.
1.Absalomi nuk donte të ishte i
drejtë, por e bukura pa drejtësi është verbim.
“Nuk kërkoi të ishte i drejtë.
Mjaftonte të ishte i pashëm, i dukshëm, i dëgjuar.”
Poezia hapet me një mohueshmëri
të brendshme: Absalomi nuk kërkoi të ishte i drejtë. Robert Martiko këtu nuk
rrëfen vetëm një personazh të shkuar, por një arketip të përhershëm të bukurisë
së zbrazët, të dukjes që e zëvendëson qenien. Në këtë vështrim filozofik,
drejtësia nuk është më vlerë morale, por mungesa e saj bëhet dëshmi e fuqisë së
sipërfaqes. Flokët e shumtë, fjala e pakët, dhe zëri “vetëm aq sa duhej”
krijojnë një figurë karizmatike, por boshe në thelb.
2. Dashuria e verbër lind nga
mungesa e pyetjeve ndaj atij që i kushtohet kjo dashuri.
“Ata që e panë, e deshën.
Ata që e ndoqën, harruan të
pyesnin për drejtimin.”
Kjo ndalesë filozofike godet
vetëdijen kolektive që mrekullohet nga aparenca dhe nuk kërkon përmbajtjen.
Kulti i bukurisë, i zërit të ëmbël, e jo i mendimit të thellë, krijon një
ndjekje të verbër. Martiko paralajmëron për rrezikun e të jetuarit në
sipërfaqe, në një botë ku rruga ndjeket pa pyetur për drejtimin. Poeti shpall
një të vërtetë të ashpër: dashuria për dukjen mund të jetë tradhtare dhe
rrënuese.
3. Vdekja si vazhdim i jetës, varja
në dukje është metaforë e përhershme
“Vdiq siç jetoi: i varur në
dukje.
Me flokë të bukur në degët e një
peme,
i lidhur pas vetvetes —”
Në këtë pikë, vdekja e Absalomit
nuk është thjesht një fat tragjik, por një epilog i merituar për një jetë të
jetuar në funksion të imazhit. “I varur në dukje” bëhet një metaforë e fuqishme
për njerëzit që bien pre e vetëpamjes (dukjes) së tyre, por tejë metaforës kjo
është një klithmë e heshtur filozofike, një përfundim që përthyhet në kuptim,
jo që etikohet në mënyrë teknike. Absalomi nuk vdes nga duart e të tjerëve, por
nga pasioni i vet për veten. Pema që e pret nuk është më mit biblik, por
realitet që qëndron i njëjtë ndër shekuj — një simbol i hakmarrjes së
brendshme, një gjykatë natyrore që s’ka nevojë për drejtësi njerëzore.
4. Historia përsëritet, emrat që
tunden më shumë sesa peshojnë nuk mungojnë.
“Por pema e varjes nuk është
legjendë.
Është ende aty, në shekuj,
gati për çdo emër që fryn më shumë se peshon.”
Poezia mbyllet me një urti të
hidhur: historia e Absalomit nuk ka mbaruar. Ajo është ciklike dhe moderne. Në
kohët tona, “zëra të lehtë, fjalë të ëmbla” e “adhurim që lind më shpejt se
kujtesa” janë simptoma të së njëjtës sëmundje shpirtërore — një shoqëri që
kërkon dritë vetëm për të verbuar, jo për të ndriçuar. Martiko i rikthen
lexuesit te pema e vjetër si një thirrje për vetëdije: çdo epokë ka Absalomët e
saj, por jo gjithmonë ka Davida që qajnë për ta.
Në mbyllje mund të themi se
flokët e bukur nuk janë kurorë drejtësie. Këtë e di Robert Martiko, ndaj në
poezinë e tij nuk rrëfen thjesht historinë e një personazhi biblik, por e
shndërron atë në një reflektim të thellë për kohën tonë. Absalomi nuk është
vetëm një figurë e së kaluarës, por një pasqyrë për sot: ai që zë vend në zemrat
e njerëzve përmes pamjes, jo përmes së vërtetës. Poema e nxit lexuesin të
kërkojë peshën në vend të fryrjes, thelbin përtej pamjes, drejtësinë përtej
zërit të ëmbël. Dhe, nëse nuk e bën këtë, pema është gjithmonë aty — e
padukshme, por gati.
II-zgjedhja e figurës së
Absalomit nga Martiko nuk është thjesht përpunimi poetik i një arketipi biblik,
por një kritikë e rafinuar, me domethënie të dyfishtë; estetike dhe
politike e cila godet një realitet
konkret të historisë shqiptare nën diktaturë. Në mënyrë të tërthortë, Martiko e
përdor Absalomin si metaforë të diktatorit shqiptar, i cili ndërtoi një kult
personaliteti të bazuar jo vetëm mbi frikën dhe kontrollin, por edhe mbi
imazhin: bukurinë fizike, qëndrimin, paraqitjen nëpër dokumentarë dhe fotografi,
montazhi i kujdesshëm i pamjes si simbol i epërsisë. Poeti, që vinte nga një
familje e persekutuar dhe që jetonte i ndërgjegjshëm për rrezikun që sjell
fjala, përzgjodhi një figurë biblike si mburojë dhe njëkohësisht si pasqyrë të
një realiteti të heshtur me dhunë. Kjo është mënyra moderne për të thënë shumë
pa thënë drejtpërdrejt.
Le ta shohim këtë nënvlerësim në
disa vargje, si:“Nuk kërkoi të ishte i
drejtë./Mjaftonte të ishte i pashëm, i dukshëm, i dëgjuar.” Këtu ngrihet
një kritikë e qartë ndaj një lideri që s’e mbështet legjitimitetin e vet mbi
drejtësinë, por mbi pamjen dhe përfaqësimin. Është e pamundur të mos e ndjesh
këtu thumbimin ndaj diktatorit që vendoste rregullin e tij përmes dukjes së
përkryer, që manipulonte masat me zë të butë dhe fjalë të ëmbla, ndërsa
përndiqte gjithçka që i kundërvihej thelbit të tij të zbrazët.
“Vdiq siç jetoi: i varur në dukje.” Ky varg tingëllon si mallkim poetik ndaj të gjithë atyre që
ndërtojnë lavdinë mbi fasadën, dhe që në fund bien nga ajo që kanë ngritur vetë.
Në kontekstin shqiptar, është një aludim i qartë: fundi i Absalomit është edhe
paralajmërimi për fundin e çdo udhëheqësi që ka ndërtuar veten vetëm mbi dukje
dhe frikëDhe më tej, si një mësim që s’ka mbaruar ende: “Pema e varjes nuk është legjendë./Është ende aty, në shekuj,/gati për
çdo emër që fryn më shumë se peshon.”
Ky fund është një pohim filozofik
universal, por edhe një aludim politik konkret: kushdo që rritet mbi kotësinë e
lavdisë personale, mbi zbukurimin e jashtëm dhe verbimin e turmave, është i
dënuar të përfundojë si Absalomi, i varur në vetveten. Nuk është e nevojshme ta
quajmë me emër, sepse historia shqiptare e njeh, por dhe të tjerët në botë që
patën të njëjtin përfundim, nuk njanë harruar.
Në thelb, poezia e Martikos është
më shumë se një trajtim i bukurisë pa përmbajtje; është një akt kujtese dhe
denoncimi, që në mungesë të lirisë së drejtpërdrejtë, flet përmes mitit dhe
simbolit, por që kush ka sy për të parë, e sheh qartë se për kë e ka fjalën.
III-Poezia “Absalomi” e Martikos
sjell një sërë risish poetike që e dallojnë në mënyrë të dukshme në peizazhin e
letërsisë shqipe bashkëkohore. Këto risi nuk janë vetëm formale, por edhe
semantike, filozofike dhe të mbushura me nënkuptime historiko-politike. Ja një
përmbledhje e risive kryesore poetike:
1. Risi e parë është metoda e
maskimit përmes mitit. Martiko nuk e përmend asnjëherë drejtpërdrejt diktaturën
apo figurat e saj, por zgjedh Absalomin biblik si një figurë arketipale për të
folur për liderë që mbështeten mbi dukjen dhe jo mbi drejtësinë. Kjo është një
mënyrë moderne e të shkruarit, nën censurë ose për të ruajtur një finesë
artistike që nuk ngatërrohet me pamfletin politik.
2. Në vend të himnizimit të
bukurisë, Martiko përdor një ton ironik e kritik për të demaskuar rrezikun që
sjell pamja e jashtme kur ajo nuk mbështetet në përmbajtje. Vargu:“Vdiq siç jetoi: i varur në dukje” është
një nga risitë më të forta poetike dhe filozofike, sepse përmbys arketipin
tradicional të bukurisë si virtyt. Kjo përmbysje poetike është një veprim
modernist dhe një distancim nga estetika klasike e lavdërimit të formës.
3. Poezia nuk ndjek një narrativë
lineare, por është ndërtuar në tablo të ngjeshura reflektimi, ku çdo strofë
ngre një pikë filozofike, një mësim, një paralajmërim. Kjo strukturë e
artikuluar si meditim me pauza e afron Martikon me poezinë moderne europiane,
veçanërisht me atë që ndërton figurën për të shpërthyer një ide, jo për të
treguar një histori.
4. Metafora e “pemës së varjes”
ëshstë një simbol universal e historik: “Pema
e varjes nuk është legjendë./Është ende aty, në shekuj...”Kjo metaforë
është shumëplanëshe: ajo është një element biblik, por njëkohësisht shndërrohet
në simbol të një drejtësie që mungon, të historisë që përsëritet dhe shoqërisë
që dënon kotësinë. Është një poetikë e universalizimit të dënimit moral, që
Martiko e shfaq përmes një imazhi të përjetshëm e të mbijetesës. Por unë sdi
pse më kujton pemën ku u var Juda Iskarioti pasi tradhëtoi Krishtin.
5. Poeti heq dorë nga zbukurimet
lirike dhe fjalitë e tepërta. Në vend të tyre, përdor një gjuhë të shtrënguar,
ku çdo fjalë peshohet, çdo varg përmban një mendim. Vargje si: “Zëra të lehtë, fjalë të ëmbla,/adhurim që
lind më shpejt se kujtesa” kanë muzikalitet të brendshëm, por mbi të gjitha
forcë konceptuale. Ky minimalizëm me mendim të thellë është një tipar dallues i
poezisë moderne që shkon përtej estetikës së formës.
6. Një risi moderne dhe e
guximshme është kritika ndaj manipulimit masiv përmes bukurisë dhe karizmës së
jashtme. Martiko i jep lexuesit një pasqyrë të populizmit dhe adhurueseve të
verbër, që në vend të pyesin për drejtimin, për idetë, për programet ekonomike
e sociale ndjekin hijet dhe zërat e ëmbël. Kjo është një filozofi morale dhe
politike, jo vetëm një poezi estetike.
Kështu pra, “Absalomi” është një
poezi që flet me zë të ulët, por kuptim të thellë, një art i mendimit që e gjen
bukurinë jo në formë, por në të vërtetën që përmban. E parë në këtë
këndvështrim edhe ne na duket më i bukur ky Absalom, por si poezi.
IV- Në kujtesën biblike, dy
figura bien veçmas por me ngjashmëri të
thellë: Juda Iskarioti, që tradhtoi Krishtin dhe u vetëvar në një pemë nga
brerja e ndërgjegjes, dhe Absalomi, biri i mbretit David, që ngriti dorë kundër
të atit dhe u mbërthye në degët e një peme nga flokët e tij, duke gjetur atje
fundin. Të dy humbën jetën të vetëvarur, njëri në mënyrë të drejtpërdrejtë,
tjetri tragjikisht indirektedhe të dy e përfunduan jetën jo thjesht nga fati
apo ndëshkimi, por nga një zgjedhje e tyre: nga braktisja e dashurisë njerëzore
.
Poezia “Absalomi” e Martikos ngre figurën biblike si simbol të
pamjes pa përmbajtje, të fjalës që ndjell por nuk ndriçon, të njerëzve që
tunden (kapardisen) më shumë sesa peshojnë (vlejnë). Në këtë kontekst, lexuesi
nuk mund të mos ndiejë se pema ku u kap Absalomi nuk është larg nga pema ku
varet Juda: sepse të dy; secili në mënyrën e vet, kanë tradhtuar një dashuri të
dhënë pa kushte.
1. Absalomi, siç e përshkruan
Martiko, nuk qe i udhëhequr nga ideali i drejtësisë apo ndonjë mision
shpëtimtar. Ai zgjodhi pamjen, hijeshinë, dukjen e zëshme e të ndritshme.
Bukuria, për të, ishte një pushtet në vetvete. Në poezinë e Martikos thuhet: “Nuk kërkoi të ishte i drejtë./Mjaftonte të
ishte i pashëm, i dukshëm, i dëgjuar.” Në një epokë ku dukja ka më shumë
vlerë se thelbi, kjo zgjedhje nuk është vetëm shenjë karakteri, por së pari
është shenjë e tradhtisë ndaj së vërtetës. Absalomi nuk e përfilli nevojën për
drejtësi, sepse i mjaftonte të duket i bukur dhe të dëgjohej aq sa të rriste
numërin e ndjekësve e vet. Si pasojë e kësaj, ai tradhton figurën e birit dhe
prijësit të mençur, të atij që ruan dinjitetin dhe mëson nga urtësia e atit.
Kështu, me vetëdije ose jo, ai
tradhëton besimin e njerëzve, tradhton vizionin e qëllimit. Brenda kësaj
zgjedhjeje, pema që do ta ndalë më pas, nuk është dënim i jashtëm, por pasojë e
pashmangshme e një fryrjeje që nuk e mban pesha e shpirtit.
2. Një nga pasazhet më goditëse
të poezisë është kur flitet për ata që e ndoqën:“Ata që e panë, e deshën./Ata që e ndoqën, harruan të pyesnin për
drejtimin.”
Këtu poeti nuk kritikon vetëm
Absalomin, por edhe turmën që adhuron pa menduar për vizionin politiko-ekonomik
të personit që adhuron. Kjo është një verbëri kolektive, ku dashuria lind jo
nga njohja, por nga pamja; jo nga përvoja, por nga ndjesia e menjëhershme. Kjo
është një atmosferë që i jep jetë lavdisë së zbrazët dhe e ushqen atë. Mos
dëshironi të bëjmë ndonjë qasje bashkëkohore, qoftë vetëm me vendin dhe popullin tonë, apo
sigurisht që e bëni vetë paralelizmin?
Nëse Juda tradhtoi Krishtin për
tridhjetë aspra, Absalomi tradhtoi popullin që e ndoqi me sy të mbyllur sepse i
udhëhoqi jo drejt dritës, por drejt vetes. Dhe drejt vetes do të thotë, drejt
boshllëkut.
3. Vargjet që përshkruajnë fundin
e Absalomit janë ndër më të fuqishmet në gjithë poezinë: “Vdiq siç jetoi: i varur në dukje./Me flokë të bukur në degët e një
peme,/i lidhur pas vetvetes —” Ky fund nuk është thjesht një ndëshkim
fizik, është simbol i përmbysjes morale. Absalomi nuk vritet nga shigjeta, por
i mbërthehen flokët e veta (ajo çka atë
e identifikonte dhe e ngrinte në sy të të tjerëve) në degët e një peme. Pra, nuk
është ndëshkim i jashtëm, por kapje nga vetvetja.
Martiko e thotë qartë: ai vdiq
siç jetoi, i varur në dukje. Në këtë pikë, ngjashmëria me Judën bëhet e thellë.
Juda, pas tradhtisë, nuk mundi të përballonte brerjen e ndërgjegjes, dhe kërkoi
një pemë për tu varur. Absalomi nuk kishte ndjesinë e pendesës, por edhe ai nuk
mundi të shpëtojë nga vetja e vet e rreme. Në këtë mënyrë, varja e Absalomit
nuk ndodh drejt për drejt, por është po aq tragjike. Ai nuk e tradhtoi një
mësues hyjnor, por e tradhtoi dashurinë tokësore të babait dhe të popullit që i
besointe.
IV. Shikoni me vemëndje, në
strofat e fundit të poezisë, Martiko i
largohet figurës së Absalomit si një personazh i vetëm dhe e shndërron atë në
një figurë të përsëritshme në shoqëri. Ai vendos përballë lexuesit një
përgjithësim, ku përfshihen të gjithë ata individë që ngjiten në vëmendjen
publike pa merita të thella, që marrin përmasat e një figure të ndritur vetëm
përmes shfaqjes dhe ndikimit të menjëhershëm ndjesor. Kjo ndodh në shoqëritë ku
pamja dhe fjala vlerësohen më shumë se
thelbi dhe mendimi kritik. Autori e thotë qartë: “Dhe sot, nga moda e çastit/ose nga mallëngjimi për djeshmen,/vijnë
sërish të tillë:/zëra të lehtë, fjalë të ëmbla,/adhurim që lind më shpejt se
kujtesa.”
Në këtë fragment, Martiko vë në
qendër një realitet të përhershëm: shfaqja si rrezik i përhershëm moral, si
tundim që shpesh kalon pa ndëshkim në jetën e përditshme, por që mbart në
vetvete një dënim të natyrshëm. Këtu hyn në lojë simboli i pemës. Poeti e
rikthekson atë në mënyrë të prerë:“Pema e
varjes nuk është legjendë./Është ende aty, në shekuj,/gati për çdo emër që fryn
më shumë se peshon”.
Sigurisht që ju nuk do nisni ta
kërkoni këtë pemë diku, pranë institucioneve. Pema e poezisë është metaforike,
ajo nuk është më pema e Absalomit biblik dhe as ajo e Judës. Kjo pemë
eshtë bërë simbol i ekuilibri të brendshëm të munguar tek
individët e rritur mbi dukjen dhe jo mbi përmbajtje. Megjithatë, ajo qetësisht
"pret" rastet e ndonjë fryrjeje pa bazë, sepse jeta e jetuar vetëm në
dukje është e prirur të përplaset me realitetin dhe kjo përplasje nuk fal.
Por ka dhe një dallim tjetër mes
këtyre dy varjeve; nëse Juda Iskarioti në filim u shfaq si dishepull i Krishtit, më pas e tradhtoi me
vetëdije, por pasi nuk përballoi pasojat e traadhëtisë së tij, kërkoi fundin në një pemë, Absalomi e pati
ndryshe tradhtinë e tij, por jo më të vogël. Ai tradhëtoi një dashuri tokësore,
njerëzore dhe të pakushtëzuar: atë të babait të tij, mbretit David. Tradhëtia e
tij lidhet edhe me aktin e drejtpërdrejtë të organizimit të
sulmit për marrjen e pushtetit, por Martiko e shpërfill këtë si një veprim
jashtë idesë së tij poetike e filozofike. Ndërsa në lidhje me pemën , për
Martikon, ajo nuk është metaforë biblike
e rrallë, as imazh mitik i një kohe të shkuar, ajo është një figurë etike që
përfaqëson dënimin e heshtur e të pashmangshëm,
që rrjedh natyrshëm nga mospërputhja midis asaj që njeriu duket dhe asaj që
është. Dhe në fund, poeti jo më kot na
kujton me qartësi të pamëshirshme: “Gati
për çdo emër që fryn më shumë se peshon.” Ky varg ndoshta duhet të shkruhet
para disa institucioneve qendrore apo lokale të vendit tonë jo pse dëshirojmë ,
por ta dinë se pema është vërtet aty. Dhe kjo është pema që nuk pyet për emra,
por mat zemrën. Dhe ku ajo është bosh, pema është aty , jo si legjendë, por si
përfundim.
Sarandë, më korrik 2025
ABSALOMI
Nuk kërkoi
të ishte i drejtë.
Mjaftonte të
ishte i pashëm, i dukshëm, i dëgjuar.
Fjalët i
kishte pak, flokët shumë,
dhe zëri i
tij — vetëm aq sa duhej për të ndjellë njerëzit.
Ata që e
panë, e deshën.
Ata që e
ndoqën, harruan të pyesnin për drejtimin.
Sepse
bukuria, kur nuk ka thelb,
është si
drita që verbon në vend që të ndriçojë.
Vdiq siç
jetoi: i varur në dukje.
Me flokë të
bukur në degët e një peme,
i lidhur pas
vetvetes —
dhe i
harruar nga ajo që quhet drejtësi.
Dhe sot, nga
moda e çastit
ose nga
mallëngjimi për djeshmen,
vijnë sërish
të tillë:
zëra të
lehtë, fjalë të ëmbla,
adhurim që
lind më shpejt se kujtesa.
Por pema e
varjes nuk është legjendë.
Është ende
aty, në shekuj,
gati për çdo
emër që fryn më shumë se peshon.
No comments:
Post a Comment