ODISE KOTE - QORTIMI I NJË SHEKULLI SHQIPTAR NË POEZINË QYTETARE TË TIMO MËRKURIT

 QORTIMI I NJË SHEKULLI SHQIPTAR NË POEZINË

QYTETARE TË TIMO MËRKURIT

 Poezi të zgjedhura nga Timo Mërkuri

ODISE KOTE

I kam lexuar për vite me rradhë poezitë e Timo Mërkurit. Librat e tij qëndrojnë në një kënd të veçantë të bibliotekës time. Janë aty jo thjesht për mjeshtërinë apo vargun e skalitur, por për risitë, prurjet e sidomos studimet befasuese në lëmi të kritikës folklorike (po e quaj kështu në vend të togfjalëshit studime folklorike) pasi besoj se kemi të bëjmë me një fenomen më të ndërlikuar letrar. Termin Fenomen Letrar, po e përdor për të spjeguar sado pak që e lejon rasti, pusin e thellë ku mbushen kovat me ujë të freskët e të ftohtë të artit poetik e studimor që ofron T.Mërkuri.

E kam pyetur disa herë veten se përse ky njeri që jeton në një trevë plot diell, këngë, det, horizonte e perëndime të zhytura magjishëm në ujra, në pasuritë e paimagjinueshme historike e arkitekturore, në poezitë e vëllimeve të botuara ka veç dhimbje, brengë, trishtim, e përgjigjen e kam gjetur disi tek një poezi, ndër më të bukurat e vëllimeve:

“Liria më goditi si tokmak në kokë,

E më la në mëdyshje më keq se diktatura... »

Nga kjo pyetje më ndërmendet Pablo Pikaso me pikturën kushtuar mikut të tij të vetëvrarë, Kalxhemos, që portretin e tij ashtu dhe diellin e pikturoi me nga një vrimë plumbi. Anatomia e lotit ose si më pëlqen ta quaj, gjithë analiza spektrale e lotit të Timo Mërkurit nuk është gjë tjetër veç: Qortimi poetik i një shekulli shqiptar.

Qortim poetik për punët e pakryera të shqiptarëve gjatë një shekulli, dashuritë e pamundura, liritë e pakonsumuara, humbjen fatale të kohës, ikjen prej dritës, fjalës së panxënë, ashtu si thotë imzot Fan Noli,

A nuk ka bërë kësisoj dhe Konica, Fishta, Migjeni ?

Brenga përballë dritës, loti përballë diellit, varfëria përballë detit e pasurisë.

Ç’ballafaqim artistik më domethënës do të spjegojë qortimet e një shekulli në psikikën shqiptare ?

Zakonisht në botë gjendet dy arketipe të formimit artistik: poetë qytetarë dhe të vetëmjaftueshëm. Poetët e vetëmjaftueshëm janë ata që mjaftohen me përkryerjen më së miri të vargjeve.

Poetët qytetarë janë një racë më e rrallë, por me një spektër veprimi intelektual e shoqëror mjaft të gjerë. Ata janë të angazhuar si të thuash krahas artit, edhe si qytetarë, opinionistë, patriotë e deri liderë shpirtërorë të popujve.

I përmenda këto dy veçori, pasi Timo Mërkuri na ka dëshmuar se i përket kësaj race me poezitë e zgjedhura të vëllimit “Anatomia e lotit”.

Disa konkretizime:

U kujtuam se kishim haruar të qeshim...

Këtu dhimbja ka një emër fëmije,

E vdekja ka emrin shtet.

Përkujtimoret ndanë rrugëve,

Si qirinj të ndezur në varrezë...

Kjo shtëpi rrefugjati, si një pikë loti nën qepallë...

Kostandini shekullit xx që shkon të kthejë motrën nga trotuari prostitutave

Plakat e vurgut që u janë shterur lotët

Shkrimi ungjillit të dashurisë

Portokallet e prera në muzg, si kryqe mbi varre...

Pranvera nuk erdhi

Fshati që vdes nga zbrazëtia e djepeve.

Ode për këtë liri.(poezia më e bukur)

Polina e vogël - mbesa që s’është më.

Kur vjen prilli përgjakur.

Kol Mërkuri, legjenda e fislt.

Kam vërrejtur me kujdes se në poezinë, por dhe në studimet e Timo Mërkurit, femijëria ashtu si tek të gjithë poetët e vërtetë, ka një ndikim përcaktues, me fuqi gati gati biblike. Bregdeti jugut, ashpërsia e malit, varfëria, deti, netët e yjeve ëndërrimtarë, folku brilant, gjëagjëzat, bëmat e bregasve, përrallat, ndodhitë e kurbetit, ndarjet, shamia e pritjes, varret, ullinjtë, të gjitha këto mbeten të shtresëzuara thellë vetëdijes së tij artistike. Një pasuri bazike për vepra letrare.

Ky shtresëzim bën që poezia e tij të burojë nga brenda, nga brenda kërcellit të jetës, brenda fenomenit e kohës, brenda bestytnive e ritit, prej të folmes e ligjërimit bregas, e mbi të gjitha prej fabulave dhe etydeve që bujarisht i ofron pasuria burimore e këngëve e vajeve të zonës. Të ngjan se nga magma e padukshme e magjisë bregase, vullkanike dhe e përhershme si Vezuvi, Timo Mërkuri, me simbolin Dhimbje - na ka falur të gjithëve , pak zjarr. Që të ndriçohemi !

Pa qënë poet, por thjesht bregas, vetiu mendja të punon në mënyrë artistike. Kjo gjurmë e fortë, më e forta nga çdo trazim tjetër në jetë e që nuk shlyhet kurrë, e mbetur në cipën e trurit, në kujtesë, në trajta nga më të çuditshmet e të stërholluara, është gjurma fatale.Gjurma fatale e fantazisë, e të menduarit në mënyrë artistike, e thrillerit, e ligjërimit dhe rrëfimit gati magjik. Kjo është gjurma që i duhet një artisti. Dhe i mjafton për gjithë jetën. Ashtu si i mjaftoi Liqeri, Lasgush Poradecit.

Timo Mërkuri është rasti klasik i simbiozës së fatit të poetit me vendlindjen, sikundër ka shumë e shumë shembuj nga letërsia botërore që e ilustrojnë këtë fakt.

Bregdeti jugut, është për Timo Mërkurin jo thjesht vendlindje, por mbi të gjitha e tërësisht teatri ku lëvizin ëndrrat, gjuha, fantazia, çapkënllëqet, zakonet e thyerja e tyre,veset por dhe vyrtytet, vargjet brilante, thukat hidh e prit, humori, tradita e rënia e saj, piratët e detit, kapedanët, hajdutëritë dhe fshehjet, plakat e nuset e reja, vjetërimi dhe cuditë që sjellin studentët nga perëndimi, ndërgjegjia e nënndërgjegjia, fati dhe pandehma, paragjykimi dhe zilia, krushqitë dhe dashuritë e pamundura, ikjet dhe kurbetet, anijet dhe luftërat. vdekjet e kafetë, komentet mbi politikën dhe bujaria, pra është krejt bota.

Bregdeti jugut, është toka, magjia e çuditshme, që me bujari të ofron nga të gjitha anët e drejtimet mijëra shtigje për fantazinë. Të ofron ngjarje, këngë, bejte, histori të parrëfyera kërrkund, sjellje aristokrate, pandehma e fantazma, intriga të vockla kunatash, pësime e brerje ndërgjegjesh, në mëngjes kryqin e në aksham kuranin.

Një copë toke që laget nga deti, shkëmb e pak fushë, plot mistere, me njerëz gjysmë të mençur, gjysmë të marrë, të dehur nga aventurat, e ndoshta prej kësaj, ose pikërisht këtu, është i ndërkallur sekreti i të gjithë atyre që përfitojnë, i të gjithë atyre që e duan botën e aventurës e të shkrimeve.

Përpos kësaj Gjurme Fatale, bregdeti i jugut i dha Timo Mërkurit edhe një sens të çmuar ç’glorifikues, dimension i lakmuar për një art të vërtetë, që rrallë ta japin vendlindjet.

Në letërsinë botërore, shumica e shkrimtarëve kur shkruajnë për vendlindjen apo per  të afërmit, kanë një qëndrim glorifikues. Në të kundërt të saj, po dhe të kushtrimeve që vijnë nga shtresëzimi asimilues i gjithë pasurisë burimore bregase, në kontakt e angazhim qytetar, poezitë e Timos sikur marin një vel e psikikë tërësisht kombëtare, qortuese, me ngjyrime mbresëlënëse e që dallojnë nga cdo gjë tjetër e kudogjendshme, shkruar si tekst poezie.

Sot në botën e qytetëruar Koncepti Kohë është i barazvlerësuar me Konceptin Liri. Me lirinë intelektuale, lirinë krijuese, por dhe me lirinë e një populli. T’i marrësh kohën një populli, një brezi apo një individi, kohën e duhur për të realizuar ëndrrën, aspiratën e tij, në të vërtetë nuk ke bërë gjë tjetër vecse i ke marrë lirinë e tij.

Në këtë kontekst, të merresh e lexosh poezitë e T.Mërkurit nuk është humbje kohe, përkundrazi është përfitim, është depërtim në rrugën e duhur, drejt e në thellësi të lirisë qytetare.

Po leximi poezive të T.Mërkurit kërkon lexues të sprovuar, kohë të përshtatshme e mendje të kthjellët, pasi struktura e poezive është komplekse dhe e ndërlikuar. Duhet kuptuar gjuha e kodeve e simboleve të përdorura, pasi herë përdoret metafora, herë paralelet metaforike, shpesh etydi, enumeracioni detajeve, fabula, një copë meditimi lënë kinse në mes për të rritur fuqinë asosiative, skica e mprehtë, sentenca, fjala e urtë, gjëagjëza, ritmi këngëzues etj, që të altemuara sipas modelit të përzgjedhur sjellin fuqi të freskët perceptimi e ndijimesh gati natyrale.

Shumë prej poezive, që janë dhe vizatime apo skica letrare të holla, shërbejnë edhe si një lloj date-base poetik për vende, ngjarje, data historike, ndodhi qytetare, kalendare iluminizmi e idesh rilindase. Kjo është një tjetër vlerë e librit.

Thuhet shpesh se fjalët fluturojnë kur nuk kanë peshë, kur nuk thonë asgjë. Ndryshe ndodh me mjaft prej poezive të vëllimit. Ato mbeten dhe si proverba, dhe si fjalë e këshilla të urta dhe si porosi, mesazhe e kumte. E gjitha kjo duket si një dukuri e kultit të konseguencës, por nuk është kështu. Në libër vërehet një balancë, në rastet më të mira një raport mjaft i drejtë midis ligjërimit poetik e përgjegjësisë së mendimit publik.

Poezitë e Timo Mërkurit, po të përdorim një shprehje të Gjon Buzukut, kanë të “shkruomitë” e veta, shenjtëritë e veta, të paprekshmen e vet, qënien e vetëdijen e tyre kombëtare, mitin e gjuhës amtare e prejardhjen historike. Çdo poezi ngjan se ka jetën, fatin dhe historinë e vet.

Në poezitë e zgjedhura kemi spektër të gjerë temash, nga individualet deri në rrafshe ku u rreferohet mjaft figurave kombëtare, miteve e legjendave shqipe, elementëve që përbëjnë shenjat e shquara të identitetit kombëtar.

Këtë gjë, ai e bën me vetëdije të plotë, pasi e di mirë se referencat morale të verifikuara si kombëtare i japin shëndet moral një populli, e kundërta e saj, farkimi identiteteve të rremë mbi bazën e dallimit, përjashtimit e përçmimit, përkundrazi të çon në regres historik.

Në poezitë e vëllimit kemi një shikim etnocentrik të fenomeneve, ngjarjeve, datave historike, dhe e gjithë fryma e librit shkon për nga ky skaj. Dhe ka bërë mirë Timo Mërkuri, pasi kjo është rruga e drejtë.

Etnocentrizmi është mënyra kombëtare e të menduarit dhe njeriu është i prirur të besojë se kjo, mënyra kombëtare e të menduarit është dhe mënyra më e mirë”.

Ja kështu duke medituar u kthehem hera - herës poezive të Timo Mërkurit që rinë në një kënd të dukshëm të bibliotekës time.

Suksese.

PËRTEJ DHIMBJES NJERËZORE

 Bardhyl Maliqi  

Të nderuar lexues, para dy ditësh kur tek “Fjala e Lirë” u publikua shkrimi përgëzues e hulumtues i zotit Fatmir Terziu “Kur lexon Mërkurin e çmuar” unë e përshëndeta me një fjali për shkak të ngarkesave të mia të shumta. Krijimtaria e Timo Merkurit, ashtu si edhe imja, i ka fillesat të hershme, por ne të dy kemi qenë të mendimit se kombajna futet në korrje kur piqet gruri e jo kur piqet nje kalli.

 Me vetëdije qytetare, duke e ditur se ne poetët dhe të apasionuarit e artit i kemi borxhe njeri-tjetrit për shkak të pakujdesisë, nxitimit apo mungesës së bonsensit, vendosa të publikoj shkrimin e parë të shkruar dhe botuar për librin e parë të Timos “Bulevardi i dhimbjes”, të cilën po e përcjell me kopertinën përkatëse dhe me një fotografi timen të asaj kohe.

PËRTEJ DHIMBJES NJERËZORE

Vëllimi poetik “Bulevardi i dhimbjes” i poetit sarandit Timo Mërkuri është padyshim një ndër librat më të suksesshëm në një bibliotekë me mbi 80 vëllime që numëron Dega e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Sarandës këto 10 vjetët e fundit. Në këtë vëllim dhimbja ravijëzohet si një fakt jetësor në kohë dhe në dimensionin e saj vertikal; si refleksion, në hapsirë dhe në dimensionin e saj horizontal; si verb poetik në thellësitë e përmasës shpirtërore. Dhimbja, herë si bujtëse e herë si banore e kahershme e qytetit, e trandshme, e paftuar, e përzishme dhe e zymtë. Dhimbja si sinonim i jetës, me fytyrë të pikëlluar nën shallet e trishtë. Rrugicë dhe bulevard, si një e shtunë e hidhur, si përkujtimore e zymtë ajo ka shpesh një emër fëmije dhe vdekja vetë e ka emrin: shtet.

Dhimbja i prek të gjitha shqisat, i trand të gjithë receptorët. Dhimbjen e shohin sytë, përloten, përskuqen e përpëliten prej saj: Flakët e shtëpive të djegura, gjaku i blertë i pemëve të prera ndanë rrugëve, gërmadhat e institucioneve, këmisha e përgjakur e djaloshit të porsavrarë, një flamur i përzishëm emocionesh. Shtëpia e dhimbjes është e vogël si shtëpia e kukullës, me dritare të mbyllura nga qerpikët e përlotur të pjrgullës, me mënin që mërmërin te pragu tek fëshfërin pëllëmbët e fishkura të gjetheve, pa e thënë dot urimin: “Mirëseardhe, bir!” shtëpi e dhimbjes është shtëpia e refugjatit të humbur, e heshtur si një plakë e braktisur, që vija e ujit në pëllëmbë të oborrit si vija e fatit ja mbledh të gjitha yjet, por nuk ja zbardh dot ditët e vetmisë. Eh, kjo shtëpi e vogël në Jug si pikë loti nën qepallë është nga pak shtëpia e të gjithëve. Ndaj dënesa e dhimbjes është si dënesa e trëndafilit në këtë vit të hidhur, ku vetëm një kukull e bukur që çel e mbyll sytë e pret një grimë vajin e vajzës së vogël për atin e porsa vrarë. Buzëqeshja e vogëlushes që çel si gëzim manushaqesh në mes të zisë na kujton të gjithëve se këtë vit kemi harruar të qeshim. E si mund të qeshim, kur vendlindja me shaminë e natës ulur mbi ballë vajton nën një shi që rigon trishtim nën një ditë vjeshte…

Ditë të trishtuara, kotësi dhe boshllëk shpirtëror, mungesë totale e dashurisë,  puthjes dhe përshëndetjes njerëzore. Një ditë si një hap në humbëtirë. Plagët e shpirtit më zi se plagët e murgut, që i bren ndryshku i vetmisë. Pragjet e shtëpive ku ka mbirë hithra dhe bari i harrimit heshtin. Herë pas here murmuritin përralla, rrëfenja që s’ua rrëfyen dot kurrë fëmijëve të lindur e rritur në mërgim, nipërve dhe mbesave me emra dhe artikulime të tjetërsuara. Eh, pragje që flisni me të vdekurit për motet e shkuara, ju plaka të muzgjeve që u tregoni të vdekurve të rejat e dhimbshme, e ndizni qirinj mbrëmjeve ndanë kokave të krevatëve, ku nuk fle askush dhe i luteni Shën Spiridhonit (Ëngjëllit të Shpirtit të Mirë)  të mos ju harrojë më, t’ju marrë atje lart se ju janë shterur lotët…

E para është fjala. Dhe e para fjalë është vdekja. Kështu u lexua ungjilli i trishtimit në pranverën e parë të këtij viti në qytetin tonë, paçka se poetët deshën të shkruajnë ungjillin e dashurisë. Poetët! “Ne” poetëve ju thyejmë penat, ju grisim librat dhe ju djegim bibliotekat. ( Për kujtesë: Biblioteka e Sarandës u dogj gjatë trazirave të marsit të ‘97-ës, B.M.) Supet e dhimbjes të kërrusur nga pesha e arkivoleve, flokëve të thinjur brenda një dite nga lemeria që ju panë sytë. Dhe poeti që ecën drejt Golgotës së jetës duke mbajtur peshën e këtij viti si një kryq mbi shpinë.

Dhimbja të shpon timpanin e veshit në formën e klithmës, të krismës, të gjëmimit. Të tremb me rrokullisjen e gurëve, statujave dhe pjedistaleve që rrëzohen në mosekzistencë, a thua se kurrë s’kanë qenë, a thua se kurrë s’do të ngrihen prej hirit të harrimit për të na kujtuar se kush jemi dhe cilët kemi qenë. Jo ulërima e ujqërve, por kuja e statujave është zëri i vërtetë i historisë sonë tragjike.

…Dhe hëna ndrin mbi varret e djemve të rinj të porasvrarë, që meraku i nënës dhe i mikes i lë patretur, ndaj dhe hëna shkon të lotojë mbi valë, që kujen era e detit ta çojë larg, sa më larg. Se dhe guackat e brigjeve të Jonit janë si arkivole të bardha. Brenda tyre nuk ka perla, nuk është shtëpia e Afërditës, as kënga e sirenave, por klithma e fundit e refugjatëve të mbytur, të atyre që u ndrin te koka kandili i detit. Në ishujt e vegjël në Ksamil trishtimi e dhimbja shket mbi valë, ndërsa portokallet e prera ngjajnë në muzgje si kryqe mbi varre, ndërsa emrat janë varur  të vrara në degë limonash dhe këngët kanë mbetur pa krahë nën ullinj. Vetëm drita e hënës kullon mbi to. Kullon e tretet si qiri.

Dhimbjen e nuhatim ngado, ajri i shkrumbuar ka idhësinë e djegjes së parqeve, kutërbimin e kufomave të gjallesave, që ditë të tëra mbeten të pambuluara prej dheut që do të na gëlltisë të tërëve: vrasës dhe të vrarë. Më kot nuk presin këto grykë të etura varresh, hone dhe humnera të panginjura. Era e dekompozimit i zë frymën aromës pranverore. Jo, kështu, pranvera as që mund të lindë!

‘97-ta. Pranverë pa pranverë. Me lule të tulatura nën kurora mortore, me zogj që këngën kanë vrarë, me dëborën e bardhë të flokëve nën sharpet e zes të nënave. Vit me borërime në shpirt. Në alfabetin e dhimbjes shtohen të vdekurit, zgjerohen varrezat e qytetit, prishen muret e tyre rrethuese për t’u bërë vend djemve të porsavrarë. Priten agaviet dhe bukovilet, ullinjtë dhe limonat kullojnë hidhërim, vetëm qiparizat në hyrje pikëllimin zgjatin si si pikëçuditëse drejt qiellitit. Dhe më tej në breg një prolog tragjedie. Një kukull që nxjerr vala në djepin e ranishtes, një kukull që loton porsi fëmija që e mbante në dorë është varrosur bashkë me skafin në fund të detit. Vetëm skafisti numëron kollokotronët * si dikur sulltani kokat e prera, diku në kamaren e turpit.  Fantoma e zemërimit s’di se ku të shpërthejë. Bisedat në rrugë ngjajnë si pëshpëritje dhe lulet bien aromë thimjami. Dielli shkëlqen ftohtë si pllakë përkujtimore dhe neonet ndrijnë mbi qepallat e mbrëmjes  si lotët në sytë e nënës së Hysen Açakos, si lotët në sytë e nënës së Tono Mërkurit…Dhe pragjet dhe muzgjet  bien erë duhani të fortë dhe aromë kafeje të porsabluar. Dhe bulevardi i dhimbjes përcjell kortezhin e luleve këtu në skaj të pranverës, ku dy pëllëmbë të gurta e parcelizojnë dhimbjen  në 13 vjet, e parcelizojnë jetën në 27 vjet. Dhe njerëzit i tremben vdekjes. Kjo histori ka 4.000 vjet, që nga Epi i Gilgameshit, që nga vdekja e Enkidjuit njeriu rend të gjejë barin e përjetësisë, por barin ia gëlltit gjarpri dhe plumbi. S’dinë ç’të bëjnë me jetët e tyre. Dhe vetëm ikin.

Ikje. Vetëm ikje pa kthim. Dhe vetmia lodhet nga pritja. Njerëz që jetojnë dëshpërimin dhe deti mbështet mbi supet e ankthit pëllëmbën e zbaticës. Stërkalat e lotëve në qepallat e valëve përcjellin vajzën e dashur bashkë me zbaticën, diku larg në sheshin me emrin paradoksal “Omonia”, a diku tjrtër, në sheshin e Dhimbjes dhe Harresës. Të shtunës i mungon sërish e dashura. E shtuna mbeti e kryqëzuar nga e premtja e zezë në shtyllën e dëshpërimit. Dhe njerëzit ecin ngadalë, të heshtur, sikur shkelin mbi plagë të pambyllura. Kanë frikë se zgjojnë dhimbjet tek buzëqeshjet e murosura në porcelan. Një dëshmi e re se lumturisë i janë mbyllur shtigjet.

Dhimbjen e prekin mollëzat e gishtërinjve. Prekin flokët e pakrehur të një fëmije, rrudhat në ballin e një nëne, pllakën e ftohtë të përkujtimores, kokrrën e lotit në sytë e motërzezës dhe shtati ynë rënqethet. Në trup na kalojnë mornica. Paçka se konturet e sendeve janë të forta dhe ato të gjallesave të brishta, ndodh që burrërohesh prej një dorështërngimi dhe të ndihesh ligsht i mbështetur në murin e lagësht të një bodrumi, që më tepër se ty ruan vetveten prej rropamës së rrënojave.

Nga Athina mund të mos të të kujtohet mirë Akropoli madhështor, Panteoni i lavdisë dhe Metroja e re, ke një mbresë trishtimi që Safon dot s’e takove, megjithëse për të shkove gjer në Lesbos; por pe një bashkëqytetare të mitur në lagjen Kifisia, që këmbëzbathur në shi zgjat dorën si degë bajamje duke lypur lëmoshë me një det dhimbjesh migjenjane në sy nën indiferencën e turistëve të shumtë që vizitojnë Athinën,  por nuk kanë sy për ta parë këtë fëmijë.  Eh, një pikë loti si një yll i këputur nga syri i qiellit për të rënë në shpirtin e njeriut, një pikë loti që trand themelet e botës! Ç’vlerë kanë sistemet politike, doktrinat dhe përçartjet për humanizëm! Vërtet, ç’vlerë kanë kur një tjetër 15 vjeçare nga qyteti im si një trëndafil i flakur rri ndanë bulevardit të dhimbjes, në trotuarin e prostitutave, me një minifund si një copë muzgu i prerë nga vendlindja, me buzëqeshjen si manykyr, që pikëllon dhe konturin idilik të mbrëmjes?!

Dhe djali i zemrës atje në vendlindje s’e këput dot trëndafilin, që nusëron te pragu i shtëpisë dhe diç pëshpërit me psherëtimave se vajza ka shkuar në mërgim. E pra, kujt t’ia dhurojë tjetër?!

Qenie që vërtiten si sonambuj në netë harrimesh, që përjetojë aluçinacione dhe shohin fantazma. Ata çdo çast rrezikojnë të gremisen në hone kujtese. Me shqisën e ekuilibrit dhe kinestezisë të çorjentuar rendin ngado dhe nuk dinë se ku shkojnë. Janë ngritur nga varret apo rendin në to?   

Është një kohë kur unazën e ylberit është e vështirë ta vesh në gishtin e pranverës, kur gjembi i urrejtjes nuk e lë trëndafilin të kundërmojë dashuri, një kohë pa mite dhe pa heronj, një kohë çmitizimi dhe deheroizmi. Kostandini e braktis varrin, që nëna të mos qajë të gjallët  për të vdekurit dhe të mos mallkojë të vdekurit për të gjallët, që rrojnë me turp, pasi motra Doruntinë nuk e shkeli dot pragun këto 9 vjet, nuk e ngushëlloi nënën për të 9-të mortjet sepse i shoqi e kishte nxjerrë në rrugë si prostitutë…

Estetika e antitezave dhe kontrapunkteve nuk është e re, por kur ftillohet mirë fiton vlera  dhe si e tillë bëhet një element boshtor në konstruksionin e një libri. Njerëzit kanë një armë në dorë,-thotë poeti.-një armë me të cilën nuk dinë kë do të vrasin  dhe nga kush do të mbrohen. Ata kanë vdekjen në duar dhe një varr të hapur në zemër, por janë kaq të ndjeshëm sa që për trëndafil i falin të gjitha armët e botës. Kështu fillon të poetizohet dhe shkallëzohet ideja  se kush vret një njeri ka hapur një gjemë e kush vret dashurinë ka vrarë gjithë botën. Ndërsa skafet çajnë detet drejt brigjeve të largëta, ku fluturës së puthjes s’i lagen krahët se lë pas vetëm emra dhe endrra, ndërsa ndër ne qeparisi i dhimbjes rritet në zemra. Dhe në fshatin që vdes vetëm hëna fshin lotët e yjeve me shaminë e reve, ndërsa ferrat në parvazet e dritareve sodisin djepet e zbrazur e vatrat pa zjarre.  Kështu ndërtohet me mjete artistike situata paradoksale: ne që ndërtonim brenda vetes Murin e Berlinit  dhe thamë se do të mbroheshim, por çuditërisht mbetëm të rrethuar. E ndryshe nga ç’ndodh me muret e vërtetë, ku ndërtimi është i ngadaltë e rrënimi i shpejtë, ngrehina e llahtarshme e Murit të Berlinit brenda nesh  u ngrit me ngut, me entuziazmin e imponuar të të shtunave komuniste, ndërsa rrëzimi i Murit të Berlinit është tepër i ngadaltë dhe tepër i gjatë e i dhimbshëm.

Ndaj misioni i poetit është të sfidojë errësirën e ankthshme e misterioze dhe të vazhdojë të ecë edhe kur yjet nga lodhja rrëzohen e këputen, sepse atij i duhet patjetër të arrijë agimin, sepse është vonë dhe s’ka të drejtë të lodhet.  Ndaj poeti e ngre zërin për këtë kohë të harrimit të heronjve, kur njeriu mbytet në prozën e meskinitetit, kur lapidaret ngjajnëç si murana, ku mungojnë përvjetoret, ceremonitë dhe lulet, kur këngët për heronjtë struken në guvat e harrimit, si dikur Gjeto Basho Muji  e Sokole Halili pas shpikjes së barutit. Dhe fëmijët e sotëm vërtet nuk e dinë:-kemi pasur apo s’kemi pasur heronj?

Shijen e dhimbjes e kemi në gjuhë: thartirë, djegësirë, hidhërim, vetëm shija e ëmbëlsisë është arratisur larg prej nesh. Ndoshta qelizat tona të specializuara prej mungesës së gjatë  kanë harruar të ndjejnë, kanë harruar ta perceptojnë atë. Veç shija e kalbësisë mbrin prej dekompozimit të frutave që ua kemi harruar emrat, se na ndodh që edhe bukën e fëmijëve ta marrim veresie. Dhe kur rastësisht në dhembët tanë kërcet kokrra e rrushit të freskët, ëmbëlsinë e përjetojmë në çaste vetëtime, vetëm një regëtimë të rrallë që vjen e humbet e tjetërsohet në përjetimin e gjatë të hidhësisë.

Është koha e paradoksit të lirisë, e lirisë që vret më shumë se diktatura, që të turllos si goditja e tokmakut në kokë, kur shokët të bëhen armiq e ti bëhesh armiku i miqve që në rrugë si cubat të zënë pritë.  Pritë të zenë dhe pallakat e mermerit për të ta skalitur emrin në një datë theqafje. Dhe vjen një çast kur lirika meditative e sfidon lirikën ndjenjësore me një mendim të prerë ashpër si faqe shkëmbi, një shkëmb si një hënë gjaku nga realiteti ynë tragjik: “Sot për drekë kisha kokën e një miku të vjetër…sa mirë dimë t’i hamë kokën njeri-tjetrit!” është një ravijëzim dantesk, që të kujton Kont Ugolinin, që si gjellë të zezë bren kokën e Kryepeshkop Ruxherit, diku në një nga të 9-të rrathët e ferrit. Poetit nuk i mungon as këtu e as diku gjetkë ironia e tallja e hidhur pasi ai më kot s’i kërkon zotit  që bashkë me engjëjt në qiell  të mbajë pranë edhe disa politikanë, që na çmëndën me përgjërime për Atdheun, Kombin e Familjen, e sa për ne qytetarët e zakonshëm, ashtu si poeti e dimë se nuk shkojmë dot në parajsë se ndjehemi mëkatarë.    

Nuk e di se ç’pjella dështake do të lindin prej ereksionit kafshëror të përdhunuesit apo prej farës së trembur të meshkujve të shkordhur, për të mos folur për të tredhurit që i kemni aq të shpeshtë si në shtrat edhe në politikë. Me siguri femrat do të pjellin monstra. Monstra të përçudnuara me prejardhje prej etërish që e kanë humbur shijen e shqisës së gjashtë, përderisa nuk munden as ata vetë, as femrat gjiharlisura të përjetojnë emocionalisht fërgëllimin e thëllënxave. Ç’kohë e vështirë. Kohë e shijeve të rrezikuara! 

Timos i dhemb më shumë dashuria e parë dhe dashuria e lënë në mes dhe në këtë pranverë ku gjithçka mund të vritet ai kërkon të prekë me dorë qiellin, por nuk di se në cilin yll ta përkëdhelë Polinën e vogël, mbesën e tij, që ka çelur si një dritë meteorike në lëndinat e largëta qiellore. Po moral i kohës s’e lë të përjetojë as çastin e dhimbjes, as çastin e gëzimit, sepse sundon morali i hipokrizisë dhe i paradokseve,  pasi  mund të ndodhë që policia të arrestojë një këngë dashurie, e të fillohet urgjentisht çështja finale ndaj saj si shkelëse e ligjit në bulevardin qëndror të prostitutave.

Janë një grup poezish të konstruktuara në pak vargje, ashtu si vilëzat në bregdet, që bëhen bartëse të psikologjisë krijuese të këtij autori, që kundërvenien e konsideron gjetje artistike, shpesh me mjaft sukses. Saranda për të është qyteti i dashurisë, ndaj s’i besohet se ka lypësa, se për të trëndafilat janë të bukur edhe kur çelin në parqe, edhe kur çelin në ëndrra. Poeti mund t’iu dhurojë guralecë të bardhë deti, që pëshpërisin mbrëmjeve mesazhe dashurie, mund t’iu dhurojë korale të kaltra, të nxjerra nga thellësitë e shpirtit, mund t’iu falë me kënaqësi edhe disa pina, por me kusht që në to të mos pikturoni skafe, pasi skafet janë dhimbja e qyteteve tona bregdetare. Poeti sheh zotin që zgjat dorën e tij hijerëndë dhe flet shqip:-Shqipëria do të bëhet dritë! Por me keqardhje konstaton se është ende në ëndërr.

Dhe si një krah tjetër i antitezës poetike, si një kundrapeshë e dhimbjes dhe trishtimit, pikëllimit dhe lotëve, plagëve dhe arkivoleve një tufë poezish në fund të librit të ngjallin shpresën se në këtë bulevard, ku ecim përditë, do të ketë edhe zogj, edhe trëndafila, edhe vajza të bukura. Se nesër troku i lehtë i agullimit do të trembë zogjtë e ëndrrave nga gëmushat e gjumit dhe pëllumbat dhe pulëbardhat do të kthehen në qiejt e Sarandës edhe në qiejt e zemrave dhe ne edhe nëse do të ndahemi, të ndahemi njerëzisht, pa hipokrizinë e ndrrimit të adresave dhe numrave të telefonit, por me një puthje në buzë, me një puthje të përmallshme lamtumire.

* kollokotronët –Kollokotroni, figura e liderit të revolucionit grek të 21-shit stampuar në dhrahminë greke.

Sarandë, shtator 2001

   Botuar për herë të parë në gazetën “Drita”  Shtator 2001 

Pulëbardha e Jonit

             Pulëbardha e Jonit

                                  Poeti Spiro Llajo në ciklin “Kur flasim për Artin Jonian”.

Nga Timo Mërkuri

1- E pata mik në rininë time. Ai erdhi nga Janicati i  Theollogos, i ri dhe i bukur. I pafajshëm si një pulëbardhë. Atë kohë, djalë  17 vjeçar, ndonëse  puntor në ish Ndërmarjen e Ndërtimit Sarandë, për mua, të gjithë ata që mereshin me art e letërsi ishin njerëzit më të mirë të qytetit dhe domosdo ishin dhe miqtë e mi. Kështu u miqësova  dhe me Spiro Llajon e porsaardhur në Sarandë. Bisedat  e vrullëshme si mosha, debatet  plot passion si ëndrat, ndarjet mbrëmjeve von, pas “grindjeve” letrare, për të rripritur mbasditen  e nesërme, kur natyrisht do vazhdonim “debatin”, nuk na lanë të shikonim retë e “luftës kundër burokratizmit” që po afroheshin, për të lëshuar rrebeshin e tyre mbi këtë djalë të ri. Se ç’lidhje kishte  “lufta kundër burokratizmit” me këtë djalë të porsaardhur nga fshati  dhe të punësuar në një punë modeste në qytetin tim, asnjë nga ne, shokët e tij nuk e morëm vesh ndonjëherë. Por tejë  parullave antiburokratike, qëndronte fakti i thjeshtë se, ky djalë i ri dhe plot talent guxoi të kapërcente “klonin” që rrethonte fshatrat tona, me telin me gjëmba të mospashaportizimit të fshatarëve në qytet. Ky qe mëkati i tij dhe për këtë  i kërkohej haraçi.

Ne ishim të rinj për ta kuptuar këtë, sepse, si gjimnazistë që ishim, jetën e shikonim nga dritarja e ëndrave rinore. Dhe nuk na shkonte kurrë ndër mënd që, dhe ëngjëjt e ëndrave tona,  dikush, i ulur në fronin e Zeuzit, i kontrollonte.

Miqtë dhe shokët, intelektualë të qytetit tim, ndërhynë për ta shpëtuar  talentin e këtij djali të ri dhe pas shumë  peripecive, pushteti pranoi  që të mos e rikthente në Janicat, por ta dërgonte “në prodhim”, në  ndërtimin e brezareve në Ksamil. Fitorja qe e të dy palëve:-pushteti “shpëtoi” nderin, fytyrën e tij, sepse e dërgoi “në prodhim”, të edukohej në punë krahu ( në thelb, e largoi nga qyteti këtë fshatar), por Spiro Llajo fitoi më shumë, fitoi Ksamilin dhe detin Jon, pulëbardhë e të cilit u bë shumë shpejt.

Pastaj…jeta na ndau. Unë në kooperativat e veriut, ai  “eci” në jetë, nga  puntor i brezareve të ullinjve e portokalleve në kamarier në Hotel Turizmin e Ksamilit. Botoi vëllimet poetike “Një grusht det”,”Motiv Jugor” dhe …pas viteve ’90 emigroi në Greqi.

Më thanë se vdiq në 2007.

2-Më thanë se vdiq….dhe mua në ndërgjegje më mbeti  trishtimi i mostakimit vite e vite me radhë. Gjer sot, që nga përmbledhja poetike dygjuhëshe, e botuar nga  miku ynë Andrea Zarballa, një tufë poezish brofën para meje si një tufë pulëbardhash, duke shkundur nga krahët  kaltërsinë  e  kujtimeve  rinore…

3-Ne shpesh herë kemi biseduar për detin Jon, me aqë passion dhe dashuri, thua se na përkiste vetëm ne (poetëve,sigurisht). Ndaj unë e kuptoj Spiron kur shkruan  në poezinë “Mora një grusht det”…Mora një grusht det të shkumbëzuar/…/dhe e ndjeva një çast brenda gjoksit tim.  Kështu e ndjejnë detin edhe pulëbardhat, brenda vetes.

Dhe është kjo ndjenjë e madhe dashurie që  e trasformon botën e tij  në një botë detare te poezia “Peshkatarët”…Kam brenda vetes kaqë këngë për peshkatarët/sa shpirti mu zgjerua si det/…Ulen pulëbardhat nëpër rima/si nëpër direkë…

Ardhur nga Janicati, u bë pjesë e detit…Aqë shumë më ka pëlqyer kjo era jote,det/sa mu bë pjesë e jetës…Aqë shumë më pëlqen ky flladi yt o det/sa I dhashë mbiemrin tim.

Dhe unë do të shtoja te poezia e mësipërme “Erioni”, si poshtëshënim, vargun e imituar…Aqë shumë i pate pëlqyer o deti Jon/sa u bë pulëbardha jote.

Se vërtet Spiro Llajua fluturon para nesh me krahë vargjesh, si një pulëbardhë. Herë ngrihet e ulet e herë  ri përmbi valë. Por dhe kur ikën larg, nuk haron që është pulëbardhë  e detit Jon.

…Nga erdhën pulëbardhat këtu/mes fushës së pluguar/sot për detin malli më ka marë/ shkruan te poezia “Në fushë”.

Dhe kur është në vendlindje këndon (theksoj “këndon”, se vërtet këndon) si pulëbardhë mbi valët e Jonit…Po zgjohem shpejt dhe dal te pragu/dhe shoh gjithçka të mrekulluar/Dhe vajzat u bënë nuse/dhe rrugët u zgjeruan (ah si ta ngushtojnë shpirtin këto rrugë të ..zgjeruara, ku s’kalojnë më vajzat)…Ja dhe hëna më buzëqesh/Mike moj, që ske ndryshuar. (Sa keq që skemi një kitarë, ta këndojmë këtë këngë, të titulluar “Në vendlindje 1986” mbrëmjeve, këtu, në bregdet.Vërtet, më vjen keq  që s’mund ta këndoj tani këtë këngë, për miken që kurrë nuk ndryshon).

Sepse çastet janë magjike, kur…Dhe hesht si ylber/dhe qan si vesë/dhe flet si këngë/dhe qesh si hëna/ dhe është e imja.”Çast”

Dhe çaste të tilla magjike, janë thjeshtë …çaste …Joniane.

4-Nuk e di, por ndjeva  mornica në trup, kur lexova poezinë”Të kesh një motër”. Motiv i trishtë, sa që s’do ta lexosh poezinë. Por gjithsesi nuk e kapërcen dot faqen, indifferent jo e jo, por as me ndërgjegje, për  të mos u trishtuar. Dhe sidomos pasi ke lexuar poezinë “Kur u martua motra” me vargjet njerëzore…Sot koha është e mirë,por motra qan/…Babi për një çast i vetëm në dhomë rri/Nëna me motrën diçka thonë/Unë nis të këndoj me shokët e mi/veç fjalët si them dot.

Por nëse në këtë poezi,pas një trishtimi  në dukje të vetmisë së babait është gëzimi i një jete të re që rinis,  poezia “Të kesh një motër” është një det trishtimi që mba  mbi valë  vargjet si varka.

A thua kjo poezi, ishte parandjenja e një ikjeje të shpejtë, si një pulëbardhë e goditur në fluturim?

…Të keshë një motër/që të të thotë “vëllai im”/ Të keshë një motër që ti japësh këmishën tënde/dhe ajo të ta kthejë në një re të bardhë/.. Të keshë një motër si një burim të kaltër/që të shohësh vetën brënda saj/…

Të kesh një motër.të kesh një motër/të vijë një ditë në varr të të qaj.

Dhe unë s’mund ta komentoj këtë poezi, por mund të shkruar anash saj:

-Të keshë një shok, të keshë një mik, që të të vijë në vargje si një pulëbardhë.

Siç më erdhi sot pas kaqë vitesh, miku im  i rinisë, poeti Spiro Llajo.

19.10.2012

NËPER HAPËSIRAT E PAKUFIZUARA TË NJË DUKURIE STUDIMORE

NËPER HAPËSIRAT E PAKUFIZUARA TË NJË DUKURIE  STUDIMORE

(Refleksione)

Nga Jorgo S. TELO

Po marr shkas e nxitje nga një tërësi studimore e prodhuar dhe sistemuar me finesë prej autorit Timo Mërkuri, të shtjelloj disa mendime, pa mëtuar të bëj shkencëtarin apo filozofin e isopolifonisë.

Nuk e pashë të domosdoshme të  ndaloja nëpër gjithë librat cilësorë të tij, duke u nisur nga mendësia tashmë e njohur, që për të provuar cilësinë e verës nuk është e thënë të rrëkëllesh gjithë fuçinë.

Kësisoj u stacionova më  së shumti te njëra temë me tendencë të mirëfilltë studimore prej vëllimit  me sprova “SHENJTËRIA E ISOS”  e pikërisht te shkrimi “Polifoni apo iso-polifoni”, temë kjo që më la mjaft mbresa të mira për trajtimin e më ka rrëmbyer edhe mua prej kohësh përgjatë punës sime edhe me folklorin e Zagorisë në tërësi edhe me këngët e vallet e saj në veçanti.

Kuptova nga një shfletim i shpejtë se Zagorinë, që ka qenë dhe është një ndër trevat, që trashëgon e lëvron isopolifoninë disazërëshe, autori Mërkuri me sa duket nuk ka pasur mundësi ta njohë, por  dy zagoritë që mbajnë më këmbë grupin isopolifonik “JONIANËT”,  besoj se i njeh dhe mund ta ketë lkrijuar nje ide  sado të sipërfaqshme edhe për folklorin zagorit.

Mandej një studiues i përkushtuar ndaj krijimtarisë dhe deklamimit popullor , siç është autori , e zgjeron njohjen në vijimësi… siç po ndodh dhe në këtë rast. Sot mundësitë e njohjes janë të jashtëzakonshme edhe pa qenë nevoja t’u biem këmbëve…

Nuk doja të përfitoja për të shtjelluar detaje nga folklori zagorit, por të krijoj bindjen te dëgjuesit se këto c’ka shtroj si pikëpamje vetiake për studimin e Z. Mërkuri bazohen sa mbi vëllimet e tij, aq dhe mbi fakte të zhvillimit e produktit folklorik që njoh më tepër…

Dihet që brenda folklorit gëlon një gamë e madhe nëntemash e problematikash…

 U përqendrova te njëra syresh, brenda mendësisë “ku dhemb dhembi vete gjuha…” 

Kush merret në mënyrë të drejtpërdrejtë me qëmtimin, grumbullimin dhe improvizimin e vlerave që përbëjnë atë që i themi “Trashëgimi shpirtërore e popullit”, doemos që nuk mund të durojë pa kapërcyer  në stadin e punës studimore lidhur me çka  për zemër…

Nëpërmjet pyetjeve retortike që hidhen nga autori dhe tezave që shtjellon, lihen të hapura mundësitë, për t’u thelluar e zgjeruar më tej, qoftë studiuesi vetë, qoftë studiues e dashamirës të tjerë të folklorit, deri në organizmat përkitëse që i ndjekin institucionalisht këto probleme…

E quaj të arsyeshme ta nënvizoj që në krye të herës, për të mos e lënë të anashkaluar në vijueshmëri një konkluzion që përlindet qyshse ke shfletosur faqet e para të librave të zotit Timo:

Rresht pas rreshti detyrohet cilido lexues të ndalojë  paksa për t’i  shijuar më me oreks prurjet e pritshme dhe ato befasuese të autorit përsa u përket jo vetëm detajeve të shumta brenda tematikës, por edhe një analize të këtyre detajeve që kanë të bëjnë me isopolifoninë dhe veçanësitë  karakteristike e ngjyrore të saj.  Ngjizur fort me këtë këndvështrim të autorit sprovues, shohim edhe diçka që nuk spikatet lehtë që me vështrimin e parë.

Dashur pa dashur apo me vetëdijë të plotë studiuesi i talentuar dhe i përkushtuar Timo, duke qenë për vete i nginjur dhe i bindur në sharmin e isopolifonisë në tërësi që përgjithësisht e  njeh më mirë, nuk rreket të shprehë më të qenësishmet deduksione të vetat e të lërë shtigje gjysmë të çelura për vazhdimësinë e kësaj pune studimore  kaq serioze e kaq të dobishme.

Ajo çka më krijon më tepër mbresë e ma hovëzon shprehjen ka të bëjë me tendencat e autorit për të shtruar shkoqur mbi tryezën hulumtuese pikëpamjet e veta. E këtë e kryen herë si bard, herë si bartës dhe herë si rapsod ose më saktë  si studiues i mirëfilltë.

Mirëpo unë në këtë rast, marr shtysë nga një mendim i vetë autorit, për ta zgjeruar disi kuptimësinë e këtij tubimi. Diku në një parathënie – replikë te libri  “Iso, more djema!”, Timoja  nënvizon:  “…debatet bëhen për vlera dhe jo për gjëra pa vlerë.”

Sipas Akademikut Vaso Tole “Iso – Polifonia popullore shqiptare është pranuar si  “Kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit.” dhe është marrë në mbrojtje  nga UNESKO  që në 25 nëntor 2005.

Vetëkuptohet që (citoj muzikologun) “…Këtë arritje e ka merituar isopolifonia popullore shqiptare, sepse përmban shumë shfaqje dukurish shpirtërore që nxjerrin në pah vlerat e popullit tonë në shekuj…”

Përderisa tek librat që i jep autori lexuesit, vlerat janë të shumta e të dallueshme lehtë, duke u lehtësuar edhe nga “çelësi” i së drejtës së shprehjes së mendimit ndryshe, që na e jep krejt natyrshëm autori dhe vetë klima demokratike e shpirtit të lirë, në të cilën veprojmë,  nuk ka arsye pse të mos shprehet edhe ndonjë mendim shtesë apo kundërshti, sipas pikëpamjes sime e këndvështrimit tim; se kështu  edhe sikur mënjanohemi paksa nga veprimtari  rutinë që vetë i kemi shndërruar në “stampa”, për të deklamuar vetëm suksese, vetëm arritje, sikur gjithçka brenda e jashtë nesh të lundronte si në vaj…

Është më se e njohur dhe e kuptueshme tashmë që përgjatë interpretimit të një kënge isopolifonike disazërëshe zërat mund të jenë të ndryshëm  për nga veçoritë individuale të interpretëve, qoftë atyre kryesorë, qoftë të korpusit që përbëjnë ison apo thënë ndryshe dyshemenë e këngës. Pra, duke qenë të vetëdijshëm që kemi mbledhur për të sajuar një grup, dimë dhe cilësinë e ngjyrimin e cilitdo zëri veçmas.

Ama, kur vjen puna që këta zëra duam t’i kompresojmë në unison, përsa i përket shtratit të këngës, atëherë duhet medoemos të fiksojmë bindjen, se nuk do kemi më të bëjmë gjatë interpretimit me zëra specifikë, se do binim në kurthin e një mishmashi të bezdisshëm për çdo vesh që dëgjon.

Në procesin e provave hasim ndjeshëm melosin përkitës sipas trevave të isopolifonisë, ku dimë të dallojmë edhe specifikat që i kanë rrënjët te tradita e hershme. Me të drejtë vëmë re edhe zhvillimin e dukshëm që ka isopolifonia disazërëshe  gjithkund ku ajo ka lulëzuar e lulëzon.

Njëkohësisht po vërejmë dhimbshëm edhe tendencat për t’u tërhequr nga kjo traditë e mrekulleshme e brezit të ri, sidomos rinisë shkollore. Në prag të festivalit të  para 4 – 5 viteve të shkuara në qytetin tonë, rastisi që pashë e dëgjova një grup nxënësish të një shkolle të mesme, ku, megjithë dëshirën e mirë të një mësueseje, ata stononin katërcipërisht, mbasi nuk kish kush t’i drejtonte me kompetencë…

Ndodh si në një ansambël artistik muzikor, kur ngjajnë stonatura në kundërshti me partiturën e dirigjentit…

Aftësia e të kënduarit brenda gardhit të isopolifonisë nis të kultivohet qysh në familje të cilat e trashëgojnë qëndrueshëm këtë traditë shumëvlerëshe, vijon me punën në institucionet e argëtimit parashkollor, në ato të arsimit sipas cikleve e në jetë. Porse pa u futur në shpirt së pari pasioni e dashuria [ër këtë zhanër të artit njerëzor, nuk arrihen sukseset e duhura…

Kur i lihen spontaneitetit këto veprimtari, me aq sa ka mundur të mbarti një individ i caktuar, nuk mund t’i gëzohesh kollaj suksesit.Disa komponentë të isopolifonisë ngjajnë si të lehtë në dukje. Na kujtohet në këtë çast një mençurore e popullit tonë: “E lehtë është turçja, por për ata që e dinë…”Po e konkretizoj këtë dukuri me një ndodhi disi të largët, gjithmonë brenda përvojës përsonale, pa dashur t’ju mërzis:

Në vitet ’80  I lindi ideja Artistit të Popullit, koreografit të shquar Panajot Kanaçi të realizonte me femrat e Ansamblit Shtetëror të Këngëve e valleve vallen karakteristike zagorite, që ne I themi “sustë” ose “çalthi”…Dhe zgjodhi për të arrtur materializimin e idesë thirrjen e dy valltareve virtuoze nga grupi i valleve i të rejave të ish shkollës së mesme Nivan.

Duke qenë drejtues direkt i kësaj pune në krahinë e në këtë shkollë, këtë herë nuk u caktua ndonjë bedel nga ish Komiteti Ekzekutiv i rrethit apo komiteti i partisë, si herë të tjera, por më lanë mua shoqërues të dy valltareve. Pa u zgjatur ndoqa mënyrën e punës se si profesor Kanaçit  punonte me valltaret e ansamblit. Punuan me stërmundim një javë të tërë dhe ato nuk mundën ta realizojnë vallen tonë kaq të thjeshtë në dukje, por tepër të vështirë për t’u kërcyer mjeshtërisht. Vetëm artistja e merituar, Liliana Cingu, me sa kuptova unë, ia arriti 80%. Por kur e pashë në ekran, si grup ishte për të vënë duart në kokë – një modifikim i përçmuar. Ndaj dhe nuk është dhënë më ai imitim gjysmak. Kërkesat thelbësore të drejtuesit të një grupi apo ansambli irsopolifonik vetëkuptphet që janë, cilësia e zërit, cilësia dhe aftësia e veshit për të kapur e dalluar tingujt sipas veçorive të këngës e valles së kënduar, aftësia për të mbajtur ritmin, intonacionin,pa u distancuar nga grupi, rregullimi i frymëmarrjes gjatë të kënduarit e më së fundi shprehitë interpretative përmes lëvizjeve e forcës shprehëse të fytyrës.

Është vendi të përgëzoj autorin për njohjen, qëmtimin dhe analitikën me seriozitet që u bën problemeve të isopolifonisë, duke lënë të çelura qafat dhe grykat për të hyrë sa më tepër studiues në luginën gjelbwroshe tw isopolifonisw popullore, ku nuk shter zëri i bilbilave e kanarinave të kwngwrimit shpirtwror kombëtar.Nuk kam si të kundërshtoj tezat që jep Timoja për gërshetimin e zërave te isopolifonia dhe mbështetja reciproke që bëjnë këta zëra në dobi të së tërës…

Jam përkrahës i mendimit të tij lidhur me togfjalshin e pamotivuar isopolifoni labe, kur dihet që diapazoni i isopolifonisë i tejkalon kufinjtë dhe ka shtrirje mjaft të gjërë. Diçka që përbën dallimet brendapërbrenda isopolifonisë disazërëshe mendoj se ia vlen të përmenden: Kësisoj, duke u kapur pas elementëve thelbësorë të çdo grupi, arrijmë të dallojmë mjaft lehtë mënyrën e të kthyerit të këngëve të Bregut  nga ato të Hormovës, Zhapokikës, Lazaratit, minoritetit, Zagorisw, zonës së Maleshovës etj. Vetëm duke u kapur nga të kthyerit, hedhja apo pritja e këngës arrihet të përcaktohet se nga cila trevë ajo vjen në shpirtin tonë të etur.

Edhe nga lloji i isos  konstatohen lehtë ndryshimet e deklamimit të isopolifonisë disazërëshe midis trevave të ndryshme. Kështu ka zona ku tingulli zanor bazë evidentohet pa e shqiptuar fare tekstin e këngës, kurse zona  jonë e zona të tjera tingujt zanorë sipas rimimit të vargjeve i artikulojnë mbyturazi. Ka dhe raste që te këngët pllakateske isopolifonike isoja del gati recitative, sepse synohet të evidentohen më së pari fjalët. Këtë  e kemi vënë re  te disa këngë të grupit karakteristik të Bençës e sidomos te grupe fëmijësh, ku gati – gati duket sikur tentohet drejt këngës monofonike apo recitative.

Në veçoritë dalluese midis trevave dhe grupeve isopolifonike kushdo mund të zgjerohet shumë, por nuk do donim të mërzisnim auditorin.  Jemi të vetëdijshëm se së paku pjesëmarrësit e kësaj veprimtarie, i marrin me mend ato që nuk i shtjellojmë gjerësisht për t’i dhënë kohë falënderimit tonë për punën e palodhur e me mjaft efikasitet që ka kryer z. Timo Mërkuri, duke e inkurajuar zotërinë  për mosshterim të aktivitetit studimor e krijues dhe domosdo edhe për shëndet sa më optimal në dobi të vetes e të shoqërisë.

Madhëria e saj -kënga iso-polifonike

Timo Mërkuri

 

Madhëria e saj-

kënga iso-polifonike

Redaktor: Prof. Dr. Vasil Tole

          Asnjë atdhe nuk mund të ekzistojë pa poezinë e popullit. Poezia nuk është asgjë më tepër se kristali në të cilin mund të pasqyrojë veten një komb, ajo është burimi që nxjerr në sipërfaqe origjinalitetin e vërtetë në shpirtin e popullit “

J. Lunqvist Gelser

Parathënie,

“Madhëria e saj, kënga iso-polifonike” është në vazhdën e disa librave, që Z. Timo Mërkuri, i ka ofruar lexuesit shqiptar këto vitet e fundit. Ajo që të bën përshtypje të menjëhershme në interesat studimore të këtij autori, është padyshim, lidhja shumë e fortë e tij, me trashëgiminë kulturore të Shqipërisë së Jugut, me atë që do ta konsideronim si kulturë të rrënjës: iso-polifoninë popullore shqiptare. Jo më kot, origjinaliteti i iso-polifonisë, i konfirmuar edhe si “Kryevepër e trashëgimisë gojore dhe shpirtërore të njerëzimit-mbrojtur nga UNESCO”, vazhdon të inspirojë me lëndë të gjithfarëshme jo vetëm studiuesit e nderuar të kësaj fushe.

E vërteta është se, pena e Timo Mërkurit, më kaploi dhe më zgjoi kurreshtjen për të, kur lexova një artikull të tij mbi ison, i cili ishte botuar në gazetën “Iso-Polifonia”, në fillim të vitit 2006. Nuk është e tepërt të them se në këtë artikull, Timua, sipas këndvështrimit dhe shpjegimeve të tij, jepte mrekullisht bukur, ndër të tjera edhe lidhjen e origjinës së isos me të qarat kolektive mijravjeçare, gjë e cila ka qënë pohuar edhe prej nesh pas viteve 2000, gjë që ka hapur një kapitull të ri përqasjesh mbi origjinën e gjithë dukurisë së iso-polifonisë popullore shqiptare. Pas kësaj, si për inerci lexova librat e tij “Te lisat në Shënkoll”-2005 dhe “Iso more Djema”-2005 të cilët më konfirmuan faktin se Timo Mërkuri fsheh brenda shpirtit të ngrohtë të bregdetasit, edhe poetin dhe studiuesin e trashëgimisë iso-polifonike. Pse të gënjej! I madhi Konica mu faneps o Timo Merkuri kur po lexoja “Iso more djema”!

Ashtu si në librat e mësipërm, edhe në më të fundit syresh, ai, vëzhgon mprehtësisht lidhjet dhe origjinalitetin e këaj kulture iso-polifonike (e cila nuk është vetëm muzikore, por është e ndërthurur me të shkuarën, të përditshmën, me etnografinë e jetës dhe folklorin në përgjithësi), me peshën e jashtëzakonshme të saj në formimin e identitetit kombëtar, si një identitet i spikatur në mozaikun e kulturës botërore. Këtij qëllimi i shërben e gjithë lënda letrare iso-polifonike e përzgjedhur në këtë libër (të cilën ju lexues të nderuar, jam i bindur që kini për ta lexuar me një vrull), e cila, brenda karakterit variacional të temave dhe të kohëve ku ngjarjet zhvillohen, të ofron magjinë e kësaj kulture, mjeshtrat e saj ndër vite, faqe të zgjedhura të letërsisë iso-polifonike si dhe pafundësinë e iso-s si një arketip origjinal të ekzistencës së saj. Si i tillë, libri i Timos, në strukturë është një palimpsest, një palimpsest i ngjashëm me iso-polifoninë, ku mbi zërin e iso-s, si mbi një gurgullimë, mbivendosen, shkruhen dhe këndohen rrëfenjat dhe tregimet e tij, shumica të jetuara. Doni ta provoni? Lexoni si në fillim si në fund, si në mes apo dhe me ndërprerje, kudo në faqet e librit të Timos. Iso-polifonia është aty duke ju pritur Ju, për t`ju bërë pjesë të pandarë të saj. Dhe ju do ta ndjeni veten herë mbretër, herë valltarë, të dashuruar apo edhe trima me pallë!

Pa u zgjatur në këtë parathënie, më duket se sadopak i dashur Mik, e bëra rolin e marrësit të këngës iso-polifonike, dhe tani nuk ngelet gjë tjetër veçse që ju të dëgjoni prerësin, hedhësin dhe ison e mëposhtme të Timo Mërkurit.

Jepi Timo, o bir i Këmbëcjapit!

Prof. Dr.  Vasil S. TOLE

etnomuzikolog

                          Madhëria e saj- Kënga iso-polifonike.*

Ka mbetur nëpër biseda ndodhia e atij fshatarit nga Dukati, i cili ishte ftuar në dasmën e mbretit Zog. Si përfaqësues i fshatit apo si mik personal i tij, kjo s’dihet saktësisht. Por ajo që dihet është fakti se ai shkoi në dasmë, hëngri, piu e këndoi, la dhuratat sipas traditës dhe të nesërmen në mëngjes, ndërsa priste t'i sillnin kafen e mëngjesit, tek rrinte në sallon bashkë me dasmorë të tjerë, befas sheh të hyjë mbretëresha –nuse me tabaka plot me filxhanë të mbushur me kafe, në duar. Çdo gjë e prisnin dasmorët, por që kafen e përcjelljes t'ua jepte vetë mbretëresha, këtë s'e kishin parashikuar.

Por ja që mbreti i ri i porsamartuar nxorri nusen t'u jepte dasmorëve kafen e përcjelljes, duke rritur në këtë mënyrë së tepërmi shkallën e respektit që manifestonte ndaj dasmorëve. Sipas zakonit, miqve kafen e përcjelljes ua jep nusja, duke u krijuar atyre në këtë mënyrë dhe mundësinë që ta darovitin nusen, sipas vlerësimit dhe mundësisë që ka secili. Por kur nusja është vetë Mbretëresha e vendit, askush nuk e llogarit për faj, në se ajo vetëm sa shoqëron tabakanë plot filxhanë me kafe, të cilën mund ta mbajë ndonjë shërbëtor i pallatit. Por Mbreti i ri, njohës i hollë i zakoneve shqiptare, nxorri nusen me tabaka në duar dhe mysafirët merrnin filxhanët nga dora e saj, sipas radhës, bënin urimet e darovitjet përkatëse. I erdhi radha dhe dukatasit, fshatar i rrahur me vaj e me uthull nëpër dasma e davete.

Duke marrë filxhanin e kafesë në dorë, filloi me një zë të qetë të këndojë një këngë për nusen. Kënga thoshte pak a shumë kështu:

Maxhare leshëra tëndë

U trete qiri më këmbë

Kafe miqve duke dhënë

Fajin ta pati jot’ ëmë

Të dha më derë të rëndë.

Këngën e këndoi vetëm, se s’kishte shokë të ngrinte grupin. E këndoi qetë, ndërsa me një dorë merrte filxhanin dhe me tjetrën daroviste nusen me ç'i kishte xhepi, se qejfi i qe bërë mjaft. Mendoni pak, vetë mbretëresha e porsa bërë nuse i kishte dhënë kafen me dorën e saj. Do mburrej në fshat e në gjithë Labërinë jo vetëm ai, por dhe të bijtë. Ndaj dhe në logatjen e tij vuri jo vetëm cilësimin e origjinës së nuses (maxhare-hungareze), që të mos ngatërrohej ndonjë më pas e ta dinin mirë që kjo këngë qe për atë, Mbretëreshën e ardhur nuse nga Hungaria. Vuri në të dhe nja dy komplimenta për mbretin vetë, duke e quajtur “derë e rëndë’’, pra, shtëpi e madhe.

Ajo që duam të theksojmë ne dhe që e kanë pohuar kalimthi si një gjë të zakonshme, bile tepër të zakonshme, jo vetëm aktori i ngjarjes, por dhe të pranishmit e tjerë e ata që e mësuan ngjarjen (e cila mori dhenë duke u kënduar dhe sot nëpër disa dasma të Labërisë), është fakti se ndërsa ky dukatas këndonte, Mbretëresha me tabaka në duar dhe vetë Mbreti pak më pas, rrinin pa lëvizur, si të thuash rrinin "gatitu" para këngës. Dhe ashtu qëndruan gjersa dukatasi mbaroi gjithë këngën.

U kthye në fshat dukatasi dhe e gjeti përpara ngjarjen që i kishte ndodhur. Bashkëfshatarët e pyetën si qe nusja e si qe kafeja, si qe dasma e si qe mbreti, çfarë hëngrën e çfarë pinë. Por askujt s'i vajti ndër mend të pyeste a e respektoi Mbreti këngën e tij. Sepse të gjithë e dinë që dhe vetë mbreti është i detyruar të respektojë këngën, të rrijë "gatitu" para saj, qoftë dhe kur është i ulur në fron. Kur këndohet kënga, edhe vetë mbreti s’është më mbret. Në ato çaste mbretëron vetëm kënga. Kënga është e vetmja mbretëreshë e plotfuqishme, së cilës i binden të tërë. Dhe në se ndokush, cilido qoftë ky, do guxojë të shkelë apo të prishë ceremonialin e saj, do përballet me të papritura të pakëndshme për të dhe pasardhësit e tij. Dhe Zogu, si një njohës i zakoneve shqiptare, jo vetëm që heshti e qëndroi "gatitu" para kësaj Mbretëreshe, por e përgatiti dhe nusen e tij të re për këtë ceremonial. Vetëkuptohet që askush s’do t’i vinte faj nuses edhe po të gabonte pak, p. sh të mos qëndronte gjer në fund të këngës. Por fakti që ajo qëndroi, fakti që ajo e respektoi siç duhet këngën, i bindi të pranishmit se ajo qe jo vetëm një nuse "për së mbari", por edhe një Mbretëreshë "për së mbari".

Thashë pak më sipër se kushdo që do guxojë të prishë ceremonialin e këngës, do ndodhet e do përballet me të papritura. Me që jemi me Zogun, le të tregojmë dhe një ndodhi tjetër me të, kësaj radhe në Himarë.

Himara, përgjithësisht si ka respektuar mbretërit, se ka njohur autoritetin e tyre. Himarjotët i përkasin fisit të kaonëve, të cilët kurrë s’kanë pasur mbret, por për të drejtuar jetën e vendit gjithmonë zgjidhnin tre strategë për dy a për tre vjet. Përgjithësisht ata, mbretërit, i quanin si ca njerëz të zakonshëm, që në vend të festes, kapelës, mbanin kurorë. S'qe ndonjë gjë e madhe ta merrje atë kokë me gjithë kurorë. Ndoshta dhe Vasil Laçi donte të tregonte pikërisht këtë, kur qëlloi mbi Viktor Emanuelin. Por le të kthehemi te Zogu në të vetmen vizitë që bëri në Himarë aty nga 36 a 37-ta.

Kishin ndryshuar kohët. Interesi i kombit e donte njohjen e Mbretit. Dhe himarjotët e pritën. Jo me entuziazëm, por gjithsesi e pritën me nderime. U shtrua dhe një drekë. U improvizua dhe një grup polifonik në lokalin ku u shtrua dreka dhe ia morën këngës:

Shqipe katër vilajete

Në mes të krajlëve mbete

Gjithkush të kërkon për vete

I thonë sulltanit jepe

E jap, po duan më vete

I thonë dufekut lepe

Ndërsa këndohej kënga, dikush nga të pranishmit e porsaardhur tentoi t'i drejtohej mbretit me përshëndetje a t'i tërhiqte vëmendjen për praninë e tij në atë ambient. Himarjoti që qe më pranë e kapi nga mënga dhe me zë të ulët, bile nënë zë i thotë: Rri urtë, se ta futa me opingë në kukë (kokë). Ti do na e dhjeç këngën neve?!

Kur mbaroi kënga u bënë ceremonitë e përshëndetjet që s'qenë bërë a që duheshin bërë, në respekt të Mbretit a të mikut. Por gjithsesi, pas këngës. Këto nuk janë "përralla me mbret", siç do mendojë dikush, por janë të vërteta me këngë, paçka se është dhe Mbreti brenda. Dhe po të ndjekim logjikën e këngës, do thoshim: E çfarë, pastaj, se qe dhe Mbreti? Mbreti le të rrijë urtë, se ne flasim për këngën dhe për këtë solemnitet të këngës, për respektin ndaj saj flasin edhe udhëtarë të huaj që e kanë dëgjuar këtë në Shqipëri si Bajroni, Hobhauzeni, Holland, Hani, Hamond etj. Dhe kënga gjithmonë ka qenë Mbretëresha e shtëpisë dhe e jetës shqiptare. Dhe jo një mbretëreshë që rinte në fron, por që ulej në sofrën e varfër të fshatarit, që mbase i duhej dhe të gdhihej pa ngrënë, por s'rrinte kurrë pa këngë. Ka qëlluar të shkonte në luftë pa pushkë, por jo pa kënduar. Askush nuk guxonte dhe nuk guxon as sot t'ia presë fjalën në mes, të presë ison e saj magjike, se menjëherë i sulen të tjerët me tërsëllimë: Qepe, more, ti do na prishësh këngën neve!

Kënga respektohet vërtet si një Mbretëreshë në jetën shqiptare. A i kini parasysh ceremonitë zyrtare a festive të fisnikërisë në mesjetë? Imagjinoni pak, ju lutem, një sallë e mbushur plot fisnikë hijerëndë, që kuvendojnë me njeri-tjetrin, a vallëzojnë sipas rastit, po qenë mbledhur për vallëzim, dhe befas te porta kryesore shfaqet një mazhodrom hijerëndë me një stap a spektër në dorë, me të cilën godet dyshemenë tri herë dhe thotë me zë të lartë vetëm këto fjalë: Madhëria e tij, Mbreti ose Mbretëresha. Të gjithë heshtin dhe shpejt e shpejt, me shikim nga porta kryesore, ku pritet të hyjë Madhëria e tij, vendosen në rresht a në radhë, duke lënë një korridor, ku do kalojë Madhëria e tij apo e saj. Hyn Mbreti, të gjithë ulin kokat në shenjë nderimi dhe presin fjalën e tij, qoftë kjo dhe e hidhur.

Një ceremonial i tillë zhvillohet dhe në Kongresin Amerikan kur hyn Presidenti i vendit për të mbajtur ndonjë fjalim të rëndësishëm apo t'i kumtojë kombit ndonjë mesazh.

Le të shkojmë tani në një fshat të Labërisë a të bregdetit, në një shtëpi ku bëhet dasmë.

Ja oda e burrave, ja sofrat e krushqve mbushur me mish e raki. Djemtë rrinë në dritare e shohin me trishtim në sy vajzat që venë e vijnë në oborr, thua se kanë shumë punë aty dhe ca më tepër i lanë të gjitha punët për sot. Njëri nga krushqit ka pirë ca më shumë se ç'duhet dhe ashtu gjysmë i pirë, siç është, e ngre zërin një oktavë më lart për një problem që, sipas tij, pala tjetër e krushqve, fshati, qeveria apo perëndia, s'e ka zgjidhur drejt dhe që po ta kishin pyetur atë do t'i jepte problemit një zgjidhje ideale etj. Dhe zgjidhja qenkësh fshehur pikërisht te kjo dreq gotë e mbushur plot dhe ai e gjeti pikërisht tani etj.

Edhe pak dhe sherri është në prag. Mund të prishet një dasmë a një krushqi, vetëm e vetëm se dikush ka pirë një dopio raki, vetëm një dopio raki më tepër. Dikush përpiqet të sqarojë diçka, dikë, dikush mërmërit i zemëruar, dikush… Befas një zë i fortë çan ajrin dhe i bën të gjithë të ngrijnë në vend:

Dil në penxhere…

Tri fjalë janë si në rastin e njoftimit të mazhodromit për mbërritjen e Mbretit a të Mbretëreshës. Apo të Presidentit Amerikan në Kongres. Veçse këtë radhë janë tri fjalë të një kënge polifonike. Por që në fakt janë pikërisht një njoftim, i cili i përkthyer në gjuhën e oborrit do të thotë: Madhëria e saj -Kënga

Të gjithë tendosen dhe afrojnë (përulin) kokat. Lihen gotat e mishrat në sofër. Askush s'guxon të bëzajë. Secili vendoset me mëndje në vendin e tij, pritësi, kthyesi, mbajtësit e isos, ashtu siç vendosen baronët, kontët, viskontët e kalorësit para mbretit. Djemtë kthejnë kokën nga burrat dhe vajzat afrohen fshehurazi e heshturazi te dritaret. Të gjithë e kthejnë kokën nga Mbreti, doja të thosha nga grupi i këngëtarëve. Të gjitha këto në të dhjetën e sekondës. Mjerë kush vonon apo gabon. Ca të tallura do jenë më e pakta, në mos përfundoftë në plevicë.

Tani që të gjithë e morën vesh se erdhi Mbretëresha, kënga, të gjithë i kushtohen asaj. Dhe vazhdon:….

Të të shoh njëherë

Moj Katina nina nina

Zemërën ma mer.

Janë vargjet e këngës së famshme të Neço Muko Himarjotit. Por mund të jetë çfarëdo kënge labe. Njësoj e ka fuqinë dhe autoritetin.

Gjatë këngës askush s'guxon të flasë, e kush mund të flasë, kur flet vetë Mbretëresha? E shumta, i zoti i shtëpisë, ose njeriu i ngarkuar për të shërbyer, hysmetçiu, heshturazi, si në majë të gishtave, mund të sjellë ndonjë pjatë meze, ose ndonjë shishe raki, ta vendosë në sofër në heshtje e po në heshtje të largohet.

Mbretëresha nuk flet shumë. Thotë një strofë e bën pak pushim. Shpejt e shpejt kush ka për të thënë diçka, e thotë, kush ka për të ngritur një dolli, e ngre. Jepen e merren urime, ngacmohen djemtë e rinj, hahet një copë meze, unë do thosha kapërdihet, dhe të gjithë presin fjalën e Mbretëreshës, strofën tjetër, të këngës.

Mbretëresha flet për një dashuri, si kënga e mësipërme, për një trim të vrarë:

Ç'është ajo që po shkon tutje

Pall e larë e Leskoduke

për një gjëmë:

Qeparoi majë shkëmbi

Pataksem si s'lot nga vëndi

Iku Sokrat Lekë drëri

Kapedan i këtij vëndi

për një sherr në një fshat:

Pa dil, dil, përjashta fshatit

Të shikosh djemt e Kalbaqit

për një vrasje:

U nis gjaku e shoi zjarrë

e për një gjyq:

O i ziu Tartar Zekë

Kathe ditë pleqësi

a për një vjedhje:

që vodhi një kec të çalë

Përgjithësisht kënga polifonike flet për gjithçka që ka parë, bërë, dëshiruar, ëndërruar dhe urryer njeriu shqiptar. Pavarësisht nga teksti i gjatë apo i shkurtër, i realizuar artistikisht apo i zakonshëm, kënga dëgjohet në heshtje e me respekt. Është tjetër gjë fakti që në varësi të nivelit të këngës si tekst e si melodi është edhe jetëgjatësia e saj.

Por kënga polifonike nuk këndohet vetëm në dasmë. Ajo këndohet kudo, në stan, te rrapi i fshatit kur nisesh në luftë apo vjen nga lufta, nisja në kurbet dhe ardhja prej tij, me një grup shokësh e shoqesh diku në festa fetare, ditën e emrit a ditëlindje, kur je vetëm e do të largosh vetminë, kur ke një mall a një brengë a ndoshta një gëzim që do ta shfresh. Kudo ku jetohet, këndohet kënga polifonike. Dhe kudo ku këndohet ajo respektohet si një mbretëreshë. Nuk është një diktat i imponuar. Është një domosdoshmëri e jetuar.

Ashtu si fisnikëria e mesjetës nuk mund të kuptohej pa ekzistencën e Mbretit, ashtu dhe jeta në zonën e bregdetit nuk mund të kuptohej pa iso-polifoninë. Ishte kënga që i jepte shqiptarit informacionin e domosdoshëm të jetës së djeshme, të tashmes dhe të ardhmes. Shumë popuj kanë pasur magjistarë që u parathonë fatin, që ruajnë arkivat e kujtesës së jetës së popullit. Populli ynë gjithë këtë e ka bërë vetëm me këngë, duke zëvendësuar arkivin, sepse ka munguar jo vetëm gjuha e shkruar, por më vonë edhe shkollat që do të mundësonin regjistrimin e atij thesari që krijohej përditë. Prandaj kënga është aq magjike. Të hysh në vorbullën e iso-s, të duket sikur s'je në këtë botë. Je, detyrimisht, në atë botë, për të cilën flet kënga, në dashuri, në kurbet a në luftë, i gjallë a i vdekur. Çuditërisht kënga polifonike rrallë flet për pasurim e pasuri, dhe kur flet për ato gjithmonë i lidh me fatet madhore të kombit:

Abdyl prishe pasurinë

një barrë flori.

 Por e kishim fjalën te Madhëria e saj. Kënga. Ajo është e tillë jo vetëm kur e këndon një grup në një ambient me disa njerëz, por edhe kur një njeri i vetëm, duke ecur apo duke ndenjur diku logat një këngë me vete e për vete. Mund t'i flasësh dhe ai të të lerë përshtypjen se s'të ka dëgjuar. T'i afrohesh edhe më afër dhe i flet dhe ai përsëri diçka mërmërit me vete. Nuk bën gjë tjetër, veçse këndon. Nuk të përgjigjet, sepse respekton atë, këngën. Dhe me të mbaruar strofën që ka "nëpër dhëmbë", atëherë çuditërisht shfaqet një njeri tjetër, shumë i dashur e mikpritës, sa që po të jesh udhëtar pranë stanit të tij, të fton për drekë e ther edhe ndonjë qengj pirës. Por gjithësesi nuk ikën pa provuar mikpritjen e tij, sa që fillon e dyshon në vetvete në se ishte ai i pari që "mërmëriste nëpër dhëmbë"! Po ai është, por në rastin e parë ishte në shërbim të Mbretëreshës, ishte thjesht një ushtar i saj në shërbim te flamuri.

Dhe ushtari që kryen shërbimin te flamuri nuk flet me udhëtarët e kalimtarët e rastit, kushdo qofshin ata.

Princi i këngës himarjote

Ai qe vërtet Princ në kuptimin më të plotë të kësaj fjale. Ose ndoshta me ndonjë përjashtim të vogël si p. sh nuk kishte lindur në ndonjë pallat a kështjellë të stisur e të ngritur nga ndonjë mbret hijerëndë dhe se atë ditë që lindi ai, nuk gjëmuan topat nëpër bedena të kalasë. Por ama edhe kjo kompensohet më së miri me faktin se ai lindi në Himarë.

Dhe kjo s’është pak se në atë vit të sertë 1899 kur nuk kishte as shtet shqiptar, por perandori osmane, Himara ishte një ndër kalatë e panënshtruara të shqiptarizmit. Për sa i përket gjëmimit të topave, kjo u plotësua më së miri me gjëmimet e vetëtimat e Maleve të Vetëtimës dhe deti nisi dallgët me brohorimë. Se qe vërtet i sertë ai Tetor.

Ai qe vërtet Princ, jo prej gjakut blu në deje, se kjo puna e gjakut blu duhet parë mirë se s’dihet a qëndron a s’qëndron. Xhanëm, gjer më sot janë vrarë e janë prerë mbretër e princa pa hesap, po s’kam dëgjuar e s’kam lexuar që t’u ketë rrjedhur nga plagët gjak vërtet blu. Bile as në përrallat e shumta që më tregonte gjyshja s’përmendet gjëkundi gjaku blu. Kjo ndoshta shpjegohet me faktin se në, shtatë fshatrat e Himarës, s’kemi pasur ndonjëherë ndonjë konsideratë të madhe për mbretërit, sepse trojet tona historikisht nëpër shekuj nuk janë administruar nga ndonjë mbret. Prandaj mbretërit janë një çikë të largët nga kujtesa jonë, si ca pleq të rrjedhur, që s’kanë ç’të bëjnë ndaj zënë e flasin me vete. Ama, të mos u hamë hakën, përrallat tona janë plot me princa e princesha të bukur dhe të bukura, që në fund të përrallës martoheshin me ndonjë trim ose trimëreshë të fshatrave tona.

Por ky qe vërtet një Princ me sy të kaltër, me shpirtin e madh sa qielli i kaltër, pa asnjë re të bardhë apo të zezë pranvere apo dimri. Zemra e tij qe e madhe sa deti. Ky qe vërtet një Princ i Kaltër që mund të ngiste me revan kalin nëpër ëndrrat e sa e sa vajzave. Ai pa e kuptuar as vetë, instinktivisht filloi të sillej si një princ.

Shkon në Pire dhe mbaron shkollën e mesme si dhe nis punë të ndryshme për të siguruar jetesën. Por ajo që bie në sy është se nuk ngulet në një punë. Siguron ca të ardhura dhe nxiton t’i prishë sa më shpejt, thua se i rëndojnë xhepin. Por nuk i prish kabareve e buzukëve. Ulet e shkruan skeçe e parodi, këngë të lehta tip operete, përkthen këngë dhe ëndërron të ngrejë një grup estrade. Por vendasit e shohin me dyshim këtë shqiptar të çuditshëm, ndaj kthehet në vendin e tij dhe vendoset në Sarandë, duke sjellë me vete një këngë për kurbetin (ja kushton shokut të tij Koço Çakallit), e cila çuditërisht ngjan për nga ritmi e timbri i vargjeve me këngën “Marshi i Barabajt” i Nolit dhe që fillon me vargjet:

O mashtrues i ashpër o kurbet

Magjistar e dinak dhe i keq

Në mos gaboj, tingëllon aktual edhe sot.

Atë që se bëri dot në Pire e bëri në Sarandë. Ngre grupin e estradës dhe themelon revistën “Pif-Paf” dhe nuk harron që ta shkruajë emrin e tij jo Neço Muko, por N. H. Marjoti, që të lexohet Neço Himarjoti. A nuk tingëllon si të thuhet Neçua, Princi i këngës himarjote! Sepse s’mund të themi princi i Himarës, ai s’mund të pranojë atë që s’e ka të vetën. Ama për sa i përket këngës, shok ka vetëm veten.

Si një princ që s’mund të rijë në një vend, me pretekstin e kurbetit, si të gjithë djemtë e moshës së tij, merr rrugët e Evropës, duke u nisur nëpër Adriatik, pastaj me tren nëpër Itali dhe pasi vërdalliset si një bohem i vërtetë nëpër Francë, vendoset në një hotel te sheshi Kambron. A ju kujton diçka ky emër, diçka vërtet burrërore e heroike, diçka himarjote. Ndoshta s’është e rastit zgjedhja e këtij vendi.

Në qoftë se të gjithë kurbetçinjtë e tjerë rropateshin nëpër punë dhe mbrëmjeve binin të këputur nga lodhja të flinin, Princi ynë nuk mund të punonte. Historikisht dihet fakti që mbretërit e princat nuk u lejohet të zënë punë me dorë. Bën përjashtim këtu mbjellja e luleve dhe të shkruarit. Këtu e gjeti veten Princi ynë, e gdhinte natën mbi tekste këngësh dhe operetash, i përkthente në shqip, shkruante notat, krijonte këngë të ndryshme që ua kushtonte shokëve e miqve, ua lexonte miqve e bashkë atdhetarëve krijimet e tij dhe përkthimet. Mbushte e mbushte fletore të tëra me krijime. Po për të krijuar pasuri thoni ju? Po atë po ju them dhe unë. Ai vinte e vinte pasuri, jo në portofol, por nëpër fletore. Atë pasuri, që na e la neve trashëgim, që e gëzojmë të gjithë sot.

Në Paris u njoh dhe me ecjen e përparimin e shkencës, u njoh me krijimin e ca pllakave që ruanin përjetësisht këngët, që i bënin të pavdekshëm artin dhe artistët.

Dhe pikërisht aty lind e piqet një mendim i madh, mendimi për të përjetësuar nëpër incizime këngët e tij që tashmë mund të quhen këngët himarjote. Ndaj rikthehet në Sarandë si një Princ i vërtetë që mendon të stampojë në flamurin e luftës stemën e tij princërore. Dhe ky Princ i ri mendon për stemën e tij e cila s’mund të jetë gjë tjetër veçse një tip i ri kënge labçe, atë që jetëshkruesi i vetëm dhe burimi i saktë i jetës së Princit tonë, miku i tij Janko Pali, e quan “avazi himarjot”. Në qoftë se ngeli i pavdekshëm Neço Muko Himarjoti, mbeti pikërisht për incizimet e këngëve popullore, me aq vlera për historinë e kulturës tonë popullore, si dhe rolin që i dha zërit të tretë, “hedhësit”, duke e theksuar atë dhe duke e bërë më funksional për t’i dhënë këngës himarjote jo vetëm atë forcë të re, që e dallon, por duke e bërë edhe më të zhdërvjellët. Të mos harrojmë novatorizmin e shoqërimit të kësaj kënge me instrumente si kënga “Llaj çoban”, novacion të cilin do ta çonte më tej në këngën pilurjote në ditët e sotme Lefter Çipa. Por duke qenë se jo çdo lexues i këtyre rreshtave ka njohuri për zërat e këngës polifonike, po sqarojmë diçka mbi to, funksionin dhe origjinën.

Është diskutuar nëpër studiues e rrethe shkencore se origjina e këngës polifonike është ceremoniali i vajtimit. Në literaturën botërore vajtimi më i plotë është ruajtur në Epin e Gilgameshit 4000 vjet më parë në Asiri, i cili e vajton babain e tij 6 ditë e netë. Natyrisht nuk kemi një shkallë zhvillimi historiko-shoqëror të njëjtë, prandaj për vet ndërprerjen e shkrimit të ilirishtes, dokumentin e parë në literaturën shqipe për vajtimin në Shqipëri e sjell Marin Barleti për ligjërimet e Lek Dukagjinit mbi vdekjen e Skënderbeut. Por tradita e vajtimeve në vendin tonë është shumë e hershme sikundër e vërtetojnë edhe gjetjet arkeologjike. Më e rëndësishmja është se ato kanë mbërritur deri tek ne nëpërmjet transmetimit gojor, një traditë shumë e fortë, duke kapërcyer shekujt.

 Sqarojmë se gjyshet dhe nënat tona asnjëherë nuk kanë vajtuar vetëm. Në këto rite ato gjithmonë janë të rrethuara nga gratë e tjera të farefisit, bashkëfshataret ose nga gra të fshatrave të tjera. Dhe vajtimi, qoftë nga pjesëtarët e familjes apo gratë e fshatit, bëhet me ligje sipas traditës himarjote dhe në përgjithësi të zonës së Labërisë, duke renditur cilësi të veçanta të të vdekurit. Këto ligjërime shoqërohen gjithmonë me rënkimin e grave të tjera të pranishme, duke krijuar kështu pa dashje një korr rënkuesesh. Ky kor, përpunuar nëpër shekuj, nuk është gjë tjetër veçse kori i tragjedive antike iliro-greke, dhe sot në këngët polifonike janë mbajtësit e isos. Sa më e madhe të jetë gjëma, gjë që varet nga mosha e të vdekurit dhe nga rrethanat e vdekjes, aq më rrëqethës është vajtimi dhe rënkimi. Tragjeditë e ndodhura në vitin e mbrapshtë të ’97, e përforcuan këtë traditë disi të topitur nëpër qendrat urbane.

Ditën e parë, kur atmosfera emocionale është shumë e ndezur, nuk dallohet mirë rregullshmëria e vajtimit, radha e zërat e vajtoreve, ndoshta nga oktava e lartë e zërave, nga ndërprerjet e shpeshta që i bëjnë ligjërueset njëra tjetrës. Por në të tretat, në të nëntat e në ditët në vazhdim, rregullshmëria e vajtimit bie menjëherë në sy. Përsëri e zonja e shtëpisë nuk vajton vetëm, ndonëse e nis e para vajin. Vetiu krijohet grupi i rënkueseve (mbajtëse të isos) dhe një grua më me përvojë e shoqëron vajtimin duke mbajtur një ritëm grykor si ‘’hë-khëëë’’ duke bërë një dialogim me vajtuesen kryesore (marrësi), siç bën kthyesi në këngë ;-oko-khooo, për ta tërhequr vajtoren kryesore në tonalitete të ulëta duke shmangur kështu shpërthimet e ndryshme me pasoja të rënda psikologjike për të afërmit. Ky zë është “kthyesi” ose më saktë këtë funksion ka kthyesi në këngë.

Shumë herë gjatë vajtimit të pandërprerë, “marrësja” e parë, që është nëna, motra, kunata e të ndjerit, fillon e hyn në një gjendje ngashërimi të thellë dhe të papërmbajtur, gjë që mund të sjellë pasoja të padëshiruara për të. Atëherë ndërhyn një grua tjetër me një pasthirrmë me tonalitete të larta. Ndërhyrja e saj shpesh është me fjalët: - derëzeza djalo –“ditëprera vashëzo” etj të kësaj natyre. Kjo është e ngjashme me hedhësin e këngës labe kur ndërhyn me “hajde deeeee” ose “jepi Xhuleeeee”. Që të shprehemi më qartë kemi mendimin se këtu e ka burimin zëri i trete, hedhësi. Po të dëgjohet me kujdes hedhësi në këngët e bregdetit, ndjehet se ai e ka të theksuar elementin elegjiak, prandaj themi se gjeneza e hedhësit te këngët labe duhet të ketë qenë në ceremonialet e vajtimit dhe nëpër shekuj ai është kristalizuar si një zë i veçantë edhe në këngët e burrave, zë i cili e plotësonte emocionin e këngës.

Pikërisht me këtë u morr Neço Muko Himarjoti duke e bërë këtë zë, jo një “vajtore qetësuese” por një flamurtar që i jep tonin këngës, duke e ngritur nivelin e isos. Ky rol i ri i këtij zëri e ndryshoi drejtimin e këngës himarjote duke e shkëputur atë dallueshëm, në aspektin interpretativ, nga kënga labçe e gjirokastrite.

Studiues të ndryshëm kanë hedhur mendimin se ky zë, pra hedhësi, ka ekzistuar me kohë dhe nuk e ka futur në polifoni Neço Muko se nuk ka mundësi që të instalohet kaq organikisht për 20 vjet një element i ri strukturor në një formë muzikore të vjetër. Të krijohet një teknike e re polifonike është shumë e vështirë dhe duhen shekuj, por ama të veçosh një zë të polifonisë dhe t’i japish atij një rol të ri duke e ngritur artistikisht lart katërzërëshin është plotësisht e mundshme dhe e pranueshme kur bëhet me mjeshtëri. Këtë bëri artisti i madh i këngës popullore Neço Muko dhe jo vetëm që u pranua, por novacioni mori emrin e tij. Shpesh sot themi këngët e Neço Mukos në vend që të themi këngët himarjote ose anasjelltas.

E pra, dhe princat diçka mbjellin e diçka ndërtojnë dhe ja hop kemi një principatë. Tani le të vijë e mirësevijë princi.

Po hajde bëne këtë në këngë, në një traditë stërshekullore, ku për një shaka apo një ndërhyrjeje pa takt në mes të këngës, pasojat qenë te paparashikueshme.

Pasi përpunoi këtë zë niset për në Paris më 1929 ku në rrethet studentore dhe artistike gjen dhe angazhon për incizim edhe Dhimitër Rumbon, Llambi Turtullin, Kleo Jorgjin, Tefta Tashkon e Tula Paleologun. Dhe kështu te firma ‘’Pathe’’ kryhen incizimet e para në historinë e polifonisë shqiptare. Kështu përjetësohen këngët “Vajzë e valëve’’, “Doli hëna’’, “Llaj çoban’’, “910 viti’’, “Moj Katina nina nina’’ etj.

Këto këngë i kemi dëgjuar, kënduar e admiruar dhe në heshtje i kemi shprehur mirënjohjen autorit të tyre dhe grupit të tij famëmadh.

Por ajo që dua të theksoj këtë herë është një fakt që pothuaj kalohet në heshtje kur flitet për Neço Mukon;

Ai është pionieri i këngës së lehtë qytetare në Shqipëri.

Qysh në këto pllaka dëgjohet kënga magjike e korçares së bukur, tekstin e të cilës pak kush e di se e shkroi Neço Muko dhe u këndua nga Tefta Tashko. Dhe sipas zakonit që kishte Neço Muko që këngët t’ua kushtonte miqve e shokëve edhe këtë këngë ja kushtoi vetë Teftës. Ndoshta nga ky fakt janë nisur disa njerëz më vonë që krijuan romancën e dashurisë midis Teftës dhe Neços, realisht, romancë e pa qenë. Për këtë do të flasim pak më vonë. Tani le të shohim një pjesë të tekstit të këngës;

Ah moj korçare, e bukur si pupe

Me shik, me naze shumë si nuse e re

Kur shkon nganjëherë vetëm në bulevard

Në zemrën tonë ndizet flak e zjarr.

Në fakt fjalët e këngës janë pak ndryshe nga sa i kemi kënduar e i këndojmë ne sot. Por ajo që ka rëndësi është se kjo këngë akoma dhe sot këndohet me patos nga të rinjtë por edhe të moshuarit.

Dhe na duket sikur ne e këndojmë për herë të parë, sikur ne jemi autorët e saj dhe ua këndojmë vajzave që dashurojmë. Kjo vjen se kënga e ka të gjallë freskinë. Le të shohim këngën tjetër “Saranditja”;

Moj Sarandite

Ah. Ç’më trondite

Kur shkon e tunde, tunde, tunde

Trup e afe si sorkadhe

Moj kanakare, moj lajkatare

Ah. Çmë ke ndezur Brenda

Një merak të madh

Ole, ole, ole, ole Nga jeshe, nga dole.

Cituam refrenin e rrëmbyer të kësaj kënge e cila kurrë më parë s’qe dëgjuar në Shqipëri. Por edhe sot që këndohet kjo këngë, të rrëmben me emocion e saj. E pra këto këngë të muzikës së lehtë janë krijime poetike dhe muzikore të vetë Neço Mukos.

Por nuk mbaron me kaq kontributi i Neço Mukos në historinë e këngës. Më sipër kemi thënë se ai krijoi në Sarandë një grup estrade që bënte të qeshte gjithë qyteti, por dhe në këtë rast, pra në incizimin e pllakave, ai nuk harroi të incizonte, në mjetet e para të informacionit masiv, parodi e dialogë humoristiko-satirike, duke u bërë regjistruesi i par në historinë e muzikës shqiptare. Le të dëgjojmë një pjesë dialogimi midis burrit e gruas në një grindje të zakonshme plot ironi të ndërsjellët;

-Gruaja-

Kam një burrë, pa shikoni

I bukur si Apolloni.

-Burri-

Gruaja ime i ngjan Xhokondës

Është për muzetë e Londrës.

Ju rikujtojmë se jemi në vitin 1929 dhe të bën përshtypje ky nivel i lartë civilizimi i këtij Princi.

Po kështu dhe në incizimet e bëra në vitin 1930 kemi përsëri një nivel të lartë artistik dhe llojshmëri krijimesh. Ndoshta këtu duhet të përmendim shokët e tij të ngushtë të grupit si Andrea Bala, Koço Çakalli e

Pano Kokaveshi, por nuk u zgjata në këtë drejtim se vetë Neço Muko nuk ndahej prej tyre, aq sa kanë hyrë në histori si Grupi i Neço Mukos. Dhe kur thua grupi i ke thënë të tëra.

Por ajo që vlen të diskutojmë për këtë Princ, si për të gjithë princat e botës dhe të historisë, është pikërisht romani sentimental i tij. Më sipër përmendëm fjalët e hapura për një lidhje me Tefta Tashkon. Princi ynë e kishte një romancë, veçse fatkeqësisht jo të lumtur. Ky roman kishte fytyrën e një vajze në Sarandë, e cila rinte e mbyllur në shtëpi dhe që autori i kushtoi këngën e famshme “Dil në penxhere’’ dhe “Saranditja’’ pa përmendur këtu një cikël të tërë këngësh të tipit të serenatave, të cilat për vetë faktin e mosrealizimit të dashurisë vetë autori nuk u dha udhë të mëtejshme. Por imponimi i familjes mbi vajzën që të shkëputej nga ky ‘’mejhanexhi’’ i pa pleng e pa shtëpi, nënshtrimi i vajzës dhe refuzimi i dashurisë, (duhet theksuar vetëm për arsye dhe konflikte materiale sepse babai i vajzës jo vetëm që i përvetësoi pllakat e regjistruara në Paris në vitin 1930, pasi i investoi udhëtimin princit, nuk i njohu atij as të drejtën e autorit, por kërkonte edhe një barangë të vogël dërrase që kishte Princi ynë ku shiste pllakat e gramafonat dhe improvizonte skenat e parodive) nxori ne dritë një tjetër kryevepër të polifonisë himarjote dhe pikërisht këngën “E pabesa’’, një këngë që të rrëqeth shtatin me melodinë e saj, por të shpon si thikë çdo resht i tekstit. Dëgjojeni ju lutem;

Qielli i zi, nata çu nxi

O nat e ligë. O nat e keqe. Bie shi

Nata vazhdon. Deti gjëmon

Jeta qetësohet. Zë s’dëgjohet.

Është vonë

Jashtë s’ka njeri. Në vetmi rri

Jam un’ që pres. Që të thërres. Që qaj për ty

Në shkretëtirë, në errësirë

Se ç’zemër ke, këtu më le jashtë, pa mëshirë

Fryn e gjëmon, po ti s’dëgjon

Do vijë një ditë që do qash… por do jetë von.

Krejt ndryshe nga ç’kemi dëgjuar gjer më sot në këngët polifonike.

Dhe duke e dëgjuar të incizuar thua me vete; Më madhështore se bën dot njeriu. Krijime të tilla janë vepra artistësh, artistë nga shpirti dhe nga horizonti. Por siç ndodh gjithmonë në dashuri nuk takohen kurrë dy zemra që rrahin me të njëjtin ritëm. Kjo vogëlushe sarandite e kishte robëruar shpirtin e Princit dhe ky rronte e krijonte vetëm për të, në një kohë që ajo s’kishte as fuqinë të dilte në penxhere. Ja pse ky s’kishte sy të shihte Teftën e bukur. Se po ta kishte parë ai Teftën dhe Tefta atë, më ndryshe do t’i kishte ecur fati atij, por edhe polifonisë, këngës së lehtë e parodisë. Fati qenka i çuditshëm, dhe Tefta dhe Andre Bala dhe Ai ikën në moshë të re, pothuaj nga e njëjta sëmundje.

Si thatë ju lutem? Kur ka vdekur Princi? Po kush ju tha që ka vdekur? Doni ta dëgjoni apo të këndoni bashkë me të, pikërisht sot, më 21 Tetor që ai ka edhe ditëlindjen? Ejani pra t’ia nisim.

Kolektiviteti i iso-s

Kur flasim për këngët labe në tërësi e iso-polifoninë në veçanti, kushdo që i ka parë apo dëgjuar qoftë dhe njëherë të vetme, menjëherë i vete mëndja te një grup njerëzish mbledhur kokë më kokë me njeri tjetrin duke kënduar. Ata mund të jenë katër, pesë apo më shumë persona. Njeri mund të jetë marrësi, tjetri mund të jetë hedhësi, i treti pritësi ose mbajtësi i isos, kjo s’ka rëndësi. S’ka rëndësi as kënga që këndojnë, këngë dashurie, malli, trimërie apo vaji. Nuk e përbën teksti i këngës portretin. Ajo që të mbetet në mëndje është interpretimi muzikor shumë artistik dhe shumë emocional që vjen pikërisht nga ky grumbullim kokë më kokë i njerëzve që këndojnë, pavarësisht se kush ja merr e kush ja kthen apo kush mban iso. Ajo që është karakteristika e këngës polifonike është pikërisht kolektiviteti i grupit që këndon.

Në qoftë së marrësi ka një privilegj mbi të tjerët, privilegj që buron nga aftësia e tij vokale, është pikërisht fakti që kënga i lejon atij ta nisë i pari atë, duke u bërë kështu një tip lajmëtari si të thuash të kumtojë para të pranishmëve faktin se këndohet për…. filanin, filanen, ose për këtë apo atë ngjarje. Dhe ky ka të drejta shumë të kufizuara, të kumtoje me një varg, e shumta dy vargje atë çka i ngarkon kënga. Mendojmë se sa më e vjetër të jetë teknika e të kënduarit aq më pak vargje kumton marrësi. Le të kujtojmë këngën -Vajzë e valëve- ku marrësi këndon vetëm gjysmë vargu dhe konkretisht fjalët “vajzë e valëve”, me një zë që të kujton shkreptimën e vetëtimës. Dhe menjëherë pas kësaj vjen si bubullimë zëri i grupit ne vijim. . . ’’zemra s’ia mban” për të vazhduar me pas me gjëmimin e suferinën e isos. Të njëjtën teknikë ka edhe kënga “Bejkë ë bardhë’’ ku marrësi kumton vetëm fillimin “duke tundur” për t’u vazhduar nga grupi… “zbret nga zalli”.

Rrallë ndodh që marrësi të këndojë një strofë të tërë i vetëm. Dhe në qoftë se ka raste të tilla, kemi të bëjmë me këngë të reja jo vetëm si tekst por edhe si substancë kënge, si teknikë të kënduari.

Pasi marrësi kumton çka për të kumtuar, identiteti i tij zhduket, ai përzihet e bëhet një me mbajtësit e isos. Si të thuash kënga se lejon t’i “ngrihet mëndja shumë’’, të dallohet mbi të tjerët dhe ca më pak të ngrihet mbi këngën. Është ajo sovrania e vetme, të tjerët e shumta mund t’i shërbejnë ca më mirë pikërisht asaj, këngës, ashtu si hyjnitë e Olimpit kishin madhështinë e tyre, por kurrsesi më të madhe se kryehyjnia, Zeuzi. Po kështu dhe pritësi, ndonëse me më pak “fat’’ se marrësi, pasi ngrihej për një çast mbi të tjerët, mbetej anonim aty ku ishte grupi më jetëgjatë i këngëtarëve, ai i mbajtësve të iso-s. Themi grupi më jetëgjatë pasi realisht ky grup jo vetëm nuk ka “pretendime’’ për t’u dalluar, por që kur fillon kënga, ose së paku pas vargut të parë, e gjer sa mbaron ajo, ky grup është i “ndezur’’. E thënë ndryshe kënga fillon të fluturojë në qiellin e tyre, pra të isos. Nuk po përmendim këtu këngë tejet të vjetra të cilat fillojnë me një imitim iso-je, për të vazhduar më pas me tekstin e zakonshëm të këngës të ndërprerë nga iso-ja.

Ajo      që duam të theksojmë në këtë shkrim është pikërisht anonimati që marrin të gjithë këngëtarët, sikundër edhe krijuesit e këngëve. A e kini vënë re kur flasim për këngët polifonike, rrallë themi kënga që ja mori filani e ja ktheu filani. Kjo ndodh vetëm në ato raste kur këngëtari është një mjeshtër i madh, me aftësi vokale të papërsëritshme dhe në atë lloj kënge; epike, lirike, humoristike, elegjiake etj, nuk e arrin dot askush në fshat, pra kjo e ka vlerën vetëm brenda fshatit apo midis disa fshatrave të afërta, gjithmonë në varësi nga vlerat artistike të këngëtarit.

Në mjedisin përtej fshatit ekziston gjithmonë emërtimi kënga e filan grupi, dhe po të kemi njohuri të mëtejshme mund të themi edhe… ja mer filani. Sepse merita nuk është e marrësit, e hedhësit apo e ndokujt tjetër, sado i talentuar që të jetë ai por e gjithë grupit. Dhe këtij ligji të pashkruar nuk i kanë shpëtuar as korifenjtë e iso-polifonisë. Psh. themi Grupi i Pilurit, i Bënçës, Grupi i Himarës etj, etj, dhe jo Neço Muko, ose më e shumta mund të dëgjojmë të thuhet Grupi i Neço Mukos nga Himara. Pra e theksojmë sidomos fjalën “grupi’’. Dhe në fakt vetëm kështu e konceptojmë këtë këngëtar dhe kolegët e tij artistët popullorë, në mes të grupit të tyre. Kjo jo vetëm që nuk ja ul vlerat këtyre mjeshtrave, por përkundrazi i bën ata më madhështor pasi dhe në përfytyrimin tonë ata nuk vijnë si vetmitar sado të mëdhenj qofshin, por të rrethuar nga shokët e grupit.

Kolektiviteti i iso-s dallohet edhe tek vetë natyra e këngës. Përfytyroni pak ju lutem. Një grup këngëtarësh që për ndonjë arsye kanë rënë në heshtje ose janë në një bisedë të ndezur. Vazhdimi i debatit mund të sjellë ndonjë sherr ose keqkuptime të mëtejshme, që mund ta komplikojnë situatën. Atëherë dikush merr iniciativën e këngës dhe vetëvihet ne rolin e marrësit. Sipas rregullit thotë vargun e parë dhe befas atmosferën e tensionon thirrja e tij…iso, more djema, ose, mbaje Lefter… Pikërisht kjo thirrje si pa kuptim në kontekst s’është gjë tjetër veçse një ftesë për kolektivitet. Për t’i lënë debatet e pakuptimta dhe për t’ju shtruar këngës. Zakonisht nëpër dasma kjo ftesë bëhet dhe me vargje si;

Do këndojmë apo çdo bëjmë

A do ngrihemi në këmbë

Ose me vargjet;

Ç’bënetë në shtëpinë tënë

bytym valle, bytym këngë.

Nuk mund të gjendet mënyrë më fine për të tërhequr vëmendjen nga sheret e zakonshme të dasmave dhe për të të ftuar në këngë, pra në kolektivitetin e këngës.

Por këtë natyrë kolektiviteti kënga shpesh herë e ka dhe ne vetë tekstin e saj si nevoje, si qëllim, si mision. Janë me qindra këngët që bëjnë fjalë për bashkim, ndihmë në luftë solidaritet etj, etj;

Dërgon Gjoleka xhevap

Vaso Kolagji bajrak

…Na kërkon Shkodra imdat (ndihmë)

Të luftojmë me Karadak

Se ja kanë bërë çark.

Mendojmë se isoja është pasqyrim i jetës kolektive qysh në komunën primitive dhe ky tipar shumë i domosdoshëm për jetën njerëzore, ka depërtuar nëpër shekuj edhe ne jetën shpirtërore të kolektivit, duke u bërë pjesë organike dhe e domosdoshme e këngës, veçanërisht në zonën e Labërisë. Pa dyshim që shkenca e etnomuzikologjisë dhe etnofolkloristikës e ka shpjeguar dhe do ta shpjegojë edhe më saktë në të ardhmen këtë problem.

Është fakt, jo të gjithë ne këndojmë këngë polifonike. Jo të gjithëve na është dhënë rasti të këndojmë në grup dhe jo gjithmonë e kemi gati një grup për të kënduar kur duam të këndojmë. Shpesh herë jemi vetëm, diku në rrugë, në mal apo thjeshtë në shtëpi dhe befas nënvetëdija jonë ndjen nevojën e këngës, ndjen nevojë të shfrejë një maraz, një dhimbje, një dert a sevda. Mënyra që zgjedh vetëdija jonë është thjeshtë kënga polifonike. Por ja që jemi vetëm. Çuditërisht ky fakt s’përbën asnjë pengesë. Dhe ja fillojmë të logatim (kështu quhet të kënduarit vetëm e për vete) këngë të ndryshme.

Më të zakonshmet janë ato këngë që thërrasim dikë të na vijë pranë, të mos na lërë vetëm. Ky që thërrasim mund të jetë prindi, shoku, miku apo mikja sipas rastit. Jo rrallë thirret mali apo fusha, një rrugë fshati ku kaluam fëmijërinë, a një shteg ku pritëm miken për herë të pare:

  

Mali i Çikës kullon serrë

Ulërin për një të mjerë

rënkon poeti popullor dhe s’e shqetëson fare fakti që i drejtohet jo një njeriu por një sendi, një objekti, një zogu:

O ju zogj që veni e vini dua t’ju pyes

Kjo s’ka rëndësi, rëndësi ka fakti që nuk duam ta pranojmë vetminë, që thërrasim dikë të vijë të qajë hallet me neve, apo të gëzojë me ne.

Vetmi të tilla kanë lindur këngët e famshme të kurbetçinjve e të nizamëve, të vajzave të dashuruara:

Në rëzë të Kallamesë

Dola korba të pjesë

…Në mos ardhtë dhe nashtinë

Do mar zjar do djeg shtëpinë

apo të kaçakëve trima.

Por ajo që ka më shumë rëndësi në këto logatje është fakti që imitohet të kënduarit në grup. Pra personi që këndon vetëm fillimisht imiton marrësin, pastaj hedhësin etj. gjer te imitimi i mbajtësve të isos. Dhe ju kujtoj që kjo bëhet vetëm nga një njeri. Duket si e pamundur, por ju siguroj që është zgjidhja më e bukur e popullit tonë për të luftuar vetminë e imponuar sipas rastit. Ta parafytyrosh veten në qendër të një grupi, aty ku je vetëm dhe jo vetëm ta parafytyrosh, por dhe ta vendosësh, ta imponosh veten në qendër të një grupi këngëtarësh, pikërisht aty ku s’ke as grup dhe as këngë, kjo është sa madhështore aq dhe shpëtimtare. Dhe ju kujtoj se vetmia është armiku më i madh i njeriut, individualiteti është armiku më i madh i humanizmit.

                        Po gjarpri ç’kërkon në këngë?

A e kini dëgjuar këngën e bukur “Moj nepërka pika pika’’ dhe a s’ju ka ardhur të hidheni menjëherë në mes të rrethit të valles dhe sidomos kur aty pranë kanë qenë ndonjë grup vajzash të bukura. Nuk ju vë faj. Kjo më ka ndodhur edhe mua. Po kur kini kënduar ndonjëherë këngën për Ali Pashën

Gjarpri që drodhe dhenë

Vure sedër dhe me mbrenë

a nuk kini rënë në mendime për mizoritë e trimëritë e këtij pashai mizor por gjithsesi të madhërishëm. Patjetër që kështu ka ndodhur. Po lëreni pashain në pashallëkun e tij të pavdekësisë dhe hajde tja marrim këngës

Moj vitoreja në gur

Tek rije lëshoje nur.

Ose po të doni këndojmë edhe këngën “Astrit me pika të kuqe” Mor po dale pak. Dhe nepërka dhe astriti dhe vitoreja në gur janë thjeshtë gjarpërinj. Ç’kërkojnë gjarpërinjtë në këngët tona polifonike?

Dhe aq më tepër pa asnjë lloj zbukurimi apo maskimi, por me emrin e tyre të identifikimit ose me emrin e përgjithshëm “Gjarpri që drodhe dhenë’’.

Sado e çuditshme që të duket, gjarpri, për të cilin populli nuk i ka kursyer epitetet e krahasimet (hasmi si gjarpri etj), fjalët e urta (rite gjarprin në dimër të të hajë në behar), pra ky zvarranik helmues paska një vend të nderuar në këngët e popullit.

Po si ka ardhur ky element artistik gjer në qiellin e këngës polifonike?

Le të dëgjojmë legjendat.

Në një vend te Kaonise ose të Haonisë, perëndia Diell goditi me rrufe demin(ose kaun) dhe nga plaga e tij filloi të rrjedhë gjak, i cili duke rënë në tokë çuditërisht u jepte jetë luleve, bimëve, pemëve dhe çdo gjëje te gjallë. Armiku i Diellit dërgoi gjarprin, i cili filloi të pijë gjakun e kaut pa e lënë atë të bjerë në tokë. Dhe atëherë pemët e lulet filluan të thahen. Dielli u zëmërua dhe u prek shumë dhe u mbyll të vajtonte në shpellën e tij qiellore. Nga lotët e shumtë që derdhi nuk po ngrohte dot tokën dhe atëherë toka u mbulua nga akulli. Gjarpri i trembur u fut nënë tokë dhe nuk e pinte më gjakun e kaut i cili vijoi të rrjedhë pak nga pak dhe pemët e bimët filluan ta pinë, por me kursim e në heshtje dimërore. Sidoqoftë gjatë kohës që gjarpri flinte ato krijuan rezervat e jetës aq sa të shpëtonin kur të zgjohej gjarpri.

Lexuesi e kupton vetë se kafshimi i gjarprit e ndërpret jetën dhe se mbjellja e pemëve të reja bëhet në dimër kur ‘’fle gjarpri’’.

Por le të shohim legjendën tjetër; Kadmi, që themeloi Tebën me shtatë porta, ku u plak së bashku me gruan e tij, Harmoninë, u nisën të shkojnë te djali i tyre Iliri për të kaluar pleqërinë. Perëndia, për t’i lehtësuar pleqërinë, e shndërroi në gjarpër me qëllim që gjysmën e vitit ta kalonte në gjumë nën tokë dhe vetëm gjysmën e vitit, atë më të bukurën kur çdo gjë lulëzonte e jeshilonte ta kalonte mbi dhe. Dhe kështu u bë.

Legjenda tjetër flet për kimerën, kafshën që i dha emrin Himarës. Ky përbindësh mitologjik në vend të bishtit kishte një gjarpër i cili nuk godiste por kafshonte. Ishte edhe ky një nga faktorët që e bënte atë të pamposhtshëm. Në qoftë se këtyre do tu shtojmë dhe legjendën e Bistricës ku përbindëshi që kishte marrë peng burimin e ujit ishte një gjarpër i stërmadh (fjala dragua është e kohëve të reja) atëherë shohim se gjarpri është i pranishëm në jetën pagane të shqiptarëve. Por ka edhe më.

Pirua i Epirit gjarprin e ka ngritur në një shkallë edhe më të lartë dhe pikërisht te stema e tij sekrete e cila kishte një fushë të gjelbër ku shfaqej një dorë e cila shtrëngonte katër gjarpërinj të kryqëzuar me njeri tjetrin, stemë e cila u trashëgua nga Mërkur Bua dhe brodhi sheshbetejave te Francës, Italisë e Gjermanisë, kudo ku ky  kont luftëtar, luftoi bashkë me trimat e tij.

Kur ai është kaq i pranishëm në jetë si të mos jetë i pranishëm dhe në këngë!

Ne s’kemi pse habitemi nga prania e tij, përkundrazi duhej të kërkonim shkaqet e mosqenies po të mos ishte. Është tjetër gjë roli dhe funksioni që i jepet aty.

Një gjë është e sigurt, prania e elementëve paganë në këngën tonë polifonike, është dëshmi identiteti e lashtësie sepse mitologjia ilire e kishte gjarprin simbol të saj sikundër popujt të tjerë kishin për simbole të tjera kafshë. Për çfarë arsye ilirët zgjodhën për simbol të tyre këtë element ne nuk jemi shumë kompetent për ta shpjeguar por theksojmë se kënga jonë polifonike dhe isoja e saj, përderisa mbart këtë element mitologjik të paraardhësve tanë ilirë, do të thotë se kënga është shumë e hershme dhe origjinale e krijuar nga një popull autokton në trojet ku ka lulëzuar mitologjia ilire.

Dikush do të thotë se dhe krishterimi ka legjendën e gjarprit që mashtroi Evën e Adamit. Kjo është e vërtetë por kjo legjendë është tejet e re për të hyrë në këngë dhe aq më tepër që në kujtesën e popullit vonë shumë vonë u konsolidua bashkë me legjendat e tjera kristiane. Kur erdhi ajo, tempujt e kujtesës së popullit qenë të zënë. Pastaj populli ynë nuk ka qenë kurrë kaq fetar sa t’u siguronte vend në panteonin e këngës legjendave të reja fetare kristiane apo islame qofshin ato.

Nuk mungojnë këngët ku gjarpri tregohet ashtu siç është, helmues, (shpesh në kohët e më vonshme populli e ka përdorur atë më kuptimin e të huajit që dëmton, pushtuesit) Kujtojmë këngën e Dhoqinës; Aty mu shfaq një stihi (gjarpër)… Më helmoi djemtë e mi...

Ose këngë vaji si te kënga;

Seç të nisa të ormisa,

Katerin o bij o bijë….

Aty qe gjarpri mënxuar,

Që tu hodh në kraharuar etj.

Por nuk mungojnë edhe krahasimet për trimat me astritin, gjarprin e pa trembur që s’nguron të sulmojë njeriun, duke ja veshur si epitet pikërisht emrin e tij, njeriut që i këndohet kënga. Bile të mos harrojmë se jo vetëm në këngë por dhe fëmijëve shpesh u është vënë emri Astrit, emër që s’ka nevojë për koment.

Populli krahas rrezikshmërisë të gjarprit s’ka harruar të konstatojë edhe elegancën e bukurinë psh. të nepërkave, të cilat ecin duke u përdredhur aq hijshëm dhe këtë bukuri dhe elegancë ta përdorë si epitet për vajzën që i pëlqen, duke e quajtur nepërkë pikërisht për shkathtësinë e zhdërvjelltësinë e saj. Por nuk përjashtojmë edhe faktin që të rënkojë nga helmi i refuzimit të dashurisë prej saj, ose i vonimit të saj në aprovim të dashurisë ose ardhje në takim. Gjithsesi ky krahasim është tejet i justifikuar. Bile mund të themi se ky krahasim ja shton së tepërmi bukurinë këngës. Ç’mund të jetë më e shkathët dhe me e frikshme për t’u kapur me dorë se sa një vajzë ‘’nepërkë’’, pavarësisht se sa e dëshiruar është kjo gjë?

Ç’më erdhe ashtu pa ndier

Nepërk’ e larme në fier

Një metaforë brilante që karakterizon natyrën femërore.

Ajo që na tërheq vëmendjen është roli i vitores, gjarprit të shtëpisë në këngë.

Vitorja s’është gjë tjetër veçse një gjarpër paqësor në shtëpi, që nuk kafshon e nuk bën dëm, por përkundrazi sjell fat e mbarësi. Bile dhe emri vitore vjen nga pëllumbi. A nuk i thërrasim pëllumbat me thirrjen vit, vit, vit? Për të kujtuar këtë natyrë paqësore të saj ajo thirret rëndom me emrin vitore. Duke qenë se sjell mbarësi e pasuri dhe është e bukur, atëherë pse të mos thërrasë poeti me këtë emër vajzën që dashuron? Ai dëshiron ta marrë atë nuse, të bëjë fëmijë e të ketë mbarësi në shtëpinë e tij. Poeti s’ka përtuar ta thërrasë vajzën që do edhe me emrin kunadhe, sorkadhe, pëllumbeshë etj, etj. Atëherë pse të bëjë përjashtim në këtë rast? Aq më tepër që të parët e tij i kanë lënë disa porosi për gjithë llojet e kafshëve.

Ndaj ai dhe ne këndojmë me kënaqësi këngën

Moj nepërka pika pika

Me tri gurë të godita

Të vrava më rëntë pika

S’të qëllova për të vrarë

Të qëllova për të ngarë.

Nejse, poeti kot bëhet merak se dhe asaj nepërkës së tij nuk i dhembi plaga, përkundrazi i pëlqeu ndaj po e patë, i thoni ta qëllojë prapë. Ose më mirë le t’i lerë fare gurët, por të niset e ta kapë vetë me dorë se nuk ikën. Dhe ca me pak që ta kafshoje.

Të heqim vallen e rëndë

Në shesh të kishës së Shën Kollit, me një hap të ngadaltë u ngrit një burrë rreth të gjashtëdhjetave, trupngjeshur e pak i kërrusur nga motet, thua se mbante mbi supe peshën e qiellit, veç halleve të tij të shumta. Kjo ditë e shënuar kishte mbledhur gjithë fshatin te i vetmi shesh, por djemtë si djem, i kishin sytë te mandilet, që feksin tutje e tëhu, vajzat po do shikonin e do rishikonin fustanet me pala shumë, burrat do dridhnin cigaret e rënda dhe vetëm nja dy pleq të tjerë e panë Kostë Gërdhuqin kur u ngre në shesh të valles e po nxirrte ngadalë nga xhepi një shami të rrudhosur, më shume se të palosur. E morën vesh që do hiqte vallen e rëndë të pleqve, vallen e kënduar, por nuk dinin në se do këndonte ato këngë të vjetra apo do kërrente ndonjë tjetër. Se nja dy herë ua kish punuar rengun, qenë ngritur për të kënduar këngë të vjetra, kur, ja, ai kish kërrier këngë të reja. Dhe duhej mbajtur mirë hapi me këto këngë, se s’janë si vallet e djemve e të vashave që mjafton të hidhesh hop e hop dhe je në rregull. Janë të rënda këto vallet e pleqve dhe nuk mund t’i heqë kushdo e kurdo. Zëre se heq valle duke mbajtur në shpinë nja njëqind okë peshë. Dhe s’duhet të të dridhet këmba e s’duhet të të shkasë zëri. Ndaj duhet menduar mirë kur ngrihesh në këto valle. Dhe duhet të mendosh dhe këngën, që do këndohet, se jo çdo këngë këndohet në këto valle. Dhe duhet ta dish mirë këngën që të ujdisësh dhe hapin me të, në daç kur e hedh para e në daç kur e tërheq prapa, se të qeshin pastaj, mirë djemtë, por kur zënë e qeshin ato “cukulidha vashastë”, atëherë të vjen të pëlcasësh.

      Ua punoi një herë Kosta kështu me atë këngën e flamurit, atë de që thotë ;

Flamur të mbuloi zia

O flamur more

Për flamur more

Që kur erdhi Italia

Të vu sëpatat e tija

Me gjak do t’i heqë rinia

Kënga qe e mirë po desh u qorollepsën pleqtë e u ngatërruan hapat, se kish një dreq marifeti kjo valle e kënduar me këtë këngë që vetëm te vargu i tretë u shtrua hapi tamam. Ndaj mendonin pleqtë ç’të bënin, të ngriheshin a të prisnin. Por ama që ta linin vetëm, as që bëhej fjalë.

Ndaj, ashtu ngadalë, ngadalë u ngrenë dhe ja ku u krijua grupi i pleqve që u zunë dorë për dorë duke ndaluar kështu dhe erën që të frynte. Kaq qetësi u bë në shesh. Kosta ngriti dorën ku mbante shaminë, e tundi nja dy tri herë, duke tundur dhe trupin, ashtu pak të kërrusur dhe me një zë të qetë, ja nisi;

O Qemal, dhe o Qemal, o Qemal kur të përzunë, O Qemal kur të përzunë

Se doj të të  zij Turqia, o

Se doj të o se doj të, o se doj të të zij Turqia, o ho o

Kënga qe e padëgjuar. Edhe këtë herë Kosta ua bëri me dhjavoli pleqve, por ja që u pëlqeu kënga dhe e harruan fare dhjavolinë e Kostës por ngritën veshët për të dëgjuar më mirë fjalët e këngës, ndërsa shtronin hapin në valle. Nejse, për qejf këndojmë dhe heqim valle, ndaj përplase me inat këmbën në tokë dhe tunde shaminë me qejf që ta dëgjojnë dhe ata atje lart dhe këta këtu poshtë, të vdekurit dhe të pavdekshmit, që pleqtë e Pilurit heqin vallen e rëndë, me këngën që kërren Kostë Gërdhuqi për Ismail Qemalin e që thotë ;

Hop dhe hop e pak të zunë

Erdhi të mori gjemia

Brëna ndë Paris të shpunë

Atje te qe kadimia

Seç u ngre krajli më gjunjë

Mbretëresha dhe e bija

Cili je ti more burrë

Që na vjen nga Shqipëria

A dale pak, dale. Kjo po qenka këngë. Këngë dhe ç’këngë se! Me demek, Krajli u ngre më gjunjë, me demek sa lëvizi një çikë të trashat nga froni, apo si i thonë, kadimia, thua se kish ardhur një hiç burrë te ai dhe jo Ismail Qemali me derte. Ndaj e pjet cili je ti? Ashtu ë, ja se ta thotë Kosta tani se cili është ai, po dëgjoje mirë e vure vëth në vesh;

Unë jam o unë jam, ohoo,

unë jam Smail Qemali, ooo

Unë jam Smail Qemali,

Prapa më vjen historia, ohoo

Pa e kuptuar pleqtë kishin hedhur duart në supe të njëri tjetrit, thua se ata, ashtu sup më sup, qenë Ismail Qemali vetë dhe s’futej dot në mes të tyre asnjë. Thua se historia do vinte dhe pas tyre e jo vetëm pas Ismail Qemalit. Pleqtë qenë të humbur pas këngës dhe s’kishin nge të shikonin që, të tërë fshatarët qenë ngritur në këmbë rreth grupit të tyre, bile e kishin ngushtuar sheshin e kishës aq sa duhej për të hedhur vallen grupi i pleqve. Thua se veç atij vendi asnjë tjetër s’kishte vlerë të shihej. Por pleqtë s’kishin nge të shikonin këto. Kosta tundi dhe njëherë shaminë e vazhdoi;

Ju lutem vini një vulë

Të më njihetë kufia

Të shtatë vulat ti japë

Po do mos doje Turqia

Do dojë se s’është punë

Ësht’ e jona Shqipëria

Sazan e Karaburunë

Janë vatanet e mia

Vallja mbaroi dhe pleqtë filluan të fshinin ballin e gushën e djersitur, se qe e rëndë kjo valle, vërtet qe e rëndë. Në shesh kishte rënë heshtja, kishte një farë hutimi si para një mrekullie nga ato që bëjnë të shenjtët. Dikujt i dridhej buza dhe ndonjë grua ktheu dhe kokën që të fshinte fshehurazi ca lot. Se qenë vrarë djemtë e burrat e tyre për ata kufij që duhej të njiheshin, që atëherë që u vu kufiri e gjer pas luftës së madhe. Dhe ja tani erdhi puna dhe erdhi koha që t’i heqin në vallen e rëndë të kënduar të pleqve. Dhe ja duket sikur është aty te sheshi i kishës ku hiqet vallja, Ismail Qemali, tek i sokëllin Krajlit për kufijtë e vendit. Dhe eja e ri i qetë pastaj, pas gjithë atij emocioni që krijonte arti i asaj valleje. Po dhe ki Kosta, ku i gjen ato llafe dhe si i qëndis ashtu xhanëm. Dhe sidomos për Ismail Qemalin i qan fare këngët, ta ketë takuar gjëkundi? Si i tha te ajo kënga tjetër që hoqi valle te rrapi;

O shokë më mori malli

Ç’u bë Ismail Qemali

Ndë Paris brëna te Krajli

Thotë vëndin pse ma ndani

Përse ma zapton junani.

Një gjë nuk e marrë vesh. Kosta asnjëherë s’qe takuar me Ismail Qemalin. Ku Kosta i Pilurit me dhen e dhi të pakta e ku Ismail Qemali i Vlorajve me mënd e halle shumë. Po këngët e ngritura nga Kosta për të, vetëm me valle të rënda pleqsh mund të këndohen. Cila vajzë e cili djalë mund të këndonte këngën tjetër të Kostës për Ismail Qemalin që thotë;

Vate more shokë vate

Smail Qemali me sharte

Në Paris shkoi, në pallate

Edhe po kërkon hesape

Hesapet e Shqipërisë

Për kombin e Arbërisë.

Vetëm katër klasë shkollë kishte bërë në Korfuz, Kostë Gërdhuqi dhe nuk vazhdoi dot më tej se e morën dhe e futën në burg, ashtu fëmijë, se qëlloi me grusht një djalë afendikoi që e shau. Ama dhe nga burgu u arratis me shoke të tjerë dhe me një varkë, varkë i thënçin, se në fakt qe një magje nga ato që lajnë rroba, pra me atë mori detin dhe doli në Sarandë dhe prej andej në Pilur. Por kjo nuk e pengoi të dallonte se çfarë ishte realisht kombi i Arbrit dhe të ngrinte këngë për të dhe për figurat e tij. Mund të jetë nga të paktit rapsodë që ngriti këngë, të cilat këndohen vetëm me vallen e rëndë të burrave. Interesant është fakti që vetën nga ky rapsod na kanë ardhur gjer më sot disa këngë për Ismail Qemalin të cilat hiqen me vallen e rëndë, dhe siç tregojnë më të vjetrit, pothuaj në çdo festë që bëhej në Pilur ose në Himarë, Kostë Gërdhuqi do ngrihej të hiqte një valle dhe kryesisht do e hiqte me një këngë për Ismail Qemalin. Një gjë dihet me siguri, heroi kryesor i këngëve të Kostë Gërdhuqit, por edhe i shumë rapsodëve të tjerë është padyshim Ismail Qemali dhe akti i tij i shpalljes së pavarësisë. Po të grumbullohen këngët e ngritura nga populli për këtë figurë, mbushen vëllime të tëra. Dhe ajo që ka më shumë rëndësi është fakti se populli e trajton me shumë respekt e dashuri këtë figurë, aq sa të thuash e trajton si të shenjtë. Dhe kjo e ka shpjegimin e saj. Akti i shpalljes së pavarësisë të Shqipërisë në nëntor 1912 ishte edhe shprehja sublime e ëndrrave dhe dëshirave të patriotëve tanë.

Pas një dhune pesëshekullore, pas përplasjes me lloj-lloj nëpunësish arrogantë, spahinjsh e bejlerësh e ca më tepër me pashallarët fodullë edhe kur qenë me gjak shqiptari, para popullit u shfaq një burrë shteti krejt ndryshe, plot urtësi e që rrezatonte mirësi e dashuri që nga pamja e gjer te fjala, pa përjashtuar veprën e tij. Dhe kjo s’qe e pakët për popullin e sakatosur e të stërlodhur shqiptar. Atij i qëndroi më së miri aureola e një Plaku zemërmirë, të urtë dhe atdhetar i madh.

Ndoshta me hiperbolizimin e kësaj figure populli do tu tregojë gjithfarë burrave të shtetit se si duhet të jenë që të fitojnë përjetësisht dashurinë e kombit.

Por Kosta ka qenë një gurrë e pashtershme, ja ku u ngre prapë, do ketë ndonjë këngë të re, se pleqtë janë mprehur mirë tërë sy e veshë dhe Kosta ja mori;

Vate mo, vate mo, vate more shokë vate,

oho o Vate more shokë vate

Ç’u përgjunj palla xhelate

Feste kuqi me mustaqe

Tabori në tabje mbetë

Sos humbi për pakë vjet

Po humbi për tërë jetë.

Nuk habitemi që Kostë Gërdhuqi ngre të tilla këngë patriotike, aq më tepër kur e kemi dëgjuar në shesh të Himarës të heqë vallen e rëndë me këngën;

Himar’e zeza Himarë

vajmedet e zeza Çikë

Përmbi male radhë radhë

Pesëqint vjet të Turqisë

Edhe malet kanë qarrë

Gjithë jetën seqëndisë

Me kordh’  e me jataganë

Të zgjuar e të skolisë.

Por kjo këngë nuk do ta pengonte që më 1912 të përshëndeste ngritjen e flamurit dhe të s’fidonte ca “parësi’’, që me prapësi të tyre se donin pavarësinë, ndaj dhe prapë në shesh të Himarës këndoi;

O flamur i kuq me lule

Derë më derë ç’u ngule

Parësinë e sëmure

Parësin’ e vilajetit.

Tekste këngësh shumë të shkurtra, por që s’mund t’u shtosh asgjë më tepër pa i denatyruar. Këto janë tekstet e Kostë Gërdhuqit për vallet e rënda. Dhe s’mund të bënte tekste të tjera shoku dhe miku i Nase Benit, Nase Labit e Halim Xhelos, të cilët mbi të gjitha kishin vlerësuar besnikërinë e tij nëpër situata të rënda.

Këngë të tilla i krijojnë vetëm karaktere të forta, ato karaktere, që janë kalitur nëpër betejat e jetës. Dhe jeta s’e ka kursyer fare këtë rapsod, por diti t’i qëndrojë përballë jetës edhe kur e bija, për të mos rënë në dorë të italianëve gjatë luftës italo-greke, bashkë më dy fëmijët e saj ngriu në dëborë në mal të Pilurit. Edhe për këtë kohë këndoi ;

Shokë do ju them nja di

Do ta bëj si histori

Për ca djem nga Piluri

Shkuan në Jugosllavi

Dhe ati mbenë nja di

I treti diq në shtëpi/

Çaçe Çipa s’kish njeri

Nastas Bala djal i ri.

Do t’i mbetej si një cen fakti që reforma do t’i merrte 300 dhen, dhe askush s’do t’ia përmendte meritën e këngëve të tija patriotike dhe atdhetare, të cilat këndoheshin kudo ku hiqej vallja e rëndë e burrave. Por përgjithësisht ky ishte fati i shumicës së rapsodëve. Por ajo që duam të theksojmë është fakti se gjer më 1971, vitin që vdiq tepër i moshuar, as koha dhe askush nuk i “retushoi” dot këngët e tij. Askush nuk mund t’u heqë atyre ndonjë varg a ndonjë fjalë. Ato këndohen ashtu, vetëm me vallen e rëndë të burrave.

Ç’përfaqëson vallja e rëndë e burrave. Kjo rëndom quhet vallja e rëndë. Ndoshta nga që hiqet ngadalë, pa të hedhura e të spërdredhura. Ndoshta nga që pjesëtarët e grupit, pavarësisht nga mosha, por gjithsesi në mosha të shkuara, e mbajnë trupin pak të përkulur dhe e hedhin hapin me qetësi, me ngadalësi. Quhet dhe valle treshe, jo se hiqet nga tre veta, por se zakonisht hiqet duke hedhur dy hapa para dhe një hap prapa, sikur duan të ripozicionohen në jetë, sikur duan të marrin fuqi për t’u hedhur diku. Por në fakt asgjëkund nuk hidhen. Hedhin vetëm hapin para dhe këndojnë këngën me kokë pak të ulur. Prijësi dhe mbyllësi i vargut të valltarëve tundin një shami si një përshëndetje, si një sinjal, si një flamur. Në disa raste quhet edhe valle dyshe, sepse krijohen dy reshta me nga shtatë veta të cilët në fillim ecin në të njëjtin drejtim dhe më pas ecin në drejtime të kundërta, si duke u kryqëzuar. Zakonisht vallja fillon duke u kapur dorë për dorë në formë vargu dhe kur vallja dhe kënga arrin kulmin, atëherë ata bashkohen sup më sup, dhe po të jenë valltarë të mirë, e me përvojë, lëvizja e mëtejshme të krijon përshtypjen e lëvizjes së një blloku trupash të bashkuar të tërë në një. Dhe zakonisht kështu përfundon vallja.

Por kjo valle kërkon edhe një tekst kënge të rëndë, epik sepse me këto valle nuk mund të këndohet çdo lloj kënge. Ndryshe s’mund të themi që kemi të bëjmë me valle të rëndë. Këngët e dashurisë, pra këngët lirike, humoristike etj, këndohen bukur në vallet e grave e të vajzave, bile dhe në vallet e djemve, por vallja e rëndë, kërkon një tekst të “rëndë’’ si ato të cituara më sipër. Bile këto tekste kanë veçorinë, se nuk këndohen kollaj si këngë polifonike, ato kanë lindur për t’u kënduar në valle. Këto këngë janë si “djali i vetëm’’, sado i varfër të jesh, nuk e jep për ta birësuar as te yt vëlla edhe në qoftë pa fëmijë fare, le më te të tjerët. Por dhe në këto valle bëhen përjashtime. Mund të këndohet një këngë vaji, si psh, kur Kozma Mërkuri këndoi në dasmën e djalit për të shoqen e vdekur me fjalët;

Ngreu moj Vitë nga varri

Se sot të martonët djali.

në të cilën derdhi artistikisht një brengë të madhe, sa që mallëngjeu deri në përlotje pjesëmarrësit në atë dasmë.

Fakti që tekste të tilla elegjiake janë të pranueshme, fakti që kjo valle hiqet (me këtë fjalë nënkuptohet kërcehet, vallëzohet) si duke u “lëkundur’’ valltari, na shtyn të mendojmë për vjetërsinë e kësaj valleje, për lashtësinë e kësaj valleje, si dhe për origjinën e saj nga vajtimet.

Diku kemi thënë që në Himarë vajtimi me ligje i burrave është gjë e zakonshme sot dhe se vjen nga lashtësia e hershme. Por duhet të theksojmë se vajtimi me ligje bëhet duke u tundur trupi i vajtores ose vajtuesit para e mbrapa ose majtas e djathtas. Gjithsesi duke ligjëruar për të vdekurin, mbi të ose në odën ku bëhet ksodhi, apo ku janë mbledhur burrat (dhe këtu s’ka kurrfarë turpi, pasi është tepër e zakonshme) lëkundet trupi me një ritëm gati të rregullt. Kjo na ka shtyrë të mendojmë se vallja e rëndë nuk është gjë tjetër veçse një rit i rëndë, ose më saktë e ardhur dhe e përpunuar në shekuj nga ritet mortore. Edhe fakti i bashkimit sup më sup i valltarëve s’është gjë tjetër veçse mbajtja që i bëjnë të afërmit prindit të të vdekurit, për gjëmën që e gjeti. Dhe burri mbahet me sup dhe në supe, ndryshe nga gratë që mbahen për krahu. Në këtë kontekst ky bashkim interpretohet dhe si bashkim i energjive te familjes, fisit, për të kompensuar humbjen.

Etnografi i shquar Rrok Zojzi në ekspeditat e tij në veri dhe jug të Shqipërisë, ka vërejtur me kujdes ceremonialin mortor. Për zonën e Veriut ai shkruan : . . . burrat qëndrojnë në këmbë gjysmë hapi, vendosin duart në ije me bërrylat hapur anash dhe presin urdhrin e veprimit prej prijësit të gjëmës. Jepet urdhri fillon lëvizja duke u përdredhur djathtas e majtas, duke u përkulur mbi shalë dhe duke u ngritur, duke e shkelur për tokë njërën këmbë e herë këmbën tjetër dhe shpërthejnë të gjithë me sa fuqi kanë ho. . u. . . u Përnjëherë të gjithë i ngrenë kokat lart dhe presin derisa të pushojë jehona. . . . . . përfundojnë përnjëherë, të gjithë marrin qëndrim të drejt me kokën lart. . . . Kur janë dy ose më shumë reshta nuk bëjnë thirrje përnjëherë por veç e veç. Një akord zërash, një disharmoni tingujsh që të mahnitë. ”

Dhe më poshtë studiuesi Zojzi vazhdon : “Pas thirrjes së zakonshme Houuuu. . . ulen me gjunjë në dhe duke vazhduar thirrjen ulen për tokë. . . . ”

Këtë e thekson edhe etnografi Anton Bersiha i cili shton “ ky gjest i fundit përkëdhelja e tokës jep përshtypjen që ta ketë në mbrojtje shokun e tyre”.

Etnografi Zojzi sqaron se ky fenomen nuk është i njohur vetëm në pjesën veriore të shqiptarëve, por edhe në jug, “në Kurvelesh, bregdet, në Vlorë ku burrat e bënin gjëmën me vaje apo ligje sikundër edhe shqiptarët e Greqisë”.

A nuk janë figurat koreografike të këtij spektakli, si përplasja e këmbës mbi tokë, ulja në tokë madje jo vetëm e duarve por edhe e shpatullave etj. krejt të ngjashme me vallen e burrave në Labëri dhe atë çame? A nuk është kërcyer vallja e burrave në Labëri në dy rreshta? A nuk janë krejt të përafërta pasthirrmat hou. . . me pasthirrmat në vallen labe, Pa pa pa pa. . . . ?

Sqarojmë se jo çdo vdekje përbën gjëmë, quhet gjëmë dhe qahet me ligje si gjëmë. Vajtohet vdekja e pleqve si humbje përvoje jetësore, por kjo s’përbën gjëmë. Gjëmë përbën vdekja e ndonjë të riu në mënyrë të papritur, si psh, aksidentalisht dhe jo kur dihej se do vdiste, pasi kishte vite që lëngonte nga sëmundje e pashërueshme. Gjëmë përbën vdekja e kryefamiljarit në moshë të re, vdekja e nënës në një moshë të re dhe që i lë fëmijët të vegjël jetimë. Nga vdekje të tilla i zoti i shtëpisë e humb toruan, s’mba dot drejtimin dhe duhet afria e miqve, shokëve, vëllezërve. Janë këta, që i afrohen sup më sup, por duke qenë se dhimbjen më të madhe e ka i zoti i shtëpisë, prindi, është ai, që vajton, është ai që ligjëron vaje, të tjerët, edhe ata me peshën e dhimbjes në shpirt, por gjithsesi më të lehtë se i pari, rënkojnë duke u bërë kështu pjesëtarët e atij, që në art quhet grupi i valltarëve.

Të goditurit e tokës me këmbë dhe bile shumë fort është një rit shumë i hershëm i ceremonive mortore, sikundër kemi vërtetuar nga hulumtimet tona në zonën e bregdetit. Edhe sot nëpër gjëma, kur shkojnë në varreza ditën e varrimit, në të tretat, në të nëntat, të dielave etj, të afërmit goditin me grushte dheun e vareve, si duke i thënë “Ç’i bën të dashurit tonë të vdekur, pse e mundon” etj, ndryshe nga ditët e mëvonshme kur përkëdhelet dheu si për ta marrë me të mirë që të kujdeset për të dashurin që ka brenda. Por ka raste kur këto bëhen me dorë dhe ka të bëjë me disa valle të tjera, dhe këto të rënda ku valltari ulet dhe godet me dorë dheun.

Mendojmë se goditja me këmbë e dheut ka të bëjë me konceptin pagan të botës së poshtme, do të thotë se godet atë botë dhe zotin e asaj bote, që i mori te dashurin, djalin, babain, nënën, motrën etj. Por s’përjashtohet mundësia që të jetë një trokitje në portën e asaj bote, që të zgjojë të fjeturit e saj dhe të dalin e të presin atë që po vjen, dhe ta mbanë mirë, të kujdesen për të. . . .

Kemi mendimin se ka lindur pikërisht kjo valle e rëndë në fillim dhe më pas, prej saj kanë lindur valle të tjera duke u interpretuar dhe ekzekutuar prej grave e vajzave e duke u emërtuar valle e vajzave, valle grash apo valle e përzier (gra – burra), por ama burimi është vetëm vallja e rëndë e burrave e kënduar ose jo. Është normale që shekuj më vonë prej saj të lindnin valle të tjera me strukturë koreografike më të shpejta, më të zhdërvjellëta, përshtat tematikës që këndohej dhe plastikës që zotëronte korifeu që hiqte vallen.

Fakti që kjo valle nuk u zhduk, nuk u harrua, tregon për forcën dhe vitalitetin e saj. Ajo është si të thuash, mbretëresha në “zgjoin e valleve”, e cila lind e zhvillon familje të tëra vallesh e valltarësh, duke mbetur e përjetshme, sikundër ka mbetur tek ne vallja e rëndë e burrave, falë talentit të madh të përfaqësuesve të këtij populli, që e sollën deri sot tek ne si një xhevahir të rrallë në gjerdanin e artë të kulturës popullore. Sa më shumë dekada kalojnë, aq më shumë i ritet vlera kësaj mbretëreshe. A s’e shihni sa pak veta e heqin këtë lloj valleje sot?

Kjo është një lloj valleje që më shumë se sa mësohet, jetohet. Vallja, sikundër edhe vetë kënga, bile edhe më solemne se ajo, është e shenjtë.

 Unë vallen nuk e lë.

Pas botimit te Gazeta Vlora të shkrimit “Madheria e saj – Kënga” një miku im B C, në mbështetje të asaj që shkruaja më tregoi një histori për gjyshen e tij të cilën po jua tregoj juve.

Kur qe e re, nuse e porsa martuar, i shoqi qëlloi me dhen lart në male dhe u kthye, ose më mirë u vodh nga kopeja, ditën e Pashkës së Madhe. Erdhi me një frymë i ziu nga mali dhe e gjen të shoqen tek hiqte vallen në shesh të kishës. E pa dhe ja bëri hop zemra në gjoks, ndaj dhe doli në një vend që ta shih mirë e shoqja, nuse e re që fekste ne krye të valles. Po dhe nusja e pa apo e ndjeu, pa ju bë fytyra paparunë e kuqe, pa ju ndezën sytë e buza i vajti vesh më vesh, e këmba si shkelte në tokë fare tek hiqte vallen. Ama fluturonte në valle si ajo vetë e s’ka të dytë. Mbase për atë është ngritur ajo kënga që thotë:

Doli bejka nga katundi

Tre sahat vallen e tundi

Po i varfëri çoban, që kish tre muaj vetëm në male, akoma do priste dhe tre sahat, që i dukeshin si tre vjet! Ndaj jip e mirr me isharete, shenja e sinjale, që vetëm ai dhe e shoqja – nuse e re i kuptonin. Jep e merr orëziu e vu i venin djersët ca nga lodhja e ca nga padurimi. Ama dhe nusja e tij si kanarinë këndonte e si sorkadhe e hiqte vallen e sytë s’ia ndante të shoqit. Ç’t’i bëje kësaj pune! Ky urrë e ndezur këtej, ajo prush i përvëluar andej.

Pa ç’pa e shkreta nuse s’duroi dot që i shoqi t’i tretej në djersë, po edhe turpin s’mund ta hante me bukë, që të linte në mes këngën e vallen, ndaj duke përfituar nga fakti, që ajo jo vetëm hiqte vallen, por ja merrte dhe këngës, në një moment ndryshoi pak tekstin e këngës dhe duke ju drejtuar të shoqit këndoi:

O burrë të keqenë

Duro dhe pak për “atë”

Se unë vallenë s’e lë.

Nejse, shoqet vetëm atëherë e vunë re të shoqin e saj dhe e shpejtuan ritmin e këngës dhe të valles për ta mbaruar një çikë më shpejt Burrat qeshën e plakat çorrën faqet.

Por ajo që duam të theksojmë ne është fakti se paprekshmëria e këngës është jo vetëm kur këndohet nga grupi i burrave apo vetëm nga burrat, por edhe kur kënga i printe valles, qoftë kjo valle e rëndë burrash qoftë kjo valle e lehtë vajzash e grash.

Askush nuk mund ta ndalte vallen e këngën. Bile as vetë vdekja s’mund ta ndalonte. Historitë që tregohen se në një dhomë dergjej i porsa vdekuri dhe në dhomën tjetër këndohej për nusen që jepej apo merrej, nuk janë legjenda fisesh të egra, por janë realitete te jetuara në trevat e polifonisë. Vdekja respektohej si asnjë tjetër në viset tona, por kënga respektohej shumë më tepër, sepse kënga ishte jeta, ishte e ardhmja, vazhdimësia. Aq i fuqishëm ishte ky respekt për këngën, aq solemn dhe i padiskutueshëm, sa që respektohej edhe nga vetë vdekja. Kam pasur rastin të dëgjoj nga të moshuar, se kohë më parë, në një dasmë, ishte ndezur atmosfera nga kënga aq shumë sa që të dy palët, vendasit dhe krushqit, ndjeheshin tejet të lumturuar nga miqësia e lidhur, miqësi e cila më vonë do të kthehej në gjak se do të lindnin fëmijët nga çifti i ri. Në pragun e ndarjes, dikush sjell një mandat tek i zoti i shtëpisë - i ishte vrarë djali. E ëma gati ja dha ulërimës, i shoqi nxitoj ti mbyllte gojën me dorë dhe e paralajmëroi se po e zbërtheu do ta dërgonte përgjithmonë te i ati. Mbaroi dasma me krisma e këngë dhe krushqit u nisën me nusen në kalin e bardhë përcjellë me këngën:

  

Më rite baba më rite,

Erdhi koha dhe më shite. . .

Një dramë e dhimbshme e një katërmbëdhjetë, pesëmbëdhjetëvjeçareje në çastin e martesës, e shkëmbyer për një sasi të hollash apo për një numër të konsiderueshëm bagëtish. Kjo na dëshmon se shitja e vajzave ka qenë një traditë jo vetëm në malësi, por herët, ka qenë edhe në jug. Me kalimin e kohës, në jug, tonët dramatike të këngës janë zbutur dhe në kontekstin e gjithë ceremonialit të dasmës ajo ka tingëlluar me tonët që e kanë karakterizuar këtë ceremonial.

Rrugës krushqit përballen me një grup burrash që mbartnin në një barelë të improvizuar me drurë, një të vrarë. Kur mësojnë identitetin e tij krushqit, të cilët përjetuan një kontrast të fuqishëm emocional nga tragjedia e ndodhur, kthehen për të sjellë nusen të qajë të vëllain, si dhe për të marrë pjesë në hidhërimin e mikut.

Përmes këtij detaji donim ta theksonim solemnitetin që ka kënga, autoritetin e padiskutueshëm të saj, si dhe karakteret e fuqishme të atyre që e mbartin atë Këngë. Ende s’jemi në gjendje të shpjegojmë përse kjo krijimtari shpirtërore ka fituar këtë hierarki kaq të lartë duke qëndruar në krye të jetës së shqiptarit? Ç’faktorë social, historik, etnografik apo etnokulturor e kanë çuar këngën në krye të të tëra ceremonialeve të jetë së përditshme të shqiptarit? A nuk theksuam më lart se edhe të vdekurin e përcjellin me këngë, me poezi, pra me krijimtari artistike?

Të njëjtën ngarkesë emocionale brenda polifonisë kanë edhe vallet e kënduara, të cilat sot po harrohen krejtësisht, po harrohet ai thesar artistik që mbart tre zhanre artistike: këngën- vallen-interpretimin skenik.

Por na duhet të pranojmë se shumë kryevepra të polifonisë e kanë burimin te vallet e kënduara nga burrat dhe gratë. Dhe te këto valle e këngë ushtrohen po ato ligje të këngës si dhe te grupet polifonike, bile këtu edhe ca më tepër sepse valles së kënduar s’mund t’i afrohesh. Detyrimisht do të qëndrosh pak larg rrethit të valles, larg “sinoreve“ të saj, i heshtur, si para një altari të shenjtë. E kush mund të ndalte grupin e valltarëve kur këndonte p. sh. këngën;

Jemi zot të këtij vatani.

Të duket sikur lëvizin malet të shoqëruara nga vetëtimat e bubullimat e jo valltarë që këndojnë. Çdo gjë mund ta mendosh në ato çaste, por kurrsesi s’mund të mendosh ta ndalosh këngën apo vallen. Të duket se do të zënë malet përsipër po nuk u mënjanove në kohë.

Në qoftë se ndonjëri do të dijë si u bë puna e bariut, ju themi se vetëm pasi mbaroi vallja, që hiqte e shoqja, të dy u “vodhën’’ nga sheshi i kishës, (s’i panë a bënë sikur s’i panë, këtë se dimë mirë) dhe u nisën drejt shtëpisë së çobanit.

E vërteta është se nuk arritën dot te shtëpia, se aty tek ajo driza e madhe dikush nga ata u rrëzua, a ndrydhi këmbën a kushedi ç’pati, dhe nja dy orë ndenjën aty të fshehur nga sytë e fshatit. Vetëkuptohet, të shëronin këmbën e ndrydhur, a të pleksnin këmbët e zgjidhura. Nejse, ne kemi punë me këngët e jo me këmbët.

 Hymn për iso-n

Kur më 25 Nëntor 2005, Iso-Polifonia kaloi nën mbrojtjen e UNESCO-s, si një nga pasuritë e rralla të trashëgimisë kulturore botërore, pakkush e vlerësoi këtë si një nderim që i bëhej kulturës sonë popullore dhe ca më pak disa të tjerë u ndërgjegjësuan për punën e madhe që është bërë për t’ia arritur kësaj dite.

Që iso-polifonia ishte dhe mbetet një kryevepër e kulturës shpirtërore, këtë më së miri e dimë vetë ne shqiptarët që e kultivojmë atë, por e rëndësishme është që të tillë tani e vlerëson edhe bota e qytetëruar nëpërmjet organizmave të saj ndërkombëtar, të cilën e klasifikon ndër kryeveprat e njerëzimit dhe e merr nën mbrojtje nga dëmtimi, që në këtë rast është harresa.

Është normale që kur dikush të bëjë portretin etnik, historik dhe moral të shqiptarit, përkrah dobësive - sikundër edhe te popuj të tjerë – do të evidentojë edhe vlerat e qytetërimit të lashtë të Butrintit, të Gjirokastrës, të Beratit dhe përveç tërë atyre vlerave arkitektonike, etnografike, folklorike të papërsëritshme, që vërtetojnë për një pasuri të madhe shpirtërore të popullit tonë, befasohen me një forme muzikore shumë të hershme, shumë të larmishme dhe shumë të veçantë iso-polifoninë. Kjo do të thotë që në një sipërfaqe më pak se 10 mijë kilometër katrore, Shqipëria i jep njerëzimit jo pak, por katër kryevepra që shpallen pasuri botërore. Nuk gjej dot një shembull tjetër identik në gjeografinë e botës. Dhe kjo dendësi e pasurive kulturore botërore në këtë territor shqiptar, fare të vogël, na jep të drejtën e një krenarie të ligjshme.

Duke menduar se të gjitha këto kryevepra, që i bëjnë vetëm kryeartistët, nuk kanë lindur nga hiçi, por janë fryt i krijimtarisë së një populli të lashtë dhe të talentuar, para botës së qytetëruar plotësohet më së miri portreti i popullit tim, i bukur e plot kulturë. Atëherë dikush do të rishikojë mendimet e veta për këtë portret.

Mirëpo efektet e revolucionit industrial dhe zhvillimet demografike në Evropë e më tej, në shekujt e mëparshëm, nuk mund të mos sillnin një qëndrim të ri ndaj kulturës popullore, braktisjes së saj. Me të tilla efekte negative erdhi edhe tek ne ndryshimi në strukturën social-politike pas viteve 90, dhe nuk kish si të mos vinte e tillë. Braktisja e fshatit, (vatra ku rruhej më shumë tradita e hershme kulturore, ambienti ku ndizeshin dhe transmetoheshin këngët popullore), prishja e raportit traditë kombëtare – muzikë e huaj etj, solli si pasojë largimin nga tradita, bëri që të harrohet e të braktiset kënga dhe vallja popullore, të prishet struktura mbartëse e tingëlluese e iso-s.

A nuk e kini vënë re se shumë nga ne, ndonëse me origjinë labe, nuk dimë të këndojmë labçe, nuk dimë të mbajmë iso? Kjo do të thotë se nuk jemi të aftë artistikisht të mbartim dhe përcjellim traditën tonë kulturore, identitetin tonë. Ndërkohë që aplikojmë e zhvillojmë lloj-lloj shkollash e teknikash muzikore moderne. Të rinjtë në shkollat tona, kanë një ndjenjë “turpi” të këndojnë labçe, të këndojnë traditën muzikore që e ka rrënjën qysh në fëmijërinë e njerëzimit, se mos bashkënxënësit i quajnë “të prapambetur”, “katundarë”, të “dalë jashtë mode” etj, etj, epitete, të cilat largojnë dëshirën për të kënduar labçe, për të mbajtur iso.

Pikërisht kësaj braktisjeje, kësaj harrese i bën apel vendimi organizatës ndërkombëtare për mbrojtjen e vlerave kulturore të njerëzimit, i 25 Nëntorit 2005, duke evidentuar vlerën e pa përsëritshme të saj, për lashtësinë, origjinalitetin dhe strukturën muzikore duke konfirmuar se iso-polifonia ka mbetur po aq moderne, po aq e bukur në transmetimin e emocioneve dhe vlerave estetike tek dëgjuesit, sa edhe format e tjera muzikore e në mos më tepër. Është njësoj si të marrësh nën mbrojtje e t’i ruash nga prishja shtëpitë karakteristike të Beratit e Gjirokastrës, apo rrënojat e Butrintit. Është e thjeshtë që ato të prishen e në vend të tyre të ngrihen gradaciela, por bota gradaciela ka në çdo qoshe të saj ndërsa Butrint, Berat, Gjirokastër e Iso-Polifoni, në formën strukturore krejt origjinale, ka vetëm në Shqipëri. Paraardhësit tanë, që kanë ngritur këto kryevepra kanë lënë pas trashëgimtarë që s’e kanë të vështirë të ngremë gradaçiela në të tjera vende, se kemi të vështirë të ngremë lloj-lloj shkollash e teknikash muzikore, por këtu shtrohet problemi që të ruajmë dhe të përcjellim në brezat e ardhshëm, sikundër i përcollën brezat e mëparshëm, përmes transmetimit gojor, tek ne këto tradita kulturore të krijuar në shekuj nga breza të tërë njerëzorë, traditë, që se ka kush tjetër. Të tjera dhe të reja, bile super moderne le të ngremë kudo e kurdo e nga kushdo.

Më që e kishim fjalën tek Isoja, dhe ajo përfaqëson masën, kolektivitetin, në kuptimin figurativ popullin, na duhet të themi se në këngën popullore Ajo është e madhërishme, është e tërëfuqishme. Isoja nuk njeh autoritet që të mund ta ndërpresë. Po nisi isoja, sado i madh dhe autoritar të jetë ai që vjen, është i detyruar të presë sa të mbarojë iso-ja, pavarësisht se ata që e mbanë atë, ison dhe që këndojnë mund të jenë njerëz fare të thjeshtë. Në këtë konteks ata janë këngëtarë, artistë. Emrat dhe postet, profesionet dhe pasuritë e tyre këtu s’kanë rëndësi. Vetëm pasi mbaron isoja (jo gjithë kënga, por vetëm iso-ja e strofës që këndohet), pra vetëm pasi qetësohen mbajtësit e saj (unë do thosha që pasi mbaron aprovimi apo dekretimi që i bën ajo asaj çka deklaron marrësi), vetëm atëherë i bëhen të gjitha nderet e duhura mikut të porsaardhur. Dhe këtu s’ka asnjë qejfmbetje apo keqkuptim. Të gjithë i nënshtrohen këtij rituali, vetëm isoja ka të drejtën të nënshkruajë vendimet që paraqet propozuesi- marrësi- dhe ky është një moment solemn. Kur isoja nuk e aprovon atë që thotë marrësi kënga nuk vete, solemniteti bie, prandaj ajo nuk mund të vazhdoj më as në atë ambient ku krijohet dhe as në çfarëdolloj ambienti tjetër. Isoja s’mund të mbahet nga një njeri i vetëm, edhe kur dikush “logat” me vete ai i jep këngës intonacionet e një grupi.

Një fjalë e urtë, e futur edhe në nenet e kodeve zakonore shqiptare thotë se ‘’miku në shtëpinë e shqiptarit është i dërguar i zotit’’. Duket se miku është i detyruar të presë sa të mbarojë iso-ja (çuditërisht është i vetmi detyrim për mikun në shtëpinë e shqiptarit) atëherë rezulton se iso-ja është më e lartë se një i dërguar i Zotit. Ajo vetë është tepër qiellore madje mund të themi se ajo është vetë qielli ku fluturon shqiponja e këngës. Këngët mund të jenë të rrëmbyera, të shpejta, të ngadalta, këngë trimërie me krisma armësh si vetëtima apo këngë dashurie me ëmbëlsinë e luleve të porsaçelura, këngë vaji që kullojnë dhimbje apo këngë gazmore. Gjithfarë llojesh mund të jenë këngët, por iso-ja është vetëm një, hijerëndë dhe madhështore si vetë qielli që mban dhe shqiponjën dhe harabelin, ajo është kuvendi i burrave i cili miraton vendime te rëndësishme.

Ama duhet të pranojmë se jo të gjithë, jo kushdo mund të mbajë iso, sikundër jo kushdo bën pjesë në kuvendin e burrave dhe pyetet për vendime të rëndësishme. Nuk është fjala t’ia bëjmë në grup vetëm eeeeee...  por të krijojmë një ambient komod për këngën, të krijojmë një shtrat ku kënga të lundrojë lirisht dhe të shprehi qartë mendimin dhe ndjenjën. Sepse dhe mbajtja e iso-s është një art më vete jo më pak i rëndësishëm se marrësi apo hedhësi, sikundër e kanë theksuar edhe studiues të tjerë ajo është si sharku që e mbështjellë këngën për ta mbajtur ngrohtë. Vetëm brenda këtij “sharku”, pra isos, kënga merr tërë vlerat e saj dhe shpirti derdhet lirisht në art.

Iso-ja nuk njeh hierarki njerëzish racash e feje, gjendje pasurore apo gjendje civile, origjinë shoqërore apo origjinë fshati apo qyteti. Mbajtësit e iso-s ulen të gjithë bashkë, afrojnë kokat me njeri tjetrin, bashkojnë zërat e tyre në një dhe, kush i sheh nga larg s’mund të kuptojë kurrsesi sa veta janë, kush mban iso mirë e kush stonon, madje ai që stonon-hahen zërat- kënga e nxjerr jashtë saj.

Për të mbajtur iso ulen pranë e pranë i pasuri dhe i varfëri, akademiku dhe analfabeti, biondi e bruni, i riu dhe i vjetri duke humbur kështu identitetin e tyre me të cilin diku, dikur mund të krenohen ose turpërohen. Ata vihen tërësisht në shërbim të iso-s duke u shndërruar kështu në një atlas që mban mbi supe kupën e qiellit.

Madje dhe hasmëritë mund të ulen pranë e pranë, të mbajnë iso-n dhe më pas diku larg mjediseve të iso-s, detyrimisht larg këngës, të vazhdojnë hasmërinë, të rigrinden apo të vriten me njeri tjetrin. Po kurrsesi në mes të iso-s, kurrsesi pranë këngës, askush nuk do të guxonte as të mendonte (pavarësisht që s’do ta linin të tjerët) të vinte dorën mbi armë për të vrarë e për të marrë hak. Këto kanë qenë ligje të pa shkruara që rregullonin jetën e bashkësisë, ambientin e këngës. Arma shkrepet në prani të iso-s vetëm në drejtim të qiellit për të shprehur dhe shtuar gëzimin e momentit. Për çdo gjë tjetër pjesëtarët konsideroheshin të çarmatosur, ndonëse me armë në brez. E pra vetëm iso-ja, vetëm kënga e ka çarmatosur shqiptarin.

Flamuri i iso-s është më i madhërishëm se flamurkat e vockla të partive politike të vetëquajtura të mëdha. Ka tremijë e më shumë vjet që valëvitet ky flamur. Ka parë njerëz, rende shoqërore, parti e shoqata në zenit e në theqafje. Ka pritur e përcjellë, jo rrallë me indiferencë totale ndaj zhurmës së tyre, gjithfarësoj marrëzish të mendjes njerëzore.

Po si ka lindur kjo magji stërshekullore?

Njerëzimi para se të fillojë të këndojë, bile para se të fillojë të flasë, ka filluar të qajë, të vajtojë, të rënkojë. Një dhimbje fizike ka provokuar lot e rënkime, një dhimbje shpirtërore i ka bërë ato më të shpeshta, më ritmike. Njeriu pasi qan, vijon të rënkojë për dhimbjen që provoi. Mendojmë se pikërisht ky rënkim është zanafilla e iso-s, ndërsa vajtimi është zanafilla e këngës. Dhimbja shpirtërore për të dashurin e vdekur, shoqëruar kjo me ritin e varrimit, grumbulloi historikisht bashkësinë, e më vonë të afërmit pranë të vdekurit. Dhimbja e shprehur me vajtim e me rënkim, herë të gjithë bashkë e here veç e veç, por gjithsesi, vajtimi i njërit shoqëruar me rënkimet e të tjerëve, është zanafilla e grupit. Dikur, dikush, pjesëtar i fisit apo kalimtar i rastit që e pa këtë ritual dhe i dëgjoi vajtimet e rënkimet, mendoi se kjo ishte e bukur të përsëritej, qoftë për dhimbjen që provokonte, qoftë për kujtimin e të dashurit të vdekur, të cilin e përjetonte në ato çaste qoftë për vetë emocionet estetike që krijonte ligjërimi. Dhe filloi ndoshta të përsëriste fjalët e vajtimit apo të imitonte rënkimin, duke u bërë pa vetëdijen e tij këngëtari dhe mbajtësi i parë i iso-s. Madje dhe emri i saj i parë ka qenë me “y’’ dhe quhej Yso duke qenë se mbahej nga shumë veta, në kuptimin “rënkimi” i shumë vetave, rënkim kolektiv. Pastaj koha i hoqi germën “y’’ për të ardhur tek ne me shprehjen iso.

Por edhe popujt e tjerë kanë qarë e rënkuar –do thotë dikush- përse nuk e kanë iso-n? Po, kanë qarë edhe popujt e tjerë, sepse vajtimi është jo vetëm traditë në të gjithë Mesdheun, por një traditë mbarëbotërore, ndaj ndarjes. Merita e popullit tonë është pikërisht se këtë vajtim dhe rënkim jo vetëm e ngriti në art, por edhe e ruajti për një kohë shumë të gjatë si simbolin e dhimbjes, të ndarjes dhe veçanërisht si nderimin e thellë dhe human për njeriun që ndahet prej kolektivit. Koret antike ilire dhe greke nuk kanë qenë gjë tjetër veçse rënkimet dhe rënkueset pas dhe në mes të vajtimit, por këtë herë të ngritur në art, mbështetur pikërisht mbi këtë traditë shumë të lashtë Lidhja logjike e iso-s me koret antike greke e ilire është një temë më vete për t’u studiuar më me profesionalizëm, por që gjithsesi është një lidhje, që afron dhe jo largon, që bashkon për vetë lidhjet e hershme kulturore të të dy popujve tanë.

Ka tre mijë vjet që ky rënkim, kjo mërmërimë kolektive që u përpunua duke arritur sot në majat e artit, hoqi diçka e mori diçka duke u përsosur vazhdimisht dhe u ngjit në piedestal. Na është rrëqethur trupi e shpirti, na ka gufuar zemra nga këngët e iso-t e tyre. Kemi vrapuar nëpër festa e festivale, kemi kënduar e debatuar me njeri tjetrin për më të bukurën e këngëve dhe të iso-ve, kemi hequr e hedhur vallen e rëndë të burrave të shoqëruar me këngë e iso duke bërë të dridhet dheu nën hapat tona. Kemi jetuar me iso-n duke e bërë pjesë të domosdoshme e organike të jetës sonë, aq sa shpesh themi – ai mban iso të mire - sikundër themi ai është murator i mirë, usta i mire, ……. . i mirë. . Dhe sot moderniteti i jetës, urbanizimi e progresi po e kërcënojnë me harresë.

A nuk të duket si afrimi i një gjëme, si diçka e shtrenjtë që të shpëton nga dora në mes të detit dhe s’ke si e gjen dhe s’ke si e mbron? Pikërisht si një paralajmërues, në gjuhën e mitit do të thoshim si një orakull i Dodonës, avitet në këtë rast vendimi i 25 Nëntorit 2005 i UNESCO-s, për ta marrë nën mbrojtje këtë thesar, që të mos na ‘’shpëtojë nga duart’’, neve që jemi në mes të detit të tranzicionit të stërzgjatur. Populli ynë do t’i jetë mirënjohës firmëtarëve të këtij vendimi. Dhe jo vetëm atij, por dhe birit të tij që ja prezantoi shkencërisht botës këtë pasuri të rallë, birit të tij me një emër të thjeshtë, Vaso Tole, gati anonim, si një pjesë isoje e shkëputur rastësisht nga ndonjë këngë.

  

Marë Priftja ‘’kërren’’ bejte

Ditë e zakonshme e viteve ’60 në Himarë. Autobusi i linjës Vlorë-Sarandë, i quajtur SATA, kishte ndaluar te sheshi i vetëm i qytetit, (që atëherë s’dihej mirë se çfarë qe, qytet apo fshat. Ca thoshin qytet, ca thoshin fshat dhe ca të tjerë ironizonin duke e quajtur “qytet, që komandohet nga fshati.) Pasagjeret qenë ulur në klub për të pirë ndonjë kafe a thjeshtë për tu çlodhur nga rruga. Shoferi Niko Dhimitri kishte ulur kokën mbi një pjatë fasule dhe po hante me nge, kur sheh me bisht të syrit ti afrohet një grua veshur me të zeza që i thotë me një ton disi lutës; -Do më marrësh dhe mua njëra më Gjashtë, a të keqen Niko, se ashtu e kam hallin o xhan.

-Edhe të hamë s’na lënë rehat këto plaka - mendoi shoferi me vete, por plakës ja preu shkurt; -S’kam asnjë vend ku të të vë. I ka zënë të tëra agjencia e Vlorës.

-Po plakë jam u’ e varfra o xhan, ri dhe më këmbë – tha plaka me një tis të hollë ironie thua se donte t’i thoshte që po të qe ndonjë vashëz fustan shkurtër medoemos që do e merrte dhe do e vinte edhe mbi motor tërë rrugës, që ta ksehaste dhe me muhabet.

-Mirë e ke ti po gjobën nga rrugorja e ha unë - dhe duke thënë këto fjalë i hodhi një copë bukë qenit që tundte bishtin te porta.

Mirë i hodhi bukën qenit, po s’e pa një xixë djallëzie në sytë e plakës, e cila pasi vuri duart në mes i ngriti bejten aty për aty ;

Lule o Niko Dhimitri

Si Enver gjirokastriti

Lum si nëna që të qiti

Dhe mamia që të priti

S’e kesh parë as n’ëndërimë

Që të haj qëni farinë[1]

Kjo i erdhi si rrufeja në të kthjellët. Ai e njihte vlerën e bejteve. Një bejte me pak reshta ta përjetësonte emrin në daç për mirë e në daç për keq, si të jetë oreksi i atij që e ngre. Po të zuri ‘’lapsi’’ për keq, puno e përpiqu një jetë të tërë pastaj, s’e rregullon dot biografinë. Dhe ja ku i erdhi fati në derë. . Kjo plakë e rreckosur, e rrudhosur i ngre bejte në mes të klubit dhe e barazon me Enverin. Pse e pakët është kjo?.

-Shpejt plakë, hipë në makinë, te vendi i parë dhe sa të jem unë shofer, ti s’do paguash asnjë lek. Po si e the, hë, si e the… dhe me vete vazhdoi të mendonte e ëndërronte; Si Enveri. Nejse, jo gjer atje se s’dihet si na del kjo punë. Po ja, të më thotë si Mehmeti a si Shefqeti hahet. Dhe do këndohet kjo këngë nëpër festivale me valle të rëndë burrash; Lule o, lule o, dhe bum do godasë këmba në tokë fortë. . Dhe do ketë ovacione e brohoritma me biz me o o dhe bum. Ë? Çfarë? Bobo, s’qenë brohoritma po ulërimat e pasagjerëve dhe ajo bum ishte përplasja e autobusit në dishesat e Borshit. Nejse, ç’është e vërteta pak e goditi. Pak, pak por për pak bashkë me entuziazmin e ngritur në qiell do ti ngjitej dhe shpirti gjer te krijuesi. Kjo i ndodhi Niko Dhimitrit me bejten e ngritur nga një plakë pilurjote e stërvuajtur nga hallet e jetës, që ja bënin akoma më të rënda ca njolla në biografi.

Po sa të rregullojë Nikua autobusin, le të flasim pak për bejtet dhe rolin e tyre.

Ne Fjalorin e Gjuhës Shqipe emërtimi bejte lidhet me bektashizmin dhe poetët bektashinj që krijonin poezi me frymë orientale dhe të ngarkuara me një fjalor dhe figuracion oriental, qofshin këto poezi laike apo fetare. Pa dashur të marrim rolin e “kompetentit’’ dhe ca më pak që të debatojmë me ndokënd, paraqesim rezerva për këtë përcaktim dhe pikërisht për faktin se; bejtet janë lëvruar shumë kohë më parë se të instalohej bektashizmi dhe sjellësi i tij në Shqipëri. Ato janë lëvruar me shumë sukses në treva, që jo vetëm bektashizmin se kanë njohur as si dukuri kalimtare, por përgjithësisht s’e kanë njohur myslimanizmin si ideologji dhe si mënyrë jetese. . Shembull për këtë është krahina e Himarës ku Turqit nuk mblidhnin dot as taksat e jo më të instalonin bektashizmin, qoftë edhe në formë sipërfaqësore. Dhe pikërisht në këtë trevë kanë një zhvillim tepër të madh bejtet aq sa janë bërë pjesë përbërëse e jetës së përditshme. Mund të të ndodhë që të takosh një plak a një plakë e t i flasësh, a ta pyesësh për diçka a për dikë dhe ajo, apo ai, të të përgjigjet me një bejte e cila përmban brenda jo vetëm përgjigjen e duhur por dhe një art fin. Nuk dihet pse këto krijime brilante u quajtën bejte, duke lënë të nënkuptohet një farë përçmimi për to, por në fakt, ato janë një gjini më vete e krijimtarisë popullore, janë paraardhëse të këngëve polifonike. Shumë prej tyre mund të këndohen në valle, sipas rastit në valle burrash apo grash, nëpër sofra dasmash si replika apo kundërreplika krushqish apo personash. Këto janë klasifikuar si këngët hidh e prit, ku rapsodët, këngëtarët, dasmorët, krushqit ngacmojnë njëri tjetrin me këngë të ngritura aty për aty sipas rrethanës, për ta ndezur edhe më shumë atmosferën e gëzueshme. Mund të këndohen vetëm ose me grup, zakonisht i shoqëron i tërë mjedisi ku këndohet. Natyra e tyre është që të citohen ose siç thuhet recitohen nëpër replika e debate dhe pikërisht aty e kanë dhe vlerën. . Ndonjëra, që mund të ketë vlera të përafërta me këngën, edhe mund të shndërrohet në këngë humoristike dhe t’i rezistojë kohës duke fituar tipare përgjithësuese. Jetëgjatësia e tyre varet jo nga numri i vargjeve, por nga figurat artistike që ato mbartin. Përmbajtja e e bejteve në sfondin e këngës labe, është larg me krijimet e bejtexhinjve orientalë si nga niveli artistik krejt i ndryshëm midis tyre, sasia e strofave dhe sidomos qëllimi dhe objekti. Ato karakterizohen nga konçiziteti i tyre.

Ndërsa krijimet e bejtexhinjve orientalë janë krijime artistike shpesh me një figuracion të rënduar, fetar.

Më sipër thamë që ato janë paraardhëse të këngës polifonike, por me këtë nuk duam të themi se ato janë më të vjetra se kënga polifonike. Duke pranuar origjinën e këngës polifonike nga vajtimi, pranojmë lashtësinë e saj. Por bejtet duke qenë krijime të ‘’lehta’’ u ngjajnë pak ushtarëve vullnetarë të armatosur lehtë të cilët u prinin falangave të rënda dhe kalorësisë nëpër beteja. Dhe konkretisht në fushën e këngës;

Në një dasmë krushqit janë ‘’përballë’’ njeri tjetrit nëpër sofra. Sa të fillojnë të ‘’matin forcat’’ me këngë, hedhin nja dy tre bejte njeri tjetrit, sa për t’u nxehur pak, sa për të qëruar një çikë zërin:

-Nusja jonë shumë e mirë

Dhëndëri si kec i shtirë

Përgjigjet pala tjetër

-Dhëndëri shufër dyfeku

Nusja si plëndës shelegu

 Pastaj vijnë bubullimat e vetëtimat e iso-polifonisë. Ajo është sheshbeteja e vërtetë. Bejtet, ndryshe nga këngët, të cilat duan një ambient festiv, mund të ngrihen dhe në ambiente jo festive, por çuditërisht populli i ka ngritur edhe në ksodhe, në shtëpitë ku ka vdekur dikush. Vetëkuptohet, jo në dhomën ku është i vdekuri dhe ca më tepër, jo pa u bërë varrimi. Këto zakonisht janë të pranueshme në të nëntat e më pas. . Qëllimi i ngritjes së tyre është që të thyhet sadopak situata e rënduar nga dhimbja e vajtimi dhe janë të pranueshme në vdekje të moshave të shkuara. Madje në këto lloj ngushëllimesh nxitet njeriu më me humor për t’u aktivizuar më shumë dhe humori vazhdon me orë të tëra. , për të ekuilibruar gjendjen e renduar emocionale të të zotëve të shtëpisë. .

Por jo kushdo mund t’i ngrejë ato në situata të tilla mortore. E para se kërkojnë një finesë të hollë gjë që lidhet me një përvojë të madhe jetësore e krijuese, e dyta personi, që i ngre duhet të jetë i njohur dhe me autoritet të padiskutueshëm, që të shmangë çdo lloj keqkuptimi dhe keqinterpretimi nga të pranishmit dhe familjarët. Dhe e treta duhet të jenë tepër të goditura, ndryshe ta qëndisën ty bejten më pas.

Dhe ja, në një vdekje shkon dhe Marë Priftja dhe pasi vajtoi sipas zakonit ne dhomën e grave, u ngre dhe u ul në dhomën e burrave, ku i thane se kishte rënë një heshtje e rëndë të cilën s’po e thyente askush. U ul në krye të odes (sqarojmë se bënte pjesë në ato gra autoritare ku prania e saj në kuvende dhe në dhomën e burrave ishte tepër e zakonshme) nxori kutinë e duhanit dhe filloi të dredh një cigare në qetësi. Një nip i saj, me qëllim që ta ngacmonte dhe të thyhej heshtja duke iu drejtuar i thotë;

-“Shiko mëmë Marë se je ulur në mes të burrave dhe ndonjëri mos e zgjat si tepër dorën. Tij, mase të pëlqen, se nuk të sheh dhe ai i ziu burrë, se ka kohë që ka vdekur, por mua më bie të marr hakë si nipi yt që jam”. Të qeshurat qenë nënë buzë dhe të gjithë prisnin përgjigjen e plakës, e cila pasi drodhi cigaren në qetësi, me një zë të shtruar ju përgjigj me bejte;

E ç’më thua kështu sot

Burrat tanë qen’ me qokë

Dhe na deshënë me kokë

Se e keshm’ nderin me okë

Po ç’bëni ju haram u qoftë

I kini gratë me shokë.

S’është nevoja t’ju them se shpërtheu gazi pas kësaj. Meqenëse autobusi u rregullua, nisemi me të për në fshatin Çukë të Sarandës ku inaugurohet kanali i Çukës që shërben për tharjen e kënetës së Vurgut. Ka ardhur gjithë udhëheqja. Vetë Kryetari i Shtetit do presë shiritin. Ka ardhur dhe Marë Priftja e shkretë. Ka një hall të madh vërtet. Djalin ja kanë arrestuar dhe do ta nxjerrë nga biruca ku është. Ndaj do të takojë atë, të madhin fare, që do presë shiritin, e ti thotë hallin e saj. Rrëmujë si nëpër mitingje, por ajo afrohet dalëngadalë drejt atij. Befas Spiro Koleka, që e njeh mirë Marë Priften e Pilurit, i afrohet dhe me zë të lartë që të dëgjohej mirë e pyet:

- Hë moj mëmë Marë, ç’na thua për këto që sheh? E pyeti i sigurt në përgjigjen e saj. Të gjithë heshtën e shihnin këtë plakë me të zeza. Ndaloi dhe ai i madhi e ktheu kokën. O tani o kurrë-tha me vete plaka dhe fët e fët kërreu bejten e mëposhtme;

Roft’ Enveri e roft’ Mehmeti

Ktheu Bistricën nga deti      

Të shpëtojë gjith’ mileti

Vetëm djali im i shkreti

Mbyllur në birucë mbeti

Po do m’a kërejë shteti

Roft’ Enveri e roft’Mehmeti.

Brohoritjet e duartrokitjet nuk e penguan plakën e varfër të shihte se si ai i madhi fare diçka bisedoi me Spiro Kolekën dhe dikush shkroi në një bllok diçka që i tha i madhi. Nuk qe kthyer në Pilur plaka kur djalin e gjeti rrugës për në shtëpi. Po ç’e do se prapë do t’i hynte në burg. Dhe këtë radhë plaka do merrte rrugën e Tiranës për te Gogo Nushi. Po dhe me duar në xhepa nuk u nis. Mori me vete një shishe raki dhe me të në dorë i trokiti në derë vunotasit.

Dera u hap dhe për herë të parë plaka u ul në kolltuk a në divan, njësoj është.

Hyri në dhomë vunotasi i urtë dhe e përqafon plakën se e njihte që qe e bija e Kapedan Janaqit. Plaka, duke përfituar pakëz dhe nga mirësia e të zotit të shtëpisë, i zgjat shishen e rakisë dhe i drejtohet me bejten;

Pije me fund Gogo Nushi

Se është raki rrushi

Të rojë ai që e mbushi.

-Po kush e ka mbushur -pyet i zoti i shtëpisë duke qeshur i sigurt në një rreng të plakës.

-Djali që kam në burg dhe që do ma kërresh ti-erdhi përgjigja e menjëhershme e plakës.

Shpesh bejtet thuheshin dhe me dykuptimësi. Por me që ne jemi në udhëtim me Marë Priften le ta shohim ecurinë e krijimtarisë së saj edhe në momente të tjera. Prapë një djalë i ka rënë në burg. Paska marrë një rekomandim nga Jaho Gjoligu dhe është nisur për te Enveri. Vetëkuptohet që Jahua diçka do t’i ketë thënë për talentin e plakës pilurjote ndaj dhe Enveri mendoi t’i punojë një rreng. E la të hynte nga porta e jashtme pa e shoqëruar oficeri dhe kur plaka mbërriti në mes të oborrit doli në ballkon dhe si të mos dinte gjë se kush qe e ku vinte plaka, e pyet me zë të lartë;-

-Kush je ti dhe çfarë do? Ngriti kokën plaka e shkretë dhe e pa atë që i foli. E njohu, e si të mos e njihte. . Po dhe kështu një këtej e një matanë nuk zgjidhej halli. Ndajë ju drejtua me bejten e mëposhtme;

Kështu do flasim o xhan

Ti sipër si nishan

Unë poshtë si shejtan?

Kaq tha plaka dhe bëri përpara drejt shtëpisë. Ç’bisedoi, ç’u tha e ç’u bë s’ka rëndësi për ne. Plaka pilurjote e vuajtur, bejtexheshë e vajtore me nam, bijë e një kapedani rënë për atdhe dhe e internuar si e përndjekur politike pati dinjitetin të kërkonte barazi në bisedë me udhëheqësin e shtetit. . .

A spekuloi nënë Mara me artin e saj? Ne mendojmë se ajo e kishte mënyrë jetese komunikimin artistik me njerëzit veçanërisht në momentet më kryesore që sjell jeta. Ajo ishte aq e zgjuar sa dinte ta përdorte mirë armën e saj, artin.

 Lutje Zotit.

Zoti Kryeredaktor[2]

Me siguri që ju prisni që t’ju dërgoj ndonjë shkrim tjetër për iso-polifoninë ose për ndonjë problem tjetër çfarëdo, por me keqardhje ju them se unë s’mund t’ju shkruaj. Jo se s’dua t’ju shkruaj më juve dhe lexuesit tuaj të kulturuar, por jam shumë i zënë me problemet e partive politike. Ose që të shprehem me qartë, ato e kane zënë me mua. Se ne shqiptarëve me këto partitë politike na ka gjetur si ai që tha; Baba, zura një hajdut. E lëshoj po s’ më lëshon. I lëshojmë ne partitë, po s’na lëshojnë ato.

Kur erdhën socialistët në pushtet, më grinë me të shara duke me quajtur demokrat, bile më hoqën menjëherë nga puna. Bëra si bëra, jetova. Madje gjeta dhe një punë, ku vërtet, s’më lanë rehat, por gjithsesi mbijetova. Tani erdhën demokratët, dhe sikur s’kishin punë tjetër për të bërë, e nisën me mua. Me shanë në shtatë breza si socialist, i kuq e rozë e ku ta di unë, dhe me hoqën dhe këta nga puna.

Ore, do ketë në Shqipëri ndonjë parti që të më quajë mua dhe gjithë të tjerët ashtu si jam e jemi në të vërtetë; shqiptar e bir shqiptari dhe të ulemi e të flasim shqip me njeri tjetrin! Pse kërkojmë me domosdo armikun te miku. Kur shejtani fle pse ne vemi dhe e zgjojmë.

Unë personalisht s’dua të përzihem me partitë politike, se andej nga anët tona partitë i quajnë… (turp më vjen por do ta them. Ti po deshe mbylli veshët) p. p. p. prostitutë publike dhe dallohen nga njëra tjetra vetëm nga ngjyra e brekëve që veshin, ca të kuqe, ca blu. Vetëkuptohet që s’dua të flas fare për TAN-ën[3] dhe BED-in[4] që janë thjeshtë prostituta plaka, fare pa brekë. Ti do të thuash që janë plaka dhe të mos ua vë re. Këtë s’e vë në diskutim, por dua të të kujtoj se prostitutat profesioniste kur plaken, shkojnë e bëhen murgesha dhe u predikojnë vajzave të reja vlerat e virtytit dhe të virgjërisë. Ato mirë bëjnë, po ç’taksirat kam unë i ziu që ta kaloj jetën duke dëgjuar pordhë plakash.

Diku kam lexuar se në një vend nordik, a Norvegji a Skandinavi kjo puna e plakave u bë problem i madh. . Mendo vetë, dilnin bulevardit vashat e reja veshur me minifunde e dekolte e binte bulevardi arome trëndafili. Filluan të dalin dhe plakat veshur me minifunde e qelbej bulevardi era pordhë.

U bë problem i madh se nuk qasej këmbë turisti në atë vend dhe u thellua deficiti buxhetor. Për pak kaloi vendi në krizëe parlamentare. Pa u mblodh parlamenti e mori vendim të prerë; Ajo plakë që do dilte me minifund e pa brekë bulevardit, do të dënohej me gjobë herën e pare dhe me burg herën e dytë

 Po tek ne s’merret njeri me to, ndaj dhe ato livadhisin si t’u dojë qejfi. Ja dëgjo të kam rixha; Del BED-i e sokëllin shesheve të qyteteve; -Mua ma ka bërë një Profesor me tre doktorratura thotë. E ka fjalën për programin dhe statutin.

-Moj po lere profesor –doktorin ti po shiko këtë piktorin tim qe ma pikturon organin tim jave për jave, ja prêt TAN-a duke shtrënguar me dorë dhe duke e tundur organin e saj ku si devizë nuk shkruhet ‘’Proletarë të të gjithë vendeve –Bashkohuni’’, por shkruhet me germa kapitale; “Merrmë, përdorëm dhe unë të paguaj’’;-Lere profesorin tënd moj parti me një mikrobus elektorat, po shiko këtë piktorin tim që e ka pikur fare edhe Pikason.

Se që të themi të drejtën, TAN-a të paguan që të vesh me të. Në mitingje, e kam fjalën. Ndërsa BED-i atë punë e bën edhe me të vdekurit.

Si është kjo punë do thuash ti?Të sqaroj unë tani. Vete në varreza, merr shënim emrat e të vdekurve dhe i regjistron si anëtarë, jaranë, simpatizantë, militante të saj. Pas kësaj i sokëllin qeverisë; Kam kaq qindramijë anëtarë e simpatizantë e militantë dhe do t’i lëshoj përsipër, por nëmë para. Fonde de, fonde. Mendon qeveria e shkretë; Kush i mban gjithë këta përsipër. Më mirë i japim ca para të na lerë rehat, e vët paratë. Kështu punojnë këto, por më me hollësi do flasim në një libër tjetër. Unë tani s’dua të merrem me to.

 Ose më saktë; Unë s’dua të merrem fare me to. Unë s’dua te merrem fare me asnjë parti. Unë s’dua që ndonjëri të më quajë mua biri i partisë dhe të nënkuptojë tjetër gjë.

Unë dua qetësisht te merrem me poezi dhe iso-polifoni.

Nuk po të dërgoj shkrime se kam frikë se më lavdëron, dhe kur të më lavdërosh, do të dëgjojë ndonjë parti e anës apo e qendrës dhe të ndëshkon edhe tij si mua dhe për mua.

Por në vend të ndonjë shkrimi problemor, që hap probleme e telashe, po të dërgoj një lutje drejtuar zotit në qiell (Me sa di unë, zoti s’është anëtar i ndonjë partie opozitare ose pozitare). Një lutje afërsisht të tille, të shkëputura nga bibla, i drejtoi zotit dikur dhe Faik Konica dhe Zogu, me bekim të zotit, hop e caktoi ambasador në Amerikë. Vetëkuptohet që unë s’pretendoj të vete kaq larg. Unë në fshatin që s’më qasin, kërkoj për nuse vetëm vajzën e priftit.

S’ke ç’i bën miku im, Shqipëria është fshati që se do profetin dhe poetin e vet. Por gjithsesi është vendi im, dhe unë e dua kështu si është. Megjithëse ka ca si shumë p. p. p…parti.

Dhe për të e për popullin tim të ftoj dhe ty në lutjen time si vijon;

Ati ynë i madh që je në qiell

Ardhtë mbretëria jote.

U bëftë vullneti yt.

Mbroi shqiptarët nga qeveritë shqiptare.

Mbroi poetët nga çdo qeveri.

Bukën tonë të përditshme na jep o zot, për trupin.

Dhe për shpirtin pak iso-polifoni.

Amin.

P. S Me këto sigla ironizojmë disa Parti dhe Organizata e organizma të cilat duke vënë emra bombastikë, kërkojnë të hutojnë elektoratin duke menduar se kështu fitojnë reputacion. Vetëkuptohet që janë siglime të sajuara dhe që s’i përkasin realisht asnjë organizmi politik ose shoqëror.

 Krijimtari e rapsodit Kostë Gërdhuqi

Seneja më dimbëdhjetë

Seneja më dimbëdhjete

Moj Vlora me histori

Plaku Ismail Qemali

Seç foli për Shqipëri

Më datën njëzet e tetë

Do ngrihetë flamuri

Më datën njëzet e nëntë

Do vete më Itali

Dua nja di djem me vete

Gjoja si për tregëti

Po të jenë djem të zotë

Të mo’i kuptoj’ njeri

Dhe në vdeksha unë vetë

Më bini në Shqipëri

Kaninë m’a bëni varrë

T’a kem Sazanin karshi.

(Marë nga fletorja e shënimeve e Telo Stefanit)

   O Qemal kur të përzunë

O Qemal kur të përzunë

Se doj’ të të zij Turqia

Reth nobeçitë t’u vunë

Hafijet e policia

Dhe një çikë pa të zunë

Erdhi të mori gjemia

Në Paris bërna të shpunë

Atje tek qe kadimia[5]

  Seç u ngre Krajli më gjunjë[6]

Dhe krajlesha dhe e bija

-Cili je ti more burrë

Që kërkon vulat e mia ?

-Unë jam Smail Qemali

Prapa më vjen historia.

Ju lutem vini një vulë

Të më njihetë kufia.

-Të shtatë[7] vulat t’i jap

Po do mos dojë Turqia.

-Do dojë se s’është punë

Ësht’ e jona Shqipëria

Sazan e Karaburunë

Janë vatanet e mia.

Marë nga fletorja e Telo Stefanit

 O shokë çmë mori malli

O shokë çmë mori malli

Ç’u bë Ismail Qemali

Ndë Paris, bërna te Krajli[8]

Hin e del si sorkadh mali

Thotë ;Vendin pse m’a ndani

Pse kërkon ta mar’ junani

Fol’ Ismail Beu folë

Se këtu sjemi në Vlorë

Shqipërinë na kërkojnë

Marë nga fletorja e shënimeve e Telo Stefanit

 Nga Vlora dërgon prefekti

Nga Vlora dërgon prefekti

Të mbëlidhetë mileti

Vjen Qemal Beu nga deti

Është i vdekur i shkreti

-O ju djem, o ju shkollarë

Mos e haroni Qemalë

Që na mbolli këtë farë

Na la hasëll shqipëtarë.

Marë nga fletorja e Telo Stefanit

Kur u martua mbreti

Ahmet Zogu kur u martua

Dhe Stefan Prifti[9] u ftua

Ç’pati që më erdhi mua

Dhe më kërkon këngë hua[10]

E dha i biri Polo Gërdhuqi

Nuk kemi as gomarë 

Emacipimi kur doli

Gjithë fshatinë mbëlodhi

U ngre një plak edhe foli

-Në jini të zot’ të roni

Gratë të mos i pengoni

Plaka plakut seç i foli

Seç i foli me inat

-Pusho e mo’ fol i plak

Se mo’ më gdhihesh kulak

Pa ne s’e heqim litarë

Se nuk kemi as gomarë.

E dha Polo Gërdhuqi

 Kuç e Pilur u bashkuan

Qaf e qishës[11] e bekuar

Kuç e Piluar u mbëluadh

Me qëllim për t’u pajtuar

Prifti e hoxha u takuan[12]

U zunë duar për duar

-Që nga sot e çka kaluar

Të na jenë të haruar.

E dha i biri Polo Gërdhuqi

Halim Xhelo Tërbaçi

Ki Halim Xhelo Tërbaçi

Qafëgjatë si i jati

Me mbretin e zu inati

Mërkuraj e shpuri fati

Kol Mërkuri[13] e dëgjoi

Si çoban të tij e koi

Me bagëti shtegëtoi

Tej kufirit e mërgoi

E dha Polo Gërdhuqi

  

Kam patur një zakon

E kam patur një zakon

Mor e shokë

Këndoja si gramafon

Po nashti kush e beson

Mbeti Skutarai fron

Populli ku dimëron

Nëpër shpella me rigon

Qan foshnja e nuk pushon

S’ka e ëma me ç’e kon

Në shteg të keq të Koranit

 Në shteg të keq të Koranit

Në Qafë të Gjisinamit

Doli një nuse nga stani

I mori flakë fustani

Nga mitraloz i jermanit

Tek shpij bukë partizanit.

O Kalinë[14] vajz e re

U bëre fli për Atdhe

Dot dëshmore s’u bëre.

E dha Pilo Kolagji

Nëntëqint e dhjetë viti

Nëntëqint e dhjetë viti

Vaftin që shkoi komiti*

Shqipëria kriengriti

Ju hodh greku dhe e priti

Ç’kërkonte këtu jeziti

Ç’kërkonte në këto anë

Neve jemi Shqipëtarë

Luftojm’ e mbrojme vatanë.

Shqipe katër vilajete

Shqipe katër vilajete

Në mes të krajlëve mbete

Gjithkush të kërkon për vete,

I thonë sulltanit; Jepe.

- E jap. Po duan më vete,

I thonë dufekut lepe.

---

[1] Farinë- këtu bukë e bardhë, panine

[2] Kjo letër i është dërguar z. Lush Serjani, Kryeredaktor i Gazetës “Dita Jug”, në numrin e majit të së cilës është botuar pjesërisht.

[3] TAN-Tribuna e Ambientalistëve Ndërkombëtarë

[4] BED-Bashkimi Ekologjik Demokristian

[5] Kadimia-këtu, froni mbretëror

[6] U ngre në gjunjë-Sa lëvizi pak nga froni ku qe ulur jo se u cua në këmbë

[7] Shtatë vulat – jo se kanë të bëjnë me numërin e pjesmarësve që firmosin marveshjen, por është numër që ka hyrë në folklorin tonë si psh ;Shtatë malë, shtatë fusha etj etj.

[8] Krajli-Këtu ka kuptimin e shteteve dhe mbretërive të ndryshme europiane dhe ballkanike.

[9] Stefan Prifti në atë kohë kryeplak i Pilurit u ftua nga mbreti Zog në dasmën e tij

[10] Meqë s’dinte të ngrinte këngë të cilën donte ta këndonte në dasmën e mbretit, ju lut Kostës t’i pregatiste një.

[11] Në vitin 1913 Spiro Milo provokoi përleshje midis Pilurit e Kucit. Dy vjet më von, në Shëndëlli, në vendin e quajtur Qafa e Kishës u mblodhën përfaqsuesit e të dy fshatrave dhe realizuan pajtimin

[12] Në këtë kohë ka dalë edhe kënga që thotë ;Erdhi lajmi nga Himara/Doli Spiro Milo Mara/Dobiçit i erdhi radha/Nuk vështron kë ka përpara/Sokëllin Zito Elladha.

Vini re tolerancën fetare të popullit.

[13]Kolë Mërkuri atdhetar demokrat pilurjot, bashkëthemelues i shoqërisë Bashkimi bashkë me Avni Rustemin, mik i Halim Xhelos. Kur Halim Xhelon e ndiqte Zogu për ta kapur, kërkoi ndihmën e Kolë Mërkurit për ta nxjerrë jashtë vendit. Ky e veshi Halimin si bari dhe e stërviti si kujdestar të qenve të stanit duke kryer edhe shtegtimin e parakohshëm të bagëtive. Për hollësira shih romanin ‘’Halimi’’ të P. Markos. Por ajo që nuk thuhet në roman është fakti se për të kaluar në postën e xhandarmërisë në Borsh, Kola i fshehu armët, maliherët e koburet nën barkun e deshve të cilët ishin të paqethur, duke imituar kështu Odisenë te ciklopi.

Sqarojmë se Halim Xhelo Tërbaci s’ka asnjë lidhje me një tjetër Halim Xhelo nga Kallarati për të cilin këndohet; Halim Xhelo Kallarati/Mos shko poshtë nga Dukati/Se do të vrasë Murati/Se si ka dalë inati/E ka porsi nga i ati/Halimi që ri në Çikë/Bën dyfek dita me ditë.

[14] Kalinë Çipja nga Piluri u vra nga gjermanët ndërsa u conte ushqime e roba partizanëve