NËPER HAPËSIRAT E PAKUFIZUARA TË NJË DUKURIE STUDIMORE

NËPER HAPËSIRAT E PAKUFIZUARA TË NJË DUKURIE  STUDIMORE

(Refleksione)

Nga Jorgo S. TELO

Po marr shkas e nxitje nga një tërësi studimore e prodhuar dhe sistemuar me finesë prej autorit Timo Mërkuri, të shtjelloj disa mendime, pa mëtuar të bëj shkencëtarin apo filozofin e isopolifonisë.

Nuk e pashë të domosdoshme të  ndaloja nëpër gjithë librat cilësorë të tij, duke u nisur nga mendësia tashmë e njohur, që për të provuar cilësinë e verës nuk është e thënë të rrëkëllesh gjithë fuçinë.

Kësisoj u stacionova më  së shumti te njëra temë me tendencë të mirëfilltë studimore prej vëllimit  me sprova “SHENJTËRIA E ISOS”  e pikërisht te shkrimi “Polifoni apo iso-polifoni”, temë kjo që më la mjaft mbresa të mira për trajtimin e më ka rrëmbyer edhe mua prej kohësh përgjatë punës sime edhe me folklorin e Zagorisë në tërësi edhe me këngët e vallet e saj në veçanti.

Kuptova nga një shfletim i shpejtë se Zagorinë, që ka qenë dhe është një ndër trevat, që trashëgon e lëvron isopolifoninë disazërëshe, autori Mërkuri me sa duket nuk ka pasur mundësi ta njohë, por  dy zagoritë që mbajnë më këmbë grupin isopolifonik “JONIANËT”,  besoj se i njeh dhe mund ta ketë lkrijuar nje ide  sado të sipërfaqshme edhe për folklorin zagorit.

Mandej një studiues i përkushtuar ndaj krijimtarisë dhe deklamimit popullor , siç është autori , e zgjeron njohjen në vijimësi… siç po ndodh dhe në këtë rast. Sot mundësitë e njohjes janë të jashtëzakonshme edhe pa qenë nevoja t’u biem këmbëve…

Nuk doja të përfitoja për të shtjelluar detaje nga folklori zagorit, por të krijoj bindjen te dëgjuesit se këto c’ka shtroj si pikëpamje vetiake për studimin e Z. Mërkuri bazohen sa mbi vëllimet e tij, aq dhe mbi fakte të zhvillimit e produktit folklorik që njoh më tepër…

Dihet që brenda folklorit gëlon një gamë e madhe nëntemash e problematikash…

 U përqendrova te njëra syresh, brenda mendësisë “ku dhemb dhembi vete gjuha…” 

Kush merret në mënyrë të drejtpërdrejtë me qëmtimin, grumbullimin dhe improvizimin e vlerave që përbëjnë atë që i themi “Trashëgimi shpirtërore e popullit”, doemos që nuk mund të durojë pa kapërcyer  në stadin e punës studimore lidhur me çka  për zemër…

Nëpërmjet pyetjeve retortike që hidhen nga autori dhe tezave që shtjellon, lihen të hapura mundësitë, për t’u thelluar e zgjeruar më tej, qoftë studiuesi vetë, qoftë studiues e dashamirës të tjerë të folklorit, deri në organizmat përkitëse që i ndjekin institucionalisht këto probleme…

E quaj të arsyeshme ta nënvizoj që në krye të herës, për të mos e lënë të anashkaluar në vijueshmëri një konkluzion që përlindet qyshse ke shfletosur faqet e para të librave të zotit Timo:

Rresht pas rreshti detyrohet cilido lexues të ndalojë  paksa për t’i  shijuar më me oreks prurjet e pritshme dhe ato befasuese të autorit përsa u përket jo vetëm detajeve të shumta brenda tematikës, por edhe një analize të këtyre detajeve që kanë të bëjnë me isopolifoninë dhe veçanësitë  karakteristike e ngjyrore të saj.  Ngjizur fort me këtë këndvështrim të autorit sprovues, shohim edhe diçka që nuk spikatet lehtë që me vështrimin e parë.

Dashur pa dashur apo me vetëdijë të plotë studiuesi i talentuar dhe i përkushtuar Timo, duke qenë për vete i nginjur dhe i bindur në sharmin e isopolifonisë në tërësi që përgjithësisht e  njeh më mirë, nuk rreket të shprehë më të qenësishmet deduksione të vetat e të lërë shtigje gjysmë të çelura për vazhdimësinë e kësaj pune studimore  kaq serioze e kaq të dobishme.

Ajo çka më krijon më tepër mbresë e ma hovëzon shprehjen ka të bëjë me tendencat e autorit për të shtruar shkoqur mbi tryezën hulumtuese pikëpamjet e veta. E këtë e kryen herë si bard, herë si bartës dhe herë si rapsod ose më saktë  si studiues i mirëfilltë.

Mirëpo unë në këtë rast, marr shtysë nga një mendim i vetë autorit, për ta zgjeruar disi kuptimësinë e këtij tubimi. Diku në një parathënie – replikë te libri  “Iso, more djema!”, Timoja  nënvizon:  “…debatet bëhen për vlera dhe jo për gjëra pa vlerë.”

Sipas Akademikut Vaso Tole “Iso – Polifonia popullore shqiptare është pranuar si  “Kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit.” dhe është marrë në mbrojtje  nga UNESKO  që në 25 nëntor 2005.

Vetëkuptohet që (citoj muzikologun) “…Këtë arritje e ka merituar isopolifonia popullore shqiptare, sepse përmban shumë shfaqje dukurish shpirtërore që nxjerrin në pah vlerat e popullit tonë në shekuj…”

Përderisa tek librat që i jep autori lexuesit, vlerat janë të shumta e të dallueshme lehtë, duke u lehtësuar edhe nga “çelësi” i së drejtës së shprehjes së mendimit ndryshe, që na e jep krejt natyrshëm autori dhe vetë klima demokratike e shpirtit të lirë, në të cilën veprojmë,  nuk ka arsye pse të mos shprehet edhe ndonjë mendim shtesë apo kundërshti, sipas pikëpamjes sime e këndvështrimit tim; se kështu  edhe sikur mënjanohemi paksa nga veprimtari  rutinë që vetë i kemi shndërruar në “stampa”, për të deklamuar vetëm suksese, vetëm arritje, sikur gjithçka brenda e jashtë nesh të lundronte si në vaj…

Është më se e njohur dhe e kuptueshme tashmë që përgjatë interpretimit të një kënge isopolifonike disazërëshe zërat mund të jenë të ndryshëm  për nga veçoritë individuale të interpretëve, qoftë atyre kryesorë, qoftë të korpusit që përbëjnë ison apo thënë ndryshe dyshemenë e këngës. Pra, duke qenë të vetëdijshëm që kemi mbledhur për të sajuar një grup, dimë dhe cilësinë e ngjyrimin e cilitdo zëri veçmas.

Ama, kur vjen puna që këta zëra duam t’i kompresojmë në unison, përsa i përket shtratit të këngës, atëherë duhet medoemos të fiksojmë bindjen, se nuk do kemi më të bëjmë gjatë interpretimit me zëra specifikë, se do binim në kurthin e një mishmashi të bezdisshëm për çdo vesh që dëgjon.

Në procesin e provave hasim ndjeshëm melosin përkitës sipas trevave të isopolifonisë, ku dimë të dallojmë edhe specifikat që i kanë rrënjët te tradita e hershme. Me të drejtë vëmë re edhe zhvillimin e dukshëm që ka isopolifonia disazërëshe  gjithkund ku ajo ka lulëzuar e lulëzon.

Njëkohësisht po vërejmë dhimbshëm edhe tendencat për t’u tërhequr nga kjo traditë e mrekulleshme e brezit të ri, sidomos rinisë shkollore. Në prag të festivalit të  para 4 – 5 viteve të shkuara në qytetin tonë, rastisi që pashë e dëgjova një grup nxënësish të një shkolle të mesme, ku, megjithë dëshirën e mirë të një mësueseje, ata stononin katërcipërisht, mbasi nuk kish kush t’i drejtonte me kompetencë…

Ndodh si në një ansambël artistik muzikor, kur ngjajnë stonatura në kundërshti me partiturën e dirigjentit…

Aftësia e të kënduarit brenda gardhit të isopolifonisë nis të kultivohet qysh në familje të cilat e trashëgojnë qëndrueshëm këtë traditë shumëvlerëshe, vijon me punën në institucionet e argëtimit parashkollor, në ato të arsimit sipas cikleve e në jetë. Porse pa u futur në shpirt së pari pasioni e dashuria [ër këtë zhanër të artit njerëzor, nuk arrihen sukseset e duhura…

Kur i lihen spontaneitetit këto veprimtari, me aq sa ka mundur të mbarti një individ i caktuar, nuk mund t’i gëzohesh kollaj suksesit.Disa komponentë të isopolifonisë ngjajnë si të lehtë në dukje. Na kujtohet në këtë çast një mençurore e popullit tonë: “E lehtë është turçja, por për ata që e dinë…”Po e konkretizoj këtë dukuri me një ndodhi disi të largët, gjithmonë brenda përvojës përsonale, pa dashur t’ju mërzis:

Në vitet ’80  I lindi ideja Artistit të Popullit, koreografit të shquar Panajot Kanaçi të realizonte me femrat e Ansamblit Shtetëror të Këngëve e valleve vallen karakteristike zagorite, që ne I themi “sustë” ose “çalthi”…Dhe zgjodhi për të arrtur materializimin e idesë thirrjen e dy valltareve virtuoze nga grupi i valleve i të rejave të ish shkollës së mesme Nivan.

Duke qenë drejtues direkt i kësaj pune në krahinë e në këtë shkollë, këtë herë nuk u caktua ndonjë bedel nga ish Komiteti Ekzekutiv i rrethit apo komiteti i partisë, si herë të tjera, por më lanë mua shoqërues të dy valltareve. Pa u zgjatur ndoqa mënyrën e punës se si profesor Kanaçit  punonte me valltaret e ansamblit. Punuan me stërmundim një javë të tërë dhe ato nuk mundën ta realizojnë vallen tonë kaq të thjeshtë në dukje, por tepër të vështirë për t’u kërcyer mjeshtërisht. Vetëm artistja e merituar, Liliana Cingu, me sa kuptova unë, ia arriti 80%. Por kur e pashë në ekran, si grup ishte për të vënë duart në kokë – një modifikim i përçmuar. Ndaj dhe nuk është dhënë më ai imitim gjysmak. Kërkesat thelbësore të drejtuesit të një grupi apo ansambli irsopolifonik vetëkuptphet që janë, cilësia e zërit, cilësia dhe aftësia e veshit për të kapur e dalluar tingujt sipas veçorive të këngës e valles së kënduar, aftësia për të mbajtur ritmin, intonacionin,pa u distancuar nga grupi, rregullimi i frymëmarrjes gjatë të kënduarit e më së fundi shprehitë interpretative përmes lëvizjeve e forcës shprehëse të fytyrës.

Është vendi të përgëzoj autorin për njohjen, qëmtimin dhe analitikën me seriozitet që u bën problemeve të isopolifonisë, duke lënë të çelura qafat dhe grykat për të hyrë sa më tepër studiues në luginën gjelbwroshe tw isopolifonisw popullore, ku nuk shter zëri i bilbilave e kanarinave të kwngwrimit shpirtwror kombëtar.Nuk kam si të kundërshtoj tezat që jep Timoja për gërshetimin e zërave te isopolifonia dhe mbështetja reciproke që bëjnë këta zëra në dobi të së tërës…

Jam përkrahës i mendimit të tij lidhur me togfjalshin e pamotivuar isopolifoni labe, kur dihet që diapazoni i isopolifonisë i tejkalon kufinjtë dhe ka shtrirje mjaft të gjërë. Diçka që përbën dallimet brendapërbrenda isopolifonisë disazërëshe mendoj se ia vlen të përmenden: Kësisoj, duke u kapur pas elementëve thelbësorë të çdo grupi, arrijmë të dallojmë mjaft lehtë mënyrën e të kthyerit të këngëve të Bregut  nga ato të Hormovës, Zhapokikës, Lazaratit, minoritetit, Zagorisw, zonës së Maleshovës etj. Vetëm duke u kapur nga të kthyerit, hedhja apo pritja e këngës arrihet të përcaktohet se nga cila trevë ajo vjen në shpirtin tonë të etur.

Edhe nga lloji i isos  konstatohen lehtë ndryshimet e deklamimit të isopolifonisë disazërëshe midis trevave të ndryshme. Kështu ka zona ku tingulli zanor bazë evidentohet pa e shqiptuar fare tekstin e këngës, kurse zona  jonë e zona të tjera tingujt zanorë sipas rimimit të vargjeve i artikulojnë mbyturazi. Ka dhe raste që te këngët pllakateske isopolifonike isoja del gati recitative, sepse synohet të evidentohen më së pari fjalët. Këtë  e kemi vënë re  te disa këngë të grupit karakteristik të Bençës e sidomos te grupe fëmijësh, ku gati – gati duket sikur tentohet drejt këngës monofonike apo recitative.

Në veçoritë dalluese midis trevave dhe grupeve isopolifonike kushdo mund të zgjerohet shumë, por nuk do donim të mërzisnim auditorin.  Jemi të vetëdijshëm se së paku pjesëmarrësit e kësaj veprimtarie, i marrin me mend ato që nuk i shtjellojmë gjerësisht për t’i dhënë kohë falënderimit tonë për punën e palodhur e me mjaft efikasitet që ka kryer z. Timo Mërkuri, duke e inkurajuar zotërinë  për mosshterim të aktivitetit studimor e krijues dhe domosdo edhe për shëndet sa më optimal në dobi të vetes e të shoqërisë.