KUR LEXON MËRKURIN E MËNÇUR

Kur lexon Mërkurin e çmuar

FATMIR TERZIU

 Hapësirë për hyrje

Nuk është thjesht një ‘stacion’ i rastësishëm letrar. As edhe një ndalesë e rastit. Është fjala për ‘ndalesën’ e domosdoshme letrare tek krijimtaria e Timo Mërkurit. Krijimtaria e larmishme, e pasur dhe tejet domethënëse. Njohje me krijimtarinë e shqiptarit me vlera, Timo Mërkurit. Pra është në fakt një njohje e largët, por jo fizike. Thjesht një njohje me veprën e tij. Që kur e nisa projektin tim “Fjala e Lirë” vite e vite më parë, plot dhjetë tashmë në emigrim, dikush më pati përmendur këtë emër. Ma kishte kujtuar në Elbasan. Ishte një poete me emër në letrat shqipe. Ishte Beatriçja e “Harpa”-s, autorja e këtij vëllimi tipik poetik që më kishte cituar këtë krijues. Më vonë vinte rishtas dhe gati pjesë-pjesë e tërë krijimtaria e Mërkurit mes një poste tejet miqësore e dashamirëse të Agim Matos. Agim Mato do të zbulonte edhe një fakt tjetër: “Duke përfituar nga ky moment, po ju nis diçka nga krijuesi sarandiot Timo Mërkuri, i cili m'u lut tua postoja, pas bisedës me mikun tonë të përbashkët, Pandeli Koçi, me të cilin i ndamë bashkë shumë ditë në Sarandë.” Pra ishte miku i mjaft krijuesve shqiptarë, i mirënjohuri Pandeli Koçi, allias Sazan Goliku. Dhe kështu Mato do të zgjerohej duke na shtuar “Edhe njëherë ju përshëndes me respekt e mirënjohje. Duket se kurioziteti im për t'u njohur me "Fjalën e Lirë" nuk ngeli kuriozitet sepse unë tashmë informohem rregullisht nga faqja e juaj dhe jam habitur kur në të gjej miq të mi të vjetër, të shpërndarë nëpër botë. Vizitoj shumë faqe të karakterit letrar që krijuesit shqiptarë që nga Amerika e deri në Itali e Greqi, kanë ngritur  për mbijetesën e tyre kulturore. Faqja juaj është një magazinë që akumulon produkte të reja shpirtërore të një brezi  sqimtar dhe kjo e bën  të spikatur në këtë treg interesant.”

Prognoza e leximit të Mërkurit

 Vinte më pas mes postës së Matos krijimtaria e Mërkurit, vinte nga Saranda e largët, dremitësja e kaltër e bukurisë joniane nëpërmjet kokrizave digjitale, drejt e në zemër të metropolit britanik. Pastaj interesimi u shtua rreth tërë asaj krijimtarie, që kish lënë mbresat e saj që në fillim. Dhe unë kisha lexuar e botuar me radhë “Madhëria e saj- Kënga” ku çudia e këngës ishte vetë meseleja e oborrit. Kjo për gjetjen e Timos ishte vetë gjuha me të cilën ai gjente të magnetizonte më tepër “Ka mbetur nëpër biseda ndodhia e atij fshatari nga Dukati, i cili ishte ftuar në dasmën e mbretit Zog, si përfaqsues i fshatit apo si mik personal i tij, kjo s’dihet saktësisht. Por ajo që dihet është fakti se ai shkoi në dasëm, hëngri, piu e këndoi, dha dhuratat e caktuara për këtë punë dhe të nesërmen në mëngjes, ndërsa priste t'i sillnin kafen e mëngjesit tek rrinte në sallon bashkë me dasmorë të tjerë, befas sheh të hyjë mbretëresha –nuse me tabaka plot me filxhane të mbushur me kafe, në duar. Çdo gjë e prisnin dasmorët, por që kafen e përcjelljes t'ua jepte vetë mbretëresha, këtë s'e kishin parashikuar...”

Prezantimi para lexuesit

 Pastaj lexova dhe botova menjëherë atë që lidhej me këtë emër, me këtë krijues shqiptar që kërkonte vëmenjden e duhur. Pra kush ishte vetë ky autor:   TIMO MËRKURI:

Lindur në 22.09.1955 në qytetin e Sarandës ku  dhe mbaroi shkollën e mesme  të përgjithëshme.U diplomua për Ekonomi  Dega Financë-Kontabilitet në Institutin e Lartë Bujqësor në Kamëz në vitin 1978.Ka punuar  në sistemin e Bujqesisë gjer në vitin 1991, në sistemin financiar  e doganor gjer në vitin 1997 dhe me pas ne  industrinë e naftës. Banon në qytetin e Sarandës dhe punon në qytetin e Gjirokastrës.

Ka botuar;

‘’Bulevardi i dhimbjes’’  poezi 2001

‘’Loti i detit’’            poezi       2003

‘’Klithma e pulebardhes’’    Poezi     2004

‘’Anatomia e lotit ‘’    Poezi        2008

‘’Poezi’’     Poezi shqip-greqisht          2008

‘’Madhëria e saj –kënga isopolifonike’’- sprovë    2007

‘’Shënjtëria e isos ‘’     sprovë        2008

‘’Gjerdani i këputur’’  përmbledhje me këngë,vaje e bejte pilurjote   2005

‘’Te lisat në Shënkoll’’   përmbledhje me këngë,vaje e bejte pilurjote 2005

‘’Iso…more djema’’  përmbledhje me këngë,vaje e bejte pilurjote  2005”. Ky ishte autori që më kishte dhënë sinjalin e detyruar të ndalesës në stacionin e tij të vrullshëm e të begatë letrar.

Kërkimi për ta detajuar

 Dhe në këtë stacion letrar më pas do të vinin në ndjesinë time studiuese edhe shënimet e Agim Matos që përcillnin këtë krijimtari që vinte e bëhej përditë e më interesante: “Nuk e di ti, o Farmir, që pilurjotët e Himarës, bijtë e Këmbëcjapit, pra të Panit të lashtë mitologjik, janë shumë këmbëngulës. Kur pa se mori një kala, tha t'i marr të gjitha. Eh, më la nja tetë a nëntë kapituj për iso polifoninë dhe unë po t'i nis një e nga një, pa e ditur se cila është e para dhe cila është e fundit. Unë mendoj se përfytyrimi që ka ai si poet për të  hulumtuar në këtë rrafsh të kulturës popullore, është një risi që ka brënda edhe informacionin edhe deduksionin, pa u futur nëpër pyllin terminologjik për të të mbushur mëndjen.

Këto ditë mund t'ju nis edhe një cikël me poezi, dy prej të cilave, siç më tha Pandi, mund ti përfshini në antologjinë e shpallur kundrejt të gjitha detyrimeve, ose... përjashtimeve.” Dhe menjëherë më erdhi një nga esetë më të bukura të Mërkurit, “Ecja e këngës nëpër vite”, ajo ese që më vonë do të më shtynte të hulumtoja më shumë edhe për Neço Mukon. Gjuha dhe ngulmi studiues i Mërkurit më forconte bindjen se ishte një studues dhe njëhës i mirëfilltë teksa lexoja prej tij: “Kënga iso-polifonike është një organizëm i gjallë që ecën,ndryshon e ritet nëpër vite ashtu si fëmija.Por ndërsa fëmija rritet nga të ushqyerit dhe përkujdesja e nënës, kënga  ka nevojë për më shumë se kaqë.Duke qënë e madhe vetë,duhen viganë që ta marin përdore, ta ushqejnë e ta ritin duke e bërë të aftë t’i  rezistojë kohës dhe zhvillimeve të saj.” Sipas Mërkurit “Treva e Bregdetit dhe e Labërise,  duke qënë djepi ku u  përkund dhe u rit kënga iso-polifonike  gjer në atë stad sa filloi të quhej thjeshtë ‘’këngë labe’’, kishte  pothuaj të njëjtin ritëm të kënduari, gati gati edhe të njëjtën melodi aqë sa të dukej se këndohej njësoj në të gjithë fshatrat, ndonëse me tekste të ndryshme.” Dhe më tej mësoja edhe sekretin se “Sado bukur të këndohej, krijohej një monotoni melodike e cila dalngadalë filloi tu vriste veshin njerëzve, qoftë dëgjuesve qoftë edhe vetë këngëtarëve. Pikërisht në këtë kohë doli në skenë Neço Muko Himarjoti i cili falë dhuntisë së tij natyrore dhe dashurise së tij  për këngën,bëri hapin e madh  te kënga labe,duke shkëputur prej saj  këngën himarjote.” Dhe për Timo Mërkurin “Të këndosh këngë labçe nuk është e lehtë,por të këndosh këngë himarjote duhet të keshë dy palë mushkëri.Aqë e vështirë është isua në këtë këngë. Teknika e përdorur nga Neço Muko tani është e njohur;dhënia e një funksioni të ri të hedhësit të kësaj kënge dhe forcimit të isos. Falë kësaj teknike si dhe mjeshtërisë të këngëtarëve Neço Muko, Andrea Bala, Koço Çakalli, Pano Kokaveshi etj kënga himarjote dallohej  në të  gjithë  trevën e Himarës dhe të  Labërisë. Ajo me të drejtë mund të quhej ‘’Margaritari i Kurorës  Iso-Polifonike”.

Vrulli krijues dhe ‘çelësi magjik’

Kështu teksa Timo Mërkuri e cilësonte këngën në konsideratë “Margaritari i Kurorës Iso-Polifonike” padyshim nuk ishte më habi të gjeje vetë atë margaritar që i ngjizej tërë atij vrulli krijues nën firmën Mërkuri. Ishte vërtet “Mërkuri i Çmuar” shqiptar që vlente aq shumë, por që ishte lënë disi në haresën ‘kulturore’ tipike alla shqiptare. Por, jo fare. Timo Mërkuri është vlerësuar e vlerësohet çdo ditë, nga ata që kanë zell krijimtarinë, që kanë ngjizje me tërë hovin jetik të saj. Bardhyl Maliqi shkruan për Timon: “Poeti Timo Merkuri, njëherësh edhe mbledhës e studiues i folklorit, bëhet me vetëdije dhe tërharës vlerash, pasi di të qëmtojë arritjet cilësore dhe t’i respektojë orakujt-poetë në tempujt e vet.”

Pra Timo Mërkuri është çelësi magjik që i ka hapur lexuesit porta të arta kulturore me esse të tilla si “Prishësit e këngës”; “Si erdhi kënga nga vajtimi” ; ”Shënjtëria e valles”; “Të heqim vallen e rrëndë”.

Poezia çatia e krijuesit

 Por jo vetëm kaq. Ai është krijuesi që ka ndërtuar pemën e tij krijuese letrare me një sërë krijimesh të tjera. Poezia e tij është ‘stacioni’tjetër që të bën të ndjehesh në kohën, vendin dhe hapësirën e duhur. Është një poezi që mbart tërë dimensionin shpirtëror të poetit mes të cilit jeta, suazat e saj dhe madhëria tejçuese e hapësirës jetike mbartin koloritin tipik sa jonian aq edhe Mërkurian. Timo Merkuri tek poezi të tilla si “Dhimbja” sjell për lexuesin pikërisht atë tejçim jetik që gjen hapësirën qytetëse si tektonikë filozofike e vargut: “Dhimbja është banore e qytetit tim,/në lagjen time e ka shtëpinë,/në jetën tonë hyri pa trokitur./Oh, ç’bujtëse e përzishme, e zymtë./Tani bisedat na ngjajnë me përshpirtje/dhe lulet në ballkon kanë aromë thimjani./Po kur do të ikë prapë në punë të saj/e trëndafili të bjerë era dashuri.” Po kështu procesi metafizik i dhimbjes që shndërrohet në identitet (Benbasa, 2009:23), ka kategorizuar krijimtarinë letrare në momente kyçe. Këto momente për Mërkurin janë shprehur qartë tej poezia “Bulevardi i dhimbjes” që lexohet si një rast unik i poezisë qytetëse: “Unë nuk mund të shëtis/në bulevardin “1 Maji” në Sarandë/ku dielli shkëlqen ftohtë/si një pllakë përkujtimore/dhe neonet ndrijnë mbi qepallat e mbrëmjes/si lotët në sytë e nënës së Hysen Açakos./Në këtë Bulevard,/ ku në skaj të pranverës/kortezhit të luleve u prijnë dy pëllumba të gurtë/që kanë parcelizuar jetën në trembëdhjetë vjet/këtu dhimbja ka një emër fëmije/dhe vdekja ka emrin shtet.” Sakaq kujtesa e memorjes përpos kësaj dhimjeje vjen siapas psikoanalizës frojdiane në një kënd të detajuar, skicuar dhe prognozuar qetë. Vjen tek poezia “Përkujtimore” dhe citohet si një moral tipik njerëzor që vjen me tërë dimensionin poetik më të arirë dhe figuracionin perfekt: “Sa të pikëlluara janë përkujtimoret/ndanë rrugëve. Sa të pikëlluara/e të zymta. Si policë në kohë shtetrrethimi/që të ftohin zemrën/e të thonë në çdo çast:/Këtej kaloi vdekja, ndalohet gëzimi!/Pranë tyre njerëzit ecin ngadalë/e të heshtur. Sikur shkelin mbi plagë/të pambyllura. Sikur zgjojnë dhimbjet/te buzëqeshja e murosur/në porcelan, që dëshmon/se lumturisë i janë mbyllur shumë shtigje./Përkujtimoret ndanë rrugëve,/si qirinj të porsandezur në një varrezë./Para tyre ditët tona kalojnë si kortezh.”

Proceset filozofike të jetës natyrshëm kanë lidhjen e vet në poezinë e Mërkurit. Është bukuria femërore që vjen mes zbrazëtisë Derridiane dhe kapërcen pragjet urtore duke na dhënë simbolikën e përhumbjes me shpresën e natyrales që nusëron, simbolikës e lules. Poezia “Vajzat kanë mërguar” është dyfish kuptimplote në këtë pikë: “... e te pragu i shtëpisë sime/një trëndafil i bardhë nusëron./Mëngjeseve kur nisem për rrugë/më përcjell me dënesa e lot./E diç më thotë mes psherëtimave./Por unë s’mund ta këpus/se s’kam kujt t’ia dhuroj.”

Le të shohim paksa më të detajuar poezinë “Shtëpia e refugjatit të humbur”. Autori thekson mes vargut të tij vendin duke e ripërsëritur atë “Është një shtëpi aty në Jug”, pastaj detajon dimensionet e saj “e vogël. Si shtëpia e kukullës” duke argumentuar kështu mes teorisë brilante të Deleuze për hapësirën dhe vendin. Vendi është domethënës. Është në Jug. Është aty ku plaga godet shekujsh. Është aty ku kjo shtëpi e humbur ka moralin, dhe tërë amoralitetin që e rrethon. Ka tërë atë strukturë që e detyron të humbasë. Ajo përshkruhet: “Me dritaret mbuluar nga qerpikët e pjergullës/e me manin te pragu,/që iu thanë pëllëmbët e gjetheve në degë/pa e thënë urimin “Mirëseerdhe, bir”./Është një shtëpi aty në Jug,/e heshtur. Si një plakë e braktisur./E një vijë uji që kalon te pragu, si vija e fatit/në një pellg, në pëllëmbë të oborrit mbledh gjithë yjet./por nuk ia zbardh dot ditët vetmisë./O, kjo shtëpi e vogël në Jug,/si një pikë loti nën qepallë,/është nga pak shtëpia e ne të gjithëve.” Është kjo shtëpi pra që i jep tërë vargut të saj dimensionet e ‘catisë’ simbolike të krijuesit tashmë me emër, Mërkuri. Është më pas nën këtë çati gjithë struktura e figuracionit sintaksor, që modelohet tek poezi të tilla si “Çast”: “Bunacë e lehtë/dhe një shi që rigon./Është vjeshtë vërtet/apo vendlindja ime,/me shaminë e natës ulur mbi ballë, vajton.”

Dhe duke përfunduar po sjell poezinë e këtij autori me një temë shumë sublime “Kostandini”. Ndërsa autori sjell filozofinë e tij mes vargjeve të tilla si “Kostandini është nisur të sjellë Doruntinën,/motrën, që s’i erdhi në nëntë morte/se i shoqi e kishte nxjerrë trotuareve prostitutë./Patjetër do ta sjellë. Ndaj e braktisi varrin/që nëna të mos qajë të gjallë për të vdekurit/e të mos mallkojë të vdekurit për të gjallët/që rrojnë me turp.”, ne me plot gojë themi se Mërkuri e kishte prurë të shtrenjtën e tij “Mërkurin e çmuar” kohë më parë se ne ta pikasnim, por tashmë ajo prurje duhet tejçuar me kujdesin më të madh aty ku i takon. Pikërisht në këndin e ‘poezisë’ së fildishtë me aromë joniane.