PËRTEJ DHIMBJES NJERËZORE

 Bardhyl Maliqi  

Të nderuar lexues, para dy ditësh kur tek “Fjala e Lirë” u publikua shkrimi përgëzues e hulumtues i zotit Fatmir Terziu “Kur lexon Mërkurin e çmuar” unë e përshëndeta me një fjali për shkak të ngarkesave të mia të shumta. Krijimtaria e Timo Merkurit, ashtu si edhe imja, i ka fillesat të hershme, por ne të dy kemi qenë të mendimit se kombajna futet në korrje kur piqet gruri e jo kur piqet nje kalli.

 Me vetëdije qytetare, duke e ditur se ne poetët dhe të apasionuarit e artit i kemi borxhe njeri-tjetrit për shkak të pakujdesisë, nxitimit apo mungesës së bonsensit, vendosa të publikoj shkrimin e parë të shkruar dhe botuar për librin e parë të Timos “Bulevardi i dhimbjes”, të cilën po e përcjell me kopertinën përkatëse dhe me një fotografi timen të asaj kohe.

PËRTEJ DHIMBJES NJERËZORE

Vëllimi poetik “Bulevardi i dhimbjes” i poetit sarandit Timo Mërkuri është padyshim një ndër librat më të suksesshëm në një bibliotekë me mbi 80 vëllime që numëron Dega e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Sarandës këto 10 vjetët e fundit. Në këtë vëllim dhimbja ravijëzohet si një fakt jetësor në kohë dhe në dimensionin e saj vertikal; si refleksion, në hapsirë dhe në dimensionin e saj horizontal; si verb poetik në thellësitë e përmasës shpirtërore. Dhimbja, herë si bujtëse e herë si banore e kahershme e qytetit, e trandshme, e paftuar, e përzishme dhe e zymtë. Dhimbja si sinonim i jetës, me fytyrë të pikëlluar nën shallet e trishtë. Rrugicë dhe bulevard, si një e shtunë e hidhur, si përkujtimore e zymtë ajo ka shpesh një emër fëmije dhe vdekja vetë e ka emrin: shtet.

Dhimbja i prek të gjitha shqisat, i trand të gjithë receptorët. Dhimbjen e shohin sytë, përloten, përskuqen e përpëliten prej saj: Flakët e shtëpive të djegura, gjaku i blertë i pemëve të prera ndanë rrugëve, gërmadhat e institucioneve, këmisha e përgjakur e djaloshit të porsavrarë, një flamur i përzishëm emocionesh. Shtëpia e dhimbjes është e vogël si shtëpia e kukullës, me dritare të mbyllura nga qerpikët e përlotur të pjrgullës, me mënin që mërmërin te pragu tek fëshfërin pëllëmbët e fishkura të gjetheve, pa e thënë dot urimin: “Mirëseardhe, bir!” shtëpi e dhimbjes është shtëpia e refugjatit të humbur, e heshtur si një plakë e braktisur, që vija e ujit në pëllëmbë të oborrit si vija e fatit ja mbledh të gjitha yjet, por nuk ja zbardh dot ditët e vetmisë. Eh, kjo shtëpi e vogël në Jug si pikë loti nën qepallë është nga pak shtëpia e të gjithëve. Ndaj dënesa e dhimbjes është si dënesa e trëndafilit në këtë vit të hidhur, ku vetëm një kukull e bukur që çel e mbyll sytë e pret një grimë vajin e vajzës së vogël për atin e porsa vrarë. Buzëqeshja e vogëlushes që çel si gëzim manushaqesh në mes të zisë na kujton të gjithëve se këtë vit kemi harruar të qeshim. E si mund të qeshim, kur vendlindja me shaminë e natës ulur mbi ballë vajton nën një shi që rigon trishtim nën një ditë vjeshte…

Ditë të trishtuara, kotësi dhe boshllëk shpirtëror, mungesë totale e dashurisë,  puthjes dhe përshëndetjes njerëzore. Një ditë si një hap në humbëtirë. Plagët e shpirtit më zi se plagët e murgut, që i bren ndryshku i vetmisë. Pragjet e shtëpive ku ka mbirë hithra dhe bari i harrimit heshtin. Herë pas here murmuritin përralla, rrëfenja që s’ua rrëfyen dot kurrë fëmijëve të lindur e rritur në mërgim, nipërve dhe mbesave me emra dhe artikulime të tjetërsuara. Eh, pragje që flisni me të vdekurit për motet e shkuara, ju plaka të muzgjeve që u tregoni të vdekurve të rejat e dhimbshme, e ndizni qirinj mbrëmjeve ndanë kokave të krevatëve, ku nuk fle askush dhe i luteni Shën Spiridhonit (Ëngjëllit të Shpirtit të Mirë)  të mos ju harrojë më, t’ju marrë atje lart se ju janë shterur lotët…

E para është fjala. Dhe e para fjalë është vdekja. Kështu u lexua ungjilli i trishtimit në pranverën e parë të këtij viti në qytetin tonë, paçka se poetët deshën të shkruajnë ungjillin e dashurisë. Poetët! “Ne” poetëve ju thyejmë penat, ju grisim librat dhe ju djegim bibliotekat. ( Për kujtesë: Biblioteka e Sarandës u dogj gjatë trazirave të marsit të ‘97-ës, B.M.) Supet e dhimbjes të kërrusur nga pesha e arkivoleve, flokëve të thinjur brenda një dite nga lemeria që ju panë sytë. Dhe poeti që ecën drejt Golgotës së jetës duke mbajtur peshën e këtij viti si një kryq mbi shpinë.

Dhimbja të shpon timpanin e veshit në formën e klithmës, të krismës, të gjëmimit. Të tremb me rrokullisjen e gurëve, statujave dhe pjedistaleve që rrëzohen në mosekzistencë, a thua se kurrë s’kanë qenë, a thua se kurrë s’do të ngrihen prej hirit të harrimit për të na kujtuar se kush jemi dhe cilët kemi qenë. Jo ulërima e ujqërve, por kuja e statujave është zëri i vërtetë i historisë sonë tragjike.

…Dhe hëna ndrin mbi varret e djemve të rinj të porasvrarë, që meraku i nënës dhe i mikes i lë patretur, ndaj dhe hëna shkon të lotojë mbi valë, që kujen era e detit ta çojë larg, sa më larg. Se dhe guackat e brigjeve të Jonit janë si arkivole të bardha. Brenda tyre nuk ka perla, nuk është shtëpia e Afërditës, as kënga e sirenave, por klithma e fundit e refugjatëve të mbytur, të atyre që u ndrin te koka kandili i detit. Në ishujt e vegjël në Ksamil trishtimi e dhimbja shket mbi valë, ndërsa portokallet e prera ngjajnë në muzgje si kryqe mbi varre, ndërsa emrat janë varur  të vrara në degë limonash dhe këngët kanë mbetur pa krahë nën ullinj. Vetëm drita e hënës kullon mbi to. Kullon e tretet si qiri.

Dhimbjen e nuhatim ngado, ajri i shkrumbuar ka idhësinë e djegjes së parqeve, kutërbimin e kufomave të gjallesave, që ditë të tëra mbeten të pambuluara prej dheut që do të na gëlltisë të tërëve: vrasës dhe të vrarë. Më kot nuk presin këto grykë të etura varresh, hone dhe humnera të panginjura. Era e dekompozimit i zë frymën aromës pranverore. Jo, kështu, pranvera as që mund të lindë!

‘97-ta. Pranverë pa pranverë. Me lule të tulatura nën kurora mortore, me zogj që këngën kanë vrarë, me dëborën e bardhë të flokëve nën sharpet e zes të nënave. Vit me borërime në shpirt. Në alfabetin e dhimbjes shtohen të vdekurit, zgjerohen varrezat e qytetit, prishen muret e tyre rrethuese për t’u bërë vend djemve të porsavrarë. Priten agaviet dhe bukovilet, ullinjtë dhe limonat kullojnë hidhërim, vetëm qiparizat në hyrje pikëllimin zgjatin si si pikëçuditëse drejt qiellitit. Dhe më tej në breg një prolog tragjedie. Një kukull që nxjerr vala në djepin e ranishtes, një kukull që loton porsi fëmija që e mbante në dorë është varrosur bashkë me skafin në fund të detit. Vetëm skafisti numëron kollokotronët * si dikur sulltani kokat e prera, diku në kamaren e turpit.  Fantoma e zemërimit s’di se ku të shpërthejë. Bisedat në rrugë ngjajnë si pëshpëritje dhe lulet bien aromë thimjami. Dielli shkëlqen ftohtë si pllakë përkujtimore dhe neonet ndrijnë mbi qepallat e mbrëmjes  si lotët në sytë e nënës së Hysen Açakos, si lotët në sytë e nënës së Tono Mërkurit…Dhe pragjet dhe muzgjet  bien erë duhani të fortë dhe aromë kafeje të porsabluar. Dhe bulevardi i dhimbjes përcjell kortezhin e luleve këtu në skaj të pranverës, ku dy pëllëmbë të gurta e parcelizojnë dhimbjen  në 13 vjet, e parcelizojnë jetën në 27 vjet. Dhe njerëzit i tremben vdekjes. Kjo histori ka 4.000 vjet, që nga Epi i Gilgameshit, që nga vdekja e Enkidjuit njeriu rend të gjejë barin e përjetësisë, por barin ia gëlltit gjarpri dhe plumbi. S’dinë ç’të bëjnë me jetët e tyre. Dhe vetëm ikin.

Ikje. Vetëm ikje pa kthim. Dhe vetmia lodhet nga pritja. Njerëz që jetojnë dëshpërimin dhe deti mbështet mbi supet e ankthit pëllëmbën e zbaticës. Stërkalat e lotëve në qepallat e valëve përcjellin vajzën e dashur bashkë me zbaticën, diku larg në sheshin me emrin paradoksal “Omonia”, a diku tjrtër, në sheshin e Dhimbjes dhe Harresës. Të shtunës i mungon sërish e dashura. E shtuna mbeti e kryqëzuar nga e premtja e zezë në shtyllën e dëshpërimit. Dhe njerëzit ecin ngadalë, të heshtur, sikur shkelin mbi plagë të pambyllura. Kanë frikë se zgjojnë dhimbjet tek buzëqeshjet e murosura në porcelan. Një dëshmi e re se lumturisë i janë mbyllur shtigjet.

Dhimbjen e prekin mollëzat e gishtërinjve. Prekin flokët e pakrehur të një fëmije, rrudhat në ballin e një nëne, pllakën e ftohtë të përkujtimores, kokrrën e lotit në sytë e motërzezës dhe shtati ynë rënqethet. Në trup na kalojnë mornica. Paçka se konturet e sendeve janë të forta dhe ato të gjallesave të brishta, ndodh që burrërohesh prej një dorështërngimi dhe të ndihesh ligsht i mbështetur në murin e lagësht të një bodrumi, që më tepër se ty ruan vetveten prej rropamës së rrënojave.

Nga Athina mund të mos të të kujtohet mirë Akropoli madhështor, Panteoni i lavdisë dhe Metroja e re, ke një mbresë trishtimi që Safon dot s’e takove, megjithëse për të shkove gjer në Lesbos; por pe një bashkëqytetare të mitur në lagjen Kifisia, që këmbëzbathur në shi zgjat dorën si degë bajamje duke lypur lëmoshë me një det dhimbjesh migjenjane në sy nën indiferencën e turistëve të shumtë që vizitojnë Athinën,  por nuk kanë sy për ta parë këtë fëmijë.  Eh, një pikë loti si një yll i këputur nga syri i qiellit për të rënë në shpirtin e njeriut, një pikë loti që trand themelet e botës! Ç’vlerë kanë sistemet politike, doktrinat dhe përçartjet për humanizëm! Vërtet, ç’vlerë kanë kur një tjetër 15 vjeçare nga qyteti im si një trëndafil i flakur rri ndanë bulevardit të dhimbjes, në trotuarin e prostitutave, me një minifund si një copë muzgu i prerë nga vendlindja, me buzëqeshjen si manykyr, që pikëllon dhe konturin idilik të mbrëmjes?!

Dhe djali i zemrës atje në vendlindje s’e këput dot trëndafilin, që nusëron te pragu i shtëpisë dhe diç pëshpërit me psherëtimave se vajza ka shkuar në mërgim. E pra, kujt t’ia dhurojë tjetër?!

Qenie që vërtiten si sonambuj në netë harrimesh, që përjetojë aluçinacione dhe shohin fantazma. Ata çdo çast rrezikojnë të gremisen në hone kujtese. Me shqisën e ekuilibrit dhe kinestezisë të çorjentuar rendin ngado dhe nuk dinë se ku shkojnë. Janë ngritur nga varret apo rendin në to?   

Është një kohë kur unazën e ylberit është e vështirë ta vesh në gishtin e pranverës, kur gjembi i urrejtjes nuk e lë trëndafilin të kundërmojë dashuri, një kohë pa mite dhe pa heronj, një kohë çmitizimi dhe deheroizmi. Kostandini e braktis varrin, që nëna të mos qajë të gjallët  për të vdekurit dhe të mos mallkojë të vdekurit për të gjallët, që rrojnë me turp, pasi motra Doruntinë nuk e shkeli dot pragun këto 9 vjet, nuk e ngushëlloi nënën për të 9-të mortjet sepse i shoqi e kishte nxjerrë në rrugë si prostitutë…

Estetika e antitezave dhe kontrapunkteve nuk është e re, por kur ftillohet mirë fiton vlera  dhe si e tillë bëhet një element boshtor në konstruksionin e një libri. Njerëzit kanë një armë në dorë,-thotë poeti.-një armë me të cilën nuk dinë kë do të vrasin  dhe nga kush do të mbrohen. Ata kanë vdekjen në duar dhe një varr të hapur në zemër, por janë kaq të ndjeshëm sa që për trëndafil i falin të gjitha armët e botës. Kështu fillon të poetizohet dhe shkallëzohet ideja  se kush vret një njeri ka hapur një gjemë e kush vret dashurinë ka vrarë gjithë botën. Ndërsa skafet çajnë detet drejt brigjeve të largëta, ku fluturës së puthjes s’i lagen krahët se lë pas vetëm emra dhe endrra, ndërsa ndër ne qeparisi i dhimbjes rritet në zemra. Dhe në fshatin që vdes vetëm hëna fshin lotët e yjeve me shaminë e reve, ndërsa ferrat në parvazet e dritareve sodisin djepet e zbrazur e vatrat pa zjarre.  Kështu ndërtohet me mjete artistike situata paradoksale: ne që ndërtonim brenda vetes Murin e Berlinit  dhe thamë se do të mbroheshim, por çuditërisht mbetëm të rrethuar. E ndryshe nga ç’ndodh me muret e vërtetë, ku ndërtimi është i ngadaltë e rrënimi i shpejtë, ngrehina e llahtarshme e Murit të Berlinit brenda nesh  u ngrit me ngut, me entuziazmin e imponuar të të shtunave komuniste, ndërsa rrëzimi i Murit të Berlinit është tepër i ngadaltë dhe tepër i gjatë e i dhimbshëm.

Ndaj misioni i poetit është të sfidojë errësirën e ankthshme e misterioze dhe të vazhdojë të ecë edhe kur yjet nga lodhja rrëzohen e këputen, sepse atij i duhet patjetër të arrijë agimin, sepse është vonë dhe s’ka të drejtë të lodhet.  Ndaj poeti e ngre zërin për këtë kohë të harrimit të heronjve, kur njeriu mbytet në prozën e meskinitetit, kur lapidaret ngjajnëç si murana, ku mungojnë përvjetoret, ceremonitë dhe lulet, kur këngët për heronjtë struken në guvat e harrimit, si dikur Gjeto Basho Muji  e Sokole Halili pas shpikjes së barutit. Dhe fëmijët e sotëm vërtet nuk e dinë:-kemi pasur apo s’kemi pasur heronj?

Shijen e dhimbjes e kemi në gjuhë: thartirë, djegësirë, hidhërim, vetëm shija e ëmbëlsisë është arratisur larg prej nesh. Ndoshta qelizat tona të specializuara prej mungesës së gjatë  kanë harruar të ndjejnë, kanë harruar ta perceptojnë atë. Veç shija e kalbësisë mbrin prej dekompozimit të frutave që ua kemi harruar emrat, se na ndodh që edhe bukën e fëmijëve ta marrim veresie. Dhe kur rastësisht në dhembët tanë kërcet kokrra e rrushit të freskët, ëmbëlsinë e përjetojmë në çaste vetëtime, vetëm një regëtimë të rrallë që vjen e humbet e tjetërsohet në përjetimin e gjatë të hidhësisë.

Është koha e paradoksit të lirisë, e lirisë që vret më shumë se diktatura, që të turllos si goditja e tokmakut në kokë, kur shokët të bëhen armiq e ti bëhesh armiku i miqve që në rrugë si cubat të zënë pritë.  Pritë të zenë dhe pallakat e mermerit për të ta skalitur emrin në një datë theqafje. Dhe vjen një çast kur lirika meditative e sfidon lirikën ndjenjësore me një mendim të prerë ashpër si faqe shkëmbi, një shkëmb si një hënë gjaku nga realiteti ynë tragjik: “Sot për drekë kisha kokën e një miku të vjetër…sa mirë dimë t’i hamë kokën njeri-tjetrit!” është një ravijëzim dantesk, që të kujton Kont Ugolinin, që si gjellë të zezë bren kokën e Kryepeshkop Ruxherit, diku në një nga të 9-të rrathët e ferrit. Poetit nuk i mungon as këtu e as diku gjetkë ironia e tallja e hidhur pasi ai më kot s’i kërkon zotit  që bashkë me engjëjt në qiell  të mbajë pranë edhe disa politikanë, që na çmëndën me përgjërime për Atdheun, Kombin e Familjen, e sa për ne qytetarët e zakonshëm, ashtu si poeti e dimë se nuk shkojmë dot në parajsë se ndjehemi mëkatarë.    

Nuk e di se ç’pjella dështake do të lindin prej ereksionit kafshëror të përdhunuesit apo prej farës së trembur të meshkujve të shkordhur, për të mos folur për të tredhurit që i kemni aq të shpeshtë si në shtrat edhe në politikë. Me siguri femrat do të pjellin monstra. Monstra të përçudnuara me prejardhje prej etërish që e kanë humbur shijen e shqisës së gjashtë, përderisa nuk munden as ata vetë, as femrat gjiharlisura të përjetojnë emocionalisht fërgëllimin e thëllënxave. Ç’kohë e vështirë. Kohë e shijeve të rrezikuara! 

Timos i dhemb më shumë dashuria e parë dhe dashuria e lënë në mes dhe në këtë pranverë ku gjithçka mund të vritet ai kërkon të prekë me dorë qiellin, por nuk di se në cilin yll ta përkëdhelë Polinën e vogël, mbesën e tij, që ka çelur si një dritë meteorike në lëndinat e largëta qiellore. Po moral i kohës s’e lë të përjetojë as çastin e dhimbjes, as çastin e gëzimit, sepse sundon morali i hipokrizisë dhe i paradokseve,  pasi  mund të ndodhë që policia të arrestojë një këngë dashurie, e të fillohet urgjentisht çështja finale ndaj saj si shkelëse e ligjit në bulevardin qëndror të prostitutave.

Janë një grup poezish të konstruktuara në pak vargje, ashtu si vilëzat në bregdet, që bëhen bartëse të psikologjisë krijuese të këtij autori, që kundërvenien e konsideron gjetje artistike, shpesh me mjaft sukses. Saranda për të është qyteti i dashurisë, ndaj s’i besohet se ka lypësa, se për të trëndafilat janë të bukur edhe kur çelin në parqe, edhe kur çelin në ëndrra. Poeti mund t’iu dhurojë guralecë të bardhë deti, që pëshpërisin mbrëmjeve mesazhe dashurie, mund t’iu dhurojë korale të kaltra, të nxjerra nga thellësitë e shpirtit, mund t’iu falë me kënaqësi edhe disa pina, por me kusht që në to të mos pikturoni skafe, pasi skafet janë dhimbja e qyteteve tona bregdetare. Poeti sheh zotin që zgjat dorën e tij hijerëndë dhe flet shqip:-Shqipëria do të bëhet dritë! Por me keqardhje konstaton se është ende në ëndërr.

Dhe si një krah tjetër i antitezës poetike, si një kundrapeshë e dhimbjes dhe trishtimit, pikëllimit dhe lotëve, plagëve dhe arkivoleve një tufë poezish në fund të librit të ngjallin shpresën se në këtë bulevard, ku ecim përditë, do të ketë edhe zogj, edhe trëndafila, edhe vajza të bukura. Se nesër troku i lehtë i agullimit do të trembë zogjtë e ëndrrave nga gëmushat e gjumit dhe pëllumbat dhe pulëbardhat do të kthehen në qiejt e Sarandës edhe në qiejt e zemrave dhe ne edhe nëse do të ndahemi, të ndahemi njerëzisht, pa hipokrizinë e ndrrimit të adresave dhe numrave të telefonit, por me një puthje në buzë, me një puthje të përmallshme lamtumire.

* kollokotronët –Kollokotroni, figura e liderit të revolucionit grek të 21-shit stampuar në dhrahminë greke.

Sarandë, shtator 2001

   Botuar për herë të parë në gazetën “Drita”  Shtator 2001