Lëre Hankon të qajë, o Petrit Ruka!
Përsiatje mbi baladën “Hanko mos
qaj nëpër varre” të Petrit Rukës[1]
Nga Timo Mërkuri
1….Hanko mos qaj nëpër varre…
Edhe
unë kështu do t’i thosha, more Petrit Ruka, po ta dëgjoja duke qarë nëpër
varret e Kamenicës. Domosdo që kështu do t’i thosha, madje edhe më tej, do i jepja
një shami të fshinte lotët e do t’i lutesha që të dilte nga varreza, se nuk
ishte e diela e të vdekurve ajo ditë dhe kësisoj, nuk bënte t’u prishte qetësinë
të shumtëve. Domosdo që kështu do t’i thosha, po pasi të përmendesha nga të fikëtit
që do më kish rënë me domosdo qysh në fillim të vajit. Ose do zija kokën me
duar e do nisja vajin bashkë me të. Se kjo ishte gjëmë mbi gjëmë, nga ato që qahen
me bot. Ja, mendoje vetë njëherë. Vjen vajza në derë të babait dhe s’gjen as baba
dhe as derë, madje s’gjen as prag të derës.. Kërkon babën, mëmën e motrën dhe
s’u gjen as hijet nëpër shtëpi, se për vëllanë i thanë që u vra, ndaj u nis që
me natë nga Zhulati. Nëpër fshat s’ka kë të pyesë se s’sheh njeri, as nëpër
rrugë e as nëpër dritare. Po ç’është kjo ëndërr e keqe që po sheh syzgjuar?
Vjen vajza në shtëpi dhe mirë që nuk gjen prindërit, vëllanë e motrën, po nuk
gjen as Kamenicën. Se Kamenica ishte Kamenicë me halle, kasaba e shkuar kasabasë.
Shtëpitë me dy- tri kate, me portikët e
mermertë ku qene gdhendur stema e zhgabonja e me dritare të mëdha, ku
vajzat, fshehur pas saksive, hidhnin e prisnin isharete të trëndafilta me djemtë
që kinse shkonin rrugës. Plakat po nëpër pragje tirrnin orët e ditës e thurnin
fijet e fatit. Rrugët e kalldrëmta ku kërcisnin dhe ëndrat, pa le më patkonjtë
e kuajve…
Vrapon për në varreza të takojë të
vdekurit, por lemeri mbi lemeri. Kisha pa këmbanë e varret pa kryq, varret e
vjetra të hapura dhe varret e reja të pambuluara. Ku është tretur gjyshja e ku
ta qajë vëllanë…oi, ooi.
2-Kamenica,
qytet me legjendë themelimi nga Neptolemi (i biri i Akilit) i kthyer nga Troja,
që rrezatoi një kulturë e qytetërim në trevat përreth, me mbi 600 familje të
ndara në katër lagje (viti 1583), me 12 kisha që dëshmojnë një kristianizëm të
hershëm. Në vitin 1650 në Labëri filloi myslymanizmi. Kamenica refuzoi dhe pas
disa betejave të pasuksesshme me turqit, u mor vendimi popullor për braktisjen
e vendit duke shkuar të gjithë banorët në drejtim të Italisë.
3.- Teksti real i mbërritur te ne nga kjo këngë[2]
është regjistruar në Zhulat-Gjirokastër në 1979 është:
Hanko
mos shko nëpër varre
Hanko
pelivaneja
Se
të vdekurit i ngjalle
Të
gjallët i vdiqe fare
Mes’holl
e vathë manxhare
Hanko
mos shko nëpër gurrë
Se
s’më del na mëntë kurrë
Qafëgjat
leshëra drudhë
Kur
del te porta në udhë
Vete
në çezm e mbushë ujë
Pse
s’na flet, o mori ftujë .
E parë në
këtë kontekst, kënga duket si një këngë lirike dhe u jep të drejtë të gjithë
admiruesve të kësaj linje.
3- Ismail Kadare[3] ,
duke patur në dorë një antologji të
këngës popullore të botuar në vitet ’60 , në të cilën kjo këngë ishte
botuar përafërsisht në këtë variant, bën
këtë koment këngës së Hankos:
"Megjithëse për përshkrimin trupor të bukurisë femërore poeti anonim ka
të gjitha mjetet, ai rrallë përdor laboratorin e vet, duke parapëlqyer rrugën e
tërthortë. Përshkrimi i bukurisë së Helenës së Trojës është quajtur një nga
gjetjet gjeniale të Homerit... Ja tani bukuria e një vajze me emrin Hanko:
Hanko mos shko nëpër varre
Se të vdekurit i ngjalle
Të gjallët i vdiqe fare
Është po ajo gjetje e Homerit veçse
ajo shkon më larg. Nuk janë pleqtë e lajthitur nga jeta që
mahniten prej gruas, por shumë më
tej, janë ata që kanë pushuar së jetuari fare...
Theksoj
qysh në fillim se ka një keqkuptim në
variantet e publikuar nëpër disa antologji dhe ky keqkuptim citohet nga Petrit
Ruka qysh në fillim të poemës, kur shkruan… Prej
gati pesë shekujsh vazhdon keqkuptimi i madh se balada rrëqethëse "Hanko
mos shko nëpër varre" është një romancë dashurie. ….do të mjaftonte veç vargu i parë i këngës origjinale (i harruar a i
humbur) për ta përmbysur kokë e këmbë keqkuptimin fatal për një nga kryeveprat
e folklorit shqiptar[4]…
3.1.a- Epiteti “Hanko”, që e përkthyer në shqip do të thotë “Zonjë” u
rezervohet grave të martuara. Ti drejtohesh një gruaje me epitetin “Hanko”,
“Zonjë” tregon një respekt për gjëndjen e saj civile (e martuar), sociale (në
një nivel të ngritur shoqëror dhe ekonomik).. Por gjithashtu ky epitet të fton
të mbash një distancë respekti edhe për moshën e saj të ritur dhe nuk lë hapërsirë
për koplimenta dhe ftesa romantike. Për ti bërë koplimenta një femre do ti
drejtohesh më së paku me epitetin çupë (Çup e Veli beut), vajzë (Vajzat e hoxhës
të tria) apo epitete të mara nga bota e luleve, pemëve, blegtorisë (kuacë e
kuqe, bejkë e bardhë, pjeshkë) etj. Poeti popullor është shumë i kujdesshëm në
fjalorin e tij kur u drejtohet vajzave dhe grave nëpër situata të caktuara.
Duke qënë se kemi të bëjmë me një situatë mortore, ai i drejtohet femrës me
respektin më të madh, duke e quajtur “Hanko”, “zonjë”, pavarësisht në se kishte realisht rangun shoqëror për
këtë titull.
3.1. b- Duke e parë
me vëmendje tekstin e mësipërm konstaton lehtësisht se vargu …Hanko mos shko nëpër gurrë … e vijuesat,
janë vargje kënge të shtuar në kohë të mëvonë-shme pas vargjeve të vajit të mëparshme,
ku Hankua shkonte nëpër varre. Kjo dallohet pikërisht nga ambienti ku lëviz
personazhi i këngës lirike, lëvizje e cila nuk shkon asnjëherë nga varrezat te gurrat.
Pra kemi dy këngë të bashkuara, ose më saktë një vajtim dhe një këngë lirike.
Ose në rastin më të mirë ndonjë krijues
popullor, i frymëzuar nga kënga e Hankos nëpër varre, duke hequr vargun
e parë dhe refrenin, ka krijuar pjesën e dytë
duke ja shtuar këngës origjinale, me mendimin se po e çon përpara
këngën, pa i shkuar ndër mënd se e deformon kryekëput idenë e saj. Kjo s'ka pse
të na habisë pasi në Vlorë në vitin 1959 është regjistruar një tjetër këngë
lirike ku janë shtuarnë mbyllje vargjet e famshme të Hankos dhe që thotë: Krevati me boje
arre, /Bajame,
/ pranë penxheres e maje; /përkundrejt keshe ca male,/ maje vesh cules diare,/un' i bjerje, tine qaje./Hanko, mos shko neper varre,/moj mushk' e kuqe xanxare,/se te dekurit i ngjalle,/te gjallet i diqe fare!
3.1.c- Po ashtu edhe folja “shko” në
kontekstin “mos shko nëpër varre’’ të lë iluzionin e një ftese për të mos
shkuar diku (në varre) për shëtitje a diçka tjetër. Por ç’shëtitje mund të bënte
nusja Hanko në Kamenicën e braktisur dhe ca më tepër në varrezat e saj? Pra vetëkuptohet
që përjashtohet kjo mundësi interpretimi. Gjithashtu në traditën shqiptare
shprehja “të shkoj nëpër varre” ka kuptimin do shkoj të vajtoj në varreza, te
varret e të mive. Dhe logjikisht në varreza shkohet vetëm për të vajtuar dhe jo
për t'u dukur të të shohin sa e bukur je. Për ti shmangur këto interpretime
poeti Petrit Ruka zëvendëson foljen “shko” me foljen “qaj” duke vënë më në
dukje veprimin.
Hanko qyqe,/Hanko
pelivaneja, variant që e përjashton
kategorikisht idenë e një këngë lirike. Kjo duket qysh te cilësimi korb’ dhe qyqe që i bëhet Hankos te vargu i dytë, i cili luan edhe rolin e një
refreni te kënga, cilësim i cili është i papranueshëm në një këngë lirike. Ndërsa
vargu Hanko pelivaneja ka kuptimin
pozitiv e shkathët, pra një grua e shkathët. Pikërisht mungesa e vargjeve..:Ç'kërkon ti në Kamenicë,/Hanko
korb’ e Hanko qyqe,/Hanko
pelivaneja....ka ndryshu-ar komplet natyrën e këngës dhe duke qenë se kënga
dhe vaji janë shumë pranë njëra tjetrës, lehtësisht një vajtim është shndërruar
në këngë, duke i hequr një varg dhe një refren.
4.1-Jemi dakort me studiuesin Fitim Çaushi[6] kur
shkruan se: emri
Hanko në këtë këngë nuk është emër personi, por titull i hierarkisë shoqërore,
me të cilin emërtoheshin vajzat dhe gratë e shtresave të pasura.
Realisht banorët e Kamenicës ishin
kristianë ortodoks dhe vajza, para martese kishte një emër po ortodoks, por siç duket është
martuar në një familje të pasur të besimit mysliman dhe në këtë mënyrë i është
shtuar titulli Hanko (Zonjë) para emrit. Madje mund edhe t’ia kenë ndëruar
emrin ortodoks me një emër mysliman. Por banorët ortodoksë të zonës përreth
(Senicë) nuk e kanë bërë dallimin e titullit me emrin dhe duke qënë se fjala
“hanko” dëgjohej më shpesh, me këtë “emër” kanë vijuar ta thërasin vajzën
kamenicjote që vinte te dera e babait,
pa e kuptuar se e thërisnin jo me emrin, por me titullin e saj shoqëror. Prandaj dhe kënga ka ardhur me
emrin-titull Hanko dhe jo me emrin e saj të vajzërisë ortodokse apo emrin e ri
mysliman të pas martesës..
4.1.a- Në këtë konteks hipotezojmë
edhe autorësinë e kësaj kënge të ndonjë rapsodit të besimit ortodoks
të fshatrave pranë Kamenicës (psh
Senica), sepse po të ishte rapsod mysliman,
pas titullit “hanko” do shtonte emrin mysliman të saj, psh Hanko Selime[7].
4.1.b- Në lidhje me shkrimin e sipërcituar
të Fitim Çaushit, nuk jemi dakord kur thotë se ky krijim është vajtimi i një
shoqëruese të Hankos gjatë vizitave të saj të përmortëshme në Kamenicë.
Këmbngulim se ky krijim, është krijim popullor
që ka për bazë kolektivitetin dhe anonimatin dhe nuk mund të identifikohet me
një person, si shoqëruesja e Hankos.
5- Në qoftë se do ëndërrojmë për ndonjë
subjekt, ai përafërsisht ka këtë rrjedhë: Me qëllim që të mos pranonin kushtet
e pushtuesit turk për ndërrimin e fesë, banorët e Kamenicës braktisin qytezën befasisht
natën, duke marrë me vete gjithë ç’mund të merrnin, veshje , ushqime, stema e
armë, ikona e kambana të kishës, kryqe të varreve dhe gurët e pragjeve. Ikën me
anie dhe në Itali krijuan fshatin e ri Kamenicë, ku u riorganizuan përafërsisht
sipas lagjeve që kishin patur në qytezën e tyre. Por ndërkohë në Kamenicë vjen
një vajzë vendi e martuar në një fshat që është konvertuar në fenë myslimane, madje
asaj i drejtohen me titullin “Hanko”, e barazvlefshme me “Zonjë”. Kjo vajzë,
pasi pa qytezën të braktisur, shkon në varreza ku vajton mbi varre të vrarët e
luftës së fundit, ku mund të ketë qenë dhe një vëlla i saj apo i ati. Si rëndom,
nëpër varreza vajton për të afërmin e
saj dhe është normale që të vijojë vajtimin për Kamenicën e vdekur.
5.1-
Asnjëherë populli ynë nuk ka harruar që në vajtimet e tij të shprehte dhimbjen
për fatet e fshatit, krahinës dhe të atdheut, krahas dhimbjes për rënien e
bijve të tij në luftë apo çfarëdo vdekje. Një
grua pilurjote vajtonte dy djemtë e saj të vrarë në luftë në 1750 me vargjet e
vajit: "Ç’dreq e pru këtu sulltanë/Erdhi
na dogji vatanë/E na vrau djemtë tanë…" Ose
një këngë e luftës së 1920 fillon me vargjet klithmë; "O djem se iku vatani/Na e mori breshkamani." Më kujtohet një këngë-vaj
e kohës së luftës së dytë botërore për Vunoin që thotë: U prishe Vuno u prishe/Të vjen gjylja prej Vishe/…/Shtëpitë me dy tri
kate/S’jan’ ahure, jan’ pallate.
5.2-
Ishte normale që Hanko të vajtonte të afërmit e saj bashkë me Kamenicën. Por
ligjërimet e saj duhet të kenë qenë mjaftë të ndjera qoftë si tekste qoftë dhe
si ligjërim. Me siguri që vajtimet e saj duhet të kenë qenë nga ato vajtime, në
dëgjimin e të cilave shumë burrave u bie të fikët nga tronditja. Kaq shumë
tronditje duhet të kenë prodhuar, sa që njerëzve u dukej sikur lëviznin dhe të
vdekurit në varre, “ngjalleshin” nga tronditja, sepse nga vajtimi “mësonin”
fatkeqësinë që e kishte gjetur Kamenicën pas vdekjes së tyre.. Po, sigurisht që
ajo ka qenë një vajtore e famshme, pasi vajtimi i saj tërhiqte vëmendjen e
banorëve të fshatrave përreth, të cilët gjenin te vaji i saj shprehjen e
dhimbjes së tyre. Ata s'kishin sy të shihnin sa e bukur ishte kjo Hanko, ata
kishin veshë e shpirt të dëgjonin dhe të vajtonin bashkë ligjërimet e saj.
6- Kështu, të tronditur nga dhimbja ata
afroheshin në varreza dhe i luteshin Hankos që të mos vajtonte më “në atë mënyrë”
se “i vdiste fare” ata që e dëgjonin. Madje, duke i treguar edhe ndonjë varr ku
kishte lëvizur dheu (për arsye sizmike) i thoshin se dhe të vdekurit “i
ngjallte me vajtimet e saj”. Unë e di që shumë lexues nuk do ta kuptojnë këtë që
shkruaj, por unë dhe Petrit Ruka që jemi nga trevat e vajtimit me ligje, kemi qenë
dëshmitarë nëpër morte, ku të pranishmit u drejtoheshin vajtoreve me lutjen; Pushoni moj se na vdiqët me këto vaje….ose….mjaftë më me vaje, lereni të tretet i ziu
djalë se e ngritët nga varri…
Është
kjo psikologjia që ka krijuar vargjet famoze, që ndrijnë nga lotët (jo nga
diamantët) "Hanko mos shko nëpër
varre/se të vdekurit i ngjalle/të gjallët i vdiqe fare."
Këto vargje vaji i shkojnë shumë
bukur edhe një kënge lirike, mjafton të heqësh vargun e parë dhe refrenin. Është
nga të rrallat këngë që të mahnit sido që ta shohësh, si vaj apo si këngë
lirike. I ngjan vërtet diamantit që të mahnit nga çdo anë ta shohësh.
7- Mua
më vjen mirë që edhe Ismail Kadareja, ky mjeshtër i madh i penës dhe njohës i
folklorit “u ngatërrua” te kjo këngë. Nuk është mosparje e I. Kadaresë, është
shkëlqim verbues i krijimit popullor dhe finesë e tij, që në një varg fsheh një
botë të tërë. Jam i bindur se Ismail Kadareja po të kishte në dorë tekstin e
plotë, përsëri do kishte krijuar një kryevepër për këtë vajtim, siç e shkroi për
këngën.
8- Eh more Petrit Ruka, mirë i thua
Hanko mos qaj nëpër varre, prapë mirë që ja thua me të qarë, po pse mundohesh
ta fshehësh vajin more djalë.. Apo mendon se s’të kuptojmë ne? Po pse more,
duke fshirë lotët me mëngët e këmishës, mendon se do fshehësh vajin dhe gulçet
e shpirtit? Po ka bir nëne që nuk ngashërehet me vargjet… "Hanko mos
qaj nëpër varre/Se të vdekurit i ngjalle,/Mos i nxirr nga nata!/Hanko mos shko
nëpër varre,/Mos i laj me lot,/Të gjallët i vdiqe fare/Ikën nga kjo botë."
Ose ai portret i krijuar me bojë lotësh e jo me bojë vaji apo uji që i bën
Hankos e që feks nga çdo anë, ku i
thua:-Hanko t'u thinjën balluket/që
kullojnë ar,/Të vjen vjeshta, të merr supet/s'kemi më behar./Hanko mos qaj më
me ligje, /Ngjethe gurë e drurë, /Ngrinë sorkadhet, qajnë në shtigje/Era u
bë mur…
Po kur qan ti që je burrë, si të mos qajë e zeza Hanko për
të vetët e për të shkretën Kamenicë, mbetur si një plakë kërcure, ku edhe era
shkon me kuje e me ulërimë.
Të qe
ndonjë tjetër edhe mund ta toleroja. Por nuk mund të të toleroj ty, o
tepelenasi Petrit Ruka, sepse ti ashtu si dhe unë, je nga trevat që vajtojnë me
ligje dhe e di mirë se çfarë është
vajtimi.
Vajtimi
është fjalë perëndie. Askush nuk guxon ta ndërpresë vajtimin e një gruaje që
vajton mbi varre. Ajo do ligjërojë sa ta zbrazë gjithë dertin që ka në shpirt edhe
sikur vaji të vazhdojë një ditë e një natë pa pushim. Vetëm ndonjë plakë e
moçme mund të guxojë t’i afrohet dhe duke qarë dhe ajo e duke e përkëdhelur me
dhembshuri t’i lutet me fjalët; Eja o
shpirt, o zemër të vemi në shtëpi, se do vijmë prapë nesër ta qajmë me lebeti.
Lere të pushojë aty nën dhe i varfëri sot….etj kësisoj.
Vajtimi
nuk është një të qarë me ë e ëëë.
Vajtimi është
duf i shpirtit që po s’doli me ligje, plas zemra e njeriut. Dhe njeriu që vete
zemër plasur në atë botë, ti e di që nuk tretet kollaj.
Vajtimi
është kujtesë për mos të përsëritur gabimet e të ikurve.
Vajtimi është
kujtimi i të mirëve të kësaj bote.
Ligjërimi
i tij është si qiriri që ndizet në kishë, me qëllim që zoti të na shohë e të na
njohë kush jemi ne që i lutemi e të na pranojë lutjen.
Vajtimi
është dokument i shkruar në kujtesën e popullit për të mirët e zemrës dhe të
vatanit. Po u shkrua dhe u vulos nuk griset dhe as digjet ky dokument.
Vajtimi
është mosha e djalit dhe e vajzës kur njohin veten dhe nisin e njohin dhe
jetën.
Vajtimi është malli i zemrës, fytyra
e qeshur e nënës dhe fjala serioze e babait.
Vajtimi është dashuria që ke rritur
në zemër dhe mbjell në jetë.
Prandaj, o Petrit Ruka, lere Hankon
të qajë me ligje se kemi nevojë edhe ne të qajmë bashkë me të.
Sarandë, më 19.02.22019
[1] -Publikuar në fb më datën 18.02.2019
[2] "Këngë popullore nga rrethina e
Kardhiqit" dhe e Rrëzomës fq. 482
[3] I.Kadare “Autobiografia e popullit në vargje” fq 101
[4] Varianti që ka komentuar Ismail Kadareja në essen e tij mendoj
se është marrë nga një antologji e këngëve popullore botuar në vitet ’60, ku te
kjo këngë mungon vargu i parë dhe refreni.
[5] youtube.com “Hanko pelivaneja” Këngë
labe, marës Gjergj Aliko, kthyes Hekuran Gjokoli, hedhës Parim Nora
[6] F.
Çaushi, Bukuria e një ligjërimi
artistik. Zemra shqiptare 23.02.2012.
