TIMO MËRKURI DI SI T’I VENDOSË GURËT NË MOZAIKUN       

                                            SHUMËNGJYRËSH TË BALADAVE TONA

 

Nga Dr. Bardhyl Maliqi

 

 

Është fakt që në mozaikun e baladave tona ka gurë që mungojnë, mbase prej reshjeve të historisë, prej lakmisë së të tjerëve apo xhelozisë së njeri-tjetrit. Mirëpo tani që sapo kam përfunduar leximin e librit, ose  më saktë sprovës studimore “Balada e Murimit dhe marrëdhëniet me baladat e vendeve fqinje”, them me bindje se Timo Mërkuri di si t’i vendosë të  munguarit gurë me ngjyra në mozaikun e baladave tona. Dhe këtë e pohoj jo vetëm për këtë baladë, por edhe për baladën “Kostandini e Doruntina”, që e gjejmë gjithashtu në shumë variante dhe me shumë emra.

Timo Mërkuri ka një qasje të natyrshme ndaj miteve, baladave dhe legjendave, por edhe ndaj këngës iso polifonike në përgjithësi. Kjo është arseja pse ai është nga lëvruesit më aktivë në ditët e sotme të këtij zhanri letrar, por edhe muzikor e bukurtingëllues. Timoja bën atë punë që duhet ta kishin bërë me kohë institucionet e larta akademike, institutet e shkencave dhe fakultetet e gjuhës e letërsisë së universiteteve tona. Doktorantët edhe kur kanë marrë tituj dhe grada në këtë fushë, kanë qenë sipërfaqësorë. Dhe ne e dimë mirë se një fushë e lëruar cekët nuk arrin ta mbajë farën e beriqetit, atë e merr rrëpira e parë e reshjeve pas mbjelljes. Për mua puna studimore e Timo Mërkurit  në Himarë dhe Sarandë, Petrit Rukës në Tepelenë e Tiranë, Olimbi Velajt në Vlorë e Durrës,, Hekuran Halilit Konispol e Sarandë apo Odise Kotes në Gjirokastërme folklorin e jugut të Shqipërisë duhet vlerësuar së paku me gradën shkencore Doktor i Shkencave, me të cilën është vlerësuar vetëm Olimbia. Ç’rëndësi ka fakulteti i kryer, nota mesatare, gjuha e huaj, provimet etj. kur ti zoti graduat je ushtarak pa ushtri, apo gjeneral i ushtrisë së vdekur?!

Një vështrim enumerativ mbi problemet që shtrohen për zgjidhje në këtë sprovë studimore të Timos, të bind se ai ka gjetur jo vetëm këndvështrimin e duhur mbi këtë temë, por dhe çelësat e hyrjes në botën e ballafaqimit të baladave tona të murimit në kala, ura apo kisha me baladat e tjera ballkanike, veçanërisht atyre veriorë dhe jugorë, që kanë mbirë brigjeve të lumenjve, në pragjet e pushtimeve apo nevojës së pagëzimeve? Timua me të drejtë pohon se dendësia e ekzistencës së saj në Ballkan në disa versione dhe sidomos ekzistenca e elementëve paganë në ‘to, u jep popujve të gadishullit ilirik të drejtë në pretendimin e autorësisë së kësaj balade. Ndër popujt ballkanas, populli ynë ka dendësinë më të madhe të versioneve të baladës, ndonëse ka hapësirën më të vogël gjeografike, por të gjitha ato realisht gjallojnë brenda territoreve etnike të shqiptarëve.

Balada e murimit si dhe baladat e tjera e tjera tonat si tërësi kanë një unitet strukturor solid dhe të lakmueshëm, duke u mbështetur krejtësisht në elementë autentike të shqiptarë dhe konkretisht mbështetet, si besa, vëllezërit ndërtues, te vëllai dhe nusja e vogël, te pozicioni  i gruas ndaj burrit, pa ndërhyrjen e zotave, zanave apo zogjve si tek vendet fqinje. Motërzimet tona kanë një qasje të madhe me ritet mortore, zakonet shumëshekullore dhe drejtën kanunore të popullit shqiptar. Dhe më e rëndësishmja, të gjitha variantet vendosen në një kohë më të hershme se variantet e popujve të tjera ballkanas, duke përcaktuar ditëlindjen e baladës një epokë më të hershme të zhvillimit shoqëror si paganizmi dhe fundi i periudhës së matriarkatit dhe fillimit të patriakatit.

Fakti që varianti sllav i baladës i njohur me titullin “Zidanje Skadra” është prezantimi i parë në Evropë më 1815 i kësaj balade nuk do të thotë se balada u përket grabitqarëve, ashtu si dhe fakti që Georgios Megas në studimin e tij të 335 varianteve greke të Murimit në Urën e Artës konkludon se “miti ka origjinë epirote” do të thotë se Vuk Karaxhiçin nuk jemi ne që e kundërshtojmë, por vetë e vërteta. Këto e kanë nxitur Timon të analizojë faktet që sanksionojnë pozicionin tipologjik dhe kohën e ngjizjes  të variantit shqiptar të kësaj balade.

Timua pohon se ne jemi të vetëdijshëm që kjo baladë e ngarkuar me simbole e rite pagane është bijë e një kohe të hershme dhe nuk ka lindur si një vepër e artistike, por shumë më tepër se kaq. Ajo mbartëte dhe përcillte një mesazh të popullit që e krijoi dhe kohës që e lindi për kohërat  dhe popujt që e pritën dhe e “morën, duke  e bërë të tyren”. Cili ishte ky mesazh i madh? Besa e mbajtur dhe burrëria e vëllait të vogël, heroizmi dhe qëndresa e nuses së vogël, lartësimi dhe rezistenca e kalasë mbi rrënjët e lidhura në themele gjaku.

Është e saktë se tre vëllezërit shqiptarë që ndërtojnë kalanë, urën, apo kishën janë një element thelbësor në të gjitha variantet shqiptare, ndërkohë që në variantin serb me ndërtimin e Shkodrës merren mbreti dhe dy princat, vëllezër të tij dhe një ushtri ndërtuesish. Po kështu, te varianti grek ndërtimi i urës së Artës kryhet nga kryemjeshtri dhe një grup i madh muratorësh e punëtorësh, duke dëshmuar kështu një organizim shoqëror më të lartë se te variantet shqiptare, gjë që pohon se ndërtimi i tre vëllezërve shqiptarë është një ndërtim më i hershëm në kohë. Pohohet  se çfarë është Besa dhe pse kjo fjalë është vetëm në gjuhën shqipe dhe gjallon edhe tek baladat e tjera shqiptare si arkitra p.sh. te “Kostandini e Doruntina” për arsye se “besa” është dukuri e përveçme, vetëm shqiptare, me premisat e një kushtetute më vete të sanksionuara më pas nëpër kanunet tona si ai i Skënderbeut, i Lekë Dukagjinit, i Himarës apo i Zhulatit.

Murimi ishte flijim i gruas së re, pasi vetëm ajo e kishte transferimin e aftësisë jetëdhënëse të saj te një send apo trup i ngurtë, mendim i krijuar nga fakti i dhënies jetë foshnjave në bark të nënës. Ideja sllave e murosjes së dy binjakëve është thjesht një letrarizëm pa shprehësi komunikatave. Stoja dhe Stojani nuk i shtojnë vlerat baladës, por i heqin thelbin asaj dhe bashkë me të autorësinë dhe identitetin. Në folkloristikën shqiptare “balada e murimit në Kështjellën e Rozafës” ndrin si ylli polar në yllësinë e baladave. Ajo që tërheq vëmëndjen është fakti se këtë baladë, gati me të njëjtin subjekt, por me emrin “Zidanje Skadra” (Ndërtimi i Shkodrës) e kanë edhe serbët të marrë nga lahutarët dygjuhësh dhe të trajtuar, shëtitur dhe shitur nëpër botë nga Vuk Karaxhiçi si baladë serbe. 

Nga studimi del se ngjarjet e përshkruara në baladë nuk datojnë në fillim të shekullit XIV dhe s’kanë lidhje me mbretin Vukashin Mrnjavčević. Realisht kjo është e pamundur, pasi në këtë shekull, në Ballkan dhe në gjithë Evropën ishte ndërprerë riti i murimeve. Në shekullin e XIV në Shqipëri dhe në Serbi ishte instaluar institucioni i krishterimit i cili kontrollonte gjithë jetën shoqërore dhe shtetërore. Në parim krishterimi si fe praktikon ritualin e shenjtërimit (spërkatjes) me ujë të bekuar të themeleve. Është “devijim” nga normat e krishtera edhe fakti që në variantin serb, subjektin e vë në lëvizje zana e malit, “vila”, hyjni e besimit politeist, sepse gjallimi i kësaj hyjnie të epokës pagane në shek. XIV është një blasfemi për krishterimin dhe ai s’mund ta linte pa ndëshkuar. Vendosja e emrit të mbretit Vukashin Mrnjavčević, që pronat i ka pasur në Maqedoninë e Veriut është një synim i drejtpërdrejtë, që të fshihet hershmëria dhe shqiptarësia e baladës.

Timua ka përdorur një bibliografi të lakmueshme dhe 174 referenca në mbështje të esesë së tij studimore të mirëargumentuar përmes dokumentacionit dhe pasurisë së autorëve referues pro apo kundër, shqiptarë apo të huaj, si: Georgios Megas, Johann Georg Von Hahn, Historiani i Bizantit Prokopi, H. Ewlter, Prosper Merime, La Martin, Profesori çek, Dvornik, Vuk Stefanoviç Karaxhiçi, Jovan Tomic etj.  P. Çakalli, Odise Kote, Fatmir Minguli, Shaban Sinani, Anton Nikë Berisha, Tajar Zavalani, Kasëm Taipi. Marin Barlwti, Ismail Kadare, Qemal Haxhihasani, Olimbi Velaj, Ismaol Kadare, Thimi Mitko, Fatos Mero Rrapaj, Denush Shala, Petrit Ruka etj.  Referimet nga përmbledhje këngësh popullore të trvave të jugut apo veriut në shqip dhe gjuhë të huaja, botimr të Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqipërisë dhe Instituteve të saj, të Institutit Alabologjik të Prishtinës etj.

 

TIMO MËRKURI ME NJË SPROVË BINDËSE 

 

Nga Fatmir Terziu

 

Riti i sakrificës njerëzore duket se nuk është thjesht një „thirrje“ brenda ndjesisë dhe njohurive të studiuesit të apasionuar shqiptar, Timo Mërkuri, por dhe një qasje me një kënd të ri vëzhgimi. Ky kënd i ri i shtrimit të aspekteve kulturologjike e ka bërë murimin të vij tek lexuesi jo thjesht si një baladë, por si një hapësirë kulturologjike, ku këndi i vëzhgimit i ngjan atyre këndeve të diamantit, me të cilat gjithnjë drita dhe detajet e saj pasqyrohen ndryshe nën sy e në vëzhgim të syrit. Pikërisht këtu merr këndvështrimin e vet „Balada shqiptare e murimit dhe marrëdhëniet me variantet e vendeve fqinje“ si një sprovë.

           Duke ditur se Kënga e Murimit është një nga këngët më të njohura të poezisë popullore legjendare, që këndohet pothuajse në të gjithë vendin, hapësira që shtron dhe gjeografie e trajtesës së mërkurit tek sprova e tij studimore është me një fytyrë të plotë ballkanike, ku skedari i fqinjësisë bëhet më i plotë në transkulturalizimin e tij, por aq dhe në formatin e vjetër e të ri të domosdoshmërisë së njësimit traditë-kulturë.

          Mërkuri që në hyrje sqaron: „Në rrafshin shqiptar kjo baladë jo vetëm që ekziston në  të gjithë hapësirën gjeografik të banuar me shqipfolës, brenda dhe jashtë kufijve të shtetit shqiptar, por ka një unitet në tërësinë strukturore…“ Prandaj kjo ekzistencë e lashtë dhe e gjerë, me kohë ka marë simbole të ndryshme, duke u zëvendësuar me elemëntë që simbolizojnë njeriun, apo me spërkatjen e themeleve me gjakun e një kafshe të therur. Ndaj dhe studiuesi e sheh si gjetje që dhe pse një gjeografi e vogël shqiptare, versionet e qasjes së murimit janë të ndryshme.

         Objekti ku lokalizohet riti i murimit në hapësirën shqiptare ndryshon sipas krahinave. Në krahun veriperëndimor Shkodër, Dukagjin, Pukë, Mirditë dhe pjesërisht Krujë, Durrës, Elbasan balada është e fokusuar në murimin në kala, ku faktet folkloristike japin detaje për kalanë e Shkodrës, të Drishtit, të Elbasanit dhe Durrësit. Në krahun verilindor, në Malësi të Gjakovës, Kosovës, Lumës, Dibrës dhe në krejt Jugun objekti përqëndrohet për murimin në urë, si përshembull në Urën e Fshajt midis Gjakovës dhe Prizrenit, të Spiljes në Dibër të Madhe, të Artës në Jug, në ndonjë fshat të Pogradecit dhe të Korçës objekti shkon tek murimi në Manastir.

           Me syrin dhe këndin e vëzhgimit të Mërkurit risia e sakrificës së murimit shkon përtej në hapësirën e Ballkanit dhe rrëmon të pasqyrojë elementët e një diskursi të gjerë. Objektet e murimit gjenden për murimin në urë, si tek Ura e Artës në Greqi, të Strumës në Bullgari, apo dhe për murimin në manastir tek Manastiri i Arxheshit në Rumani. Në studimin e Timo Mërkurit referencat dhe gjetjet janë më të gjera, ku ai është bazuar dhe në kërkime të tjera, të reja dhe në ato që vijnë nga forma të ndryshme të shkrimiit dhe të kërkimit shkencor.

Në këtë aspekt diskursi rreket të trajtojë më thellë legjendën rreth themelimit të Kalasë së Rozafatit, për të cilën Barleti flet që në vitin 1504 tek „Rrethimi i Shkodrës“. Kjo legjendë, sado që nuk ka ndonjë gjë të përbashkët me atë të subjektit të këngës për këtë rit sakrifice, është një dëshmi me interes për ekzistencën e një tradite të tillë. Duhet theksuar se një këngë e tillë nuk gjendet te Arbëreshët e Italisë, sikurse gjenden baladat e tjera të vëllait të vdekur, të rinjohjes etj. Humbja tek Arbëreshët e Italisë mund të shpjegohet me kushtet e reja ku ata u vendosën, me mungesën e objekteve kala dhe ura rreth të cilave ato patën jetuar dikur në vendin e tyre të origjinës.

           Në Ballkan më shumë për këtë risi flitet për Kalanë e Shkodrës dhe Urën e Artës. Timo Mërkuri në studimin. Etij tipologjik „sprovë“ merr dhe formën e një zgjerimi të njohurive të prura më parë nga mjaft autorë, ku Shuteriqi, Sako dhe mjaft të tjerë shihen edhe si një bazë e formatimit të ri të domosdoshmërisë njohëse dhe zgjeruese. Gjithashtu nga „Visaret e Kombit“ ajo që është shtjelluar tregon për gjerësinë e materialit në hapësirë, kohë dhe vend.

          Duke përfunduar mund të themi se ashtu sikurse ndjejmë një atmosferë të mallë-ngjyeshme me personazhet kryesore të baladave, me ritin e sakrificës dhe me murimin në tërësi, ashu ndjejmë edhe me leximin e kësaj sprove të këndshme e të ndjeshme të Mërkurit. Me këtë sprovë autori ka bërë një ngritje të ndjeshme të „cros-culturalizmit“ ose të atyre gjërave kulturore që kanë të bëjnë me kultura të ndryshme ose sikurse njihet si krahasimi midis tyre. Thuajse tashmë Mërkuri me këtë studim që vjen nga fusha e komunikimit ndërkulturor, e njohur edhe si komunikim ndërkulturor, na jep qartë se edhe në këtë pikë është zhvilluar thellimi i njohjes së risisë së sakrificës së murimit si një zbatim i shquar i paradigmës ndërkulturore, në përgjigje të presioneve të globalizimit që prodhuan një kërkesë për trajnim ndër-kulturor të ndërgjegjësimit në komerciale të ndryshme sektorësh.

 

Londër, më 10.07.2021

 

ARISTOKRACIA  “ÇENKO”  E KËNGËS

Përsiatje mbi një grup isopolifonik

 

 

Nga Timo Mërkuri

 

Kur flasim për  identitetit tonë kombëtar, dy tipare kryesore janë ato që  e bëjnë të dallueshëm kombin tonë nga popujt e tjerë ku njera1 prej tyre është “iso-polifonia”, lindur në hershmërinë e formimit të etnitetit tonë. Isopolifonia ka origjinën nga ligjërimet mortore, por  të  kënduarit e kësaj gjinie arti me nivel të lartë artistik të kohës së sotme ka të nevojëshme interpretimin e saj prej artistësh popullorë të pregatitur, kryesisht në mënyrën tradicionale. Është i pranueshëm fakti  që pemët frutore mbijnë nga bërthama e frutave, por mqse kjo mbirje është e gjatë si kohë dhe krijon vetëm një varietet peme, sot praktikohet mbjellja e fidanëve të krijuar nëpër fidanishte me metoda shkencore.      

           I-Fidanishtja e këngëtarëve ka qënë tradicionalisht shtëpia e tyre, ku fëmijët dëgjonin, mësonin dhe trashëgonin nga prindërit këngëtarë artin e të kënduarit, ashtu siç trashëgonin bijtë nga prindërit titujt e fisnikërisë. 

           Titulli i “këngëtarit” (rapsodit) në shoqërinë shqiptare ka qënë një titull specifik, që përmbante në vetvete sa respektin aq edhe ndrojën. Respekti për këngëtarin buronte nga fakti se ai “bisedonte” me zotin,  me yjet dhe me të vdekurit në këngët e tij, por pikërisht te ky fakt  buronte dhe “frika” e droja se mos vallë ai zemërohej në ndonjë moment dhe i “fliste” keq zotit për ndonjë person apo “ringjallte” ndonjë të vdekur të padëshiruar. Ishte ky respekt dhe  droje ndaj tij që i siguronte këngëtarit paprekshmërinë fizike në çdo rast. Këngëtari nuk binte në gjak për këngën në një kohë që çdo burrë për një fjalë të pavend të shprehur e mirte përgjigjen me plumb. Ishte i vetmi njeri që kishte të  garantuar me kanun paprekshëmrinë e tij fizike si kur i këndonte publikisht dashurisë së fshehtë të një vajze ashtu edhe kur i këndonte trimërisë së dikujt dhe kritikonte mungesën e saj te një tjetër. Kushti i vetëm që kishte këngëtari për këtë papreksh-mëri, ishte që  të kishte vërtetësi në këngën e tij dhe të mos adresoheshin fjalë fyese.

       Në shoqërinë shqiptare arti i të kënduarit, në shumë familje qytetare  trashëgohej nga njeri brez te tjetri ashtu siç trashëgoheshin zejet dhe profesionet e ndryshme. Sigurisht që këtu bëhet fjalë për qytete të vjetra, me komunitet të konsoliduar.  Familjet që “trashëgonin” artin e të kënduarit në këto qytete, në fakt ishin shkollat e vërteta të muzikës së kohës, për arsye se  ato  i kushtonin një rëndësi të madhe  rritjes cilësore të këngës, qoftë si tekst i arirë dhe i ngritur artistikisht qoftë si vijë melodike  e këndëshme dhe fine. Kjo ka bërë që këngët e tyre të rrezëllinin në botën  isopolifonike si gjerdaanët në gushën e nuseve. Të dëgjosh këngë të tilla si: Doli vajza doli/ doli more shokë/ ujit manxuranë/potis borzilokë2...të kënduar nga Roland Çenko të vjen të thuash me zë të lartë: Të puthça këngët moj Gjirokastër, sa të bukura i ke! Sepse këngët e trashëguara e të  përpunuara në breza të tërë mjeshtrassh të vargut dhe melodisë vijnë sot te ne si diamanti i punuar mjeshtërisht, të  bukura, rezistente në kohë dhe të kërkuara nga të gjithë.

         Rëndësi  ka dhe fakti se: në procesin e krijimt dhe përpunimit të këngëve në “shkollën” familjare ishin të pranishëm fëmijët, që si “nxënës” mësonin krijimin dhe ecurinë e këngës të prindërve të tyre. Ky “mësim” vlente si pikënisje për çuarjen përpara të artit të kënduarit prej tyrre, më tejë se aritja e prindërve. Kështu krijoheshin breza këngëtarësh të një familjeje, që përsosnin dhe trashëgonin një traditë kënge. Këto familje  kishin edhe një “mision” tjetër, ato ruanin me fanatizëm vijën melodike të këngëve, madje edhe tematikën e tyre  e cila duhet të pranojmë se ishte  “një parcelë e vogël” këngësh. Në qoftë se familjet e tjera ruanin nëpër sepete e sënduqe paja nusesh, tapi pronash apo gjithfarë xhevahire nusesh, “familjet e këngës”  ruanin në “sepetin a sëndukun” e kujtesës, kyçur me “shtatë palë qyçe”  këngët e tyre që mos ti dëmtonte  ndonjë “çengi” apo mejhanexhi. Për të gjitha arsyet që lidheshin me artin gojor, këto familje përbënin “aristokracinë” e këngës, këto i njihnin dhe i “zotëronin3” këngët e vërteta  të qytetit, melodinë e tyre dhe historinë që lidhej me ‘to..

        II-“Aristokracia Çenko” e këngës gjirokastritshe i ka fillesat qysh nga gjyshi Mersin Çenko me një aktivitet artistik në Gjirokastër gjer në vitin 1920. Koha e largët, mungesa e inçizimeve dhe e fotografimeve e ka lënë në hije dhe haresë këngën dhe stilin e tij të të kënduarit, por nuk i la në heshtje trashëgiminë që kishte emrin e të birit, Demo Çenko dhe që zotëronte një kujtesë fenomenale për këngën bashkë me një zë, si të dhuruar nga Zoti, posaçërisht për këngë..

      Demo Çenko ka hyrë në këngën isopolifonike gjirokastrite si një meteor që hyn në atmosferë, rrotullohet bashkë me tokën duke shpërndarë mbi ‘të dritën e tij të zjarrtë, gjersa u shua më në fund në…këngë. Ai ka nisur këngën me bilbilat e parë të këngës gjirokastrite si: Nustret Çarçani dhe Hasan Çajupi dhe më pas u bashkua me ta  edhe  Xhevat Avdalli. Grupi vazhdoi me Xhevat Avdallin, Demo Çenkon, Lavo Erindin, Skënder Tushe etj, të cilët kënduan së bashku deri në vitin 1990, i njohur si “Grupi i pleqve”. Ishte grup i konsoliduar dhe i arirë artistikisht që i foli gjirokastritshe botës së këngës isopolifonike me stilin e tij “:të shtruar” të të kënduarit, me tekste këngësh popullore të Gjirokastrës dhe krahinave përreth. Si korife i grupit njihej Xhevat Avdalli  ndërkohë që në këtë grup Demo Çenko i bënte të gjitha rolet e këngës si të “marrësit” dhe të “hedhësit”. Një nga këngët që kishte më të pëlqyer dhe që e këndonte shpesh dhe në shtëpi ishte kënga  “Erdhi një haber i ri4” si dhe këngën tjetër...“Dërgoi Gjoleka njerine5”. 

       “Grupi i pleqve” i përbërë nga : Xhevati Avdalli, Demo Çenko, Lavo Erindi, Skender Tushe, Beaudin Dobi etj. ishte nderi dhe krenaria e Gjirokastrës dhe ky nderim ishte sa institucional aq dhe popullor. Mjafton të shikojmë një fotografi të datës 18 Mars 1934 që paraqet Kryetarin e Bashkisë Gjirokastrës z Sami Kokalarin që pozon ulur në karike dhe pas tij, në këmbë, një grup burrash veshur me kostume popullore të qytetit. Janë grupi i këngëtarëve popullorë të qytetit të Gjirokastrës që  hoqën “vallen e rrëndë” të burrave, valle e kënduar me këngën “Te rrapi në Mashkullorë6” atë ditë të inagurimit të bustit të Çerçiz Topullit. Vallja e rrëndë e burrave hiqet me dy rreshta valltarësh dhe ka momente që rreshtat e valltarëve lëvizin në drejtime të kundërta me njeri tjetrin. Pikërisht në këtë moment tonaliteti i këngës ngrihet në oktavë të lartë, opinga përplaset me forcë në tokë dhe ty të krijohet përshtypja se pas shpinës së valltarëve këngëtarë lëvizin në formë gjysëm rrethore malet,  ndërsa valltarët rrinë si statuja. Fakti që kjo këngë e Çerçiz Topullit është kënduar me valle burrash është një pikënisje për kërkime të mëtejëshme të këngës dhe valles gjirokastrite. Por le të kthehemi te kjo fotografi historike: po ta shohësh me vëmëndje  duket se kryetari i Bashkisë krenohet që pozon  me këngëtarët e qytetit, të cilët, të veshur me kostumet popullore të qëndisura me fije ari, (finesa e të cilave  bën me turp veshjet aristokratike te Europës), shikojnë diku tejë aparatit, ndërkohë që qëndrimi i kryetarit të Bashkisë duket sikur prezanton plot krenari:-Këta janë artistët e qytetit që unë drejtoj. Unë mburem me 'ta.

       III- Familja Çenko në Gjirokastër  njihej si “familja e këngës” dhe më tejë u startua  nga

kreu i saj Demo Çenko në grupimin e “aristokracisë së këngës” gjirokastrite.. Si familje e madhe që ishte, në odanë e shtëpisë së tij Demo Çenko “hapi” “shkollën e muzikës” me nxënës  dhjetë fëmijët e tij.  Realisht të dhjetë fëmijët e Demo Çenkos mësuan nga i jati që të këndonin,  por mes tyre u dalluan dy djemtë Roland dhe Kastriot Çenko, të cilët nuk u mjaftuan me të mësuarin e këngës por shkuan më tejë, realizuan daljen e pare në skenë  në vitin 1976. Ishin themeluesit e

grupit të të “Rrinjëve” të Gjirokastës ku zërat karakteristikë të tyre dallonin mes shumë zërave të

tjerë. Kujton Rolandi :   

   -Unë dëshirën për këngën, e nisa nga babai që e dëgjoja kur këndonte në shtëpi dhe e shoqëroja

me zë të ulët. Kur shkova ushtar  në Sazan vazhdoja të këndoja me shokët për të kaluar kohën. Pasi u ktheva në Gjirokastër,  një ditë të vitit 1976  ne, një grup të rinjsh këndonim për qejfin tonë pas Pallatit të Kulturës, kur rastësisht na dëgjoi ish drejtori i këtij Pallati, i ndjeri Petro Kosta. Ai na ftoi në zyrën e tij dhe atje  hapi një magnetofon të ri i markës “Uer”. Ai ishte me shirita dhe kënga parë që figuron e regjistruar si këngë e  “Grupit të të Rinjve” ishte kënga që u regjistrua te ajo zyrë : -“Ç’të them për Barjam Memën/ Gushti me njëzet e një/ Hodhën defteret në shesh/ Për të lar hesapet-ë" me  “marrës” -Roland Çenko që ishte dhe themeluesi i grupit të të Rinjve.

         Një nga kujtimet më të bukura për Rolandin ka qenë kurr e ftoi vetë  Xhevat Avdalli t’ja “hidhte” këngës që do këndonte  në Festivalin Folklorik të Gjirokastrës në vitin 1983. Ishte emocionuese pasi ishte  i vetmi nga “Grupi i të Rinjve” që do këndonte me “marrës” Xhevat Avdallin, i cili në atë kohë ishte një “legjendë” e gjallë e këngës isopolifonike7  dhe vlerësohej edhe në sferat më të larta të shtetit. Suksesi ishte absolut dhe kjo ja shtoi besimin te vetja, aq sa në “Festovali De Confolens”  në Francë më 1990,  për interpretimin mjeshtëror aid he grupi i tij u quajtën nga shtypi : “djajt e skenës”.

      Nga viti 1976 gjer në vitin 1995 Roland Çenko këndoi me “ Grupin e të Rinjve“ ku dallohen për vlerat e tyre artistike Mehmet Visha dhe Kastriot Çenko. Kënget e grupit të të Rinjve ishin të suksesshme dhe të dashura për gjirokastritët, por koha pruri shpërbërjen e grupit, ngjarje që ngjasoi me shëmbjen e një “shtëpie” historike dhe u prit me dhimbje e trishtim nga artdashësit.  Roland Çenko nuk jetonte dot pa këngën prandaj themelon grupin “Argjiro“, grup  që u bë shumë shpejt  i dashur për publikun e gjerë me aktivitet  brënda dhe jashtë vendit, si  Francë, Poloni, Zvicër, Gjermani, Danimarkë, Itali, Spanjë, Greqi, Kosovë etj. Grupi “Argjiro” si mbartës i vlerave  të spikatura të isopolifonisë gjirokastrite ka marrë pjesë në disa Festivale Folklorike Kombëtare duke u paraqitur me motive të mbetur në memorien e banorëve të qytetit, duke u dhënë “frymë” dhe jetë  këtyre motiveve të mbyllura në kujtesën  qytetare dhe për këto vlera, është mbajtës i Dekoratës “Mjeshtër i Madh”  si grupi “Argjiro” ashtu dhe Roland Çenko, krahas Çertifikatave nderuese dhe vlerësuese të marrë në çdo festival apo konkurim. Specifika unike e këtij grupi mbetet mënyra e të kënduarit me dy hedhje, shembull tipik i mësimit dhe mbartjes së këngës isopolifonike nga gjiri i familjes gjirokastrite.

         Strukturën e grupit “Argjiro” i ngjan një kostelacioni yjesh, njëri më i ndritshëm se tjetri : “marrës”-Roland Çenko, “kthyes”-Shkëlqim Sehiti, “hedhës”-Kastriot Çenko,  “hedhës”-Kastriot Çenkon me një “hedhje” tipike, gati personale, “kthyesi” Shkëlqim Sehiti, “iso” perfekte  e Llabro Ballos si dhe një nga zbulimet më të spikatura të këngës gjirokastrite, talenti i ri- Alvaro Çenko, përfaqssues i brezit të katërt i familjes Çenko në isopolifoninë gjirokastrite, për të cilin historia e artit gojor shqiptar të këngës po shkruan në faqet e saj qysh tani.

        Në lidhje me vijën melodike duhet të themi se: grupi “Argjiro” i Gjirokastrës çmohet si  një diamant orgjinal i isopolifonisë që ruan vlerat autoktone dhe i pasuron ato nëpërmjet përpunimit natyral të varianteve isopolifonike. Është grup me pesë veta dhe ka pesë zëra. Shternimi i zërave ne këtë grup nuk bëhet si tek grupet e tjeta me linja tipike, por me përkohshmëri për çdo zë. “Marrësi” këtu  jo vetëm që jep linjën melodike por edhe alternohet me “kthyesin”dhe “prerësin” dhe kur kalon në shtrirje, bën tipizim melodik nëpërmjet vokalicave të ëmbëlsuar, që krijojnë një befasi të këndëshme  harmonizuese. “Kthyesi” është  tipik dhe atipik sepse futet në rol me një ëmbëlsi gati instrumentale,por gjatë zhvillimit të këngës bën edhe baritonin, por edhe tenorin dhe moderatorin. “Prerësi” është tipik gjirokastrit duke u alternuar me “marrësin” por në momente të veçanta kalon edhe në “iso” dhe në modifikues,  duke mos ruajtur një linjë nga fillimi në fund. “Iso-ja” është me dy këngëtarë bazë, por që herë pas here  bëhet edhe me katër zëra dhe herë shkrihet në interpretim. Alternimi i zërave në grupin “Argjiro” është më i veçanti në tërë iso polifoninë shqiptare. Këngët e kënduar nga ky grup janë ato tradicionale dhe do ta ilustrojmë në vijim, por duhet të themi se grupi  nuk është pjestar aktiv i tematikave bashkohore, difekt që mendojmë se duhet të regullohet. Motivet janë të veçantë, të civilizuara, me muzikalitet të lartë dhe kanë të gërshetuara të gjitha format.

    Jam i ndërgjegjshëm se sa shkruajta më sipër tingëllon si tepër teorike dhe jo të gjithë lexuesit e kuptojnë se çfarë them, por unë ju ftoj që leximin e këtyre rreshtave “teorikë” t’i  shoqëroni duke dëgjuar këngët e këtij grupi si psh këngën: “Na morën djemtë nizam8”, “Mjegull e bardhë mbi shkëmb”9, “Zog e Gjirokastrëso10” “Nuse e pa nusëruar11” e shumë e shumë këngë të tjera të këtij grupi simpatik.

       IV-Logatjet dhe këngët monofonike janë një tjetër realitet i çmuar i këtij grupi dhe sidomos

 kontribut personal i Rolandit, i trashëguar nga tradita familjare. Le të sqarojmë se “logatja” dhe “monofonia” nuk janë e njëjta gjë, ato janë dy faza të ndrryshme kohore të ecurisë së këngës iso-polifonike nga vajtimi në këngë. Në qoftë se kalimin nga vajtimi në këngë do ta  parafytyrojmë si një kalim në urën që lidh bregun e vajtimit me atë të këngës, “logatja” është “tereni pranë urës dhe ecja mbi ‘të” në pjesën e parë të saj, ku mbizotëron vajtimi që mbulon edhe tekstin. Ndërkohë  “monofonia” është “ecja mbi urë” në pjesën e dytë të saj dhe  dalja në bregun tjetër. Te tereni “monofonik” fillon kënga, dallohet melodia ndonëse e dhimbëshme dhe sidomos teksti është i “lexueshëm” për dëgjuesin. Në këtë stad mund të ketë në sfond një jehonë melodie apo një jehonë zëri të këngës, “kthyer nga malet”. Kjo për arsye se si në “logatje” ashtu dhe në “monofoni” këngëtari “interpreton” dhe zërat e tjerë të këngës, kryesisht në formë dënese apo rrënkimi. Në regjistrin e zërit të Rolandit këto” logatje” janë mjaftë cilësore dhe pse ka në repertor motive tradicionale. Duhet të pranojmë se Roland Çenko është mjeshtër i “monofonisë” dhe “logatjes” dhe ajo që ka më shumë rëndësi është fakti se nuk qëndron vetëm në tekste tradicionale por krijon tekste të reja bashkëkohore, gjë që e ka të kufizuar te kënga isopolifonike e grupit “Argjiro” dhe që përbën një mangësi të ndjeshme të tij dhe të grupit. Realisht grupi “Argjiro” ka nevojë urgjente të paiset me tekste këngësh aktuale bashkëkohore, sepse do ti ndihmonte shumë për të mos mbetur vetëm një grup bartës vlerash  por edhe krijues e zhvillues i tyre..

        Vlerat e Roland Çenkos në “logatje” dhe ”monofoni”, teknikat e tij të avancuara të inter-

pretimit dhe vijën melodike specifike për secilën këngë mund ta shohim te rreth 15 “logatje” dhe “monofoni” të interpretuara prej tij,  qofshin ato me temë nga e kaluara si: “Çerçizi e kish bërë fjalë12, “Qan një grua  me ligje13” etj qofshin ato me temë të ditëve tona si: “Këngën se hedhin tërmetet14”. Ngjitja në skenë e “logatjes” dhe “monofonisë”, variante të hershmërisë së këngës isopolifonike dhe interpretimi dinjitoz nga Roland Çenko është një dëshmi e dyfishtë  vlerash: së pari dëshmon aftësinë e këngëtarit në aktualizimin e  mënyrave të vjetra të të  kënduarit dhe së dyti: suksesi i aritur me “logatje”dhe ”monofoni” dëshmon talentin e tij si këngëtar. Është shumë e vështirë të këndosh suksesshëm “logatje” dhe “monofoni”. Për të kënduar këto, duhet të dish të vajtosh, të bësh “vajin e burrave”, kaq pranë njera tjetrës janë “logatja” dhe vajtimi. Roland Çenko është “me fat” në këtë drejtim sepse ai është gjirokastrit dhe unë ju kujtoj që  Gjirokastra është quajtur “qyteti i vajtimeve”. Sigurisht që në traditën familjare të  Çenkove, si në shumë familje tradicionale gjirokastrite vajtimi ka qënë pjesë jete që u shndrua në aset kulturor. Prandaj e ka zërin me “shtatë drita” Rolandi, Kastrioti dhe Alvaro Çenko. E kanë ushqim  në “rrënjë” melodinë, qoftë atë me lotë (vajtimin), qoftë atë me gaz (këngën).

         V-I shpreha një mikut tim idenë e këtij shkrimi për Roland Çenkon dhe grupin “Argjiro” dhe ai me dashamirësi e quajti atë pinjoll i “Dinastisë Çenko të këngës” madje më sugjeroi që kështu ta titulloja shkrimin. Fillimisht më pëlqeu ky titull plot shkëlqim e madhështi mbretërore, por pastaj nisa të mendoj: dinastitë janë autokraci, ato synojnë zgjerimin e zotërimeve dhe forcimin e pushtetit të tyre. Asnjë lidhje apo përafëri nuk ka Roland Çenko me këtë titull.

      -Roland Çenko “zotëron” trashëgiminë e artit gojor të Çenkove, trashëgimi e krijuar nëpër breza artistësh. Këngët që ai zotëron janë “florinjtë e gushës dhe florinjtë e ballit” të iso-polifonisë gjirokastrite. Ai nuk kërkon zgjerimin e “zotërimeve” të tij të këngës, përku-ndrazi, koloritin dhe finesën e këngës së tij gjirokastrite jua dhuron edhe këngëve të tjera “jashtë” gjirokastrite si psh  këngët : “Ago, Ago, Ymer Ago”, “Një ditë nga gjithë dita”, “Vasha nga Përmeti”, “Qani, qani e Zhulate”,”Ç’jan dy zogj që fluturojnë” etj.

        -Roland Çenko dhe grupi “Argjiro” megjithë se kanë pasuri të shumta këngësh,ata punojnë çdo ditë për ti përsosur finesën dhe bukurinë e këngëve, zgjerojnë repertorin e këngëve me mënyra të herëshme të kënduari si “monofonia” dhe “logatja” duke shtuar pasurinë  e artit gojor shqiptar dhe kënaqur bashkëqytetarët e tyre. Bijtë e dinastive nuk e kanë qejf punën dhe ca më tepër që frutet e kësaj pune ti gëzojnë komuniteti apo populli.

         -Roland Çenko nuk i quan “zotërime dhe pasuri private” këngët që ka trashëguar dhe krijuar vetë.Ai  ka mbledhur fëmijë të shkollave  9 vjeçare dhe të mesme në shkallë qarku, me të cilët ka ngritur grupin “Obelisku” dhe  u mëson mënyrën e të kënduarit dhe stilet e këngës iso-polifonike, madje sipas një programi të miratuar, duke e shndruar këtë grup në një fidanishte të artit gojor. Këtë aktivitet “mësim kënge” e ka nisur qysh nga viti 1990 dhe e vazhdon edhe sot me sukses, duke i pregatitur fëmijët për botën e këngës isopolifonike. Le të kujtojmë se nipi i tij Alvaro Çenko te ky grup i shkrepi shkëndijat e para të talentit të tij. Këngët: “Uromë baba, uromë”15, “Ku janë emrat me famë16” apo këngën  plot krenari të moshës”Se jemi gjirokastritë/ Kemi çelës të florinjtë” etj Roland Çenkua ua “dhuroi” fëmijëve të grupit “Obelisku”, të cilët i kënduan, i këndojnë dhe krenohen me këngët e “tyre”. E pra, dinastitë nuk i ndajnë aritjet me bijtë e vegjëlisë.

        -Le të përmëndim edhe faktin se: ndërsa veshja tradicionale gjirokastrite e prezantuar gjer më sot si trashëgimi është veshja me fustanellë, Rolandi rikthen në skenë kostumin e burrave me poturre pas 30 e ca vitesh dhe këtë kostum e përdor kryesisht kur interpreton “logatje” ose “monofoni”. Dinastitë nuk e pëlqejnë veshjen tradicionale popullore, ato kanë stilin mbretëror të veshjes. Ndaj themi se Roland Çenko nuk ka asnje përafëri me dinastitë.

        -Gjirokastra ka dy “Argjiro”, njera është kështjella e gurtë ngritur mbi qytet dhe tjetra është

“kështjella e këngës” ngritur në zemrat e gjirokastritëve, dhe jo vetëm të tyre. E par aka ndëruar

zotër nëpër kohëra, e dyta ka zot një “aristokrat të këngës” dhe shokët e tij.”.

Turistët e shumtë që vizitojnë Gjirokastrën  nuk habiten dhe aq me kështjellën e gurtë dhe topat e saj, sepse në vendet e tyre kanë kështjella dhe më të mirëmbajtura17, jo vetëm me bedena por edhe me hendeqe rreth e rrotull. Veçse ata  nuk kanë Roland Çenko e “kështjellë kënge” “Argjiro”, ndaj sa herë vijnë, kërkojnë  Rolandin dhe “Argjironë” e tij.

     Është rastësi fakti që “dy kështjellat”kanë të njëjtin emër, por të takosh dhe dëgjosh Rolandin

ke takuar Gjirokastrën të tërrë, të djeshmen dhe të sotmen, atë  të bukurën, eleganten, finen, atë ”aristokraten” e pashoqe në Ballkan. E dëgjojnë, e filmojnë dhe jua nisin me urgjencë miqve të tyre në vendlindje a vendbanim që t’a admirojnë dhe ata: këtë zë e këtë këngë, këtë  kostume fine  që nuk i gjen dot në asnjë vend të botës.  Dhe flasin e shkruajnë për  “aristokratin e këngës” ngjitur në rangun e  nderit  falë talentit, trashëgimisë dhe punës së madhe, prej nga shpërndan pasuritë isopolifonike fisnikërisht, shqiptarisht.

 

Sarandë, më  Qershor 2021

 

1-Tipari tjetër është “besa”.

2-Doli vasha doli doli more shokeë/Doli në pexhere e seç doli në portë /Me bukurin tënde çudite një botë/ Seç të pret me sy e seç të mbyt me flokë /Refreni: Doli vasha doli ,doli more shokë,/ ujit manxuranë  potis borzilokë.

Marres - Roland Çenko, kthyes - Shkelqim Sehiti, hedhes - Kastriot Çenko. Iso - Llambro Ballo dhe Alvaro Çenko.

3-Në kuptimin që I këndonin pjestarët e familjes.

4-Erdhi një haber i ri/të dielën në bashki,/fshat më fshat një celebri,/kërkojn' ushtarë të ri,/i shkreti që s'kam njeri,/i shkreti që nuk kam nënë,/të më qaj' hallin e rrëndë. Popullore.

5-Dërgon Gjoleka njerinë,/lumi i Vlorës të vijë. /kaptuan shën Vasinë./dhe Nivicë bubarinë./ranë pellgut në Delvinë.
mbi Sulo Kallapodhinë./o Sulo Kallapodhati../mbah se të vjen imdati.(ndihma)/Brahim Zino Manalati../Damo Lenko Dunavati../Cane Boci Lazarati.. Popullore.

6-Këtë këngë Gjirokastra e këndon edhe me vallen e rrëndë të burrave, sin ë këtë rast.

7-Kënga e mëposhtëme e kënduar me “marrës” Xhevat Avdallin dhe Roalnd Çenkon ku dy vargjet e para i këndonte Xhevati dhe dy të dytat i këndonte Rolandi: Ritu djal e bënu burr/për Shqipëri e për flamur,/Për Shqipëri e për flamur/mos t’u trembtë syri kurr..

8- “Dal në breg e shikoj fshanë,/derë më derë po qajnë,/na morën djemtë nizamë/po ku do ti çojnë vallë?/kurr do ti kthehen shtëpisë/në moshën e pleqërisë. Marrës Roland Çenko, kthyes - Shkelqim Sehiti, hedhes - Kastriot Çenko. Iso Genci Beqo dhe Ferdi Sino

9-Mos ke rën në dashuri/me hënën ballë flori,/s’ri dot hëna pa londruar,/është me qef e dashuruar, marrës
Vjola Bego, kthyes Alvaro Çenko, hedhës Julia Zholi etj.

10-Zoge e Gjirokastrëso/del thëllëza zallito,/me nishan mes ballito,/si hëna buzë mailto etj. ^[1] Marres - Roland Çenko : Kthyes - Alvaro Çenko : Hedhes - Kastriot Çenko : Iso - Llambro Ballo dhe Endrit Kalemi

11-Nuse e pa nuseruar (Ne kuader te 100-vjetorit te lindjes se Musine Kokalari) Teksti: Petrit Beqiri

 Dil moj Musine në portë, /prit një nuse aty lart,/ të sjell behare të ngrohtë,/ lyeja buzët me mjaltë… /Nuse e pa-nusëruar/,o endërr e mjegulluar../. Hidhi orizin mbi flokë, /me urata në cdo hap,/ këngën, që s’këndove dot/, ta vëmë si lule në prag.../ O kënga e pakënduar,/nuse e panusëruar/ Nuse,dhëndërr në skami, /jepu rrobat nga sënduku,/ pastaj ndizu dy qirinj,/ mbi ëndrra të ngrihet juku.../ O ëndërr e ëndërruar,/nuse e panusëruar/ O këngëmira për dasma,/ eja me neve në këngë,/ e ndeze zjarrin me ashkla/ vello nusesh e pavënë…/ O kënga e pakënduar,/nuse e panusëruar…

12-Çerçizi e kish bërë fjalë,/o djem të vrisni bimbashnë,/ky Valiu qan me lot/kam Çerçizin e se zë dot,/kam Çerçizin e më bën gjëmë,/se më ngre vendin më këmbë.. Popullore

13-Gjirokastra mal e brigje/qan një grua qan me ligje,/se të njoha korba unë/Lulja jote s’mer më burrë. Popullore

14-Teksti  Petrit Beqiri: ) Dal në der e dëgjoj gjëmë/ Ku do më mbahesh moj këngë/ Mbi një dhimbje shum të rëndë Kollona shpirti sa detet/Këngën s’e hedhin tërmetet…

15-Uromë baba uromë,/sot që zumë brumëto/me mjalt e me qumështo...etj.

16…Ja, ja, ja ku janë,/Argjiro i ke në ballë,/në zemër si qelibarë/Çerçizi me të vëllanë.. etj.

17-(se s’kanë pritur aq shumë gjyle mbi muret e tyre apo se janë meremetuar e mirembajtur.