Timo Mërkuri

MBI NJË SIMPOZIUM TË KËNGËS LABE

 

Në fb në datën 22 mars 2023 nga ana e Shoqatës Atdhetare Kulturore Labëria “Nderi i Kombit”u shpërnda një Ftesë  për pjesamrje në datën 25 (Mars 2023) ora 11.00 në sallën UNESCO te Muzeut Historik Kombëtar ku organizohej një simpozium për polifoninë labe njoftim që shoqërohej me një tekst ku binin në sy fraza : “Kënga labe është magjike, ndaj, jo më kot UNESCO e ka vlerësuar si hyjnore”, “Kënga labe ka lindur qysh me labin e parë mbi këtë dhè, me banorin e parë, që u shfaq, që është rritur, ka jetuar dhe ka ndërtuar jetën në këto troje e hapësira të Shqipërisë Jugperëndimore e Jugore , që i thonë Labëri”, “Kënga labe është sa mosha e maleve tona, e lumenjve tanë, është sa mosha e kësaj toke”, “Kjo njësi folkorike, kjo mrekulli e kulturës shpirtërore të banorëve të krahinës etnografike të Labërisë na thërret kujtesën vetiake e atë sociale, kujtesën e shkruar dhe atë të transmentuar brezash gojë më gojë, si stafetë identiteti dhe dinjiteti, krahasuar me të tjerët”.

Personalisht dëshiroja ta përshëndesja këtë simpozium duke dëshiruar që të ishte një faktor studiues dhe evidentues për aritjet e këngës shumëzërrëshe të popullit uniteti por duke qënë se përmbajtja e ftesës dhe statusi shoqërues janë dhe njohës e orientues për drejtimin e punimeve të këtij forumi, mendova të shprehesha qytetarisht.

 

I-Shprehja “Kënga labe është magjike, ndaj, jo më kot UNESCO e ka vlerësuar si hyjnore” është jo vetëm e pasaktë por ka tendenca të gabuara kufizuese. Në lidhje me frazën “UNESCO e ka vlerësuar hyjnore” po ju them se UNESCO nuk ka çertifikuar “këngën labe” si këngë “hyjnore” por ka çertifikuar “Këngën Iso-Polifonike shqiptare” (Albanian folk iso-polyphony) si kryevepër shpirtërore të njerëzimit.

Populli shqiptar ka këngën iso-polifonike si tipike të tij, atë që quhet “kënga vënçe”, “shumëzërrëshi shqiptar”, “kënga polifonike shqiptare me iso” (siç e quante R.Sokoli). Kjo këngë ka shumë variante krahinore si: kënga himariote, kënga çame, kënga e Skraparit, kënga myzeqare , kënga e Dukatit, kënga e  Gramshit etj. Po kështu edhe në vende shqiptare jashtë kufijve shtetërorë ka këngë karakteristike iso-polifonike dhe për ilustrim mund tju përmënd grupin“Valët e Liqenit” të fshatin Ladorisht pranë Strugës. Këto variante janë të bukura dhe të ndritëshme si diamantët e kurorës mbretërore, por asnjë diamant nuk e përfaqëson dhe zvëndëson kurorën, sado I madh dhe me vlerë të jetë. Asnjë variant i këngës sonë iso-polifonike nuk e zvëndëson apo përfaqëson këtë këngë. Ato përfaqsojnë vlera krahinore, si pjesë e vlerave kombëtare.

 

II- Shprehja “Kënga labe ka lindur qysh me labin e parë mbi këtë dhè, me banorin e parë, që u shfaq, që është rritur, ka jetuar dhe ka ndërtuar jetën në këto troje e hapësira të Shqipërisë Jugperëndimore e Jugore , që i thonë Labëri” më duket më shumë një frazë entusiazte se sa përfaqsuese e një teorie. Kënga labe nuk ka lindur me labin e parë në këto troje që quhen Labëri, edhe për faktin se këto vise që sot quhen Labëri dikur quheshin Himarë dhe kishin njësim si në veshje, këngë, zakone e tradita. Kufizimi me emërtimin Labëri është kufizim i “lindjes” së këngës iso-polifonike në këto vise. Kënga labe është një variant i këngës iso-polifonike shqiptare,  e “shkëputur” nga kjo këngë në kushte historiko - shoqërore të caktuara dhe e rritur e selitur më vete si një bukuri dhe pasuri e mbarrë kombit shqiptar. Ajo është një “degë e pemës së këngës iso-polifonike”madje studimet historike e nxjerrin si një degë  të re (Shih Eqerem Çabej “Shqiptarës midis perëndimit dhe lindjes”) në krahasim me variante të tjera. Nuk ka “këngë labe”, ka “variant lab” të këngës iso-polifonike shqiptare dhe një variant të bukur e plot vitalitet.

III-Shprehja: “Kjo njësi folkorike, kjo mrekulli e kulturës të banorëve të krahinës etnografike të Labërisë na thërret kujtesën vetiake e atë sociale, kujtesën e shkruar dhe atë të transmentuar brezash gojë më gojë, si stafetë identiteti dhe dinjiteti, krahasuar me të tjerët” është për tu përshëndetur sinqerisht dhe unë e përshëndes te ky shkrim, veçse dua të sqaroj se shprehja “krahasuar me të tjerët” më lë një dyshim kuptimore: kush janë të tjerët? Unë besoj se duhet ta ketë fjalën për popujt e tjerë, të cilët kanë gjithashtu “këngë polifonike”. Popujt e tjerë kanë këngë polifonike në kuptimin e këngës me shumë zërra, porn ë kuptimin muzikor “polifoni” do të thotë shumë zërra solo. Zërrat solo të shumëzërrëshit tonë janë marrësi, hedhësi dhe kthyesi porn ë asnjë rast vetëm këta zërra nuk krijojnë atë që quhet “kënga vençe”, “kënga shumëzërrëshe” sepse kënga “vençe” ka dhe ison element shumë funksional, sa që mund të themi se: pa iso nuk egziston kënga vençe, shumë zërrëshe. Besoj se jinni dakort me mua që edhe “varianti lab” i këngës iso-polifonike, ai që rëndom quhet “kënga labe” ison e ka element të domosdoshëm, siç ka qiellin shqiponja, siç ka detin apo lumin anija. Nuk mund të kuptojmë fluturim shqiponje pa qiell, në vakum, nuk mund të kuptojmë lundrim anijeje pa det apo lumë. Nuk mund të kuptojmë këngën tonë pa iso. Pra popujt e tjerë kanë këngë polifonike,  ne kemi këngë iso-polifonike,

dhe pikërisht kjo këngë u çertifikua nga UNESCO,madje duke u cilësuar elementi “iso” si tipizues i saj.

Ka dhe një faktor tjetër ky emërtim, nqse termi “polifoni”është një term muzikor në gjuhën greke (që ka fituar të drejtën e qytetarisë botërore dhe nuk është gabim përdorimi i tij), termi “iso” është tipik shqiptar, me origjinë parailire që zbërthehet me dy shprehjet: “i” (që nënkupton numërin një, madje edhe sot pleqtë në zonat e thella “njëshin” e shprehin me tingullin “i”) dhe pjesën “soj” që nënkupton “lloj”, pra termi “iso” zbërthehet në “njëlloj”, i “njëllojshëm”,  i “njëtrajtshëm”. Fjalori i gjuhës shqipe ka këtë shpjegim për termin iso: 1. “Zë i njëtrajtshëm, që zgjatet pa u ndryshuar dhe që shoqëron e mbështet zërat kryesorë në një këngë me shumë zëra a një melodi. Iso e fortë (e gjatë, e ngadalshme). Isoja labe (myzeqare). Isoja e burrave (e grave, e të rinjve). Këngë me iso. Iso, more djema, iso! Këndojmë (ia marrim) me iso. Mbaj (bëj) iso me zë (me fyell)”. Termi iso nuk ka kuptim më vete në greqisht. Kështu nqse termi polifoni është totalisht greqisht, termi iso-polifoni ka përpara iso-n shqiptare si flamur, që e drejton nga të shkojë.

 Në këtë kuptim jam dakort me shprehjen e sipërcituar “krahasuar me të tjerët”.  Nqse nënkupton ndonjë pjesë të studiuesve dhe lëvruesve të artit gojor, më vjen keq por nuk jam aspak dakort me këtë sulmim. Ky është hamendësim i imi dhe shpresoj të gabohem në ‘të.

 

IV-Kënga jonë iso-piolifonike (vençe, shumëzërrëshe, labe, himariote, çame etj është vërtet e shënjtë, “hyjnore” sepse ajo e ka origjinën nga ligjërimet mortore të nënave e motrave tona, janë amaneti i tyre dhe për ne, lotët dhe fjalët e nënave dhe të motrave janë të shenjta, janë hyjnore. Laboratori shpirtëror i popullit tonë i shndroi këto ligjërime vajtimesh mortore (theksoj ligjërime vajtimesh  dhe jo klithma e gjeste të qarësh me bot, të cilat janë faza e parë e ritit mortor, instiktive) në këngë, duke ecur nëpër “urën” e logatjes për të dalur te bregu i këngës. Qysh në fillesat e saj, te ligjërimi mortor, një grup grash shoqëronin vajtoren kryesore me rënkime të zëshëme, ato janë para ardhëset e grupit të isos. Shtrëmbërimet (që bëhen nga moskuptimi i frazave) se gjoja kënga jonë e ka origjinën nga kënga e sirenave janë thjeshtë bllof. Kënga e sirenave ka vetëm një qasje me këngën tonë iso-polifonike dhe elementi që qasen me njera tjetrën këto dy këngë është kolektiviteti, edhe kënga  jonë por edhe kënga e sirenave ka kolektivitet, sirenat ishin pesë dhe grupi iso-polifonik shqiptar ka pesë veta. Madje ndërsa kënga jonë ka si tregues edhe anonimatin, kënga e sirenave nuk e ka këtë tregues, pasi ato kishin emra, të cilat njihen nga literature.

V-Mësova se në simpozium u mbajtën disa referate e kumtesa shkencore nga personalitete të njohura të vendit, disa prej të cilëve janë dhe miq të mi dhe me disa kam replikuar miqësisht për këto problem. Sinqerisht do dëshiroja ti lexoja kumtesat dhe referatet e tyre, ti përshëndesja apo të debatoja miqësisht me to. Shpresoj që ato ti publikojnë punimet e tyre dhe sidomos të publikojnë projekt rezolutën e cila do i drejtohej UNESCOS. Komunikimi zyrtar me UNESCO është çështje shtetërore dhe jo mardhënie shoqatash krahinore.

Faleminderit.

 

Sarandë, më 26.03.2023

 

 

 

 

 

ANSAMBLI POETIK I PAQES SË BRISHTË

 

           I-Njohja me vëllimin poetik “Paqja e brishtë[1]” të Sabit Rrustemit ishte një befasi për mua, jo aq për vonesën kohore të njohjes nga botimi i tij se sa për stilin dhe frymën  poetike, tejet të veçantë nga krijimtaria e deri atëhershme dhe e mëvonëshme e tij, stil dhe frymë poetike që më solli në kujtesë poezinë e Bretold Breht. Fakti që në këtë libër janë përfshirë krijime të periudhës 2001-2007  justifikon deri diku këtë stil  pse të kujton situatën social-politike të Kosovës pas çlirimit, periudhë kur vendi  ishte në administrim ndërkombëtar sipas Rezolutës 1244, ku UNMIKU ishte kryefjalë e përditshme. Ekipet politike kosovare ishin vetëm sa për t’u konsultuar dhe për të zbatuar atë që parashihnin rregulloret e UNMIKUT. Madje edhe zgjedhjet lokalee apo qëndrore nuk krijonin organe vendimarëse e ligjvënëse, situatë kjo  që vazhdoi deri më 17 shkurt 2008.  

Ardhja e Marti Ahtisari me atë “Pakon”e tij që s'kapërdihej lehtazi pse ishte “patate tepër e nxehtë”,  trazoi më tepër klimën politike në vend.

“ Pakja më kaplon para kësaj Pakoje të trishtë

Në këtë botë mbi ujë me paqe të brishtë

………………………………………..

Duart më dridhen

Dhe këmbët

Më thehen dhëmbët

……………………….

Se ç’mungon brendësisë së sajë

Dreqi ta hajë me gaz e vajë

Mungon dashuria e kësaj bote

Mungon dhe puthja e saj” f.45

            Duhet të themi se: ndërsa në kohën e pushtimit shqiptarët kishin një unitet  përballë serbëve, ardhja e lirisë i hutoi me dritësimin e saj, sa që u degëzuan nëpër parti të ndryshme politike, madje tepër ftohtësisht kundër njëri tjetrit. Situata ishte e akullt dhe mes shqiptarëve e serbëve, sepse këta, në vend që të kërkonin ndjesë si agresorë e ushtrues të gjenocidit mbi Kosovën dhe popullin e saj, nisën të luanin rolin e viktimës. Shqetësues  ishte fakti se nisën dhe fërkimet politike mes shqiptarëve dhe ndërkombëtarëve, çka pruri dhe luhatjen e imazhit të Kosovës në arenën botërore. Të gjitha këto tensione e fërkime mund të shpinin lehtas në një luftë civile, që pavarësi sht nga shërbimet sekrete që e sponsorizonin, do ishte tragjedia më e madhe kombëtare.  Ishte merita e Presidentit Ibrahim Rugova, i cili duke vënë në plan të parë aspiratat e popullit të Kosovës për një shtet demokratik me drejtim europian dhe aleancë  euro-atlantike normalizoi situatën, e evitoi atë.

              II-Sabit Rrustemi në këtë situatë ishte i angazhuar politikisht si në pushtetin lokal, ku drejtonte Zyrën Për Mardhënie me Publikun në Komunën e Gjilanit, po ashtu dhe si deputet i Kuvendit të Kosovës në vitet 2001-2004, dhe kishte mundësinë të njihte e përjetonte situatën sociale dhe politike të vendit, të cilën si bronx e shkriu dhe e derdhi në një monument poetik. Ndaj në vargjet e këtij libri, si në jetën e tij gjejmë opozitarizmin e dyfishtë, si ndaj ndërkombëtarëve ashtu dhe vendorëve, shprehur me një stil poetik të veçantë ku nuk mungon dhe një tis ironie, si gjembi në trëndafil. “Unë/Hapin s’po e ndal” shkruan poeti (f. 27) ndaj themi se  krijimet e këtij vëllimi janë më shumë produkt i kohës kur u shkruan dhe pasqyrim i saj se sa petale të çelura të talentit të tij poetik. Vargjet e këtyre poezive janë ngulçet e shpirtit që dalin me ofshamë e derdhen në letër, aty bashkohen me njera tjetrën në formë poezie ku kushdo mund të shohë e të lexojë si në një grafi dhimbjen e brengat e shpirtit a lulet e gëzimit dhe të kuptojë se: ato metafora që rrezëllijnë në vargje, janë lotët e shpirtit, të dhimbjes a gëzimit të poetit dhe melodiciteti i zanoreve është tingull kënge e vaji i tij. Vargu i poetit është siç është atdheu, i tendosur si hark në momentin për të lëshuar shigjetën, por që dora e mban fortë pse përpara ka atdheun e rilindur.

“Ulem këmbëkryq përball’ tij

Flas e çmallem

Përmes imazhesh përndizem”

te i cili

“ Rigjej veten  ëndrrave fëmijërore

………………………………………..

Dhe atë këmishë

Atë lëkurë dheu

Që në trup e mbaj

Kah shkoj”f. 3

             

               Është periudha e një paqeje të brishtë, ku një fishë ere dimërore e “pleqve[2] të marsit” mund të ngrinte filizin e saj. Pikërisht në këtë kohë autori vargjet dhe artin e tij e vë “roje” poetike te ky fidan i brishtë i lirisë,  çka kuptojmë arsyen pse poeti solli këtë varg të thantë me një stil, metafo-

rë e formatim poezie që të kujton poezinë e Bertold Brehtit.   

 

 III-Vëllimi poetik “Paqja e brishtë” nis me poezinë “Atdheu i rilindur”dhe mbyllet jo rastësisht me poezinë “Kodi mbrojtës i Atdheut” duke lënë të kuptohet se çdo gjë e tyre është dhe jetohet vetëm brenda  atdheut dhe për atdheun. Nëqoftëse në poezinë e parë për atdheun shkruan:

“Mbeti arrë e vogël po e  fortë

Në  këtë botë

U rilind për të satën herë ” f.2

            te poezia e fundit shkruan:

Atdheu shtrihet mëtej një syri të mprehtë

Mëtej një hapi të rreptë

 

Atdheu ka dhe emër

Dhe votër

E motër

………………………..

Ajo s’preket

Ajo s’ arrihet

As shijohet

Pa ia falë Palcën e Gjakut

Palcës së Dheut f. 47

              Duke  analizuar këto dy poezi shohim se tek e para shkruhet me një frymë “ëndërrimi” dhe meditimi pranveror për atdheun e rilindur, ndërkohë  që te poezia e fundit flitet e shkruhet me  ton serioz , si porosi amaneti, si urdhër, si një kujtesë që e sjell koha. Dhe përsa i përket titullit “Atdheu i rilindur”, cilësori “rilindur” përmbledh  historinë e atdheut, sa të dhimbshme aq dhe shpresëdhënëse, duke tërhequr vëmëndjen se: atdheu është si një fëmijë i porsa (ri) lindur që ka nevojën e ndihmës dhe kujdesit të të gjithëve.

              Poeti flet pak, poeti flet metaforikisht, por poeti është zëri i vërtetë i atdheut dhe kombit. Vetëm poeti ka të drejtën dhe kurajën t’i drejtohet një force e vendi pushtues në njëjës, sikur i flet një hajduti pulash, kapur në vjedhje e sipër:

 

“Ne këtu ishim kur erdhe

Si zot

 

S’di kush të ftoi

 

Dhe tempujt i kishim

Dhe faltoret

 

Dhe një zot mbi koka” f.9

 

Këto poezi për atdheun të duket se janë “ngritur” mbi poezinë “Vetëm të palindurit ende nuk janë gjetur” që flet për viktimat e krimeve serbe anë e mbanë Kosovës, eshtrat e të cilëve nuk janë gjetur. Në qoftë se dy poezitë e mësipërme mund të recitohen me tonalitet të ndryshëm, kjo poezi vetëm mund të klithet me dhimbje, pse bashkëtingëlloret e fjalëve ngjajnë me brinjë të thyera që të çpojnë në trup.

 

           IV-Ajo që na tërheq vëmendjen është se Sabit Rrustemi në këtë vëllim shfaq një dukuri të mëvetësishme poetike, atë që mund ta quajmë “ansambël poetik”. Ndryshe nga “cikli poetik” ku poezitë kanë tema, ide dhe stile të ndryshme, te “ansambli poetik” çdo poezi, duke qenë krijim më vete, është njëkohësisht pjesë e një grupi poezish të një teme ose të temave që kanë përafëri, të cilat trajtojnë artistikisht tërësinë lëndore, shpirtërore e ideore të asaj që do të shprehë apo tregojë poeti. E thënë më qartë:te “ansambli..”poezitë kanë drejtuar dritësimin e tyre, si prozhektorë te anët e ndryshme të personit, idesë, ngjarjes, ëndrrës etj. duke ndriçuar në këtë mënyrë tërësinë e objektit a subjektit poetik.  Ka një ngjashmëri me një ansambël ndërtimesh që synojnë të vënë në dukje diçka: një shesh, një stil urbanizimi, një lulishte apo një monument.  Në këtë stil janë ndërtuar banesat shqiptare në zonat veriore: kulla kryesore në mes, në një vend zotërues që shikon larg dhe rreth saj ndërtimet e tjera ndihmëse, të cilat shohin nga kulla kryesore. Duhet të kuptojmë se poezitë, pjesë të “ansamblit poetik” nuk janë variante të ndryshme të një poezie, por janë poezi të ndryshme që kanë qasje  ideje dhe stili me njëra tjetrën.

Dukurinë e “ansamblit poetik” e gjejmë  psh. te grupimi i poezive “Kosova me shenjtin e vetë”, “Nga  thellësia e heshtjes”,  kushtuar Ibrahim Rugovës[3] sëbashku me poezinë “Lekë Dukagjini i ri”, e cila ndonëse i adresohet tërthorazi Hashim Thaçit, në qëndër të idesë ka Ibrahim Rugovën (përmes figures së Gjergjit). Te poezia “Kosova me shenjtin e vetë”, të bën përshtypje se poeti, tej natyrës së tij të hyjnizimit të frymës, këtu hyjnizon personin, individin kur shkruan:

“O Shenjti ynë

O Shenjti im

Me ne

E në ne

Për paqësim

Për pavarësim”f.26

            madje këtë frymë hyjnizimi e përsërit dhe te poezia tjetër “Nga  thellësia e heshtjes”,  ku shkruan:

“Ti në thellësinë e majës së dielltë

Të Dardanisë

Përmes heshtjes po flet

……………………………….

O zoti im

O shenjti im”f.27         

           Vlen të sqarojmë se ndërsa poezia e parë “Kosova me shenjtin e vet” është shkruar në 5 shtator 2005, ditë në të cilën Rugova njoftoi popullin se vuante nga një sëmundje e rëndë në mushkëri, njoftim që solli një trishtim të madh në popull, si një natë pa yje sepse pavarësisht debateve politike dhe me forcat opozitare, gjithë populli pohoi drejtësinë, kontributin dhe paanësinë e tij politike në postin e Presidentit. Sabit Rrustemi jo vetëm që kishte njohje personale me presidentin Rugova, por ishte i zgjedhur prej tij në kandidimin për deputet , gjë që flet për një miqësi jo të pakët. Kjo është arsyeja pse këtë ditë, si një klithmë nga goditja e lajmit ai shkruajti  poezinë e mësipërme. Në datën 21 Janar 2006 Ibrahim Rrugova ngjitet në qiell si një shenjt dhe poeti 3-4 ditë më pas shkruajti poezinë e dytë, “Nga thellësia e heshtjes”. Është po ai Sabit Rrustemi poeti që më 1980 me poezinë “Mplakja e Zeusit” i kërkontye “Zeusit” të Jugosllavisë të zbriste nga Olimpi se ishte plakur, ndërsa tani, në emër të dashurisë së gjithë popullit, pasi e shënjtëroi për së gjalli Ibrahim Rugovën e ngriti në qiellin (jo vetëm poetik) e shqiptarizmës, si shënjtor të saj.

 Interes çfaq poezia “Lekë Dukagjini i ri”, shkruar më 17 shtator 2005 që përkon me  zyrtarizimin prej Rugovës të “Ekipit të Unitetit” ku u përfshi dhe Hashim Thaçi, të cilit edhe i adresohej  përmes figures së Lekë Dukagjinit të Ri. Aktualisht kjo poezi ishte si thirrje a ftesë për t’u bashkuar me Rugovën, aimbolizuar me figurën e Gjergjit për fatin e Kosovës. Prandaj dhe vargjet kanë një timbër të ngrohtë e tonalitet të qetë duke përdorur simbolikën historike:

“Bëhu krahu

Shpina

E shtylla e Gjergjit

 

Dyreku i Sh’pisë

E i tërë Dardanisë

Bëhu

………………………...

Gjergji në Shenjt po shndërrohet” f.38

         Dukuria e “ansamblit poetik”me përbërjen e tre-katër poezive krijon mundësin e zbërthimit të idesë poetike në të gjitha hapësirat që synon tema. “Ansambli poetik” i mësipërm nuk është i vetmi në këtë libër, madje mund të themi se “Paqja e brishtë” është libër i “ansambleve poetike”, i vetmi në llojin e tij. Një “ansambël poetik”më vete formojnë dhe dy poezitë  “Kandilat e Dokës”(f.30) dhe “Udha e Dokës”(f.33), të cilat ndonëse e marrin shkasin nga ngjarje reale e Dokë Karadakut nga fshati Terziaj, i internuar në Mihaliq të Turqisë në vitin 1846 për shkak të mospranimit të kthimit në besimin islam, ato në fakt shfaqin luftën e shqiptarit për të mbrojtur identitetin kombëtar, traditat dhe zakonet e tij. Arsyeja pse ka një ide përgjithësuese kombëtare, poezia është trajtuar në frymën e artit gojor, në stilin dhe botën e baladave, elegjive dhe legjendave , madje edhe klima e krijimit është huazuar nga arti gojor. Për nga ideja, në këtë grup bashkohet dhe poezia “Portret që s`kornizohet” (f.4), duke e bërë të plotë idenë e një “ansambli poetik” që dritëson portretin dhe luftën e shqiptarit.

Në këtë këndvështrim duhet të shihen edhe tre poezitë: “I zoti i shtëpisë dhe qeni” (f.15), “Ndëshkimi i qenit”(f.16) dhe poezia “Shpërblimi” (f. 17)  që paraqesin një “ansambël poetik” për “qenin ” dhe të zotin e tij, që mund të jenë një kryetar lokal dhe truproja e tij, një lider politikë dhe shefi i protokollit apo kuadrit etj. Këto poezi që në pamje të parë të duken si një poezi e  ripunuar në disa variante, këto realisht janë një “ansambël poetik”me tri poezi të së njejtës temë dhe ide, madje të shkruara me të njëjtin stil.

Të njëjtin mendim ndajmë dhe për poezitë “Pakja para Pakos së pritur”(f.44) dhe “Në dimrin e zjarrmisë” të shkruar të dyja brenda një jave janari të vitit 2005 ku me një ironi therëse, që mbart brenda vetes revoltën flet për “Pakon…” e Marti Ahtisarit, duke e portretizuar atë në ftohtësinë (jo gjakftohtësinë) e tij:

 “Marti i mbështjellur me acarin e Veriut

I mati me sy përmes një shikimi

 

Tamam ua paskemi prerë tha..”

 

dhe  në pakon e tij “mungon dashuria e kësaj bote/Mungon dhe puthja e saj” (f.45). Në këtë “ansambël poetik” bashkohen lehtësisht poezitë “Përurimi i qendrës multietnike”(f. 21), “Oxhaku i qendrës multietnike” (f.23). Interesante është poezia “Ali Podrimja është fajtor[4]” (f.40), poet i cili falë vargut të tij u mishërua si askush tjetër me Kosovën dhe fatin e shqiptarëve. Përmes një ironie të hollë tallet me “poetucët” që nuk e arrinin poetin “as me shikim”, lëre më me krijime poetike. Kjo poezi ka qasje poezinë me “Shkallët për në Olimp”(f. 7) madje edhe ngjashmëri stilistikore. Mbyllja ironike, tipike e Sabit Rrustemit me vargjet:

 “Medet për atë majë Olimpi

Të zitë e ullirit e pa me atë të çmendur

E s’u kënaq njëherë prej neve” (f.8)

 

..ka një qasje jo thjeshtë stili me poezinë “Ali Podrimja është fajtor” ku shkruan:

“Lëreni

mos ia prishni vetminë

le të shkruajë e le të çmendet

le të mbyllet në muzën e tij

edhe i’qind vjet

edhe i’mijë vjet

sepse dënim më të rëndë s'mund t'i shqiptojmë

as Ne vetë

 

Amin”(f.42)

..ku duhet të njohësh natyrën e autorit për të kuptuar natyrën e vargut të tij poetik.

 

V- Ne mund të citonim edhe poezitë e tjera dhe vendin e tyre në “ansamblet poetike” të këtij libri, por ajo që ka rëndësi është se: këto “ansamble…”me nga tri-katër poezi bashkohen në një “ansambël poetik” më të madh, që është vetë vëllimi poetik. Kjo pse në thelb të gjithë poezive janë njerëz e procese  që  kanë përcaktuar fatin e sotëm dhe të nesërm të njeriut shqiptar dhe Kosovës në tërësi,duke e dritësuar atë nga të gjitha

anët.

Poezitë e këtij libri mbajnë vulën e stilit poetik të Sabit Rrustemit, qoftë në formatin estetik të poezisë, metaforën e vargut, ironinë therëse dhe të fshehur në shumë kuptimshmërinë e vargut. Tendosja e mendimit poetik është shumë më e madhe edhe se te libri i tij i parë “Ku i la lisat era” të shkruar në situatë pushtimi (1981 ndonëse botuar në 1990) për arsye  (mendoj) se: aty ishte poeti në një front me gjithë shokët përballë pushtuesit serb, ndërsa këtu është në front përballë  disa prej shokëve, madje është opozitar edhe me disa prej (mendimeve, veprimeve, ideve) çlirimtarëve ndërkombëtarë. Por ndërsa në librin e parë ishte “fshehur” mes metaforave poetike apo poezive metaforike, te ky libër duket sikur metaforat “synojnë” ta vënë më në dukje opozitarizmin e tij dhe arsyen e sfidës. Te poezitë e këtij vëllim  Sabit Rrustemi e mer fjalën si gurë shkëmborë nga mallet e epeve, i  gdhend dhe i formëson gjer në imtësi imtësi si skulptori linjat e statujës,  i gdhend e i lëmon sipas vendit në fjali e në varg, i jep formën kuptimore që do, si të një njeriu të dashur,  madje ai shkon edhe me tejë: i jep frymë nga fryma e tij dhe i thotë: Jeto, ja hap sytë dhe i thotë: Shiko, ja “pastron” veshët  dhe i thotë: Dëgjo, i hap buzët dhe i thotë: Folë! Poezitë e Sabit Rrustemit janë statuja të gjalla që flasin, dhe flasin një shqipe të bukur.

Gjithsesi, e parë në kohën kur është shkruar dhe botuar kjo poezi është tribunale për nga tonaliteti e tensioni që mbart në vargje dhe ide, që na prezanton një poet luftëtar për idenë e një atdheu plotësisht të pavarur e demokratik.

 

 

Sarandë, më Mars 2023

---

[1] Sabit Rrustemi: “Paqja e brishtë” botim i “Rozafa”, Prishtinë 2007

[2] Ironizim i termit “Plakat e Marsit” për burrat me mendësi “pleqërie” pavarësisht moshës.

[3] Ibrahim Rugova (2 Dhjetor 1944 – 21 Janar 2006)

[4] E shkruar në datën 20.9.2002 dhe e lexuar për herë të parë, në "Takimet e Dom Mikelit", në Stubëll, viti 2002 e ku ishte i pranishëm dhe vetë poeti Ali Podrimja. Komisioni as që e kuptoi poezinë, por buzëqeshja e Ali Podrimes i “siguroi” se ishte “diçka” e mirë.

 

 

PISHTARI I GJALLË

 

Nga Timo Mërkuri

 

          I- Poezia e Sabit Rrustemit “Aty ku mbin liria” (Një baladë e vonë për Mulla Idrizin Gjilanin , në 70 vjetorin e martirizimit të Tij) është një poezi që të fton të njihesh së pari me kontekstin historik të saj për ta shijuar jo vetëm estetikisht krijimin, por  njohja me veprimtarinë dhe figurën e Mulla Idriz Gjilanit i kapërceu caqet e kureshtjes sime, jo aq për faktin se ai ishte një klerik që rrëmbeu armët  në luftën për liri, madje dhe udhëhoqi forca kryengritëse, sepse dihet historikisht që elita[1] patriote e klerikëve shqiptarë ka qënë sa “barinj”shpirtërorë të popullit, aq dhe prijësa popullorë në luftërat për liri. Nuk u befasova pse  forcat popullore nën drejtimin e tij aritën suksese mahnitëse, por rashë në mendime pse është i vetmi rast në histori që një prijës popullor çmohet, vlerësohet e lartësohet[2] më tepër pas një disfate dhe masakre hakmarrëse mbi popullatën civile të kundërshtarit se sa pas një fitoreje.

            E themi këtë se populli i mbështet prijësat popullorë në luftën për liri, por gjithmonë ka kërkuar që veprimet e tyre të mos i sjellin dëm të shtuar popullatës civile dhe të mos lihet ajo e pambrojtur nga hakmarrja e armikut, pasi historia ka raste ku dëmi nga hakmarrja e armikut ka qenë shumë më i madh[3] se suksesi i goditjes së tij. Në këto raste populli e ka lënë në harresë emrin e sulmuesit e “suksesin” e tij  minimal dhe është mbledhur kruspuill  mbi dhimbjen e tij.

             Në rastin e Mulla Idrizit, pas “plojës” së Gjilanit  të 23 dhjetorit

1944 ku serbët vranë e masakruan mbi 8 mijë civilë, emri dhe lavdia e

tij çuditërisht erdhi duke u lartësuar. Le të sjellim në kujtesë historinë:

 

II- Mulla Idriz Hajjrullahu, ka qenë pjesmarrës në kryesinë e punës së Lidhjes së Dytë të Prizrenit[4], prej nga ju ngarkua  detyra që të organizojë mbrojtjen e kufijve etnikë përgjatë gjithë kufirit të Kosovës Lindore nga Maja e Kikës në Gollak e deri te Guri i Zi mbi Shkup. Me cilësinë e komandantit të Vullnetarëve të Zonës IV të Mbrojtjes Kombëtare të Kosovës ai organizoi dhe drejtoi Luftën e Velegllavës  e datës 28 qershor 1944 , Luftën e Kikës më 26 dhe 27 korrik 1944, Lufta e  Preshevën më 11 dhe 12 shtator 1944, Luftën e Bajramit  për Bujanocit, më 18 dhe 19 shtator 1944 si dhe luftën e dytë të Bujanocit në 29 tetor 1944, të gjitha beteja të suksesëshme pse siç thotë poeti:

 “në kambë mbesin deri në sosje

  veç dal’Zotësit e k’tij Dheu”

  Kishte nisur udhë legjenda  se : “ku printe Mulla Idrizi, ishte e sigurtë fitorja” ndaj emrit të tij ju shtua cilësori “Gjilani” në formën e një titulli fisnikërie:”Mulla Idrizi i Gjilanit”. Dhe legjenda të kërkon gjithmon në këmbë, në daç si luftëtar e në daç si profet.

           Meqenëse më 16 nëntor 1944  në Gjilan kishin hyrë forcat serbe, luftëtarët shqiptarë në valën e entusiazmit të këtyre fitoreve vendosën të sulmojnë dhe çlirojnë Gjilanin. Mulla Idrizi duke njohur situatën dhe raportin e forcave u shpreh kundër këtij sulmi[5], madje deklaroi se “Gjilanin mund ta marrim por nuk do ta mbajmë dot”. Vërtet, Gjilani u muar por nuk mund të mbahej  përballë forcave serbe. Pas rimarrjes së qytetit të Gjilanit, forcat serbe ( partizano – çetnike ) kryen atë që quhet “ploja e Gjilanit”, vrasja dhe masakrimi i mbi 8 mijë banorëve, identifikimi i të cilëve nuk është bërë as sot e kësaj dite.

Mulla Idrizi ishte në listën e të kërkuarve kështu që u hodh në ilegalitet duke u fshehur fillimisht në fshatin Tugjec e më pas në shtëpinë e familjes Sadiku (Salih Sadikut) në fshatin Gjyrishec për katër vjet. Vetë moskapja e Mulla Idriz Gjilanit për katër vjet ishte një sfidë më vete ndaj forcave serbe, sifidë  që e riti legjendën e tij në popull sepse emri i tij mbante shpresën gjallë si prushi në votër mban zjarrin brenda tij. Si gjithmon, legjendat që ngrihen për të gjallët, zbresin trishtueshëm në tokë, si kjo legjendë e Mulla Idrizit që pati fundin real, zbulimin dhe kapjen e tij  të gjallë[6] më 26 nëntor 1949.

Ndërsa serbët po festonin nëpër rrugët e qytetit të Gjilanit “fitoren e tyre” të arrestimit të Mulla Idrizit, në “Kausha” - ish burgu famëkeq i Gjilanit filloi torturimi i tij. U provuan të gjitha llojet e torturave fizike  por asnjera nuk ishte e aftë ta mposhtte , prandaj në pamundësi për ta thyer, por edhe për të fshehur masakrimin e tij në tortura, pas mesnatës  të datës 26 nëntor 1949 e nxjerrin nga burgu dhe e dërgojnë në periferi të Gjilanit, në vendin e quajtur ”Gllamë”, ku  në agun e asaj dite të shtunë e lyejnë me benzinë dhe e djegin ndërsa ishte ende i gjallë.            

III-Aty, nisi udhë legjenda e Mulla Idriz Gjilanit, me flakën e trupit të tij që:

“Në atë të shtune të vonë nëntori

f’tyrën e tij thonë e kanë pa n’flakë

tuj u përbirue pej Kaushe

e tuj u ngjitë qiellit përpjetë

 

Bajke dritë si n’jaj diell

e shndëriste si sot mbi këtë vend”

 

Ishte kjo flakë që ndërsa shkrumbëzonte trupin e Mulla Idrizit dritësoi Gjilanin në atë terr informative të terorrit serb. Qysh në momentin që u dogj, Mulla Idriz Gjilani, nga një prijës popullor “Ky Pri(s-j)am i kohëve të vona” u shndërrua në një shënjtor në sytë, mendjen e zemrën e popullit, thua se ajo flakë ishte shugurimi i shënjtërimit të tij. Nga ai moment nisën të këndohen këngë lavdërimi si psalme hyjnizimi, nisën të shkruhen vargje poezie, nëpër piktura nisi të shfaqet mbi kalin e tij të luftës duke rendur nga fronti në front me thirrje kushtrimi. Legjendat tregojnë se ai:

“Dushmanëve të njerzimit ua la n’grusht

vetëm peshën e mbetun të trupit t’vet”

            Atë e shenjtëroi ai zjarr ndaj dhe njerzit flisnin për të si për një shënjtor:

“Gjinja zunë të rr’fehen për emnin e Tij

sa herë përdridhej mbi male bora

a n’pikë t’verës i gjunte reja”.

Njerëzit flisnin për Mulla Idriz Gjilanin që herë si shenjt e herë si hero legjendash:

 “Sa dukej mbi Kikë,

përdirdhej e dilte n'Grykë t'Konçulit

tuj u sjell dej mbi Shkup te ai Gur i Zi

se k’nej ish e mbet Shipni”

 

            IV-Në këtë kuadër,  Sabit Rrustemi krijoi poezinë e tij “Aty ku mbin liria”, të cilën e ka rishkruar në tre katër variante duke i latuar fjalët pas çdo varianti si skulptorët mermerin. Është e natyrshme që Sabit Rrustemi të shkruante një poezi për Mulla Idriz Gjilanin pasi zemra e poetit që mbështjell gjithë globin si atmosfera nëpër të cilën filtrohet e kalon drita, mban ajrin që jep oksigjenin, shiun për jetën, por dhe goditjet e rrufesë dhe gjëmimin e bubullimave nuk mund të mos afrohej te ky emër, si pranë një zjarri; “acarit qi e djeg deri në asht”, por ajo që të bën përshtypje është fakti se vargjet e saj të duken si flakët e një zjarri, jo aq nga ngjyrimi se sa nga ngrohtësia dhe dritësimi që shpërndajnë. Gjatë leximit dhe rileximit ndjeva dhe kuptova se poeti qysh në vargun e parë e ka “skicuar” aktin e heroit si një flakë që i duhej popullit dhe vendit të tij për të ngrohur shpresën për liri, për të dritësuar rrugën për te liria. Ai ishte zjarri që Prometeu (Kosova) u mori perëndive për popullin e vetë, për t’u dhënë dritën, ngrohtësinë, shpresën. Populli e mori këtë “zjarr”, e fshehu, e shpërndau në çdo zemër e shtëpi dhe “perënditë” nuk mund t’i bënin gjë për t’ja rimarrë.

           Ky ishte misioni i Mulla Idrizit të Gjilanit, të digjej vetë që bashkëatdhetarët e tij të  dritësoheshin me zjarrin e trupit të tij dhe të festonin ringjalljen e lirisë:

 “Aty ku mbin liria

nëpër djepa

shlirë përkunet fëmija

e shtohet gjallnia”

Nuk di pse më duket si në Pashkët tona ku drita e shenjtë del nga varri i Krishtit me një qiri dhe duke marrë dritë prej tij qirinjtë e tjerë, çojmë në shtëpitë tona dritën e shenjtë. Dritë e shenjtë e kombit shqiptar është drita e zjarrit që lëshonte në djegie trupi i Mulla Idriz Gjilanit.

            Ndërsa Kosova, ky Promethe i lidhur, mbi gjoksin e së cilës një sorrë-shkinë  i çukiste mëlçinë e i vriste rininë përditë, me këtë flakë të shenjtë i dogji litarët që e mbanin lidhur në robëri dhe tash i “falet” heroit shënjtor të saj, që dhe i djegur e çliroi nga robëria.

 

           V-  Kështu e lexova unë poezinë e Sabit Rrustemit “Aty ku mbin liria”, shkruar me një stil, varg dhe fjalë që janë të “njëjtat” në krijimtarinë poetike të Sabit Rrustemit për të cilat kemi folur shpesh, por këtu vlen të vëmë në dukje se këtë poezi fine të gdhendur me   "gurë"  ( fjalë) të zakonshëm dhe jo me " mermer" të zgjedhur në vend apo të importuar, autori j aka dalur të ngrejë një monument poetik që ska nevojë të ndriçohet me prozhektorë sepse ai (monumenti poetik) dritëson vendin dhe shpirtërat e njerëzve përreth.

 

 

Sarandë, më shkurt-3 mars 2023

 

 

 

---

[1]  Mullà Idriz Gjilani (Velekincë, 4 qershor 1901 – Gjilan 25 ose 26 nëntor 1949)  Cilësohet një ndër tre shqiptarët në mesin e 100 personaliteteve botërore muslimane në enciklopedinë "100 great Muslim leaders of 20 century" përgatitur nga 40 akademikë muslimanë dhe botuar në Nju Delhi më 2005.

[2] Më 11 qershor 2012, me rastin e Ditës së Çirimit, Presidentja e Kosovës Atifete Jahjaga dekoroi pas vdekjes Mulla Idriz Gjilanin me dekoratën "Urdhri i Lirisë", ndërsa më 20 janar 2015 u nderua  me dekoratën "Nderi  Kombit” nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë Bujar Nishani me rastin e 70 vjetorit të Masakrës së Gjilanit.

[3] Në 6 korrik 1943 pas një goditjeje sporadike nga partizanët në Barmash, gjermanët kryejnë masakrën e Borovës ku vriten 107 të pafajshëm, në 23 qershor 1944 pas vrasjes së rastësishme nga teritorrialët të një kapiteni gjerman kryhet nga nazistët masakra e Hondrovunit ku maskarohen mbi 100 civilë dhe internohen në Gjermani mbi 200 persona, gjithmon veç dëmeve materiale.

[4] Lidhja e dyte e Prizerenit quhet mbledhja që zhvilloi punimet në 16-20 shtator 1943 në Prizeren, me praninë e 42 delegatëve. Kryetar u zgjodh Rexhep Mitrovica, ndërsa në Kuvendin e Dytë, më 17-21 janar 1944, meqenëse Rexhep Mitrovica u emërua Kryeministër në Tiranë, Kryetar i Lidhjes u zgjodh Bedri Pejani. Lidhja e Dytë e Prizrenit ishte një organizim i krerëve nacionalistë kosovarë, që ndryshe nga Lëvizja Nacional Çlirimtare hezitonte të angazhohej në një luftë kundër forcave gjermane se mendonin që një luftë e udhëhequr nga komunistët do të përfundonte me vendosjen e pushtetit serb në Kosovë. Ata i konsideronin pushtuesin Italian, dhe atë gjerman si të keqen më të vogën në krahasim me sundimin serb, që pritej të vendosej pas tyre. Jemi mjaftuar me kontributin e tij luftarak në periudhën e luftës së dytë botërore, pa përmendur këtu atë të periudhës para kësaj lufte dhe as kontributin qytetar të tij si në fushën e arsimit etj.

[5] Muhamet Pirraku: “Mulla Idris Gjilani  Shenjti i kombit” 26.11.2009: “Në Kuvendin Themelues të “Shtabit Suprem të Kosovës” në  Tërpezë të Moravës së Epërme, më 1 dhjetor 1944, mori pjesë edhe Mulla Idriz Gjilani, por nuk e aprovoi platformën luftarake për sulme në qytetete. Ai tha se “Nuk është mençuri as strategji luftarake as politike të lëshohemi në luftë frontale me ushtrinë partizane, qoftë jugosllave ose shqiptare, sepse nuk kemi forca të mjaftueshme për t’i mbajtur në duart tona qytetet e çliruara dhe tani për hakmarrje pushtuesi ka për të vrarë mbarë, gra e fëmijë…”!”

[6]Dorzimi i tij i gjallë u bë me qëllim që të mos ndëshkohej familja që e strehoi.