Timo Mërkuri

PARATHËNIA E AT GJERGJ FISHTËS

 

Pak është folur dhe shkruar  për Parathënien e At Gjergj Fishtës që shoqëronte botimin e “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, mbledhur dhe shtjelluar nga atë Shtjefën Gjeçovi dhe botuar në Shkodër, Shtyp. Françeskane më 1933  së bashku me punimet e atë Pashk Bardhit dhe të Faik Konicës. Leximi i kësaj  Parathënie ishte një befasi e këndëshme për mua, sinqerisht që u mahnita me stilin e tij të të shkruarit, me thellësinë e mendimit e gjerësinë e njohurive, me densitetin e informacionit në frazat e tij, me kompozicionin e tij, herë si një tekst muzikor dhe herë si një pikturë. Kjo është arsyeja aqë nisa të shkruaj këto shënime për përshtypjet që më la kjo vepër e shkurtër në faqe por e madhe në vlerat e saj.

 

I-Parathënia e At Gjergj Fishtës për Kanunin e Lekë Dukagjinit ka një vlerë të rëndësishme historike dhe letrare për kulturën shqiptare, pasi është një dëshmi e qartë e dëshirës së tij për të ruajtur dhe promovuar trashëgiminë kulturore dhe juridike të Shqipërisë. Kjo ndihmon në mbrojtjen dhe thellimin e identitetit kombëtar dhe kulturor të shqiptarëve.Përmes kësaj parathënieje, At Gjergj Fishta e lidh mjeshtërisht kanunin, dokument juridik tradicional, me letërsinë. Ai e paraqet atë si një pasuri që ka vlerë letrare dhe emocionale, duke e bërë të njohur edhe për ata që nuk janë të specializuar në studimin e tij.

Ajo që të bën përshtypje qysh në pamjen e parë është stili pasionant dhe emocional i Fishtës në këtë parathënie, i cili ka për qëllim të frymëzojë shqiptarët për të ndjekur e ruajtur vlerat dhe traditat e tyre. Ky frymëzim është i rëndësishëm për të kujtuar se sa e çmuar është trashëgimia e kombit dhe se sa e rëndësishme është ta ndihmojnë në ruajtjen e saj.

Parathënia e Fishtës është një tekst i rëndësishëm në letërsinë shqipe. Ajo është një përpjekje e ndjeshme për të kombinuar letërsinë me historinë dhe kulturën, duke krijuar një vepër të theksuar emocionante lidhur me identitetin kombëtar, duke u shndruar në një pjesë e rëndësishme e trashëgimisë kulturore shqiptare dhe ka ndihmuar në ruajtjen e vlerave të trashëgimisë historike dhe juridike. Ajo është një tekst që i ka kujtuar shqiptarët për rëndësinë e ndjekjes dhe respektimit të trashëgimisë së tyre kulturore dhe legjislative.

II-Në parathënia e tij për Kanunin e Lekë Dukagjinit, At Gjergj Fishta përdor një stil të shkruarit të fuqishëm dhe retorik për të paraqitur thelbin dhe rëndësinë e këtij dokumenti tradicional shqiptar, duke e shprehur nëpërmjet disa elementëve të veçantë:

Fishta përdor një gjuhë plot pathos dhe emocion për të bërë lexuesin të krenohet, por dhe të ndihet përgjegjës për trashëgiminë  kulturore e historike shqiptare. Ai shprehet me një ton  emocionant dhe me një këndvështrim të thellë humanist për Kanunin, duke i dhënë atij vlerë të jashtëzakonshme për shoqërinë shqiptare. Ai përdor elementë lirikë për të përshkruar natyrën dhe trashëgiminë e Shqipërisë, shfrytëzon dhe përdor simbolet e  natyrës, popullit dhe historisë për të theksuar vlerën e Kanunit.

Stili i tij është i pasur me figurat retorike, përfshirë metafora, simbole, paralelizma dhe antiteza, duke i dhënë një dimension të thellë emocional dhe argumentues parathënies së tij, sa që të duket se pol exon një nga poezitë e tij dhe jo një parathënie  studimore. Fishta përdor disa figura retorike që pasurojnë tekstin dhe e bëjnë atë më tërheqës, psh., ai përdor një analogji për të krahasuar vlerën e folklorit me epopenë, duke përmendur "Epopét mâ të mdhá e mâ të bukura të botës." Ky krahasim është një figura retorike e quajtur analogji. Stili I tij përdor përshkrime të thelluara dhe të imazhuara për të paraqitur konceptin e "folklorit" dhe bukurinë e kësaj trashëgimie. Përshkrimi i detajuar i Tanushës është një shembull i kësaj dhe përdor imazhe të pasura për të paraqitur bukurinë e saj.

Stili i tij përshkruan thellësinë e trashëgimisë historike dhe kulturore të Kanunit, ai është kallzues dhe frymëzues dhe inkurajon lexuesin të respektojë dhe të kujdeset për trashëgiminë kulturore dhe juridike të shqiptarëve duke e  bëtë atë më tërheqëse për lexuesin. At Gjergj Fishta e shpreh pasionin e tij për trashëgiminëetnokulturore shqiptare nëpërmjet fjalëve dhe frazave të ngarkuara emocionalisht.

Entusiazt nga natyra, në parathënien e tij, Fishta paraqet një vizion idealizues për të ardhmen e Shqipërisë. Ai shpreh dëshirën dhe besimin se kjo trashëgimi e lashtë e do të përcillet brez pas brezi dhe se Shqipëria do të ndjehet krenare për identitetin dhe vlerat e saj kulturore.

At Gjergj Fishta shpalos një shqetësim të thellë për humbjen gradualisht të vlerave tradicionale dhe për të mbrojtur këtë trashëgimi të çmuar, shqetësim që paraqitet në mënyrë të qartë në stilin e tij të shkruarit, duke e bërë të qartë që Kanuni nuk duhet të harrohet dhe të përfshihet në të ardhmen e kombit shqiptar.

Të kemi parasysh se  stilistika së tij është përshtatur ndaj audiencës së tij,  ai  e shkruan këtë parathënie në një mënyrë që të ndikojë tek shqiptarët e epokës së tij dhe të të gjitha brezave që do ta lexojnë në të ardhmen, duke  synuar të përcjellë një mesazh të fortë për ruajtjen e identitetit kulturor dhe juridik të shqiptarëve.

Përfundimisht, stili i parathënies së At Gjergj Fishtës për Kanunin e Lekë Dukagjinit është një kombinim i emocionit, historisë, kultures, dhe retorikës që përdoret për të ngjallur ndjenja të forta dhe të ndikojë tek lexuesi në mënyrë që të ruajë dhe të vlerësojë Kanunin dhe trashëgiminë e tij. Ai paraqet një vizion shpëtimtar dhe frymëzues për të ardhmen e Shqipërisë dhe kujton të gjithë shqiptarët për detyrimin e tyre për të mbrojtur dhe ruajtur vlerat tradicionale të kombit.

 

III-Parathënia e At Gjergj Fishtës ka vlerë letrare të veçantë për letërsinë shqipe dhe atë botërore, pasi ai përdor stil  pasionant dhe emocional për të komunikuar ndjenjat dhe bindjen e tij në lidhje me rëndësinë e Kanunit,  stil që e bën këtë parathënie tërheqëse për lexuesin, duke  e bërë atë të ndihet më afër vlerave të shprehura në Kanun.

Fishta shpalos një mjeshtëri të lartë letrare në këtë parathënie, ai përdor gjuhën dhe retorikën në një mënyrë të shkëlqyeshme për të bërë argumentet e tij të forta dhe bindëse. Përdorimi i figurave retorike dhe simboleve e bën këtë tekstin tërheqës edhe si një vepër letërsie. Fishta ka pasur  njohuri të thella për letërsinë dhe historinë shqiptare, dhe kjo njohuri pasqyron thelbin e parathënies së tij. Ai përpiqet të përcjellë një perspektivë të thellë  të njohurive të tij në këtë tekst, duke e bërë atë edhe më të besueshme dhe bindëse.

At Gjergj Fishta ka qënë dhe është shfaqur si një mjeshtër i fjalës, dhe ky tekst është një shembull i një gjuhe të pastër, të fuqishme dhe të dukshme. Përdorimi i fjalëve dhe shprehjeve të zgjedhura është një karakteristikë e vërtetë e letërsisë së tij. Për këto arsye, parathënia e Gjergj Fishtës për Kanunin e Lekë Dukagjinit është një vepër e rëndësishme letrare dhe historike që ka kontribuar në ruajtjen e kujtesës historike dhe kulturore të shqiptarëve. Kjo tekst është një trashëgimi e pasur e kulturës së shkruar shqiptare dhe një burim frymëzimi për të gjithë ata që duan të njohin më mirë historinë dhe trashëgiminë e vendit.

 

IV-Parathënia e At Gjergj Fishtës ka një vlerë të rëndësishme për brezat e sotëm të shqiptarëve në disa aspekte: Ky tekst, me stilin që është shkruar, shërben si një mjet për të nxitur ndërgjegjësimin tek shqiptarët për identitetin e tyre kulturor dhe historic, duke i inkurajuar ata të njohin më thellë traditat dhe vlerat e trashëgimisë së tyre, duke e bërë kështu të mundur që brezat e sotëm të ndihen më të lidhur me të kaluarën e tyre. Ajo inkurajon brezat e sotëm të shqiptarëve të respektojnë dhe të vlerësojnë Kanunin dhe trashëgiminë kulturore të vendit, ai u kujton shqiptarëve se trashëgimia e tyre kulturore është e çmuar, duhet të njihet dhe duhet të ruhet.

Kjo parathënie kontribuon në forcimin e identitetit kombëtar të shqiptarëve, i ndihmon ata të ndihen më të lidhur me historinë, kulturën dhe vlerat e tyre kombëtare, duke e bërë kështu më të fortë dhe të krenar identitetin e tyre, madje nxit brezat e sotëm të shqiptarëve të kuptojnë rëndësinë e ruajtjes së traditave dhe vlerave të tyre kulturore. Ajo i inkurajon ata të marrin përgjegjësi për trashëgiminë e tyre dhe ta kujdesen për të në mënyrë që ajo të transmetohet edhe te brezat e ardhshëm.

Sigurisht që ky tekst i shkurtër por shumë i pasur në vlera dhe informacione shërben si burim frymëzimi për studiuesit, shkrimtarët, dhe të gjithë ata që janë të interesuar për historinë, kulturën, etnokulturën dhe trashëgiminë ligjore shqiptare, pasi sjell një perspektivë të thellë për të kuptuar Kanunin dhe trashëgiminë e tij.

Për këto arsye, parathënia e Gjergj Fishtës ka një vlerë të konsiderueshme për brezat e sotëm të shqiptarëve, pasi ndihmon në promovimin e identitetit kulturor dhe historik, në ruajtjen e trashëgimisë së tyre, dhe në nxitjen e tyre për të kuptuar më mirë vlerat tradicionale të vendit të tyre.

 

V-Parathënia e Kanunit të Lekë Dukagjinit është e shkruar në dialektin gegnisht dhe, duke e bërë këtë, ajo shfaq elegancën dhe pasurinë e këtij dialekti të gjuhës shqipe pasi: dialekti gegnisht ka një shqiptim të veçantë dhe të pasur, shqiptim që  është përdorur në parathënie. Kjo  bën të duket  edhe si një përpjekje për të ruajtur integritetin gjuhësore të kësaj treve dhe tregon një kujdes të veçantë për detajet gjuhësore.Realisht At Gjergj Fishta gjithë krijimtarinë e tij letrare e ka shkruar në këtë dialekt duke i dhënë letërsisë shqipe një krijimtari plot me ngjyra dhe melodi që të hutojnë me tingëllimën dhe dritësimin që i japin gjithë veprës. Sekreti I kësaj është se Fishta përdor me elegancë fonetikën e dialektit gegnisht, duke përfshirë tingujt dhe ndryshimet e fonetikës, që e bënë atë të dallueshme, duke shfaqur respektin për veçantitë fonetike të këtij dialekti dhe i jep tekstit një "shije" të veçantë gjuhësore.

Përdorimi i dialektit gegnisht ofron një liri më të madhe të ekspresionit për autorin, mjeshtërisht ai përdor fjalë dhe shprehje të veçanta që nuk do të ishin të disponueshme në gjuhën standarde. Dialekti gegnisht  është i lidhur ngushtë me kulturën dhe traditat lokale të trevave të At Gjergj Fishtës dhe Lekë Dukagjinit dhe duke e përdorur këtë dialekt, parathënia përforcon lidhjen me trashëgiminë kulturore të kësaj treve dhe shprehet në mënyrë më autentike.

Duke shkruar në dialektin gegnisht, Fishta sigurisht ka pasur ndikim më të madh tek lexuesit e kësaj treve, duke e bërë parathënien më afër audiencës së synuar dhe më relevante për këtë kontekst gjeografik., por njëkohësisht mban gjallë artistikisht dhe sjell pranë kohës sonë një pasuri të madhe të gjuhës shqipe.

Nga çdo aspekt që ta shohësh vlera e “Parathënie” e At Gjergj Fishta në veprën  “Kanuni i Lekë Dukagjinit” ka një vlerë të dyfishtë, si një vepër e përsosur letrare më vete dhe si një studim për një pasuri etnokulturore të kombit tonë që të bën ta shohësh këtë kanun me një sy tjetër pozitiv për kohën kur funksionoi në ruajtjen e identitetit kombëtar dhe popullin tonë si një popull që dhe në kushtet më të vështira të egzistencës së tij ruante një shoqëri bazuar në legjislacion dhe na mëson që të vlerësojmë se : “Më mirë një ligj jo i përsosur, por që ruan identitetin kombëtar se sa pa ligje fare”.

 

Sarandë, më Tetor 2023

 

Timo Mërkuri

 

BARIU I PRENG MACËS

Ose loja e shndruar në një tragjedi

 

E kemi dëgjuar e kemi qeshur me tregimin e bariut që, për të larguar trishtimin e vetmisë alarmonte më kot fshatin me thirrjen “Ujku ndër dhen”, por nuk e mendoi se kur të binte vërtet ujku ndër dhen askush nuk do ta besonte. Sigurisht që kemi qeshur dhe nuk n aka shkuar ndër mend të shohim në një kohë të ardhme këtë njeri, i cili veç dëmit nga ujqit ndër dhen morri me vete mosbesimin e njerëzisë dhe përjetoi vetminë e trishtuar dhe të dhimbëshme, të cilën na e ka sjellur në tregimin e tij “Bariu” shkrimtari Preng Maca.

I-Ky tregim ka një tonë të thellë dhe një atmosferë mjaft të ngrohtë dhe introspective, perspektivë që ka të bëjë me një analizë të thellë të ndjenjave dhe mendimeve të personazhit kryesor, “Bariut” rreth gabimeve të tij të mëparshme, vuajtjeve morale, dhe dëshirës për të ndryshuar. Përmes një perspektive introspektive, lexuesi kupton më mirë motivacionin dhe ndjesitë e “Bariut”, ndërsa ai përpiqet të përballet me gabimet e tij të kaluara dhe të ringjallet nga një situatë e izoluar shoqërore. Përdorimi i një narratori përjeton një udhëtim të papritur, ku ai has një person të panjohur që kërkon ndihmë. Ky person tregon se është "bariu i legjendës së vjetër," i akuzuar për mashtrim sistematik dhe me pasoja ekonomike për veten dhe fshatin e tij dhe  për pasojë është i izoluar nga komuniteti i tij.

Elementë ideo-artistikë që mund të dalin nga ky tregim janë:

Bariu është një simbol i pashpjegueshëm, i cili kishte bërë një gabim të mëparshëm dhe ishte akuzuar për mashtrues. Ky simbol mund të interpretohet si një barrë e vazhdueshme që personazhi kryesor, bariu duhet të mbajë dhe të dëshmojë ndryshimin e tij.

Personazhi kryesor, bariu është i izoluar nga komuniteti dhe është mohuar nga njerëzit për shkak të historisë së tij të mëparshme, izolim dhe mohim që shfaq  një ndjesi e vetmi dhe përjashtimi.

Personazhi kryesor, me çdo përpjekje të tij për të ndihmuar bariun, ndihmon edhe veten duke e kuptuar më mirë veten dhe detyrën morale për të ndihmuar të tjerët në nevojë. Kjo temë thekson rëndësinë e mësimdhënies dhe mësimit të jetës nëpërmjet vuajtjeve të tjera.

Narratori duket se kalon një lloj transformimi gjatë udhëtimit të tij. Ai fillon me ndjenjën e pasigurisë dhe pasojat e gabimeve të tij të mëparshme dhe më në fund është gati të ndihmojë dhe të mësojë nga historia e bariut. Ky transformim është një element që tregon zhvillimin e karakterit.

Tregimi ndahet në pjesë të ndryshme, duke ndryshuar ngjarjet dhe vendndodhjen. Kjo strukturë ndihmon në ndërtimin e tensionit dhe në shpërndarjen e informacionit gradualisht.

Në përgjithësi, tregimi "Bariu" është një rrëfim i ngjarjeve të papritura që shpalos një ngjarje të ngjashme me një gjyq moral dhe rëndësinë e kuptimit dhe mësimdhënies nga historia dhe vuajtjet e të tjerëve. Ky është një tregim me thelbin e tij ideo-artistik, i pasur në elementët e simbolikës dhe karakterizimit të personazheve.

II-Tregimi "Bariu" i Preng Maca është një tregim alegorik dhe psikologjik, i pasqyruar në mënyrë të thellë dhe simbolike. Ky tregim është i karakterizuar nga një ndjesi e thellë e mohimit, izolimit, dhe vuajtjes së personazheve kryesorë. Ka elementë të qarta të realitetit dhe një dimension të thellë psikologjik, ndërsa historia e personazhit kryesor tregon rrugën e tij drejt kuptimit dhe mësimit të jetës.

Disa veçori të tregimit "Bariu" janë:

Ky tregim ka një dimension të thellë alegorik. Bariu është një personazh i izoluar dhe mohuar, i cili përfaqëson një barrë të vazhdueshme që njerëzit duhet ta mbajnë pas gabimeve të tyre të mëparshme, ai  është një simbol i pasigurisë dhe kërkimit të mësimdhënies përmes vuajtjes.

Psikologjia e personazheve: Tregimi fokusohet thellë në mendjen dhe ndjenjat e personazheve, veçanërisht te narratori dhe të bariut, pse ata, personazhi dhe bariu  përjetojnë konflikte emocionale dhe vuajtje, dhe kjo është një pjesë thelbësore e tregimit.

Tregimi ndahet në pjesë të ndryshme, duke u përqendruar në ngjarjet dhe emocionet e ndryshme të personazheve. Kjo strukturë ndihmon në thellësinë e karakterizimit dhe në zhvillimin e ngjarjeve.

Tregimi përshkruan me ngulm temën e izolimit dhe mohimit të bariut. Kjo temë e dëshpëruar mund të interpretohet si një koment mbi shoqërinë dhe mënyrën sesi ajo trajton ata që kanë bërë gabime të mëparshme.

Narratori i tregimit duket të kalon një lloj transformimi gjatë rrugëtimit të tij. Ai fillon me pasigurinë dhe pasojat e gabimeve të tij të mëparshme dhe më në fund është gati të ndihmojë dhe të mësojë nga historia e bariut. Kjo temë e mësimit dhe transformimit është një pjesë e rëndësishme e tregimit.

Në përgjithësi, "Bariu" është një tregim me thelbin e thellë dhe mësimet e thella, i pasqyruar në një mënyrë të thellë simbolike dhe alegorike. Ai nxjerr në pah sfidat emocionale dhe psikologjike të personazheve në një kontekst të izolimit dhe mohimit. Ky lloj tregimi ka për qëllim të reflektojë mbi mënyrën sesi shoqëria trajton ata që kanë bërë gabime të mëparshme dhe ndryshimin që mund të vijë nga vuajtjet dhe mësimet që sjell jeta.

III-Personazhet e tregimit

Tregimi "Bariu" i Preng Maca ka disa personazhe kryesore, të cilët luajnë rol të rëndësishëm në zhvillimin e ngjarjeve dhe në transmetimin e mesazheve ideo-artistike të tregimit. Këtu janë disa prej personazheve kryesore:

Personazhi kryesor i tregimit është narratori, i cili është i panjohur dhe jeta e të cilit bëhet e papritur nga takimi i tij me bariun. Ai është një person i pasigurt dhe i mbushur me ndjenja të pasuksesshme, i cili përpiqet të ndihmojë bariun në ndihmë të tij, ndërkohë që ka nevojë për ndihmën dhe kuptimin e tij vetë.

Bariu është personazhi që duket se është i izoluar dhe i mohuar nga komuniteti për gënjeshtrën që ka bërë më herët. Ai është një person i moshuar dhe i dobët që kërkon të ndihmohet dhe që tregon një vuajtje të thellë emocionale dhe psikologjike.

Këto dy personazhe kanë thelbësi në zhvillimin e tregimit dhe në transmetimin e mesazheve themelore. Narratori përjeton një ndryshim gradual në sjelljen e tij ndaj bariut dhe ndjehet më shumë i lidhur me vuajtjet e tij. Bariu përfaqëson një lloj simbolike të mohimit dhe pasojave të gabimeve të mëparshme, duke sjellë një koment mbi shoqërinë dhe mënyrën se si ajo trajton ata që kanë bërë gabime të mëparshme.

Personazhet në këtë tregim janë të thellë dhe të mëdhenj në mënyrë të qëlluar për të reflektuar më gjerë mbi çështje si mësimdhënia, izolimi, mohimi dhe përmirësimi personal. Ata ndihmojnë në ndërtimin e thelbit të tregimit dhe shpërndajnë mesazhe thelbësore për lexuesin mbi gjendjen emocionale dhe moralen e njerëzve në një shoqëri ku gabimet dhe pasojat e tyre mbeten të pranueshme.

Të sqarojmë se termi "narratori" përdoret për të identifikuar personazhin ose zërin që tregon një ngjarje, një histori, ose një tregim. Narratori është personi ose instanca që është përgjegjës për të ndjekur, përshkruar, dhe treguar ngjarjen për lexuesin ose audienca. Narratori është i rëndësishëm për strukturën dhe perspektivën e një tregimi, pasi ai vendos se si historia do të paraqitet, nëse është një person i përfshirë në ngjarje (narrator i brendshëm) ose një vëzhgues objektiv që tregon ngjarjen (narrator i jashtëm).

Ka disa lloje të narratoreve në tregime dhe vepra të letërsisë:

Narratori i brendshëm: Ky është një personazh i tregimit që është përfshirë në ngjarjen që tregon. Ai tregon historinë nga një perspektivë personale dhe mund të ketë njohuri dhe ndjenja të kufizuara për ngjarjet dhe personazhet e tjera. Këtë lloj narratori mund ta quajmë edhe "narrator i personazhit."

Narratori i jashtëm: Ky është një narratori që nuk është personazh në tregim, por është një vëzhgues objektiv i ngjarjeve. Ai tregon historinë nga një perspektivë më të largët dhe mund të ketë njohuri më të gjerë për ngjarjet dhe personazhet. Këtë lloj narratori mund ta quajmë edhe "narrator i autori."

Narratori të përbashkët: Në disa raste, një grup personazhesh mund të ndajë detyrën e të treguarit të ngjarjes duke ndryuar narracionet midis tyre.

Narratori i tregimit "Bariu" i Preng Maca është i brendshëm, pasi është një personazh i përfshirë në ngjarjet që po tregon. Në tregim, ai është personazhi kryesor që përjeton ngjarjet dhe vepron si një dëshmitar i ngjarjeve të cilat tregohen. Përmes ndjekjes së këtij narratori të brendshëm, lexuesi ka një pasqyrim të ngjarjeve dhe ndjenjave të tij personale.

Ky narrator është i rëndësishëm për thellësinë dhe kompleksitetin e tregimit. Përmes perspektivës së tij, lexuesi njeh ndjenjat e pasigurisë, pasojave të gabimeve të mëparshme dhe dëshirën për mësim dhe transformim. Narratori përjeton një ndryshim gradual në sjelljen e tij ndaj bariut, duke u bërë më i mëshirshëm dhe i kuptueshëm ndaj vuajtjeve të tij.

 

Përdorimi i një narratori të brendshëm ndihmon në lidhjen emocionale të lexuesit me personazhet dhe ngjarjet, duke i bërë të ndjehen më pranë të vuajturës dhe më të përfshirë në histori. Kjo është një mënyrë efektive për të shfaqur temat e tregimit, të tilla si izolimi, mohimi, mësimi, dhe mësimet që vijnë nga mëkatet e mëparshme. Ky narratori i brendshëm është një kanal i rëndësishëm për të transmetuar mesazhin dhe komentet e autorit nëpërmjet përvojës personale të tij.

 

IV-Personazhi i "Bariut" është një element thelbësor i tregimit dhe ka një përfaqësim simbolik të thellë. Ai paraqitet si një person i moshuar dhe i dobët, i cili ka pasur një histori të mëparshme mashtrimi me pasoja ekonomike dhe besimi te fshatarët. Analiza e këtij personazhi është e rëndësishme për të kuptuar mesazhet dhe temat e tregimit. Disa aspekte të personazhit të Bariut:

Bariu është një person i izoluar dhe i mohuar nga komuniteti. Ai është larguar nga shoqëria për shkak të mashtrimit të tij të mëparshme. Ky izolim dhe mohim përfaqësojnë një temë thelbësore e tregimit, e cila është se si shoqëria shpesh i trajton ata që kanë bërë gabime të mëparshme.

Bariu paraqitet si një person i vuajtur, i cili ndjen një hall të madh dhe një ngarkesë emocionale të rëndë. Kjo vuajtje është e thellë dhe e ka bërë atë të ndihet i dënuar për gabimin e tij të mëparshme, duke treguar kështu për ndikimin e vuajtjes së shpirtit dhe përsiatjen morale të personazheve.

Bariu ka një përfaqësim simbolik të thellë në tregim. Ai përfaqëson idenë e mohimit dhe vuajtjes së pashmangshme që vjen nga pasojat e gabimeve të mëparshme. Përmes Bariut, tregimi komentohet mbi dëshirën për mësim dhe për të përmirësuar veten në këtë botë.

Përmes personazhit të Bariut, tregimi përcjell një temë të transformimit dhe mësimit. Edhe pse Bariu është i dënuar dhe i izoluar, narratori fillon të ndihmojë dhe të ndjehet më i mëshirshëm ndaj tij. Kjo tregon se ka shpresë për ndryshim dhe përballim me pasojat e gabimeve të mëparshme.

Personazhi i Bariut është i rëndësishëm për transmetimin e mesazheve dhe komenteve të tregimit, veçanërisht në lidhje me çështjet morale, izolimin shoqëror, dhe mundësinë e ndryshimit dhe mësimit nga gabimet e kaluara. Ky personazh ndihmon në zhvillimin e ngjarjeve dhe në përcjelljen e thelbit të tregimit në një nivel më thelbësor.

 

V-Perspektiva filozofike e tregimit "Bariu" të Preng Maca është e lidhur me tema të thella filozofike, moralitetin dhe mësimet që vijnë nga veprimet e njerëzve. Disa prej elementëve të perspektivës filozofike janë:

Tregimi thekson temën e moralitetit dhe mësimit. Përmes personazhit të Bariut, lexuesi konfrontohet me pasojat e gabimeve të mëparshme dhe vuajtjen morale që vjen nga veprimet e gabuara. Tregimi përcjell idenë se të gjithë mund të mësojnë dhe të transformohen, edhe pse kanë bërë gabime të mëparshme.

Perspektiva filozofike e tregimit përforcon idenë e izolimit shoqëror dhe mohimit të njeriut në rastet kur ai gënjen ose bën gabime të mëdha. Bariu është një personazh që është izoluar nga komuniteti i tij pas një akti të tillë të gënjeshtres, dhe ky izolim shoqëror shpërndahet në të gjithë tregimin.

Tregimi përcjell idenë se njerëzit kanë aftësinë për të ndryshuar dhe për të mësuar nga gabimet e tyre të mëparshme. Nëpërmjet zhvillimit gradual të narrativit, lexuesi shikon se narratori fillon të ndihmojë dhe të ndjehet më i mëshirshëm ndaj Bariut, duke shfaqur mundësinë e rikthimit dhe transformimit të një personi të dënuar.

Perspektiva filozofike përqendrohet në dëshirën për të kuptuar dhe për të ofruar ndihmë ndaj atij që është në vuajtje morale. Narratori i tregimit tregon një dëshirë të thellë për të kuptuar hallin e Bariut dhe për të ndihmuar atë. Kjo bën që tregimi të shfaqë një ton filozofik të thellë që reflekton mbi mësimet dhe vlerat humane.

Përmes këtyre elementëve filozofikë, tregimi thekson një perspektivë mbi moralin, dëshirën për të përmirësuar veten, dhe mundësinë e mësimit dhe transformimit, edhe pas gabimeve të mëparshme. Ky tregim ka për qëllim të shtjellojë një mesazh mbi vlerat dhe sfidat morale që njerëzit hasin në rrugën e tyre të jetës.

 

VI-Perspektiva psikologjike e tregimit "Bariu" të Preng Maca ka disa elementë të rëndësishëm që mund të analizohen:

Tregimi shpalos një konflikt emocional thelbësor në personazhin e Bariut. Ai ndjen një ndjenjë të përhershme të fajit dhe vuajtjes për gabimet e tij të mëparshme. Ky konflikt emocional e bën atë të izoluar dhe të ndjehet i vetëm, ndërkohë që ai vuajtjet emocionale janë të thella dhe të rënda.

Perspektiva psikologjike thekson se historia personale e Bariut dhe gabimet e tij të mëparshme kanë ndikuar në shpërbërjen e tij emocional. Ai ndihet traumatizuar nga ngjarjet e kaluara dhe ka pasojat psikologjike të gënjeshtres së tij së kaluar.

Përkundër vuajtjeve të tij, Bariu tregon një dëshirë të thellë për të mësuar dhe për të ndryshuar. Kjo përcjell një aspekt të rëndësishëm të psikologjisë njerëzore, ku njerëzit kanë aftësinë për të shërbyer në përmirësimin e tyre emocional dhe moral, edhe pasi kanë bërë gabime të mëdha.

Në tregim, narratori vjen në kontakt me Bariun dhe filloi të ndihmojë atë. Ky ndikim ndonjëherë tregon se ndihma dhe mbështetja e një personi tjetër mund të ketë një ndikim të rëndësishëm në shërimin emocional të një personi.

Në përgjithësi, perspektiva psikologjike e tregimit "Bariu" thekson ndjenjat, konfliktet emocionale, traumën dhe dëshirën për mësim dhe përmirësim të personazhit kryesor, duke paraqitur një portret të pasur dhe kompleks të shpërbërjes emocionale dhe mundësisë së shërimi. Kjo perspektivë jep një thellësi të mëtejshme në ndikimin e ngjarjeve të kaluara mbi shpërbërjen emocionale të një personi dhe mundësinë e transformimit dhe shërimin nëpërmjet mësimeve të mësuar.

Tregimi “Bariu” i Preng Macës nuk është thjeshtë historia e djaloshit bariu që alarmonte fshatin më kot dhe qeshte më ata. Ju siguroj unë që ja vlen të lexohet e rilexohet.

 

Sarandë, më tetor 2023

 

 

 

                                           

 

 

 

 

KANUNI – DËSHMI E QENËSISHME E LIGJËSIVE TË LASHTA TË JETESËS SË NJERIUT TONË

 

 

Anton Nikë Berisha botoi studimin “Kanuni – dëshmi e qenësishme e ligjësive të lashta të jetesës së njeriut tonë” me botues Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve – Shkup 2023, shoqëruar me tekstin e parathënies së Fishtës dhe me punimet e atë Pashk Bardhit dhe të Faik Konicës  të botimit të pare – 1933.

Le t’i shënojmë disa përfundime të rëndësishme të këtij studimi të Berishës:

 

I- Në këtë studim, autori ndriçon lashtësinë e Kanunit të Lekë Dukagjinit dhe lidhjen e tij me traditat zakonore të lashta shqiptare, analizë që  i jep lexuesit një pamje të thellë të zakoneve dhe vlerave të shoqërisë përkatëse të kohëve të lashta[1]. Gjatë leximit të krijohet përshtypja se autori, në vend që të bëjë një autopsi të kanunit ka depërtuar në brendësi të tij dhe na jeo një anatomi të plotë, madje në një gjëndje funksionale. Kjo arsye të nxit që këtë studim të mos e lexojmë si një kuriozitet historik, por si një dëshmi që duhet njohur në thellësi të tij. 

Në studimin e tij Berisha na njeh me faktin shumë të rëndësishëm se Kanuni i Lekë Dukagjinit është shtesë e vonshme e Kanunit të maleve, fillesa e të cilit nuk mund të përcaktohet; janë dhe variante të tjera bashkëkohore si Kanuni i Skanderbeut, Kanuni i Bendës etj., ose disa dhe më të veçantë –

Kanuni (sulli) i tëbanave (i kullotave) në bjeshkë[2] etj. duke e shpurrë në thellësi kohore historikun e hartimit të kanuneve zakonore. Më së paku kjo është dëshmi e një tradite qytetërimi të shoqërisë të kohës së mesjetës së parë. Këto kanune dëshmojnë doke zakonore të ndryshme të krahinave në kohë të ndryshme, që rregullonin marrëdhëniet në shoqërinë, të mbledhura dhe përpunuara e vënë në zbatim si një “kod ligjor”, si synim e përpjekje për rregullshmëri të jetës më shumë se për një “sistem juridik”.

Në studim theksohet se Kodi zakonor është një pjesë thelbësore e kulturës shqiptare dhe një pasqyrë e etikës dhe vlerave të popullit[3]; përmes tij mund të shohim idealet (edhe ato estetike) të stërgjyshërve të popullit shqiptar dhe të ruajnë virtytet e besës, të bujarisë, të burrërisë dhe të mikpritjes. Berisha e vë në dukje që shoqëria shqiptare është e lashtë dhe autoktone, dhe ka ruajtur shumë prej veçantive të shoqërive matriarkale e parapatriarkale dhe indoevropiane. Kjo lashtësi është shprehur edhe në rregullat dhe normat zakonore të Kanunit, si në mënyrën e formulimit ashtu dhe në atë të domethënies[4].

Duke lexuar këtë studim bindesh se kombi ynë nuk ishte një turmë pa rregulla dhe norma jete e mardhëniesh, madje analizuar me kohën rregullat e tij ishin tepër civilizuese ndonëse në dukje të ashpra. Psh kanuni e lejonte vrasjen (për shkak të hakmarjes) por kishte vënë rregulla dhe për vrasjen, me synim që të mos bëhej vrasja një epidemi e gjerë. Ndërsa e lejonte vrasjen ai e kushtëzonte kryerjen e saj jo në mënyrë makabre dhe sidomos ndalonte dhunimin e trupit të të vrarit, madje kushtëzonte kthimin e trupit në drejtim të qiellit dhe vendosjen e armës së tij në gjoks, si dhe në disa raste kërkonte dhe pjesmarjen e vrasësit në drekën e mortit për t'u parë se ai ishte burrë zakoni dhe jo ndonjë vrasës i rëndomtë.

Kjo është arsyeja që me studimin dhe vlerësimin e kanunit janë marrë mendjet më të ndritura shqiptare e  botërore dhe jo dokush do.

Studimi bën krahasime interesante me shoqëritë e tjera dhe kodet zakonore të tyre, në veçanti, autori bën një paralelizëm midis shoqërisë homerike dhe shoqërisë shqiptare, duke treguar se shumë përbërës themelorë të shoqërisë dhe të vlerave etike janë të ngjashme.

Ky studimi  është një ndërthurje e pasur mes kodit zakonor dhe

etnografisë. Ai përdor një qasje multidisiplinare duke integruar aspekte të të drejtës zakonore dhe të antropologjisë kulturore për të bërë një analizë sa më të plotë të traditave dhe zakoneve arbërore - shqiptare.

Autori përdor burime të ndryshme dhe citon shkencëtarë kombëtarë e të huaj për të mbështetur dhe përforcuar argumentet e tij, tipar ky që  ia rrit vlerën studimit dhe e vendos atë në një kontekst të gjerë shkencor. Po ashtu, ofron një ndriçim të rëndësishëm mbi historinë dhe trashëgiminë kulturore të shqiptarëve, duke rikthyer një këndvështrim të vlefshëm mbi këtë temë.

Studimi i Berishës shërben edhe si burim i rëndësishëm për shkencëtarët , etnologët dhe studiuesit, vendas e të huaj, të cilët interesohen për kulturën dhe të kaluarën shqiptare, ndihmon në rivlerësimin e trashëgimisë kulturore të kombit tonë dhe në përcaktimin e vlerave themelore të shoqërisë nga se përmban një gamë të gjerë informacioni dhe reflekton një përkushtim të vërtetë ndaj njohjese dhe studimit të thellë të këtyre dukurive të rëndësishme.

 

II-Studimi i Anton Nikë Berishës mbi Kanunin e Lekë Dukagjinit, në bazë të një analize të thelluar e kodit zakonor shqiptar, sjell disa përfundime studimore të veçanta dhe të rëndësishme: ai ka qenë më shumë se një kod i thjeshtë zakonor nga se është një thesar i pasur i vlerave etnike, kulturore dhe shpirtërore që ka ndikuar në forcimin e identitetit dhe zakonet e shqiptarëve përgjatë shekujve; dëshmon për vlera thelbësore etnike dhe kulturore që përcaktohen në Kanun si: mikpritja, besa, nderi, burrëria e të tjera, të cilat janë përcaktuese në marrëdhëniet shoqërore di si të tilla dhe përfaqësojnë trashëgiminë e qenësishme kulturore dhe shpirtërore të shqiptarëve.

Në studim ndriçohet fakti se Kanuni ka qenë në fuqi dhe është praktikuar edhe nën sundimin otoman në Arbëri – Shqipëri, tregues i rëndësisë dhe qëndrueshmërisë së tij. Kjo tregon se ai ka pasur një autoritet të lartë juridik dhe shoqëror në jetën e shqiptarëve, ka drejtuar jetën e tyre për ta shpëtuar nga

ndikimet e huaja dhe asimilimi. Fakti që Kanuni ka qënë në fuqi dhe është praktikuar në mënyrë të njejtë në treva të ndryshme të zonës veriore, shfaq  indirekt një argument mbi mundësinë që ai të ketë qënë i shkruar në shumë kopje dhe i shpërndarë nëpër këto zona, ç’ka na shtyn së paku të  mendojmë mbi shkrimin dhe botimet e para shqipe. Fakti që ky kanun gjendet  i përshtatur në trevat jugore të vendit tonë i njohur me emrin “Shartet e Papa Zhulit” dhe “Kanuni i Labërisë” është dëshmi e kulturës juridike të shoqërisë shqiptare në tërësi.

Berisha thekson veçantinë e mikpritjes dhe të nderimit të mikut në kulturën shqiptare, e cila konsiderohet si një vlerë e madhe; në të ka rregulla të veçanta për trajtimin e mysafirëve. Ky aspekt është një shembull i mënyrës se si Kanuni ndikoi në sjelljet dhe marrëdhëniet shoqërore të shqiptarëve.

Po ashtu theksohet se Kanuni është një tekst kompleks dhe i ndërthurur që përfshin vlera, rregulla dhe tradita të ndryshme. Për këtë arsye ai ka zgjuar interesin e vijueshëm të studiuesve të disiplinave të ndryshme: juristët, etnologët, sociologët, gjuhëtarët, studiuesit e letërsisë etj.

Autori ka vënë në dukje se dukuritë që vështrohen në Kanunin e Lekë Dukagjinit kanë lidhje dhe rrënjë të përbashkëta me kulturat dhe popujt e tjerë indoevropianë. Ky faktor e vendos kulturën dhe historinë shqiptare në një kontekst më të gjerë kulturor dhe historik.

 

III- Kanuni ka një gjuhë dhe stil të veçantë të shprehjes, që është karakteristik për letërsinë dhe gjuhën shqipe tradicionale. Gjatë kohëve, kjo vepër është studiuar edhe nga gjuhëtarë dhe studiuesi të letërsisë për të kuptuar lashtësinë e kësaj gjuhe dhe rëndësinë e saj në të kaluarën. Vetë mbijetimi i këtij kanuni për një periudhë të gjatë kohore, siç dëshmohet nga gjuha e tij dhe përhapja e gjerë e tij në trevat veriore në tekst  të njëjtë, hap një dritare të re për  kërkimin e fillimit të të shkruarit të gjuhës shqipe.

Për shkak të ndryshimeve sociale, politike e  kulturore, sot përdorimi i Kanunit është bërë i rrallë, por vlerat dhe traditat që ai përfaqëson ende kanë një rëndësi të madhe në ndërgjegjen kolektive të shqiptarëve.

Berisha u bën një analizë të hollësishme disa rregullave dhe parimeve të Kanunit dhe shpjegon se si ato janë zbatuar në jetën e përditshme të shqiptarëve; përmes disa shembujve ai ilustron si dispozitat përkatëse janë përdorur për të rregulluar konfliktet, marrëdhëniet familjare dhe të tjera aspekte të jetës së përditshme në zonat rurale. Përmes interpretimit të disa dukurive që përmban Kanuni është e mundur të shohim si janë zhvilluar dhe ndryshuar marrëdhëniet shoqërore dhe kultura në Arbëri – Shqipëri përgjatë shekujve. Psh, pas leximit të këtij studimi personalisht  krijova bindjen se kodet e fejesave qysh në djep  apo me vullnet të njëanshëm të prindërve të vajzave të mitura ka qënë një mënyrë e ruajtjes së identitetit kombëtar dhe jo një formë e shtypjes dhe e shfrytëzimit të elementit femër pasi ato femra që fejohedhin qysh në djep apo në moshë të mitur ishin bijat e tyre  dhe kishin vend  në shpirtin e zemrën e prindërve, të cilët nuk kishin objektiv  shtimin e vuajtjeve të  fëmijëve në një martesë të vështirë, por synonin trashëgiminë e gjakut arbëror te pasardhësit, ruajtjen e identitetit kombëtar në atë periudhë dhune pushtuesi turk.

 

IV- Gjuha e Kanunit përfshin formula të qëndrueshme të cilat janë shprehje të njohura dhe të përdorura përsëri e përsëri në tekst. Këto formulat janë të rëndësishme për kuptimin e rregullave dhe normave të Kanunit, megjithëse ndonjëherë mund të jenë të vështira për t’u interpretuar. Kjo ngjet nga se disa fusha të jetës janë të veçanta dhe kërkojnë terminologjinë përkatëse të stilit juridik, duke përdorur konstrukte absolute me rasën emërore dhe infinitive të shumta për të paraqitur kushtet dhe veprimet.

Në përshkrimet e riteve popullore si martesa, zakonet e vdekjes, dhe pritja e mikut, gjuha e Kanunit ndjek një stil të thjeshtë, po të fuqishëm, që përkon me gjuhën e prozës gojore. Kjo gjuhë ka fuqi shprehjeje dhe është e kuptueshme për përdoruesit e zakonshëm. Përdoren fjalë dhe shprehje të vjetra, disa prej të cilave janë trashëguar prej shqipes së lashtë. Aty ka dhe terma të rëndësishëm të kulturës kombëtare dhe të krishtërimit. Kjo dëshmon se shqiptarët janë trashëgimtarë të krishtërimit dhe kulturës së tyre dhe kanë përdorur gjuhën shqipe për t’i shprehur këto koncepte.

Në përgjithësi, gjuha e Kanunit të Lekë Dukagjinit është një mjet që hap dritën mbi traditën dhe historinë e shqiptarëve dhe ndihmon në kuptimin e rrënjëve dhe vlerave të tyre kulturore.

 

V- Studimi identifikon përdorimin e formulave të qëndrueshme në Kanun, të cilat janë thelbësore për kuptimin dhe interpretimin e rregullave që janë përdorur nëpër kohë. Kjo tregon për ekzistencën e një tradite të lashtë e të pasur gojore, e cila u ruajt nëpërmjet këtyre formulave. Kanuni ka qenë një mjet i rëndësishëm dhe për ruajtjen dhe transmetimin e traditave dhe të zakoneve të shqiptarëve.

 

VI-Duhet thënë se Kanuni i Lekë Dukagjinit ka pasur një ndikim të rëndësishëm në krijimin e Shtetit shqiptar të ri. Pas pavarësisë së Shqipërisë në vitin 1912 dhe formimit të një qeverie të pavarur, kërkimi për një sistem juridik modern dhe të drejtat e njeriut filluan të marrin formë. Në këtë kontekst, Kanuni u studiua dhe u shqyrtua për të parë nëse mund të përdorej si një burim i vlerësueshëm për të krijuar një sistem të ri juridik dhe të drejtat e njeriut në vendin e ri të pavarur. Në thelb Kanuni ishte një kod juridik i bazuar në traditën dhe zakonet e lashta të maleve shqiptare, ndërsa një shtet modern duhej të ishte i përshtatshëm me normat dhe standardet ndërkombëtare të drejtësisë. Kështu, përvoja shqiptare me krijimin e një shteti modern dhe kodifikimin e ligjeve u ndodh në një tension midis vlerave të vjetra të trashëguara nga Kanuni dhe nevojave të një shoqërie të përshtatshme me shekullin e 20-të. Në rrjedhë të kohëve Shqipëria ndryshoi dhe modernizoi ligjet e saj, duke përfshirë përdorimin e Kodit Civil, të Kodit Penal dhe të ligjeve të tjera të reja që bazoheshin në modele të huaja. Ky ndryshim gradual i sistemeve juridike do të thotë se Kanuni i Lekë Dukagjinit humbi ndikimin e tij si një burim i drejtsisë të përdorur në mënyrë të përhershme. Megjithatë, Kanuni mbeti një përbërës i rëndësishëm i identitetit kulturor të shqiptarëve dhe një burim i rëndësishëm i studimit të historisë së tyre. Edhe sot që ndryshimet e shoqërisë dhe modernizimi kanë lënë pas të kaluarën, Kanuni vazhdon të ndikojë në ndjenjën e identitetit të shqiptarëve dhe në studimet e kulturës së tyre.

“Kanuni i Lekë Dukagjinit” është një dokument shumë i rëndësishëm dhe i vjetër në kontekstin e Shqipërisë dhe mund të konsiderohet si  legjislacioni i parë ose kushtetutë e hershme në historinë e popullit tonë e të paraardhësve të tyre.

 

VI-Për respektimin e një legjislacioni që synon krijimin e një shoqërie civile “Kanuni i Lekë Dukagjinit” ka disa elementë të rëndësishëm. Për shembull, ai përmban rregulla të përcaktuara për menaxhimin e konflikteve, menaxhimin e fejesës, dhe marrëdhëniet mes individëve dhe familjeve. Ai promovon edhe idenë e respektit ndaj natyrës dhe traditave të vjetra si dhe ndihmën ndaj të tjerëve, siç është rasti me kujdesin ndaj mikut.

Ka vlerë të veçantë për studiuesit dhe historianët, sepse ofron një dritë mbi jetën dhe zakonet e një periudhe të hershme të historisë shqiptare. Në një kontekst modern, “Kanuni i Lekë Dukagjinit” është shpallur trashëgimi kulturore të UNESCO-s dhe është studiuar për të kuptuar më mirë historinë dhe

kulturën e Shqipërisë.

Parë në këtë këndvështrim studimi i Anton Nikë Berishës përbën një pasuri të ndriçimit dhe të interpretimit të trashëgimisë sonë kulturore dhe një burim reference për studiues të historisë dhe etnokulturës shqiptare dhe marrëdhëniet e kombit tonë me kombet e tjera. I prirë nga një stil elegant ky studim lexohet e rilexohet me interes dhe ta bën të afërt dhe të vlerësueshme përmbajtjen e Kanunit, madje të krijon edhe një ndjenjë admirimi për hartuesin e tij.

Vlerën studimit ia shtojnë edhe tri punimet që janë vënë në shtojcë: Parathënia e Atë Gjergj Fishtës e botimit të parë (1933 në Shkodër) dhe punimet e Atë Pashk Bardhit dhe të Faik Konicës për Atë Shtjefën Gjeçovin dhe punën e tij madhore në mbledhjen e kodeve të Kanunit të Lekë Dukagjinit si dhe botimin e tyre.

 

Sarandë, tetor 2023

---

[1] Në studimin e Anton Nikë Berishës thuhet: “Kur vështrohet Kanuni i Lekë Dukagjinit duhet kujtuar se asgjë s’ka lindur rastësisht dhe se dukuritë janë të lidhura mes tyre më shumë sesa mendojmë ne”; “Nga çasti kur njeriu u bë i vetëdijshëm për veten dhe për veprimin e vet dhe meqenëse jetoi në bashkësi vëllazërore ose fisnore, krahas këngës dhe rrëfimit, ai synoi t’i përcaktojë edhe rregullat e sjelljes, në të cilat do të mbështetej jeta e të lehtësohej mënyra e veprimit të përditshëm”. Shih f. 15.

[2]  Atë Bernardin Palaj, Mitologji, doke e zakone shqiptare. Zgjodhi, shtjelloi dhe përgatiti për shtyp Anton Nikë Berisha. Shpresa, Prishtinë 2000, f. 56. Vepër e cituar f. 18.

[3]Anton Nikë Berisha: “Kurdo dhe në çfarëdo mënyre të flitet për trashëgiminë kulturore shpirtërore të një populli ose të popujve të ndryshëm, bartur gojarisht nëpër kohë, duhet të kihen parasysh tri dukuri të rëndësishme: koha ose kohët e gjallimit (ekzistimit) të dukurive, koha e njohjes – e shënimit të tyre në formën e shkruar dhe fakti se ato nuk studiohen që të bëhen sot pjesë të jetës së përditshme, pa marrë parasysh rëndësinë e tyre, por që të njihen si pjesë e trashëgimisë që përligjin qenësinë dhe pasurinë kulturore dhe shpirtërore të popullit që i ka përdorur, aftësinë e individëve që i kanë përftuar ose i kanë bartur prej një brezi tek tjetri, duke i përshtatur sipas rrethanave dhe kushteve të jetesës”. Po aty, f. 13

[4] Durhan: Ligjet e pashkruara të maleve janë trashëguar që nga kohët më të lashta dhe janë përmbledhja më e vjetër e ligjeve në Evropë. Vepër e cituar f. 22.

 

Timo MËRKURI

 

MODERNITETI I POEZISË SË SABIT RRUSTEMIT

 

( Për vëllimin e III-të të veprës në katër vëllime, HYJNORJA IME JE TI, të Sabit Rrustemit, edituar nga Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë, 2023 )

 

 

I-

Sa herë që kemi folur për poezinë e Sabit Rrustemit, sidomos për poezinë e tij të dashurisë jemi shprehur se ajo është një poezi moderne, madje kemi cekur disa elementë që shfaqin këtë tipar të saj, por pa u thelluar më tej te elementët që e përcaktojnë atë. Duhet të theksojmë se moderniteti i poezisë nuk lidhet me periudhën kohore të krijimit të poezisë, siç nënkuptohet në disa raste çdo krijim I kohëve modern (të sotme), pasi jo çdo poezi e shkruar në kohën tonë automatikisht është poezi moderne, pasi letërsia ka dëshmuar se dhe në kohën tonë vijojnë të shkruhen poezi tradicionale me tema, ide dhe stile që s’kanë asnjë qasje me modernitetin.  Moderniteti nuk ka të bëjë me sfondin modern (industrial etj) poetik, pasi sfondi  është jashtë saj, sepse poezia moderne ka primare ndjenjat e njeriut të shprehura me art.

Poezia moderne përdor stilin metaforik, simbolik, imazhit për t'i shprehur ndjenjat e njeriut sa më artistikisht, madje dhe në rastet kur kemi të bëjmë me poezi realiste, përsëri ndjenjat dhe arti poetik janë në qendër të poezisë dhe këto të shprehura me një stil  modern,  me vargje metaforike, simbolike apo imazhiste sepse poezia moderne konkuron me art poetik ndjesor dhe jo me rregulla të ngurta vargjesh me rimë e ritëm, pasi këto (rima dhe ritmi) janë elementë që shfrytëzohen nga poezia moderne, por ato nuk janë as baza dhe as thelbi i saj.

Të cilësosh moderne poezinë e dashurisë të Rrustemit është  jo e lehtë në dukje, për arsyen se kjo poezi sfondin poetik të dashurisë e ka në malin e Çepurit, pranë lëndinave, pemëve dhe burimeve, “truall” që i “përket”poezisë tradicionale: me vasha që shkojnë shtegut e trima që u zënë pritë te burimet për të nisur idilin e tyre romantik. T’i shtojmë kësaj faktin se tema e dashurisë është lëvruar për një periudhë të gjatë kohore në artet gojore, në letërsinë e Rilindjes dhe në poezinë e soc-realizmit ku kanë krijuar traditën dhe klishetë e tyre, të krijohet përshtypja se s’ka vend për poezi dashurie që të jetë pjesë e modernitetit.

Megjithatë, ne themi se poezia e dashurisë e Rrustemit është një poezi moderne  dhe provojmë se autori është shkëputur nga poezia tradicionale, madje mund të themi se si poet, ai s’ka patur të bënte me atë në fushën e krijimtarisë. Ajo ka qënë një “lëndinë” ku ai kaloi shpengueshëm me lexime para se të niste ngjitjen shtigjeve të poezisë moderne.

Shkëputja e Rrustemit nga poezia tradicionale, është e dukshme dhe e ndjeshme dhe në rastet kur për efekte stili ai ka patur një qasje pranë saj, të cilën nuk kemi munguar ta vemë në dukje në aspektin pozitiv të frymarrjes së thellë artistike të poezisë. Shkëputja e tij nga tradicionalja është e dukshme sidomos në vargun e tij poetik, larg vargjeve tradicionalë 9-11 rrokësh dhe poezive të gjata. Vargjet e Rrustemit te poezitë e dashurisë janë vargje të shkurtëra, gjë që i jep poezisë një pamje fotografike të një lisi të lartë, si djemtë dhe vajzat kosovare shtat’hollë e të gjatë. Ato janë plot hapësira dhe me zanore që mbajnë ekulibrin poetik nëpër vargje.

Po i ilustrojmë këto përfundime tonat me krijimet e tij përfshirë në vëllimin e III të “Hyjnorja ime je ti” botim i Faik Konicës 2023, dhe elementët  poetike që shfaqin modernitetin e poezisë së tij:

 

II-

 

Poeti Rrustemi i përdor elementet e natyrës (livadhe, kullota, pyje, burime etj) si një sfond i pasur dhe simbolik për të shprehur emocionet dhe ndjenjat e tij të dashurisë, pse  ato i japin poezisë një atmosferë të gjallë e plot ngjyra, thellësinë dhe pastërtinë e ndjenjave të dashurisë dhe jetës në tërësi, i japin poezisë një frymarrje të gjerë. Në këtë aspekt Rrustemi çfaq një novatorizëm poetik pasi për të krijuar poezinë e tij modern ai shfrytëzon sfondin tradicional plot ngjyra, imazhe e simbole, pa qenë nevoja ta zëvendësojë me një sfond modern qyteti apo sfond industrial si i soc-realizmit, me të cilin ai s’pati asnjë qasje. Kjo duket psh. te  poezia” "Mbi barin e thinjur", ku vargjet, "Nën kupolën e Plisit të Kaltër enden retë/ përmes një valsi të përzier", përdorin elementë (tradicionalë) të natyrës si retë dhe plisi i kaltër, por me ato ai krijon një poezi moderne që simbolizon natyrën dhe emocionet e njeriut. Përdorimi i sfondit poetik  tradicional për të ndërtuar poezi moderne,  është një vlerë e madhe stili në poezinë e Sabit Rrustemit, stil që krijon një urë midis kohës së sotme dhe pasurisë së thellë kulturore shqiptare, duke sjellë në poezinë shqipe një perspektivë të re e të pasur, ku  tregon aftësinë e tij për të eksploruar dhe modernizuar traditën poetike shqiptare me një qasje të freskët dhe origjinale. Le ta shohim këtë arritje të tij konkretisht te disa vargje poetike të këtij libri ku disa vargje poetike shfaqin modernizimin e simboleve tradicionale në poezi:

Nga poezia "Pushtim i ëndërrt”, në vargjet:

 

"Ti hyre tërësisht në mua

duke kaluar pragun e portës

pa një fjalë të vetme

 

Theve dhe drynat e ndryshkur

dhomave të shpirtit pa çelës më le

 

Çdo gjë timen të dëshirtë

të ëndërrt e pushtove"

autori përdor simbolin e pragut dhe çelësit për të përshkruar pushtimin e ëndrrave, ku simbolet e përdorura janë tradicionale, por mënyra se si ato janë përdorur dhe harmonizuar për të përshkruar një ngjarje të brendshme është karakteristikë e poezisë moderne.

Të poezia "Vjeshta nëpër trupin tënd”, në vargjet:

 

"Vjeshta nëpër trupin tënd

mbjell lule ngjyrë ndezura

 

Petaleve të tyre afroji buzët

lë pak aromë

se ua vodhi era

 

Mos harro që dikë e ke diku

dikush ngrohet në zjarrin që fsheh ti"

përdor simbolin e vjeshtës nëpër trupin e një personi për të përshkruar proceset e ndryshimeve dhe kalimit të kohës. Vjeshta është një simbol tradicional që është modernizuar për të shprehur ndjenjat dhe mendimet e autorit. Po ashtu te poezia "Ditët që s’vinin as iknin pa ne” në vargjet:

"Kam harruar në cilën stinë e pashë

atë Ëndërr Jete

 

Di vetëm se u kapëm përmes një buzëqeshjeje

ngjyrës jeshile që të shpon edhe në pikë nate

përmes një pamjeje të zënë mbi një Urë

diku Grykës"

 ai përdor simbolin e ëndrrës për të përshkruar një moment të rëndësishëm në jetën e tij. Ëndrra është një simbol tradicional, por që këtu shfaqet në një mënyrë të re dhe moderne. Këto vargje tregojnë se si Rrustemi modernizon mjeshtërisht simbolet tradicionale duke i përdorur ato për të shprehur ndjenja dhe ide të reja, duke krijuar kështu poezi moderne dhe të pasur me thellësi emocionale. Me këtë rast theksojmë se një arritje e veçantë  e poetit është modernizimi i simboleve  dhe përdorimit i tyre për të shprehur ndjenjat dhe mendimet e tij  të bashkëkohshme. Ai i ngarkon ato me një lloj abstraktësie dhe metaforash që i japin një dimension të ri, duke i dhënë poezisë së tij një ndjenjë të freskët dhe të kohës.

Siç e pamë, poeti  përdor simbole tradicionale për të shprehur ndjenja e mendime të thella që janë karakteristika të poezisë moderne, nëpërmjet fjalës artistike dhe jo stilit deklarativ, dhe nëpërmjet përdorimit të këtyre simboleve tradicionale të kombësisë shqiptare, ai e lidh lexuesin e sotëm me pasurinë dhe trashëgiminë e tyre kulturore. Ai përdor këto simbole për të bërë poezinë e tij relevante edhe për kohën moderne.

 

III-

Në vështrimin e modernitetit poetik,  poezitë e Rrustemit ndjekin një strukturë të lirë, ato nuk janë të krijuara me rregullat tradicionale të poezisë, ato nuk ndjekin  një model të rregullt të rimave ose strofave, duke shfaqur një ndryshim të qartë nga poezia klasike e periudhës së Rilindjes, e cila ka përdorur shpesh struktura të rregullta dhe rima të thjeshta. Psh, vargjet e poezisë "Mbi barin e thinjur”: "Nën kupolën e Plisit të Kaltër enden retë / përmes një valsi të përzier / Hapat e mi lënë gjurmë / mbi barin e thinjur nga bryma" tregon një shembull të qartë të strukturës së lirë, ku fjalia është e ndërlikuar dhe imazhet janë të ndara lirshëm, duke krijuar një përshtypje moderne dhe abstrakte.

Poezia e tij është e mbushur me imazhe të ngjashme me ëndrrat dhe simbole të shumta, stil  ky  i të shkruarit shumë abstrakt dhe modern, ndryshe nga poezia klasike e periudhës së Rilindjes që shpesh përdorin simbole dhe metafora të kuptueshme lehtësisht apo të huazuara nga poezi të tjera. Kështu te poezia "Ditëve që s’vinin as iknin pa ne”, te vargjet:"Stina që vjen zgjat ëndrrën / rrugën time kah ajo hyjni / që banon brenda asaj zemre prej luleje / që nuk e shoh" përdorimi i fjalëve të tilla si "hyjni," "prej luleje", shpërfaq një gjuhë të pasur dhe një kreativitet të lartë letrar, duke i vendosur në një sfond me imazh të ëndërrt.

Poezia e Rrustemit nuk është e influencuar nga ideologjia politike, e cila ishte një element kryesor në poezinë e soc-realizmit, ai nuk shkruan për vajzat montatore të lartësive industriale apo bujkesha  të rendimenteve të larta. Në vend të tyre, poezia e tij përqëndrohet në ndjenjat personale, emocionet,  tema universale e dashurisë, mungesës, dhe vetërefleksionit etj.

Rrustemi përdor një gjuhë të lirë dhe ekspresive, pa u kujdesur për rregullat e rrepta të gjuhës ose rimave të rregullta. Ky lloj i përdorimit të gjuhës është shumë modern dhe shpesh bën përdorim të fjalëve dhe shprehjeve që nuk janë tipike për poezinë tradicionale. Psh: te vargjet e poezisë "Vjeshta nëpër trupin tënd”: "Petaleve të tyre afroji buzët / lë pak aromë / se ua vodhi era", shfaq lirinë e ekspresionit, duke përdorur një imazh të fuqishëm për të përshkruar ndryshimin e aromës së luleve. Ky imazh është abstrakt dhe i ngjashëm me ëndrrat, duke e bërë atë të përshtatshme për një poezi moderne. Po ashtu vargjet nga poezia "Trupi yt mbi sipërfaqen time”: "Nuk po rrotullohet toka / rreth bushtit / sall trupi yt mbi sipërfaqen time", shfrytëzon një gjuhë të lirë dhe përdor fjali të shkurtra për të shprehur një mendim ose ndjenjë të thellë. Ky lloj i shprehjes është karakteristikë e poezisë moderne dhe lejon poetin të përdorë fjalët në mënyrë kreative për të ndikuar tek lexuesi.

Moderniteti në poezinë e tij Rrustemit shfaqet dukshëm në përdorimin e fjalëve dhe gjuhës, ku poeti përdor një gjuhë të pastër dhe të lirë, të pasur me imazhe dhe metafora të fuqishme. Poezitë e tij karakterizohen nga një gjuhë emocionale dhe personale, ai përdor fjalë e shprehje që shfaqin ndjenjat dhe emocionet e tij personale, duke krijuar një lidhje të thellë me lexuesin. "Gjuha emocionale dhe personale" në kontekstin e poezisë përcakton përdorimin e një gjuhe të ngrohtë, që shpreh ndjenjat dhe emocionet e autorit në një mënyrë të drejtpërdrejtë dhe intime. Kjo shprehje tregon se poeti shfaq ndjenjat, mendimet, dhe emocionet e tij personale në poezi, dhe krijoj një lidhje të ngushtë me lexuesin duke i bërë atij të ndjehet tërhequr drejt poezisë së tij.

Përdorimi i gjuhës emocionale dhe personale në poezi do të thotë që autorin e ndjekim me thjeshtësinë dhe ndjeshmërinë e gjuhës së tij, kjo bën që poezia të reflektojë më mirë thellësinë e ndjenjave dhe përvojave personale të autorit, dhe në të njëjtën kohë, e bën poezinë më të qasshme për lexuesin, duke e lejuar atë të lidhet me emocionet dhe mendimet e autorit.

Në shembujt e poezive të Sabit Rrustemit, gjuha emocionale dhe personale shfaqet përmes përdorimit të fjalëve dhe imazheve që ndihmojnë në shprehjen e ndjenjave të thella dhe ndjenjave personale të poetit. Kjo bën që lexuesi të ndihet më afër dhe të lidhet më mirë me poezinë dhe mesazhin që ajo përcjell. Psh vargje: "Vjeshta nëpër trupin tend / mbjell lule ngjyrë ndezura" nga poezia "Vjeshta nëpër trupin tënd”  ku përdorimi i fjalëve si "mbjell," "lule," dhe "ngjyrë ndezura" krijon imazhe të forta dhe të ngjashme me ëndrrat, modernitet i gjuhës ky që ndihmon lexuesin të krijojë imazhe mentale të pasura dhe të ndjeshme, të cilat përforcojnë thellësinë e poezisë.

Po ashtu te poezia "Aty ku dashuria la emër” vargjet: "Bjeshkët e Nemuna ma fshehin pas shpine / atë rriskë dielli / që kuqëlon ato copëza qielli pa re", përdorin fjalë të fuqishme dhe imazhe të ngjashme me ëndrrat për të përshkruar natyrën dhe kuptimin e dashurisë. Gjuha e lirë dhe moderne e përdorur këtu krijon një ndjenjë të pasurisë së poezisë.

Poezia e Sabit Rrustemi nuk idealizon hiret e vashës si në poezinë tradicionale, por i kushton rëndësi ndjenjave shpirtërore të saj. Psh. te poezia "Vjeshta nëpër trupin tënd" kemi vargjet:"Petaleve të tyre afroji buzët / lë pak aromë / se ua vodhi era" vargje që përcjellin një imazh të ndryshuar të vajzës, pse ajo nuk është e përshkruar si një ideal i përkryer, por si një individ me aromat e saj, të cilat ndikohen nga mungesa e të dashurit. Kjo sepse vajza që dashuron Rrustemi nuk është ideali i ndonjë vajze naive tradicionale që kullot qingjat e kecat në lëndinë, ajo është një vajzë bashkëkohore, me një vizion kulturor e jetësor bashkëkohor ndaj poeti i drejtohet asaj me fjalë të zgjedhura dhe ajo që ka rëndësi është se kuptimi i tyre është metaforik, simbolik ose imazhist, të cilat vajza i kupton dhe i ndjen, gjë që tregon se ajo është një vajzë e arsimuar. Këtu duhet të theksojmë se stili i folur në poezinë e Rrustemit është i ngjashëm me një bisedë personale, duke e bërë atë të lidhet më ngushtë me lexuesin, ku përdorimi i fjalisë së drejtpërdrejtë dhe të thjeshtë ndihmon të shpërndahet thellësia e poezisë në mënyrë të qartë.

Te poezia "Ditëve që s’vinin as iknin pa ne", vargjet: "Puthjen e saj e kam pritur / si atë pikë shiu n’Saharë" ku, puthja e vashës nuk është e përshkruar si një triumf, por si një pritje e gjatë për një moment të dashurisë. Përmbajtja e këtyre vargjeve tregon një përqasje më të ndryshme ndaj rolit tradicional të vashës në poezi. Rrustemi tregon një vashë me ndjenja dhe emocione të saj të veçanta, duke i dhënë një thellësi dhe kompleksitet që nuk është e zakonshme në poezinë tradicionale ku vasha është shpesh ideale dhe symbol bukurie më shumë se njeri me ndjenja. Kjo shkëputje është një manifestim i modernizmit në poezinë e Rrustemit dhe thellon përshkrimin e ndjenjave njerëzore më shumë se idealizmi tradicional i vashës. Po kështu vargjet e poezisë “ Duke vrojtuar yjet”: "Duke vrojtuar yjet / pas asaj Ëndrre të Fshehur / më mashtron gjumi" tregojnë një ndjenjë të thellë të emocioneve dhe përqendron vëmendjen tek mungesa e ëndrrës. Emocioni është një element domethënës i poezisë së Rrustemit.

Krahas universalitetit, poezitë e dashurisë të Rrustemit shfaqin  dhe tipare të karakterit shqiptar, si besnikëria dhe dhimbshuria për femrën, ku disa prej këtyre elementëve janë të dukshëm në poezitë e tij:

Rrustemi shpreh një besnikëri ndaj dashurisë dhe vajzës që ai dashuron, ai përdor imazhe për të treguar se dashuria e tij është e pandryshueshme dhe e përhershme, kjo besnikëri në dashuri është një tipar i rëndësishëm i karakterit shqiptar. Kështu psh. në poezinë "I trandur prapë nga e njëjta ëndërr” ai shpreh dëshirën për të qëndruar besnik ndaj dashurisë së tij, edhe pse mund të ketë ndjenja  trishtimi dhe pritjeje. Vargjet tregojnë përkushtimin e tij ndaj femrës së dashur: "i trandur prapë nga e njëjta Ëndërr/askënd tjetër si Ty s’e desha Zemër". Në poezinë "Ditëve që s’vinin as iknin pa ne," ai përdor vargje që shprehin ndjenjën e thellë të përkushtimit që ka për të. Ai ndjehet i hutuar në dashurinë e saj, dhe shfaq një besnikëri të palëkundur ndaj saj kur shkruan:"Puthjen e saj e kam pritur/si atë pikë shiu n’Saharë".

Në poezitë  e tij ndeshemi me elemente të dhimbshurisë e të ndjeshmërisë ndaj femrës, ku poeti përshkruan emocionet e veta ndaj saj si një fuqi e përjetshme  dhe e mrekullueshme. Kjo ndjenjë dhimbshurie për femrën është  tepër e zakonshme në artet gojore dhe në poezinë shqipe, ajo reflekton një tipar të rëndësishëm të karakterit shqiptar, ku respekti dhe ndjeshmëria ndaj femrës kanë një vend të veçantë. Kështu psh në poezinë "Aty ku dashuria la emër," ai shpreh ndjenjat e vlerësimit për vajzën e dashur dhe dashurinë e tij ndaj saj. Vargjet e tij zbulojnë një përkushtim të fortë; "Aty ku dashuria lë emër/kurrë s’më shihni të zbrazur", botë shpirtërore e poetit që gjendet në gjithë krijimtarinë e tij poetike.

Poeti përdor me finesë kombinimin e elementeve të ndryshme, psh vargjet e poezisë “Rigoj prajshëm trupin tënd”: "Rigoj prajshëm trupit tend / sipërfaqes së lagur / prehje kërkoj" kombinon elemente të natyrës ("Rigoj prajshëm,", "sipërfaqes së lagur") me ndjenja dhe kërkesa personale ("prehje kërkoj"), kombinim i elementeve të ndryshme që është një tjetër karakteristikë e poezisë moderne..

Sabit Rrustemi vazhdon të eksplorojë ndjenjat, mendimet dhe emocionet në një mënyrë moderne dhe të personalizuar. Stili i tij tërheq lexuesit duke e bërë atë të ndjehet dhe të reflektojë mbi thellësinë e poezisë së tij  modern, e cila është një kontribut i rëndësishëm në letërsinë shqipe dhe shpreh një mënyrë të ndryshme të të shkruarit e poezisë në epokën moderne. "Nëpër çdo pore / hyr e dil pa frikë" shkruan poeti te “Trupi yt mbi sipërfaqen time” duke dhënë një pamje vizuale “çdo pore” dhe “hyr e dil pa frikë” që të mbetet në mendje  edhe për kontrastin fin midis fjalës dhe heshtjes, kontrast që është një element modern në poezinë e Rrustemit dhe ku përdorimi i imazheve të tilla si "çdo pore" dhe "hyr e dil pa frikë" krijon një përjetim vizual të fuqishëm që ndikon në lexuesin dhe e bën poezinë më të shpërndarë.

Temat e poezisë së Sabit Rrustemit janë universale, duke përfshirë dashurinë, shpresën dhe jetën, tema që shfaqen më gjerë në poezinë moderne dhe ndihmo-jnë lexuesin të identifikohet me poezinë. Kështu psh vargjet "Hajt gëzuar dashuria ime / për shpresën që rron edhe pas vdekjes" shpreh një universalitet në hapësirë dhe kohë. "Aty ku dashuria lë emër / kurrë s’më shihni të zbrazur / e pa një mal ëndrrash të reja" shkruan ai te “Duke vështruar yjet”, varg që shpreh se dashuria i jep një identitet dhe një qëllim poetit, duke e përmbushur atë në mënyrë thelbësore, pse dashuria është premtuar si një fuqi që i jep kuptim jetës dhe sjell të ardhme të lumtur. 

Duhet të qartësojmë se: ndërsa temat e poezive të Rrustemit janë universale,  stili poetik është tipik i tij, stil që ndikon te poeti që universalen ta plotësojë me të përvetshmen, të përhershmen e mbush mjeshtërisht me përditshmëri.

Siç e shohim, moderniteti poetik i Rrustemit është një kostelacion elementësh që e dritësojnë poezinë dhe ta drithërojnë shpirtin gjatë leximit të saj në çdo varg dhe në secilin krijim. Poezia e tij është një kontribut i rëndësishëm në letërsinë shqipe dhe shërben si shembull i poezisë moderne që eksploron thellësinë e shpirtit dhe emocionet njerëzore në një mënyrë tjetet kreative dhe shprehëse. Poezia e tij flet me art poetik modern ashtu si trëndafili flet me bukurinë dhe aromën e tij.

 

IV-

Opusi poetik i Sabit Rrustemit ka tituj të pasur me konotacione simbolike, metaforike, imazhiste dhe realiste, duke filluar qysh me titullin e opusit dhe duke vazhduar me titujt e poezive të veçanta të tij, disa prej tyre janë shumë simbolike dhe metaforike, ndërsa disa të tjerë janë më realiste. Te titulli "Hyjnorja ime je ti"  Rrustemi përdor një gamë të gjerë mjetesh artistike për të krijuar një atmosferë të thellë dhe të pasur, ku ne mund të identifikojmë disa tipare të rëndësishme: Ai është një titull i kompozuar artistikisht  dhe ka një strukturë eufonike që bën përshtatje të këndshme. Përdorimi i fjalës "Hyjnorja" i jep një dimension të lartë dhe mistik, ndërsa "ime je ti" krijon një lidhje personale dhe emocionale që përcjell thellësinë e ndjenjave të autorit.

Përdorimi i fjalës "Hyjnorja" sugjeron një dimension mistik e shpirtëror, ku ky titull mund të interpretohet si një kërkesë për të zbuluar thellësinë e shpirtit dhe lidhjen me një fuqi më të madhe ose të paqartë.

Titulli është i pasur me metafora e simbole që mund të interpretohen në mënyra të ndryshme, ku "Hyjnorja ime" mund të jetë një simbol i dashurisë së madhe, ndërsa "ti" mund të jetë personi i dashur, vajza që ai dashuron apo dhe ëndërron.

Ky titull ka një ndikim psikologjik që e lidh lexuesin me ndjenjat e thella të autorit, pasi pas kësaj ai mund të shfaqë një kërkim për identitetin, dashurinë, dhe kuptimin e jetës.

Dukshëm titulli krijon  efektin e shtimit të kuriozitetit dhe interesit të lexuesit, pasi ai  është i veçantë, misterioz, dhe ka një ndjenjë të thellësisë  së mendimit. Përdorimi i një gjuhe poetike dhe fjalëve të forta, si "Hyjnorja" dhe "ti," nxitin lexuesin të pyesë se çfarë mund të kujtojë ky titull dhe të kërkojë më tej për kuptimin e tij në kontekstin e librit ose poezisë. Ky efekt i shtimit të kuriozitetit është një element i rëndësishëm i krijimit letrar, pasi e bën librin ose poezinë më tërheqëse për lexuesin. Lexuesit shpesh janë tërhequr nga titujt që janë të ngjashëm me një enigmë ose që ngjallin ndjenjën e një pasurie të fshehur thellë në tekstin që do të lexojnë. Për autorët dhe poetët, përdorimi i titujve të tillë të ngjashëm me "Hyjnorja ime je ti" është një mjet efektiv për të ndikuar në interesin e publikut dhe për të përcjellë thellësinë dhe misterin e veprës së tyre. Ky titull është një thirrje për lexim dhe për të zbuluar më shumë për botën dhe mendimet e autorit në poezinë e tij.

Sigurisht që edhe titujt e poezive të këtij opusi kanë të njëjtën natyrë p.sh. titulli i poezisë "Ato faqe stinësh që blerojnë" përdor mjetet artistike për të krijuar një imazh të pasur dhe misterioz që nxit kuresthjen e lexuesit, ku disa nga mjetet artistike të përdorura në këtë titull janë:

Ky titull përdor metaforën e "faqe stinësh" për të përshkruar diçka që "bleron" ose sjell një përvojë të caktuar. Kjo metaforë tregon se titulli nuk është rastësor, por ka një kuptim më të thellë dhe simbolikë që do të zbulohen në përmbajtjen e poezisë.

Përdorimi i metaforës, "faqe stinësh" krijon një imazh poetik që e lidh poezinë me natyrën dhe stinët, duke sjellur një atmosferë të veçantë dhe krijon pritshmëri për të lexuar mbi temën e poezisë.

Përdor mjeshtërisht elementin e misterit dhe kuriozitetit për të tërhequr lexuesin te "Ato faqe stinësh që blerojnë" nxit shpërbërjen e misterit dhe dëshirën e lexuesit për të kuptuar më shumë. Titulli ka një mbingarkesë semantike, pasi përfshin koncepte të ndryshme, duke e bërë atë më intrigues dhe thellë.

Po kështu titulli "Mbi barin e thinjur" i një poezie tjetër përdor mjetet artistike për të krijuar një imazh të fuqishëm dhe simbolik që përcjell thellësinë e poezisë ku:

Përdorimi i metaforës së "barit të thinjur" për të shfaqur diçka që është në një gjendje të pashpërthyeshme, të plakur ose të pashpresë, duke nxitur kureshtjen e lexuesit dhe e udhëzon atë drejtë një teme të rëndësishme dhe simbolike që do të trajtohet në poezi.

Vetë shprehja  "barin e thinjur" krijon një imazh poetik që tregon për një gjendje të vështirë dhe sfiduese. Ky imazh vë në dukje një pamje të “plakur” dhe thellësinë e situatës që do të shpaloset në poezi.

Titulli përdor një simbolizëm të qartë që e lidh me temën më të gjerë të poezisë. Bari i thinjur mund të interpretohet si simbol i vështirësive të jetës, sfidave,  momenteve të vështira në jetën e njeriut. “U thinja brenda një ore” thotë një shprehje popullore. Së fundi ky titull nxit lexuesin të lexojë më tej për të zbuluar se çfarë ndodh në poezi dhe për të kuptuar thellësinë e kësaj gjendjeje të barit të thinjur. Përdorimi i këtyre mjeteve artistike në titull ndihmon në krijimin e një atmosfere zhbiruese në përcjelljen e një teme të rëndësishme dhe simbolike..

Si përfundim, titujt e përdorur nga Rrustemi si në libra ashtu dhe në poezi, janë tituj me konotacione simbolike, metaforike, imazhiste dhe realiste, janë një paraqitje artistike e “portës” hyrëse në poezinë e tij, duke qenë njëkohësisht dhe një ftesë e fuqishme për të lexuar poezinë dhe për të eksploruar temat, imazhet, dhe ndjenjat që do të shpalosen. Autori krijon një atmosferë misterioze dhe sugjeron se poezia do të shkojë përtej realitetit dhe do të hedhë dritë mbi një dimension tjetër të jetës ose eksistencës. Ky tipar i titujve poetikë te Rrustemi shfaqet si një element tipik i modernitetit të poezisë së tij.

 

V-

Poezia e Sabit Rrustemit shfaq tipare psikologjike dhe filozofike që theksojnë ndjenjat dhe mendimet e thella të autorit duke e shpalosur modernitetin e poezisë së tij në mënyrë të ndjeshme. Realisht tema e dashurisë ka një ndikim të thellë psikologjik në poezitë e tij, ku ai eksploron ndjenjat, emocionet dhe misterin e dashurisë në një nivel personal dhe emocional.

Në vargjet e tij, poeti shpreh një ndjenjë të thellë  nostalgjie për kohët e kaluara dhe  dashurinë e humbur, aspekt psikologjik ky që  përcillet nëpërmjet imazheve poetike. Nostalgjia e tij shfaqet në vargjet që përforcojnë mungesën dhe dëshirën për të kaluarën e ëndrruar: "Kam harruar në cilën stinë e pashë / atë Ëndërr Jete"

Rrustemi shpreh një ndjenjë të vetmisë dhe ndarjes në poezitë e tij, kur trajton dashurinë si një përvojë e thellë dhe ngjarje që ndryshon shpirtin. Ky aspekt psikologjik përcillet nëpërmjet vargjeve që përforcojnë ndjenjën e vetmisë, psh.: "Për kokën e më të shenjtit / as që mund të dëboj më".

Në aspektin filozofik poeti shfaq vetë refleksionin dhe kërkimin e thellë të kuptimit të jetës dhe dashurisë në poezitë e tij, duke përdorur vargje filozofike që shprehin pyetje mbi kuptimin e jetës dhe dashurisë, psh te vargjet  "Aty ku dashuria lë emër / kurrë s’më shihni të zbrazur".

Poeti përdor një lloj ekzistencializmi (një lloj filozofie që thekson rëndësinë e ekzistencës së individit dhe të lirive të tij, dhe shprehet nëpërmjet qëndrimit individual, absurditetit, lirisë individuale, rebelimit etj) e që shpreh ndjenjën e jetës si një rrugëtim i panjohur dhe një kërkim për kuptimin e saj. Aspekti filozofik përcillet nëpërmjet imazheve e simboleve të tij, psh vargjet: "Shtrëngojnë shpirtin tënd / e shpirtin tim".

Në poezinë e Rrustemit gjen ndjenjën e kohës dhe eksistencës që flet për perceptimin e kohës dhe ndikimin e saj në ndjenjat dhe perspektivën tonë të eksistencës, psh. vargje të tilla si "Ditëve që s’vinin as iknin pa ne" përcjellin këtë ndjenjë të pazakontë të kohës.

Aty përballesh dendur në vargje me lidhjen dhe ndikimin nëpërmjet natyrës drejt zemrës, me një ndikim të thellë filozofik mbi marrëdhënien midis njeriut dhe mjedisit të tij.

Poezia e tij paraqet një qasje mistike ndaj frymës dhe jetës, duke eksploruar misterin dhe thellësinë e qenies së njeriut. Meqenëse kjo qasje shfaq interes për t’u trajtuar më gjerësisht sqarojmë se në poezitë e Rrustemit shfaqen tipare të konceptit dhe mendimit mistik për jetën, ku poeti eksploron thellësinë, misterin e ekzistencës dhe frymën njerëzore. Le ta shohim më konkretisht në disa vargje poetike këtë element mistik, në kontekstin e modernitetit të poezisë së tij:

Në poezi të tilla si "Duke vrojtuar yjet “poeti paraqet ekzistencën si diçka të pazakontë dhe misterioze, duke e krahasuar me yjet që janë vëzhgues të jetës së tij dhe qenies së tij, psh. vargu: "Duke vrojtuar yjet / pas asaj Ëndrre të Fshehur / më mashtron gjumi" i cili paraqet misterin e ekzistencës dhe perceptimin e tij si një ëndërr e fshehur që i mbulon sytë dhe mendjen.

Poezitë e tij shpesh përdorin imazhe nga natyra për të përshkruar misterin dhe lidhjen midis njeriut, natyrës dhe frymës së tij, psh.  vargjet: "Nën hijen e fluturimit të saj / përgjumet mali / deri në agun e ri" nga poezia "Duke vrojtuar yjet” ku natyra dhe fluturimi shfaqen si simbole të frymës së njeriut dhe lidhjes së tij me natyrën dhe misterin.

Në poezi të tilla si "Ditët që s’vinin as iknin pa ne”  nëpërmjet vargjeve : "Kam harruar në cilën stinë e pashë / atë Ëndërr Jete" poeti shpreh refleksionin mbi ngjarjet e jetës dhe humbjen e kohës apo ngjarjeve të rëndësishme, duke kërkuar kuptim dhe mënyra për t'i interpretuar ato në një nivel më të thellë.

Poezitë e tij shpesh ndërthurin misterin dhe transcendentalizmit, e cila është një lloj filozofie dhe lëvizje letrare e zhvilluar në shek. XIX në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, lëvizje që ka theksuar rëndësinë e ndjenjës së misterit dhe të "transcendentalit" ( tejkalimin e të zakonëshmes, përtej asaj që është e dukshme apo materiale). Transcendentalistët besonin se njerëzit kishin aftësinë për të arritur nivelin më të lartë të vërtetësisë ose dijes përmes mendimit dhe reflektimit thellësor, duke sugjeruar një marrëdhënie të veçantë midis qenies njerëzore dhe një bote më të madhe ose më të lartë. Vargjet: "Stina që vjen zgjat ëndërrën / rrugën time kah ajo hyjni / që banon brenda asaj zemre prej luleje / që nuk e shoh" (nga poezia "Duke Vrojtuar Yjete") paraqet një ndjenjë të misterit dhe lidhjen me diçka më të lartë ose transcendentale.

Këto elemente paraqesin një qasje mistike ndaj jetës dhe ekzistencës në poezitë e  Rrustemit, duke e bërë atë një poet të veçantë që eksploron mendime të thella dhe koncepte mistike në poezinë moderne të tij.

Është interesante se edhe titujt e poezive të Rrustemit shfaqin tipare filozofike dhe psikologjike, psh:

Titulli "Ditët që s’vinin as iknin pa ne" shpreh ndjenjën e kohës si diçka e padefinueshme dhe ndikimin e saj në eksistencën tonë.

"Pushtimi i ëndërrt " paraqet dashurinë si një pushtim misterioz,  të ëndërrt.

"Trupi yt mbi sipërfaqen time " shpreh mendimin filozofik të lidhjes midis trupit dhe ekzistencës, dhe ndikimin e kohës në jetën tonë.

Titulli "Duke vrojtuat yjet " flet për vëmendjen ndaj natyrës dhe frymës, duke reflektuar mbi misterin e jetës dhe ekzistencës së njeriut, etj.

Këto tituj, ndërsa tregojnë se poezitë e Sabit Rrustemit trajtojnë temat filozofike dhe psikologjike në mënyrë thellë e reflektuese, shfaqin pasurinë e mendimeve  dhe ndjenjave të thella psikologjike dhe filozofike, duke shpërndarë mesazhe të thella për jetën, dashurinë, kohën dhe ekzistencën, dhe shfaqin refleksione të thella mbi të vërtetat dhe misteret e qenies njerëzore, duke plotësuar portretin e tyre modern.

 

VI-

Një aspekt i modernitetit poetik të Sabit Rrustemit shfaqet te  krijimi i poezive  simbolike, metaforike, dhe imazhiste, ku  shprehet simbolilikisht, metaforikisht dhe imazhisht për ndjenjat dhe mendimet e tij, duke krijuar një lloj lirshmërie artistike dhe interpretimi të thellë për lexuesin. Poezitë nuk janë të orientuara drejt një realiteti të thjeshtë, por shfaqin një ndjenjë më të thellë dhe ndjeshmëri emocionale nëpërmjet një niveli të epërm artistik. Në krijimtarinë poetike të tij përgjithësisht dhe te opusi“Hyjnorja ime je ti” në veçanti do të gjeni:

Shumë prej poezive të tij janë simbolike pasi ai përdor simbole që përfaqësojnë ndjenjat e thella dhe ide të përgjithshme, psh.poezitë: "Male të panumërta dogja, “Oxhakun e shpirtit nxiva", "Kështjella e dridhur mbi kodra të thata” etj.  Vargjet "Në qelinë e zemrës time, ti je kurorë e shtrenjtë." (Poezia: "Dashuria ime"),"Toka lehtësohet nën hapat e tu, si një shteg i shpërbërur në dritën e mëngjesit." (Poezia: "Dashuria ime") etj shfaqin tiparin simbolik të poezisë të cilës i përkasin.

Sabit Rrustemi ka krijuar poezi metaforike duke përdorur metafora të pasura për të përshkruar ndjenjat dhe emocionet, psh. "mali i shpirtit" është një metaforë që tregon për gjendjen shpirtërore dhe thellësinë e shpirtit, sidomos përmes vargjeve,  "Male të panumërta dogja / oxhakun e shpirtit nxiva “, të cilat dëshmojnë forcën metaforike të poezisë.

Poezitë e tij imazhiste dhe vizuale ndihmojnë lexuesin të krijojë pamje momenti të thella, psh vargjet: "Vjeshta nëpër trupin tënd / mbjell lule ngjyrë ndezura." (Poezia: "Lulet e vjeshtës ), Poezia "Rigoj prajshëm’" përdor imazhe të prirura drejt natyrës për të përshkruar gjendjen emocionale të autorit, si vargjet "Rigoj prajshëm trupit tënd","prajshëm rigoj në natën që hesht" . Po kështu te poezia "Dejve që zjarrmojnë dashuri" përdor një imazh të udhës dhe mbylljes së dyerve dhe dritareve për të përshkruar udhëtimin e dashurisë dhe mbylljen e ndjenjavete vargjet: "Kot thyej udhën të mos ndeshem me ty" dhe "aromë shpirti dejve që zjarrmojnë dashni" dhe shumë të tjera. Duhet të kuptojmë se metaforat, simbolet dhe imazhet nuk janë shartesa në trungun poetik , ato janë degët ku çelin lulet dhe lidhen frutat.

Përtej simboleve dhe metaforave, disa prej poezive të tij përmbajnë elemente realiste, por ato gjithmonë ndërtohen në një kontekst poetik që nuk është tërësisht realist dhe me vargje plot metafora, simbole dhe imazhe. Ky kombinim i stileve të ndryshme në poezinë e Sabit Rrustemit,  e bën atë një poet modern që eksploron emocionet dhe mendimet në mënyra të thella dhe të pasura dhe sjell një risi poetike në letërsinë shqipe.

 

VII

Duke analizuar figurat artistike në poezinë e Sabit Rrustemit vërejmë se ato janë më shumë të pranishme në sferën e natyrës, emocioneve, dhe ndjenjave të poetit dhe për faktin se këto shpesh shfaqin emocionet, dashurinë, reflektimin dhe lidhjen me natyrën në një mënyrë të veçantë e të pasur artistike. Ambienti që përdoret për të paraqitur këto figura artistike është më së shumti ambienti natyror dhe ai i ndjenjave të thella të individit. Jo vetëm Rrustemi por gjithë poetët e kësaj kategorie kanë tendencën të shfrytëzojnë natyrën, emocionet, dhe mendjet e tyre për të shprehur idetë dhe ndjenjat e tyre, gjë që është pothuajse gjithmonë e pranishme në poezi.

Theksojmë se tipike  për poezinë e Rrustemit është fakti që, figurat artistike të tija janë shpesh të shoqëruara me një qasje më të përgjithshme dhe filozofike ndaj jetës, dashurisë, dhe eksistencës, duke përdorur imazhe dhe metafora për të paraqitur ide dhe mendime të thella mbi këto tema. Kjo i jep poezive të tij një karakter të veçantë dhe të thellë artistik. Psh  poezia "Vjeshta nëpër trupin tënd“ përdor figurën e vjeshtës në trupin e vajzës për të paraqitur ide mbi ndryshimet, kohën, dhe shpërndarjen e frymës, duke shprehur në këtë mënyrë një qasje filozofike ndaj jetës dhe ngjarjeve, dhe përdor metafora të pasura për të paraqitur mendime dhe emocione të thella mbi eksistencën dhe ndjenjat. Po kështu disa vargje nga poezia "Dashni jete” e shoqërojnë me qasjen filozofike ndaj dashurisë dhe jetës: "Shka me i ba le t’ kënaqet qysh ka dashtë/ dashnia kapet edhe për nji fije kashtë/Mjegull nuk ra as qiella nuk u vrejt/kurdo dhimta mue me m’ mejtë/u shfaq si dritë e shejtë" duke treguar se dashuria është një ndjenjë që mund të kapet në momente të papritura dhe se ajo mund të shfaqet si diçka e shenjtë dhe e pazakontë në jetën tonë. Poeti përdor imazhet e natyrës për të përshkruar ndjenjat e thella dhe të pasura që shoqërojnë dashurinë dhe eksistencën.

 

IX

Të flasësh për elementët e modernitetin e poezisë shqipe është si të bësh një shëtitje nëpër yllësi, të ndalesh e të flasësh për modernitetin e poezisë së dashuris të Sabit Rrustemit është si të flasësh për një nga yjet e kësaj yllësie. Mendimin se duke studiuar modernitetin e poezisë së Rrustemit po studion tërësisht këtë dukuri është një iluzion, ndonëse i bukur, sepse sa mbaron me një yll, sheh i mahnitur se yllësia shtrihet më tutje, me forma, ngjyra e madhësi të ndryshme. Sigurisht që njohja e yllësisë nis me eksplorimin e njërit prej  yjeve, ndaj shpesh mjafton drita e një ylli për ta thyer errësirën e xhamtë të natës, por përsëri mbetet për të studiuar spektrin e dritës së tij, ndaj themi se: do flasim shumë për poezinë e Sabit Rrustemit.

 

Sarandë, më Tetor 2023