IKJA SI TRIUMF I JETËS

 

Qysh në leximin e parë e ndjen se poezia "Tuj  ikë dekës" e Donika Dabishevcit është një poezi moderne me kuptimshmëri të drejtpërdrejtë, por kjo, jo për shkak të dialektit dhe melodicitetit të saj se sa për aspektin tematik, ideor dhe stilistik , të cilat bëjnë që ajo duket si një degë lisi epik që është zgjatur në kohën tonë. Për këtë arsye mendojmë ta nisim analizën tonë te kjo qasje.

I-Së pari, poezia është shkruar në dialektin gegnisht, ku përdorimi i këtij dialektit dhe leksiku  në poezinë "Tuj ike dekës" që ndikon në qasjen tonë për të kuptuar lidhjen me epikën e kreshnikëve, madje ky element gjuhësor krijon një ndjesi të fortë të lidhjes së kësaj poezie me traditën dhe trashëgiminë kulturore të popullit shqiptar. Dialekti gegnisht është një nga dialektet më kryesore dhe të përdorura në literaturën dhe kulturën shqiptare, jo vetëm, por kryesisht në zonat veriore të Shqipërisë dhe Kosovë, ndaj përdorimi i tij në poezinë "Tuj ike dekës" mund të lidhet me traditën e epikës kreshnike në këtë zonë. Rrëfimet dhe legjendat janë krijuar shpesh në dialektet lokale, duke e bërë kështu tekstin poetik më të afërt me popullin dhe kulturën nga e cila rrëfen, ndaj mendojmë se dhe përdorimi i këtij dialektit në poezinë "Tuj ike dekës" të sjell këtë ndjenjë vazhdimësie me epikën dhe lidhjeje me kohën e trashëgimisë kulturore të epikës kreshnike. Për më tepër, përdorimi i leksikut geg ka sjellë në poezi detaje të veçanta dhe ngjyra sa lokale, aq dhe historike që forcojnë autenticitetin dhe i japin poezisë një ndjenjë.

Së dyti: fakti që "Epi i Kreshnikëve" është shkruar në dialektin gegnisht dhe  ngjarjet e tij zhvillohen (shumica) në territorin e sotëm të Kosovës është një argument i rëndësishëm për të vlerësuar lidhjen e poezisë "Tuj ike dekës" me këtë traditë epike në këto elemente:

-Përdorimi i dialektit gegnisht në poezinë "Tuj ike dekës" të krijon një ndjesi të veçantë lidhur me traditën dhe gjuhën e "Eposit të Kreshnikëve" pse duke ndarë një dialekt të përbashkët, poezia dhe epi  kanë vetëdije të përbashkët gjuhësore, që ndihmon në interpretimin dhe kuptimin e tyre në kontekstin e gjuhës dhe kulturës shqiptare. Duhet të pohojmë se dialekti gegë është një pasuri e madhe kombëtare dhe i ka dhënë historikisht një ndikim të paçmueshëm lëvrimit dhe pasurimit të gjuhës shqipe, duke qënë akoma një degë prurjeshumë e lumit të gjuhës sonë. Më thellë: dialketi gegë është një krenari kombëtare e lashtësisë së gjuhës dhe kulturës sonë, është një dëshmi e hershmërisë së etnitetit  dhe unitetit të etnitetin tonë kombëtar. Në aspektin e njohjes së historisë së gjuhës shqipe ky dialekt është “rezervati” kryesor i dijeve.Kështu, te pasazhet: "Prej bodrumi n’bodrum, prej katundi n’katund,/prej shtegu n’shteg, qafmalesh, rranxash, /pjerrinash, rrëpinash t’thyeshme. Sa k’tu sa aty.","Andërrmbytun./ Shpresëvde-kun.","Strajcat n’shpinë, t’vogjlit kalaqafun,/ t’plagosunit n’lese t’sajueme./ T’lodhun e tangall./ T’uritun, te tanë./Dergjun për nji pikë ujë." përshkruajnë thellësinë e vuajtjes dhe ankthit në kontekstin e një realiteti terrori, ku  përdorimi i fjalëve dhe imazheve të ngjashme me ato të "Eposit të Kreshnikëve" krijojnë një lidhje me traditën dhe kulturën shqiptare, duke e thelluar kuptimshmërinë e poezisë dhe të historisë së njëjëshme në epoka të ndryshme.

-Për shkak të lokalizimit të ngjarjeve të epit në territorin e sotëm të Kosovës, përdorimi i dialektit geg në poezinë "Tuj ikë dekës" krijon një lidhje të fortë me kulturën dhe historinë e këtij territori dhe zgjon në ndërgjegjen e lexuesit kujtime ngjarjesh e vendesh legjendash epike, frymëzuese për aktualitetin e poezisë. Në traditën shqiptare është e natyrëshme  që në luftra të ndryshme  sillen në kujtesë heronjtë epik dhe vendet ku kanë kryer heroizmat. Kështu psh pasazhiqë përmendëm më sipër  shpalos imazhe të landscape-it kosovar, duke e lidhur poezinë ngushtë me territorin dhe kulturën e Kosovës. Kuptimi i shprehjes së “landscape-it Kosovar” është qëndrimi ose përjetimi ndaj pamjes natyrore dhe mjedisit gjeografik të Kosovës, ku ky përjetim mund të jetë emocional, estetik, apo edhe historik në disa raste, duke reflektuar lidhjen dhe ndjenjën e poetes ndaj peizazhit dhe trashëgimisë natyrore të këtij territori. Në poezinë e Donika Dabishevci, shprehja e landscape-it kosovar nënvizon lidhjen e poezisë me kulturën dhe historinë e Kosovës.

-Përdorimi i dialektit geg në poezinë e Dabishevcit shpreh përkujdesje dhe respekt të veçantë për trashëgiminë kulturore të popullit shqiptar, duke e lidhur atë me një nga epokat më të rëndësishme të kulturës dhe letërsisë së tij. Psh, te vargjet: "Strajcat n’shpinë, t’vogjlit kalaqafun,/t’plagosunit n’lese t’sajueme/ T’lodhun e tangall./T’uritun, te tanë./Dergjun për nji pikë ujë."shprehet një lidhje e ngushtë me traditën dhe kulturën shqiptare, duke e bërë poezinë të reflektojë një nga epokat më të rëndësishme të letërsisë së saj, atë epike. Përmes dialektit geg, poezia e Dabishevcit sjell përpara lexuesin pamje autentike të eposit. Ndaj themi se, përdorimi i këtij dialekti shpreh  përkujdesje të veçantë për trashëgiminë kulturore të popullit shqiptar dhe e lidh poezinë me një prej kohërave më të rëndësishme të historisë dhe letërsisë së saj.

-Duke përdorur dialektin geg në poezinë "Tuj ike dekës", lexuesit u jepet një theks i veçantë lidhur me kontekstin historik dhe kulturor të Kosovës (dhe zonës së Shqipërisë veriore). Duke qenë se "Epi i Kreshnikëve" shprehet për ngjarje dhe personazhe që rrëfehen në këto treva, përdorimi i dialektit geg te poezia e Dabishevcit rrit ndjenjën e përputhshmërisë me trashëgiminë kulturore të kësaj zone.

-Shqipëria veriore dhe Kosova janë pjesë e rëndësishme e identitetit kombëtar shqiptar, ndaj përdorimi i dialektit geg në poezinë "Tuj ike dekës" e cila lexohet dhe në trevat jugore ndihmon në forcimin e kësaj lidhjeje identitare dhe në rritjen e kujdesit për trashëgiminë kulturore, duke  ndihmuar në ruajtjen dhe promovimin e kulturës e dialektit geg, duke e bërë atë të ndjehet e rëndësishme për të gjithë shqiptarët.

-Dhe së fundi, përdorimi i dialektit geg krijon një lidhje të ngushtë emocionale me lexuesin, veçanërisht ata që janë të njohur me këtë dialekt, pavarësisht se mund të jenë  lexues që u përkasin trevave toske. Kjo ndjesi e afërisë mund të ndihmojë në forcimin e ndjenjës së përgjegjësisë për trashëgiminë kulturore dhe historike të vendit dhe kulturës shqiptare. Psh., pasazhet: "Janë shumë. T’panumërueshëm janë./Gjithkah. Gjithkund fmijë, gra e pleq/ n’karvan t’pakthimit. Humbtinave/ kurrë t’njohuna tamam.","Arnat s’ua mlojnë brinjtë. As kockat/ Ftyrëzbardhemt. Syzgavruem/ Buzëshkrumbuem. Rrashtëkrisun / T’mavijosun" dhe "Dielli i përvlon e hana i ngrin./S’dihet ku ju errë nata e ku ju çelë dita./Për ku ja kanë mësy e ku kanë me mbërri." forcojnë lidhjen emocionale të lexuesit me poezinë e cila përdor dialektin geg, veçanërisht ata lexues që janë të njohur me këtë dialekt. Edhe pse lexuesit mund të jenë nga zona toske, ndjesia e afërisë që krijohet nga përdorimi i dialektit geg mund të ndihmojë në forcimin e ndjenjës së përgjegjësisë  për trashëgiminë kulturore dhe historike të vendit dhe të kulturës shqiptare. Kjo afërsi emocionale bën që lexuesit të ndihen të lidhur me identitetin e shprehur në poezi, duke i shtuar vemëndje përshkrimit të trashëgimisë së tyre kulturore dhe historike.

Pra, jo më kot poetja Donika Dabishevci, njohëse dhe zotëruese e shkëlqyer e  gjuhës shqipe standarte përdor në këtë poezi me interes mbarëshqiptar dialektin gegë, që shërben për të tërhequr vëmëndjen e lexuesve të trevave toske, për të thelluar lidhjen me traditën dhe trashëgiminë kulturore të epikës kreshnike, për të forcuar identitetin kombëtar dhe emocional të lexuesve, duke ngjallur një ndjenjë të përbashkët për trashëgiminë kulturore dhe historike që forcon përvojën e leximit dhe kuptimin e poezisë në kontekstin e saj më të gjerë.

 

II- Edhe pse poezia "Tuj ike dekës" e Donika Dabishevcit është e shkruar në një kontekst modern, ajo mbart një shumësi elemente tradicionale që shfaqen si truall e sfond tradicionaliteti në këtë poezi moderne. Disa elemente tradicionale  përdorur në poezinë moderne të Dabishevcit shfaqen në:

-Edhe pse poezia është shkruar në një kontekst modern, ajo mund të përdorë motive dhe simbole të lashta që janë të njohura për kulturën dhe historinë e një vendi. Për shembull, përdorimi i diellit si një simbol i dritës dhe shpresës është një motiv i lashtë që shpesh përshkruhet artet gojore epike. Psh.,"Dielli i përvlon e hana i ngrin" ku, dielli përfaqëson një simbol tradicional të dritës dhe shpresës, duke i dhënë poezisë një lidhje me motive të njohura në letërsinë epike.

-Edhe pse përmbajtja e poezisë është moderne, ajo përdor stil dhe formë që kanë rënjë në traditën letrare të popullit tonë. Në këtë poezi ka elementë të rregullt strukturore dhe stilistike që përputhen me traditënpoetike. Psh., "Janë shumë. T’panumërueshëm janë." vargje që sugjerojnë ndjenjë të skajshmërisë të dhimbjes e vuajtjes, masën e gjerë njerëzore që i përjeton ato, duke i dhënë poezisë një lidhje me historinë jo vetëm të epikës sonë por dhe të përvojës së njerëzimit, psh ikja e hebrenjve nga Egjypti, të ndjekur nga ushtria e faraonit.

-Përdorimi i gjuhës dhe dialektit gegë në poezi  sjell një ndjesi të tradicionalitetit dhe të lidhjes me kulturën dhe identitetin e një populli. Duke përdorur dialektin gegë në poezinë "Tuj ikë dekës", autorja identifikon lidhjen me traditën gjuhësore dhe kulturën epike shqiptare. Psh., vargjet në dialektin gegë: "Strajcat n’shpinë, t’vogjlit kalaqafun / t’plagosunit n’lese t’sajueme." sjellin një lidhje të ngushtë me traditën gjuhësore dhe kulturën e zonës së Shqipërisë veriore dhe Kosovës.

-Në poezinë moderne, tema e përballjes me fatin dhe vuajtjet e njerëzve është një element i rëndësishëm që përputhet me traditën e rrëfimeve epiko-lirike. Te poezia e Dabishevcit kjo temë është e pranishme dhe sjell lidhje me motivet tradicionale të rrëfimeve epike. Psh te vargjet: "Andërrmbytun./ Shpresëvdekun" përdorim i fjalëve të përbëra shpreh një temë të përbashkët kohore, të përballjes njerëzore me fatin, tema që janë motive të pranishme në letërsinë tradicionale.

-Edhe pse poezia është e shkruar në një kontekst modern, ajo mund të eksplorojë motive dhe temat e përbashkëta njerëzore që kanë qenë të pranishme në letërsinë tradicionale. Këto motive e tema, siç janë dashuria, humbja, shpresa, dhe vuajtjet e jetës, janë përdorur në  kontekstin modern, duke i dhënë poezisë një dimension të lidhur me traditën letrare. Psh: Janë shumë. T’panumërueshëm janë/ Gjithkah. Gjithkund fmijë, gra e pleq/n’karvan t’pakthimit. Humbtinave/ kurrë t’njohuna tamam” poetja përshkruan një realitet ku njerëzit përballen me vështirësi të shumta e përndjekje, pra paraqet një përvojë që është e pranishme në letërsinë tradicionale. Përvoja e përndjekjes, shpresës dhe përballjes me fatin është e paraqitur nëpërmjet një perspektive moderne, duke e bërë poezinë të lidhur me traditën letrare.

-Edhe në poezinë moderne, ka përpjekje për tu lidhur me trashëgiminë kulturore dhe historike të një populli. Kjo lidhje mund të shprehet nëpërmjet referencave të subtileve të historisë, mitologjisë, apo traditave folklorike. Në "Tuj ikë dekës", kjo lidhje shfaqet nëpërmjet përdorimit të motiveve dhe simboleve me rëndësi historike dhe kulturore për popullin shqiptar. Psh., vargjet: “Strajcat n’shpinë, t’vogjlit kalaqafun,/t’plagosunit n’lese t’sajueme./T’lodhun e tangall./T’uritun, te tanë./Dergjun për nji pikë ujë." shfaqin një pamje të përgjithshme të vuajtjeve dhe sakrificave të njerëzve, ku përdorimi i elementeve të zakonshme dhe të përditshme si strajcat në shpinë dhe kërkesa për një pikë ujë e bën këtë pasazh të lidhet ngushtë me trashëgiminë epike, historike e kulturore të popullit shqiptar, duke reflektuar një realitet që ka ekzistuar përmes shekujve dhe që vazhdon të jetë një pjesë e identitetit të tyre kombëtar.

-Edhe nëse poezia moderne shpesh eksperimenton me forma dhe struktura të ndryshme letrare, ajo ende mund të respektojë dhe përmbushë disa nga rregullat dhe konventat e formës letrare tradicionale. Në poezinë e Dabishevcit mund të ketë një përdorim të strofave, rimeve, apo metaforave, të cilat janë karakteristika të poezisë tradicionale. Psh., vargjet: "Përpjetë. Tatëpjetë." Ku paraqitet një përsëritje e fjalëve "përpjetë" dhe "tatëpjetë", duke ndjekur një strukturë të rregullt. Kjo formë e përsëritjes është një karakteristikë e zakonshme e poezisë tradicionale, e cila ka qenë përdorur për të theksuar një ide apo një emocion. Përdorimi i kësaj forme përsëritjeje në poezinë "Tuj ikë dekës" tregon respekt për formën dhe strukturën letrare tradicionale, duke e bërë poezinë të përputhet me konventat dhe normat e poezisë së lashtë.

Këto elemente tradicionale janë të integruara në poezinë moderne për të krijuar një lidhje midis kohës së sotme dhe traditës së lashtë, duke e bërë atë të pasurojë dhe të thellojë përvojën letrare dhe kulturore të lexuesit. Elementet tradicionale, përkrah të rejave dhe inovacioneve të poezisë moderne, krijojnë një harmoni dhe një lidhje midis kohës së sotme dhe trashëgimisë kulturore dhe letrare, duke e bërë poezinë të pasurojë dhe të ndihmojë në ruajtjen e trashëgimisë letrare të një populli.

Është pikërisht kjo qasje me epet dhe modernizim i  tradicionalitetit poetik që e bën këtë krijim të Dabishevcit një poezi antologjike për nga forca me të cilën e shpreh temën dhe shpalos idenë, për stilin dhe artin me të cilët është shkruar, për “dallgët” e emocioneve që ngre në shpirtin e lexuesve.

 

III-Duhet të theksojmë se poezia "Tuj i ikë dekës" e Dabishevcit  është një poezi moderne me tipare të poezisë metaforike, simbolike, imazhiste dhe realiste e ngritur ne një truall dhe sfond tradicional. Falë elementëve realist kuptimshmëria tematike dhe ideore është e drejtpërdrejtë, fakt ky që i jep forcën demaskuese dhe tonalitetin e lartë poezisë, krahas mbizotërimit të ngjyrave të forta të zezës dhe të kuqes, por duhet të theksojmë se kjo poezi ka një tipar të fuqishëm moderniteti: ajo flet me imazhe më shumë se me metafora dhe simbole, madje këto të fundit janë në shërbim të imazhit. Le të sidisim mënyrën e të “folurit” imazhist të ëpoezisë dhe ndërveprimin mes simboleve, metaforave dhe imazheve.

-Poezia përjetohet si një ikje e shpejtë dhe me rrëmujë e një grumbulli njerëzish nën presionin e terrorit  serb dhe frikës së vdekjes që ata mbartnin. Melodiciteti dhe ndjenja e lëvizjes i japin poezisë një ndjesi të fuqishme, tronditëse shoqëruar me ankthin për atë që i ndjek pas. Në qasje me  vrapimin e një turme të ikurishtë terrorizuar, poezia përdor strukturën, ritmin, dhe fjalët për të shprehur një lëvizje të shpejtë, plot ankth e tension dramatik: "Prej bodrumi n’bodrum, prej katundi n’katund, prej shtegu n’shteg", por këtë e shpreh me imazhin e bodrumit, imazhin e katundit dhe atë të shtegut, veçse kjo shprehet nëpërmjet metaforës kuptimore të vetë vargut. Shpjegojmë se në kontekstin e vargut "Prej bodrumi n’bodrum, prej katundi n’katund, prej shtegu n’shteg", metafora është  mënyra e përshkrimit të rrugëtimit ose lëvizjes së vazhdueshme në jetë, duke e krahasuar atë me një rrugëtim të nxituar, plot ankth që vazhdon pa pushim. Kjo metaforë shpreh  idenë e  ripërsëritjes së një eksperience apo një situate, duke e bërë atë të duket si një lëvizje e përhershme. Kuptimi i kësaj metaforeje është që jeta është një udhëtim i përhershëm, ku personi ecën prej një përvoje në një tjetër, nga një kohë në një tjetër, pa ndalim. Përdorimi i "bodrumit", "katundit", dhe "shtegut" paraqet një lëvizje të përsëritur dhe të vazhdueshme, duke shfaqur idenë e lëvizjes së përhershme. Unë ju them se Dabishevci  është mjeshtre e përdorimit të detajit, madje e shpreh atë artistikisht për të dhënë imazhin e kësaj ikjeje.

-Personat e plagosur e të lodhur poetja i paraqet si një karavan njerëzish, që përjetojnë  vuajtje  e dhimbje të shumta: "Janë shumë. T’panumërueshëm janë/ Gjithkah. Gjithkund fmijë, gra e pleq/ n’karvan  t’pakthimit", që shfaqin imazhet e një grupi të madh njerëzish (fëmijë, gra, pleq) që ecin "n'karvan t’pakthimit", por përdorimi i imazheve të fëmijëve, grave dhe pleqve në "karvanin e pakthimit"  simbolizon një gamë të gjerë përvojash në shoqëri, duke përfaqësuar të gjitha grupmoshat dhe gjininë. "Karvani i pakthimit" mund të simbolizojë (veçse ikjen në rastin tonë) edhe lëvizjen e jetës, ku të gjithë janë pjesë e një udhëtimi të përbashkët drejt një të ardhmeje të panjohur, në kontekstin tonë: në ikjen nga terrori serb pa një synim të qartë. Paralelisht me sa më sipër përdorimi i shprehjes "karvan i pakthimit" është një metaforë që paraqet një lëvizje kolektive, ku ky udhëtim i përbashkët në "karvanin e pakthimit" mund të jetë metaforë për ngjarjet e përbashkëta të jetës që të gjithë njerëzit përballen me to. Pra imazhi krijohet nga simbole dhe metafora dhe në këtë rast, duke forcuar densitetin artistic të poezisë. Nuk e di pse, por ndërveprimi i metaforës me simbolin në funksion të dritësimit të imazhit më sjell ndërmend fantashkencën ku dy gurë gjatë afrimit me njeri tjetrin (nga dikush) shkaktojnë rrymë neuronesh e protonesh dhe prodhojnë dritë që nxeh gurët dhe mundëson bashkimin fizik të tyre në mënyrë që nuk kuptohet se kanë qenë dy të ndarë.

-Poetja paraqet imazhe të forta për të shprehur dhimbjen që përjetojnë të ikurit : "Arnat s’ua mlojnë brinjtë. As kockat./Ftyrëzbardhemt. Syzgavruem./ Buzëshkrumbuem. Rrashtëkrisun./T’mavijosun". Imazhi i përdorur në këtë varg është shumë i pasur në detajet që përdor. Ajo që ky varg paraqet është pamja e njerëzve që janë në një gjendje të vështirë, dhe shfaq shenjat e plagëve, vuajtjes dhe dëshpërimin. Fraza "Arnat s’ua mlojnë brinjtë. As kockat." paraqet një gjendje të skajshme të urisë dhe mungesës së veshjeve. Vargjet: "Ftyrëzbardhemt. Syzgavruem./Buzëshkrumbuem.Rrashtëkrisun / T’mavijosun"  shfaqin pamjen e njerëzve të stresuar, të zhgënjyer dhe të goditur. Pasuria e figurave është  e madhe: fjala "ftyrrëzbardhemt" mund të shfaqë fytyrën e të zhgënjyerit, ndërsa "syzgavruem" paraqet sytë e errët, të lodhur e të futur në zgavra nga uria. "Buzëshkrumbuem" tregon  mungesën e buzëqeshjes ose shprehjen e zhgënjimit, "Rrashtëkrisun" sugjerojë një pozicion të mposhtur përballë vështirësive, ndërsa "t’mavijosun" mund të përkthehet si të rrahur, të godtur.

Imazhet janë fantastike, flasin më shumë se sa kronikat, mirëpo këto imazhe janë krijuar nga metaforat, psh: metafora "Ftyrëzbardhemt": përshkruan fytyrën e një personi të tensionuar emocionalisht, të zbehur nga frika. Përdorimi i fjalës "bardhëm" në fund të fjalës "ftyrrë" shpreh një gjendje zbardhjeje nga frika,.

Metafora:"Buzëshkrumbuem", në këtë rast, "buzët e shkrumbuara" shpreh një gjendje ku personi nuk ka fuqinë për të buzëqeshur apo të shprehë gëzimin, pasi i është “djegur” buzëqeshja në fytyrë. Ajo mund të shpjegohet edhe me buzë të plasura nga temperature e lartë që ka personi nga një sëmundje që po përjeton. Paralelisht kjo  është simbol i mungesës së gëzimit e optimizmit. "Rrashtëkrisun" është një metaforë që shfaq një pozicion të personit para vështirësive të jetës, duke e bërë atë të duket si i përndjekur ose i tronditur nga ngjarjet rreth tij. Metafora:"T’mavijosun" shfaq një gjendje të enjtur në tytyrë nga ndonjë goditje e mundëshme. Këto metafora janë përdorur për të forcuar me ngjyra imazhin e vuajtjes dhe të ngarkesën emocionale të tyre , duke ndihmuar në krijimin e një përshkrueshmërie më të thellë dhe të ngjyrosur për lexuesin.

Mirëpo ksëto metafora bashkveeprojnë me simbolet dhe konkretisht: simboli i arnimeve (arnat) i cilimund të simbolizojë varfërinë, vuajtjen ose mungesën e rrobave për veshje,simboli i fytyrës (ftyrrëzbardhemt që simbolizon një gjendje emocionale të stërmunduar,simboli i syve (syzgavruem) është simbol i mos ushqimit, i frikës apo ngarkesës emocionale që personi mund të ndjejë, simboli i buzëve (buzëshkrumbuem) simbolizojnë mungesë të gëzimit, buzëqeshjes, apo një temperaturë të lartë, simboli i pozicionit (rrashtëkrisun) përfaqëson një pozicion tënjeriut të mposhtur para sfidave dhe vështirësive të jetës, i tillë është dhe simboli i  dhunës së ushtruar (t’mavijosun). Pra siç shihet, ndërveprimi i metaforave me simbolet shfaqin një imazh të fortë, plot ngjyra ku mbizotërojnë e kuqja dhe e zeza, dhe me një tonalitet të rëndë që të krijon një ankth në shpirt. Specifikisht fjalët  tingëllojnë si fjalë dhe shprehje noliane (nga Noli), atë gjëmim e tingëllimë të fuqishme kanë. Le të shohim se si e shfaq imazhin ndjenjave të pafuqisë dhe të braktisjes poetja: "Ikanak t’zanun n’lak t’kohës t’nemun/ nënshtruem i janë fatit,/pa kurrnjifar bese, kurrnjifar dorëzanie,/pa kurrnji mundësi me u përvijue…", a nuk ju duket sikur flet Fishta te këto pasazhe që shfaqin ndjenjën e pafuqisë dhe të braktisjes së popullit në fatin e tyre të zi, të pashmangshëm, ku ata ndihen të dhunuar dhe nuk kanë më besim, pse nuk panë asnjë ndihmë ( e cila realisht u erdhi pas kësaj gjëme) për të shpëtuar ose për të ndryshuar situatën e tyre. Në funksion të idesë të zbërthimit të imazhit në përbërësit e tij mund të themi: Imazhi në vargun "Ikanak t’zanun n’lak t’kohës t’nemun / nënshtruem i janë fatit / pa kurrnjifar bese, kurrnjifar dorëzanie / pa kurrnji mundësi me u përvijue…" është përshkrim i një gjendjeje të pashpresë, ku elementët kryesorë të këtij imazhi janë:

"Ikanak t’zanun n’lak t’kohës t’nemun" - Kjo frazë pshfaq një gjendje të personit që është i "ikanak" (i aratisur ose i ikur nga një vend) i një kohe që është " e'neëmur" (e mallëkuar), duke aluduar se personi është nën një tension të madh, të paimagjinueshëm. "Nënshtruem i janë fatit"  shpreh nënshtrimin ndaj fatit.  "Pa kurrnjifar bese, kurrnjifar dorëzanie" shfaq një mungesë të plotë sigurie të ligjëshme në jetë, qoftë dhe kanunore, pra një person në gjendje të pashpresë, pa asnjë shans për të shpëtuar ose për të gjetur ndonjë formë të lehtësimit. "Pa kurrnji mundësi me u përvijue" shpreh një ndjenjë të mungesës së çdo mundësie për tju shmangur situatës aktuale. Realisht është imazh i një gjendjeje të përgjithshme të terrorizimit shpirtëror e fizik dhe të pamundur për ti shpëtuar, por në fakt, ky imazh përmban një seri elementësh dhe detajesh që bashkohen për të krijuar një portret të thellë dhe të pasur. Kështu, mund të konsiderohet si një imazh kompleks që përfshin disa aspekte të një gjendjeje. Mirëpo dhe ky imazh përbëhet nga simbole dhe metafora që ndërveprojnë mes tyre në formësimin e një imazhi dhe konkretisht: "Ikanak”  simbolizon një të aratisur, të ikur, që ndiqet opër tu kapur nga shteti. "Lak t’kohës t’nemun": "Laku" simbolizon lakun e litarit ku varet një i dënuar, kurse metafora "koha e nemun" simbolizon një periudhë të mallëkuar. "Nënshtruem i janë fatit” është një metaforë për një person që ka humbur çdo shpresë në jetë.

Mungesën e shpresës për të ardhmen dhe pafuqinë për të ëndërruar e shpreh te vargjet (noliane): "Andërrmbytun./Shpresëvdekun", duke na treguar poetikisht se populli i Kosovës është përballur me një situatë të tillë, sa që para saj  ndihej pa rrugëdalje.

Shikoni se çfarë dhimbje të lemerishme shfaqin  në imazhin e mëposhtëm:

"T’lodhun e tangall/T’uritun, te tanë/Dergjun për nji pikë ujë" i cili na ndihmon në forcimin e ndjenjës së tragjedisë dhe dhimbjes së përjetuar nga populli, I shprehur me metaforat: “T’lodhun e tangall","T’uritun, te tanë"dhe "Dergjun për nji pikë ujë", ku luan rolin e një simboli fraza "Dergjun për nji pikë ujë". Kjo frazë mund të interpretohet simbolikisht si dëshmi e përpjekjeve për të gjetur shpëtim ose për të përballuar gjendjen e vështirë, duke përdorur ujin si simbol i jetës, shpresës dhe shpëtimit. Uji shpesh paraqitet si një simbol i rinisë, ose paqeje, ndaj në këtë kontekst, "pika e ujit" mund të shprehë një shpëtim të vogël në një gjendje të lodhshme e të rrezikëshme. Kështu, kjo frazë përdor një imazh të thjeshtë të një resursi të nevojshëm, ujë, për të përshkruar një dëshmi të përpjekjeve për të gjetur shpëtim. A nuk ju duket si një pikturë guernikiane e Pikasos ku mbizotëron e kuqja e gjakut dhe e zjarrit bashkë, e zeza e mureve, trarëve e trupave të djegur dhe e tymit që mbulon qiellin? Nuk duket dielli gjëkundi që të ndrijë, madje dhe kur shfaqet në vargje, si për të përforcuar dhe universalizuar dhimbjen, poetja e përfshin me elementët e natyrës në “aleancë” me dhunuesit: "Dielli i përvlon e hana i ngrin/ S’dihet ku ju errë nata e ku ju çelë dita.", vargje që të krijojnë përshtypjen se janë zbritur nga epet e kreshnikëve, kaq forcë shprehin në vetvete dhe kaq dhimbje shkaktojnë, pse krijojnë ndjenjën e pafundësisë së përjetuar, sidomos me vargun e fundit: "Ata ik e deka njek!" që përfundon poezinë me një shprehje të fortë, duke theksuar mungesën e zgjidhjeve dhe pafundësinë e vuajtjeve, një  ecje e përjetëshme drejt Golgothas. "Deka" në këtë kontekst paraqet shqetësimin, dëshpërimn, mungesën e shpresës për një përmirësim, fundin.

 

IV- Vargu përmbyllës: "Ata ik e deka njek!" është i fuqishëm dhe optimist në mënyrë të njëanshme, dhe përmban një ngjallje dhe intensitet të thellë emocional. Le të analizojmë disa aspekte të këtij vargu:

Vargu:"Ata ik e deka njek!" përmban një forcë emocionale, duke paraqitur një imazh të fortë të lëvizjes dhe vendosmërisë. Fjala "ik" shfaq një imazh lëvizjeje të një grupi njerëzish duke u larguar, ndërsa "deka njek" paraqet rrezikun e madh dhe të vazhdueshëm që populli i Kosovës ka pasur për të përballuar dhe për të mbijetuar. Metaforizmi i paramilitarëve me vdekjen (deka) ka një qasje të madhe me metaforizmin e pushtuesve turq me “mortjen” që u bënin gratë dhe plakat në Shqipërinë Jugore, gjë që na tregon se heroi lirik është një  nënë, nuse apo gjyshe, pasi burat i cilësonin ndryshe turqit dhe serbët, në jug dhe Kosovë. Në këtë varg, vendosmëria për të shpëtuar (jetën) nga rreziku i vdekjes shpreh një formë të qartë rezistence dhe përkushtimi për të ardhmen. Edhe pse përballen me rreziqe të mëdha dhe mundohen të ikin prej tyre, fjalët "Ata ik" ndërkohë që "deka njek" dëshmojnë vendosmëri për të shpëtuar jetë. Të braktisësh shtëpitë me synimin për të shpëtuar jetë fëmijësh, grash dhe pleqsh në kohë lufte nga një armik  si paramilitarët, nuk është frikë, por është një vizion, pasi ikin për tu rikthyer. Kutuzovi iku, më saktë braktisi Moskën para Napoleonit, për tu rikthyer më I fortë. Shpessh herë ikja është mënyra e vetme për tu rikthyer.

Këto fjalë:"Ata ik e deka njek!"  japin një imazh të fortë  lëvizjeje të popullit të Kosovës, duke synuar në këtë “ikje” shpëtimin me qëllim rikthimin. Përdorimi i fjalës "Ata" (Ata) bën që ky varg të ketë ndjesi të përgjithshme dhe të fuqishme për qëllimin e përbashkët të gjithë popullit, jo të individit.

Melodiciteti i poezisë është i zymtë, i trishtueshëm, por përjashtimisht te vargu i fundit “Ata ik e deka njek”, melodiciteti shfaq ngritje tonesh optimizmi, deri në kufijtë e një tonaliteti triumfi. Te ky varg folja “ik” zanorja “i” e kësaj foljeje duke patur mundësinë e bashkpunimit me zanoren “a” të përemërit “Ata” japin një interval melodiciteti të gjatë  , ndërsa folja “njek” përfundon me bashkëtingë-lloren “k”, e cila e ndërpret tingullin e zanores “e” tëkësaj foljeje (“njek”), që, duke u gjendur mes dy bashkëtingëlloreve (nj dhe k) ka një interval melodiciteti shumë më të shkurtër se sa zanoret e mësipërme, duke krijuar në këtë mënyrë imazhin e mbetjes pas të “dekës” nga “ata”, shumë larg atyre që ikin, duke lënë të kuptojmë shpëtimin e tyre. Duke patur parasysh se gjithë kjo “ikje” bëhej vetëm me synim të shpëtoheshin jetë fëmijësh, grash e vajzash, të shpëtohej nderi i tyre nga “deka”, në këtë kontekst më brofi mendimi: Jo më kot autorja e ka krijuar poezinë në një qasje me epikën shqiptare: paramilitarët serbë (deka) duke dalur të mundur nga kjo luftë e pabarabartë me gratë e fëmijët, nga kjo ikje, mbeten “të mundurit epikë” njësoj  si “shkjet” në kohët epike, pra ata mbeten të  “lidhur përjetësisht në shtyllën e turpit” si në artet gojore ashtu dhe në poezinë  moderne shqipe. Pikërisht në këtë aspekt duhet parë, heroizmi i popullit në këtë “ikte” si një tyriumf i jetës. Kështu duhet lexuar ideja e kësaj “ikje” poetike, e kësaj poezie të bukur.

 

Sarandë, më mars 2024

 

 

 

 

 

DONIKA DABISHEVCI

TUJ IKË DEKËS

Prej bodrumi n’bodrum, prej katundi n’katund,

prej shtegu n’shteg, qafmalesh, rranxash,

pjerrinash, rrëpinash t’thyeshme. Sa k’tu sa aty.

Përpjetë. Tatëpjetë.

 

Janë shumë. T’panumërueshëm janë.

Gjithkah. Gjithkund fmijë, gra e pleq

n’karvan t’pakthimit. Humbtinave

kurrë t’njohuna tamam.

 

Andërrmbytun.

Shpresëvdekun.

 

Strajcat n’shpinë, t’vogjlit kalaqafun,

t’plagosunit n’lese t’sajueme.

T’lodhun e tangall.

T’uritun, te tanë.

Dergjun për nji pikë ujë.

 

Arnat s’ua mlojnë brinjtë.  As kockat.

Ftyrëzbardhemt. Syzgavruem.

Buzëshkrumbuem. Rrashtëkrisun.

T’mavijosun.

 

Dielli i përvlon e hana i ngrin.

S’dihet ku ju errë nata e ku ju çelë dita.

Për ku ja kanë mësy e ku kanë me mbërri.

 

Ikanak t’zanun n’lak t’kohës t’nemun

nënshtruem i janë fatit,

pa kurrnjifar bese, kurrnjifar dorëzanie,

pa kurrnji mundësi me u përvijue…

 

Ata ik e deka njek!

 

Timo Mërkuri

TË KËNDOSH POEZITË E AJET DUKËS

 

Nuk qe e papritur për mua dhurimi nga  Mjeshtri i Madh Ajet Duka i librit të tij me poezi “Labëri gjerdan me këngë”. Për ju që nuk e njihni unë po ju them se Ajeti është  një ndër krijuesit e grupit polifonik me iso “Kaonët” që njihet si Grupi i Delvinës por që është pjestar i festivaleve folklorike në Berat, Gjirokastër, Vlorë, Kosovë, Mali i Zi, Maqedoni e Veriut dhe në Francë ku sigurisht është fitues i disa çmimeve prestigjioze, duke arritur kuotën më të lartë në 24.11.2020 kur atij, si drejtues dhe grupit “Kaonët” ju akordua titulli “Mjeshtër i Madh”, dekoratë që ju dha në Vlorë në 100 vjetorimn e Luftës së Vlorës dhe 15 vjetorin e çertifikimit nga UNESCO të këngës sonë polifonike me iso (Iso-Polifonike) si Kryevepër shpirtërore e njerëzimit. Ata që duan ta njohin më mirë Ajet Dukën unë i ftoj të dëgjojnë këngët e grupit të tij dhe ju siguroj që do mrekulloheni njësoj si unë.

Sigurisht që Ajet Dukën e njihja si këngëtar brilant, madje isha i pranishëm dhe e duartrokita fuqishëm dekorimin e tij dhe të grupit, por nuk e dija që shkruante poezi. Megjithëatë, pavarësisht se nuk e dija që shkruante poezi nuk u habita kur më dhuroi librin e tij poetik sepse gjatë eksplorimeve të mia në thellësi të këngës iso-polifonike jam njohur me dukurinë që këngët e suksesëshme të interpretuara, kanë autorë krryesisht antarët e talentuar të grupit. Kështu ishte Neço Muko, kështu ishte Lefter Çipa, i tillë është sot Kristo Çipa ( i përmend sa për ilustrim dhe jo se janë të vetmit) dhe nuk ka arsye pse të mos jetë dhe Ajet Duka, madje unë do thoshja që jo vetëm ska arsye pse të mos jetë Ajet Duka, por detyrimisht duhet të jetë Ajet Duka autor tekstesh kënge të këtij grupi, sigurisht kur grupi do këndojë krijime të reja dhe jo ato të “vjetrat”, siç i quajmë të njohurat. Kjo nuk është rastësi, përkundrazi unë do të thoshja se është deri diku një ligjësi që kushtëzohet nga vetë natyra e këngës iso-polifonike.

Kënga iso-polifonike është një organizëm i gjallë dhe jo një instrument. Që të këndojë grupi në vijë melodike duhet që jo vetëm zërat të jenë të akorduar por edhe timbri i brendshëm i këtyre zërave të jetë në një “tel”, shprehje që do të thotë të jetë i njëshëm, deri aty sa dhe frymarja e këngëtarëve të mos jetë e ndryshueshme as si tonalitet dhe as si kohë. Ne si dëgjues të zakonshëm të një kënge nuk jemi në gjëndje të dallojmë stonimin në një fraksion sekonde të një zëri kënge apo të një këngëtari, por ata , këngëtarët, e ndjejnë këtë stonim, më shumë se sa e dëgjojnë. Po ju jap një shëmbull, dikur bashkë me dy këngëtarë të një grupi po dëgjonim këngën “Janinës çi panë sytë” të interpretuar nga një grup studentësh apo këngëtarësh skocezë dhe unë u habita kur njeri prej miqve të mi, në mes të këngës lëshoi një psherrëtimë me  fjalën “mos”. Çpate e pyeta unë i habitur? Nuk e pe, e shkeli ai- tha për një antar të grupit, në s’gabohem për kthyesin. Lere tani, skëndohet fare kështu vazhdoi miku im këngëtar. Sigurisht që unë nuk e kisha ndjerë, por miku im s’donte më të dëgjonte. Kjo ndodh pse këngëtarët e iso-polifonisë  nuk e këndojnë këngën në kontekstin e interpretimit (si diçka të mësuar në shkollë psh), ata e përjetojnë këngën.

Teksti i këngës polifonike me iso ka disa ligjësi që nuk mësohen në tekstin e fonetikës së gjuhës shqipe. Së pari zanoret nëpër fjalë mbajnë ekulibrin e fjalës, të frazës (vargut), por më së shumti mbajnë ekulibrin melodik me funksionin e tyre. Psh, gërma “e” ka si veçanti zgjatjen e saj, ndaj përdoret në fund të vargut poetik, aty ku nis iso: “Hyri prilli shkriu bora/ ma o majaveee”. Jo vetëm kaqë, por duke qënë “iso”, ajo “miraton” tekstin dhe melodinë e këngës, pse nqse ajo nuk vijon si melodi, kënga nuk funksionon. Këtë funksion në disa raste e merr dhe gërma “a” dhe “o”, por nuk jep një nivel melodic të kënaqshëm në iso, prandaj preferohet të mos përdoren këto zanore. Shikoni zanoren “u”, ajo sjell në melodi uturimë, dhimbje për vetë faktin se ajo është rritur në pjesën e dhimbëshme të jetës sonë në morte, vaje e logatje. “U e zeza, u” nis një logatje, sigurisht me origjinë dhimbjeje. Dëgjoni Zeqo Hoxhën si e fillon logatjen e tij të famëshme, me një “u uuu” që dëgjohet si një klithmë dhimbjeje shpirti, që ndonëse e zbutur nuk e ka humbur origjinën. Dëgjoni Roland Çenkon apo Erimioni Mërkurin, është kjo “u” që del nga shpirti dhe të tërheq në thellësi të dhimbjes si një gur i varur në qafën e atij që do të mbytet. Këto janë veçanësi që i ndjejnë dhe kuptojnë vetëm mjeshtrat e këngës polifonike me iso, mjeshtrat si Ajet Duka. Ka patur raste që poetë të ndryshëm kanë krijuar tekste me pretendimin që një grup tjua shndrojë në këngë. Pjestarët e grupit e kanë marrë tekstin me kënaqsi, por kanë konstatuar mungesën e këtij ekulibri të zanoreve ose bashkpunimin fin të zanoreve me bashkëtingëlloret (gjuha shqipe i ka të forta bashkëtingëlloret  dhe shpesh prishin ekuilibrin melodik të këngës, ndaj duhen shmangur nga teksti me gjithë fjalën e tyre), prandaj nuk e kanë  bërë pjesë të repertorit të tyre. Këtu poetit ska pse ti ngelet hatri, kënga ka ligjet e saj ashtu si poezia. Kjo më shumë se dituri shkollore është ndjenjë artisti kënge, ndjenjë e artistëve si Ajet Duka, prandaj qysh në krye thashë se nuk u habita kur më dhuroi librin e tij poetik.

Futja në repertorin e këngëve të teksteve poetike të njerëzve, artistë të talentuar si Ajet Duka është një shërbim i madh për këngën tonë polifonike me iso pasi i jep një fytyrë të re kësaj kënge, bashkëkohësinë, fresiknë, aktualitetin dhe më shumë edhe elegancën dhe shprehjen fine të vargut. Ju ftoj ta lexoni librin “Labëri gjerdan me këngë” të Ajet Dukës pse aty do gjeni më të bukurën e vendit tonë (jo vetëm të Labërisë), më të fresktën, aty do ndjeni krenarinë e të qenit shqiptar por dhe shenjtërinë e të qënit djalë apo vajzë i/e dashuruar, aty do gjeni tronditjen e tranzicionit të stërgjatur, dhimbjen e kurbetit, aty do gjeni shpirtin e Shqipërisë. Dhe asjo që ka më shumë rëndësi është se këto vargje janë plot me melodi, si hojet me mjaltë. Nqse jinni banorë të trevave iso-polifonike ju siguroj unë që nuk do ti lexoni poezitë, ju menjëherë do ti këngëzoni në variantin lab të këngës polifonike me iso, sepse jam i bindur që dhe Ajet Duka, para se ti shkruante, i ka kënduar më vete. Ashtu siç i këndova dhe unë gjatë leximit.

 

Sarandë, më  26.03.2024

 

Timo Mërkuri

 

MBJELLËSI I STUHIVE

Poezia "Drita e Fjalës" e Odise Kote shpreh një vështrim poetik mbi natyrën dhe fuqinë e fjalës poetike, shprehur nëpërmjet simboleve, metaforave dhe imazheve e ndërveprimin mes tyre  psh.,  fjalën (poetike) qysh në nisje e krahason si “drita e ndezur në farin anës detit” krahasim që në këtë rast shihet si një lloj metafore për arsye se:

I- Metafora e dritës (së fjalës në det) simbolizon frymëzimin dhe shpresën që poezia sjell në jetën e lexuesve, buruar nga shpirti i poetit. Krahasimi me  dritën e farit të ndezur anës detit, i cli shfaq një ndriçim të qartë, të dallueshëm në distancë pavarësisht errësirës së natës apo mjegullës, që paralajmëron detarët për rrezikun e përplasjes së anijes në brigje, duke u shpëtuar kështu jetën marinarëve dhe vetë anijen është më shumë se një krahasim. Veç sa më sipër,në kontekstin metaforik drita e farit në breg të detit interpretohet edhe si një element i përhershëm ndriçimi,  (faret rinë ndezur çdo natë) dhe duke e krahasuar poezinë me këtë dritë , poeti sugjeron se poezia e tij do të mbetet e përhershme, e rëndësishme, e nevojëshmë dhe e kërkueshme (si drita e fareve nga detarët) duke qenë një burim jo vetëm shpëtimi por edhe ndriçimi.

Për këto arsye krahasimi në këtë varg me farin është më shumë se një krahasim i thjeshtë . Kote përdor një imazh të fuqishëm për të shprehurr ndikimin dhe rëndësinë e poezisë në përjetësinë e saj, duke e bërë këtë varg një metaforë të fuqishme për fuqinë e poezisë, e cila ndizet në errësirë dhe nuk shuhet dot. Pra, poezia "Drita e Fjalës" ka një thelb të pasur që shpreh fuqinë e fjalës poetike për të ndikuar në jetën e lexuesit nëpërmjet shprehjeve të forta artistike. Në këtë analizë, le të përqendrohemi në disa prej elementeve kyçe të poezisë dhe në kuptimin e tyre.

Fraza:"E gjuajtur me gurë, "Tradhëtuar, keqkuptuar " shpreh vështirësitë që has fjala poetike, si është goditur dhe përballuar me sfida, që mund të përfaqësojë kritikën e pa merituar, apo kufizimet e soc.-realizmit etj, por që gjithsesi ajo është " mike marinarësh" duke nënkuptuar me këtë varg njerëzit që kanë njohur botën (fizikisht apo kultutalisht). Vargu :"Peng i të vdekurit" sugjeron se poezia është një peng i të kaluarës,I njerëzve që ëndërruan për atë por nuk arritën ta shikojnë, e ta shijojnë ndonëse e dëshiruan shumë atë, apo vizionin e saj. Këto vargjeve paraqesin imazhin e fuqishëm të një poezie që përjeton sfida, keqkuptime, por që gjithashtu gjen forcë dhe mbështetje në misionin e saj.

II-Të kuptojmë, në këtë shkrim nuk dua të jap kuptimshmërinë e vargjeve poetike, port ë analizoj mënyrën e shprehjes së tyre nëpërmjet simboleve, metaforave dhe imazheve që krijohen nga bashkëveprimi i tyre. Në këtë poezi, fjalët (poetike) janë personifikuar me një dritë që ndizet në errësirë, personifikim që sugjeron fuqinë e fjalës për të bërë gjëra të mëdha edhe në momentet më të errëta dhe të vështira të jetës. Ajo paraqet ngjarjet e jetës si "ngjarje të trazuara dallgësh", ku përdorimi i kësaj fraze përfaqson ngjarje të ndërlikuara e të pakëndshme, duke i krahasuar ato metaforikisht me dallgë të trazuara, duke i dhënë në këtë mënyrë një ngarkesë të fuqishme emocionale vargut, duke shprehur ndjenjat e shqetësimit, turbullimit, dhe përplasjeve të stuhishme  që mund të shoqërojnë këto ngjarje. Përdorimi i dallgëve si një metaforë për të pasqyruar ngjarjet është s e zakonshme në poezi dhe i jep ngjyrë tekstit, por këtu, dallgët përfaqësojnë një lëvizje dhe intensitet emocional që karakterizon “ngjarjet”, duke i bërë ato të perceptohen si të trazuara, të forta, goditëse apo të vështira për t'u përballur me to.

III- Le të analizojmë imazhin e fuqishëm që shprehin vargjet "Le t'ia heqin kambanës gjuhën, t'i presin krahët fjalës/atje ku ka frymë, ka edhe një shpresë", që të para në objektivin tonë shprehen: Frazat "Le t'ia heqin kambanës gjuhën, t'i presin krahët fjalës" përmbajnë disa figura artistike që i japin fuqi poezisë ku,përdorimi i kambanës si simbol për gjuhën e poezisë përfaqëson një metaforë, ku gjuhëza paraqitet si një mjet që shpreh veten, ndjesitë dhe mendimet. Heqja e gjuhëzës nga kambana shpreh një ndjenjë të cenzurës apo të mbytjes së shprehjes së lirë. Përdorimi i termit “fjalë”për  të shprehur krahët, personifikon fjalën, duke e bërë atë të duket si një krijesë e gjallë që ka krahë dhe mundësi për të fluturuar. Të gjitha këto në ndërveprim shprehen me imazh si psh.: Paraqitja e  prerjes së krahëve të fjalës është një imazh poetik që përforcon idenë e cenzurës apo të kufizimit të shprehjes së mendimeve dhe ndjenjave, duke e paraqitur atë si një proces të dhimbshëm dhe të zymtë, duke përforcuar ndjenjën e izolimit dhe të shpërfilljes së poetit, si dhe fuqinë e poezisë për të kundërshtuar dhe për të shprehur veten nën kushte të vështira.

Vargu:"Le t'ia heqin kambanës gjuhën, t'i presin krahët fjalës" shfaqet si një paralelizëm i akteve te ndërmara ndaj fjalës poetike (Plemiumi i IV psh) të ngjashëm me heqjen e gjuhëzës këmbanës. Këmbana, një simbol tradicional i komunikimit dhe thirrjes, “flet” nëpërmjet gjuhëzëz, një pjesë metalike që varet në mes të saj, si gjuha në mes të gojës dhe prodhon tingujt të ndryshëm nëpërmjet forcës dhe mënyrës së goditjes së kësaj gjuhëze në faqet e saj, të cilës duke i prerë (hequr) këtë gjuhëz e privon atë nga aftësia e saj për të folur apo për të shprehur veten. Po kështu, prerja e krahëve të fjalës është një imazh i fuqishëm që tregon se si poezia mund të ndikohet dhe të cënohet nga veprimet e jashtme, duke e bërë atë të ndihet jashtë funksioni te saj, si zogjtë kur u priten krahët.

Megjithatë poeti shpreh se:"Atje ku ka frymë, ka edhe një shpresë" duke na paraqitur një mesazh optimist dhe frymëzues. Ai thekson se edhe në momentet më të errëta dhe të vështira të jetës, shpresa për fjalën nuk humbet. Fryma, si simbol i jetës dhe energjisë, përfaqëson jetën, por edhe mundësinë e ringjalljes, edhe në mes të errësirës së ndërgjegjes. Kjo shprehje kujton lexuesin për forcën e brendshme që gjithmonë ekziston, edhe në situata të pamundura. Pikërisht këto vargje, duke sjellu një kontrast midis vështirësive dhe shpresës, paraqitur një pamje të plotë të forcës së fjalës poetike. “Dritën nuk e shuan dot,/sirena lamtumire,/barkat e mbytura,/as forma e zbrazur e bregut/lindje – vdekje”, këto vargje të shprehura me simbole dhe metafora japin imazhin që dëshiron poeti për idenë që ai mbart. Psh te vargu: "Dritën nuk e shuan dot": Drita është simbol i kuptimit, shpresës dhe ndriçimit, por ky përdorim i "dritës" është metaforik dhe përfaqëson shpresën dhe një qëndrueshmëri thelbësore në mes të errësirës dhe vështirësive., ndërsa ndriçimi i një drite të ndezur (imazh) që reziston ndaj shuarjes përforcon idenë e qëndrueshmërisë dhe forcës së shpresës. Ose le ta shohim te fraza: "Sirena lamtumire", ku sirena përdoret si një simbol i thirrjes për të ndarës, por përdorimi i sirenës si një entitet mistik që thirret për të komunikuar një ndarje është metaforik, dhe në tërësi shfaq imazhin e një sirene anieje që largohet (nga porti) duke përforcuar ndjenjën e largimit dhe ndarjes.

IV- Vargjet "Kur askund të mos më shohin, e të mos jem, poezia ime do të jetë!, fe ekzistence" shprehin jo vetëm ndjenjat e poetit por dhe besimin e tij te fjala poetike. Nuk e di pse më kujton vargun e Pushkinit “Një monument i ngrita vetes”, por le të flasim me gjuhën e analizës: "Kur askund të mos më shohin, e të mos jem" ky varg është i njejtë me shumë poetë psh. Agolli “Kur të mos jem”, madje dhe ideja e vargut tjetër vijues (në mes të librave kërkomë shkruan Agolli) veçse Kote e shpreh n ë një kuptimshmëri më të gjerë, e cila e ndryshon tërësisht vargun nga poetët e tjerë, të cituar ose jo.

"Poezia ime do të jetë!, fe ekzistence" shkruan poeti duke e shprehur fuqinë e poezisë për të ekzistuar jashtë kohës dhe hapësirës fizike. Kjo flet për një transcendencë të poezisë mbi jetën dhe vdekjen, duke e bërë atë një formë të shprehjes së përjetshme.

Përkufizimi i fjalës "fe" në kontekstin e analizuar është më tepër i bazuar në kontekstin e poezisë të Kote dhe nuk ka lidhje të drejtpërdrejtë me shprehjen e Shën Gjonit në Bibël, "E para ishte Fjala, dhe Fjala ishte me Perëndinë, dhe Fjala ishte Perëndia". Megjithatë, mund të shohim një lloj korespondence shpirtërore mes këtyre dy koncepteve, sidomos në kontekstin e simbolikës së tyre të ndjekur nga autorët respektivë.Në poezinë e Odise Kotës, "fe" paraqitet si një koncept që e tejkalon realitetin materiale dhe që është i lidhur me ekzistencën e pashmangshme, ashtu siç është sugjeruar në vargun "poezia ime do të jetë!, fe ekzistence". Kjo frazë paraqet poezinë si një fenomen që ekziston në një nivel më të lartë dhe që ka një qëllim të thellë, e cila kundërshton idenë e thjeshtësisë materiale. Në Shkrimin Shenjtë, në këtë pasazh nga fillimi i Ungjillit të Shenjtë sipas Shën Gjonit, "Fjala" është përdorur për të paraqitur Hyjin, si një koncept i përparuar, para materies dhe që është burimi dhe kuptimi i gjithçkaje. Kështu, në këtë kontekst, "Fjala" paraqet Hyjin, si fillimi dhe fundi i gjithçkaje.

Edhe pse ndërlidhja e drejtpërdrejtë midis këtyre dy koncepteve është e vështirë për tu bërë, ato kanë një element të përbashkët në qëndrueshmërinë e tyre simbolike. Të dy shprehjet paraqesin një koncept që tejkalon realitetin material dhe që ka një rëndësi thelbësore në kuptimin e ekzistencës dhe qenies. Në këtë drejtim, mund të shihen si shprehje të përpikta të një mendësie që shikon përtej realitetit fizik dhe që përqendrohet në dimensionet e thella të jetës dhe ekzistencës.

V- Vargu "Dritë e ndezur, mënyrë se si mban në heshtje atë shkëlqim ..." nga poezia e mesiperme është i pasur me imazhe dhe metafora që përforcojnë thelbin dhe fuqinë e poezisë, ku:"Dritë e ndezur"është një fillim shumë i fuqishëm, pasi drita është shpesh një simbol i kuptimit, shpresës dhe udhëzimit. Imagjinoni marinarët që lundrojnë në një det me furturë dhe befas shohin së largu dritën e farit, ata shohin tokë, shpëtim, shpresë për  ushqim e jetë. Në kontekstin e poezisë, "dritë e ndezur" shfaq një ndjenjë të fuqishme të dijes, kulturës, dashurisë për artin dhe letërsinë, pavarësisht furtunave ku jetojnë. Më kujtohet Çurçilli në një mbledhje të kabinetit kur ministri i luftës kërkoi që fondet e caktuara për arsimin dhe kulturën ti kalohen ministrisë së tij për ti përdorur në zbarkimin në Normandi, ai duke kundërshtuar tha me zë të lartë: në qoftë se këtë luftë nuk e bëjmë për arsim dhe kulturën tonë kombëtare, për çfarë dreqin tjetër e bëjmë, kush ma thotë?

Fraza:"Mënyrë se si mban në heshtje atë shkëlqim" është shpirtërore e poetit, pasi shfaq atë aftësi të fshehtë dhe të thellë të poezisë për të ruajtur dhe për të përforcuar kuptimin dhe shkëlqimin e saj në heshtje, ku heshtja në këtë kontekst interpretohet si një qetësi, ndjenjë e brendshme që përforcon fuqinë e poezisë për të transmetuar një mesazh të fuqishëm. Ndriçimi në heshtje mund të simbolizojë një lloj të vërteteje apo dijeje që shfaqet në mënyrë të heshtur.

Vargu poetik "që paralajmëron se kam mbjellë stuhitë" është një shprehje e fuqishme dhe simbolike që përforcon rolin dhe personin e poetit në poezinë e Odise Kotes. Ky varg është një kulm i shfaqjes së dëshirës së poetit që përforcon forcën dhe idenë e tij në fjalën poetike, analiza e  të cilit paraqitet si vijon:

Fraza:"Që paralajmëron":është i rëndësishëm, sepse shpalos një synim të poetit për një gjëndje apo rezultat të fuqishëm që do shkaktohet nga poezia e tij, për forcën e të cilës ai është shumë i ndërgjegjshëm.. Kjo fjalë paraqet një formë të aftësisë së autorit për të parë përtej kohës aktuale dhe për të parashikuar ose paralajmëruar për të ardhmen.

Ndërsa fraza:"Se kam mbjellë stuhitë" përforcon idenë e forcës së vargut të tij poetik dhe efektet që ai do sjellë në një të ardhme të afërt. Poeti përdor  fjalën "mbjellë" e cila shpreh procesin e krijimit dhe investimin e pasionit dhe energjisë së tij në krijimin e poezisë me një objektiv tutje fjalës. "Stuhitë" janë një metaforë e forcës dhe ndikimit të fuqishëm, të cilat janë të lidhura ngushtë me forcën që ka poezia, duke qënë larg kontekstit real e fizik që cilësohet, duke përforcuar rolin e poetit si një “Zot”, krijues i stuhive, një lloj paralajmërimi apo njoftimi për fuqinë dhe ndikimin e poezisë. Poeti paraqitet si një vizionar që mund të parashikojë dhe krijojë realitete të reja përmes fjalëve dhe imazheve të tij. Ky varg shfaq shpirtin dhe misionin e poetit për të shkaktuar ndryshime dhe për të përforcuar kuptimin dhe ndjenjat e lexuesve përmes krijimeve të tij poetike. Ky është synimi më i plotë i fjalës së poetit, e thënë poetikisht nga Odise Kote.

VI- Stili poetik i përdorur në poezinë "Drita e Fjalës" të Odise Kotes, është një shembull i qartë i krijimit të artit modern poetik. Kjo poezi përdor një varg teknikash të ndryshme për të krijuar një përvojë të thellë estetike dhe emocionale për lexuesin. Disa nga këto teknika përfshijnë simbole, metafora, personifikime, dhe ndërveprime që sjellin imazhe të ngjarjeve, emocioneve, dhe mendimeve më shumë se sa do të mund të bënte një paraqitje e drejtpërdrejtë e tyre. Në këtë kontekst, simbolet janë elemente thelbësore të poezisë së tij psh., drita e fjalës përfaqëson fuqinë dhe ndikimin e fjalës dhe poezisë në përgjithësi. Kjo dritë simbolizon shpresën, frymëzimin, shpirtin e poetit dhe vlerën që fjalët kanë në jetën tonë. Metaforat dhe personifikimet, të tilla si "sirena lamtumire" dhe "barkat e mbytura", e pasurojnë kuptimin e poezisë duke i dhënë jetë objekteve dhe dukurive abstrakte. Një ndërveprim i tillë i elementeve stilistike krijon një përvojë të thellë poetike dhe lejon lexuesin të zgjerojë gamën e interpretimeve nëpërmjet imazheve dhe ndjenjave që shprehen. Kjo poezi është një përfaqësim i fuqishëm i krijimit të artit modern poetik, ku shprehja estetike dhe emocionale lind nga kombinimi i teknikave të ndryshme letrare dhe shprehive artistike.

Në poezinë moderne, ky lloj krijimi poetik ka një vlerë të jashtëzakonshme. Ai lejon shprehjen e ideve dhe emocioneve në një mënyrë unike dhe të sofistikuar, duke e bërë poezinë të jetë më shumë se thjesht një kombinim i fjalëve, por një eksperiencë e thellë e reflektimit dhe kuptimit të botës dhe vetvetes. Kjo shkëlqen në  epokën tonë kur shprehja poetike është shumë e vlerësuar për aftësinë e saj për të shfaqur kompleksitetin e njerëzimit dhe për të frymëzuar reflektim dhe ndërgjegjësim.

Gjithashtu, theksojmë se ky stil ofron një liri të madhe për shprehjen e emocioneve, mendimeve, dhe përvojave nëpërmjet teknikave letrare të ndryshme. Një aspekt i rëndësishëm i kësaj lirie stilistike është aftësia për të shkruar në një mënyrë që është më abstrakte dhe subjektive. Poezia moderne shpesh përdor simbole dhe metafora të pasura për të shfaqur përvojat njerëzore në mënyra të hapura për interpretime të ndryshme. Kjo lë lirë lexuesin të gjejë kuptime të ndryshme në poezi, duke e bërë atë një përvojë të fuqishme dhe personale.

Në kontekstin e poezisë moderne, krijimi i artit poetik përveçse përpiqet të japë një pamje të botës së jashtme, fokusohet më tepër në shfaqjen e botës së brendshme, emocioneve, konflikteve dhe gjendjeve të ndryshme psikologjike. Kjo krijon një lidhje të ngushtë mes poezisë dhe lexuesit, pasi lexuesit mund të ndjehen të identifikuar me përvojat dhe ndjenjat që shprehen në poezi, ndoshta me një fjalë, me një figurë apo me një kuptimshmëri.

Pra, në poezinë moderne, si poezia “Drita e Fjalës” e Odise Kotes përdorimi i simboleve, metaforave, personifikimeve dhe ndërveprimeve të ndryshme është thelbësor për të shprehur mendime, emocione dhe përvoja në një mënyrë që tejkalon thjeshtinë e fjalëve të drejtpërdrejta. Kjo është e rëndësishme për shkak të shkallës së gjerë të kompleksitetit të shoqërisë dhe jetës moderne, si dhe përvojave të thella dhe të ndryshme që njerëzit përjetojnë.

 

Sarandë, më mars 2024

 

 

Odise Kote

Drita e fjalës ...

 

Kur askund të mos më shohin,

të mos jem,

poezia ime do të jetë,

ajo drita e ndezur në farin anës detit.

E gjuajtur me gurë,

tradhëtuar, keqkuptuar,

ama mike marinarësh,

peng i të vdekurit.

 

Udhëtarët që erdhën kësaj ane të botës,

të gjithë të rinj,

ngjarje të trazuara dallgësh,

baticë - zbaticë

shënjuan në kujtesë.

 

Le t'ia heqin kambanës gjuhën,

t'i presin krahët fjalës,

 

Atje ku ka frymë,

ka edhe një shpresë.

 

Dritën nuk e shuan dot,

sirena lamtumire,

barkat e mbytura,

as forma e zbrazur e bregut

lindje - vdekje.

 

Fillestare në agim,

zhgënjyer në perëndim.

Thelb historie,

ku mbin fara e një tjetre ...

 

Kur askund të mos më shohin,

e të mos jem,,

poezia ime do të jetë!,

fe ekzistence.

 

Dritë e ndezur, mënyrë se si

mban në heshtje

atë shkëlqim ...

 

që paralajmëron se kam mbjellë stuhitë ...

 

Timo Mërkuri

ËNDRRA QË QAN NËN QERPIKË 

 

Ndërsa po lexoja poezinë "Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr” të Natasha Lakos s’di pse në kujtesë më vezulloi një tjetër brilant poetik i saj ku përmenden lotët, madje dhe një borë që po shkrinte, pikërisht poezia :”Nuk më le bora që të shoh” me vargjet e çiltëra gjer në naivitet:  “Nuk më lë bora të shoh/çatitë e kuqe dhe pemët e zhveshura /po ndjej si nën të/ lëviz pranvera./Flokët e borës/bien e shkrijnë në qepallat e mia/ kaq lotë të bukur/ kaq lotë të bardhë/ mund të pikojnë vetëm nga dashuria”. Kjo poezi e shkruar në një moshë të re, në mënyrë të habitëshme ofron një qasje me poezinë "Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr”, të cilën duhet ta shfaqim me synimin e vijëzimit të kurbës gati perpendikulare të rritjes cilësore të krijimtarisë së poetes Natasha Lako në dy kohë, përcaktuar si koha e krijimit të këtyre dy poezive. Kjo ka edhe  vlerën e dëshmisë se Natasha Lako është rritur si fidani që bëhet lis dhe jo si shartesa kulturore të ndryshme mbi një trung peme çfardo.

 

I-Autorja e poezisë "Nuk më le bora që të shoh" sot është ngjitur në Everestin poetik, por ne nuk duhet të harrojmë atë vajzën e imët që lotonte në dritare, pse nuk e linte bora të shihte dike, pse është pikërisht ajo dritarja e shtëpisë korçare vendi nga nisi rritjen dhe ngjitjen e mundimshme poetike Natasha Lako për të ardhur te kuota poetike "Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr”. Nga poezia: ”Nuk më le bora që të shoh”, janë mbartur (ndoshta duhet të themi se janë zgjatur si degë të një peme dhe kanë frutat) te poezia "Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr” një shikim zhbirues në një qiell çiltërsie, por tashmë retë e këtij qielli që përplasen në mendimet e saj me njera tjetrën shkrepin rrufe metaforash që shkarkojnë misterin nëpër vargje. Le ti lexojmë këto rrufe të tanishme dhe ti gjejmë rrënjët e tyre te ata dy sytë e butë që pas dritares përloteshin pse bora nuk i linte të shikonte botën që ëndërronte.   Përtej dallimeve të kuptueshme si pasojë e kohës dhe përvojës jetësore të poetes në momentin e shkrimit të secilës poezi, ka elemente të përbashkëta që lidhin dhe identifikojnë autorësinë e Natasha Lakos te këto krijime, ashtu si si disa tipare që krijohen në fëmijëri mbarten te njeriu në moshë të rritur (sigurisht me ndryshim si pasojë rritjeje, jo tjetërsim identiteti):

Kështu: -Imazhet e natyrës dhe mjedisit natyrorspecifikisht janë përdorur në të dy poezitë si metafora dhe simbole për të shprehur ndjenjat e heroit poetik. Në poezinë "Nuk më le bora që të shoh", përshkrimet e borës, çatitë e kuqe dhe pemët e zhveshura janë përdorur për të shprehur ndjenjën e vetmisë, ndërsa në poezinë "Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr", qielli, yjet dhe natyra paraqiten për të përfaqësuar një lloj shpërthimi emocional dhe një ëndërr që nuk humbet.

-Emocioni dhe ndjenjat shpirtërore janë thelbësore në të dy poezitë, ku në poezinë "Nuk më le bora që të shoh" ndjenja e dashurisë dhe ngrohtësia shpirtëror përballen me ftohtësinë (e borës) dhe vetminë, ndërsa në poezinë "Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr", ëndërra dhe shpresat për një të ardhme më të mirë përplasen me dhimbjen dhe melankolinë. Në këtë kontekst, përdorimi i metaforave dhe imazheve të forta shfaq ndjenjat dhe emocionet e heronjve poetikë, psh. përdorimi i borës si një simbol i ftohtësisë e vetmisës, dhe përdorimi i qiellit e yjeve si simbole të shpresës dhe ëndrrave, tregon  ndërthurje të ngjashme të metaforave dhe imazheve, por diferencimi bëhet pikërisht te forca e tyre.

-Ndjenja e melankolisë dhe kujtesës, pavarësisht pse poezitë përqendrohen në tema të ndryshme, të dyja shfaqin një ndjenjë të thellë melankolie dhe mos harrimi. Në poezinë "Nuk më le bora që të shoh", melankolia dhe mos harrimi janë të pranishme në pasqyrimin e pamjes dimërore dhe vetminë që përjeton heroina, ndërkohë që te poezia "Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr", melankolia është prezent në shfaqjen e një ëndrre që nuk do të vdesë, duke reflektuar një lloj nostalgjie për një kohë të kaluar ose për një ëndërr që nuk mund të realizohet, pra flasin dukuri të ndryshme: reale dhe shpirtërore.

-Forca e shprehjes emocionale është ne dukshmëri lineare kohore mes dy poezive, ku përdorimi i fjalëve dhe imazheve të ngjashme apo që kanë qasje shërbejnë për të përforcuar ndjenjat dhe emocionet e përjetuara në kohët poetike, por dhe dëshmojnë të njejtin “burim”.

-Edhe pse shfaqin perspektiva të ndryshme, të dy poezitë shprehin një lloj misteri dhe një pasqyrim shpirtëror të emocioneve të individit. Ky pasqyrim shpirtëror dhe ndjeshmëria e thellë e poetes janë karakteristika të përbashkëta që e identifikojnë stilin dhe autorësinë e Natasha Lakos.

-Një aspekt më konkret që mund të identifikojë autorsinë e Natasha Lakos në të dy poezitë është stili i saj dhe përdorimi i elementeve të strukturës së poezisë. Natasha Lako shfaq një stil të veçantë që përmban disa elementë të përbashkët ose me qasje të madhe në dy kohërat, pavarësisht përsosmërisë si pasojë e zhvillimit të talentit poetik, përvojës jetësore dhe arsimit e kulturës së shtuar në kohë:

-Imagjinate dhe ngjashmëria metaforike e poetes është vënë disa herë në dukje prej nesh, pasi poetja  përdor metafora dhe imazhe në mënyrë të ngjashme në të dy poezitë (në rastin konkret) për të shprehur ndjenjat dhe ide emocionale.

-Poetja përdor një strukturë të veçantë për të organizuar poezitë e saj, ajo përfshin një qasje të lirë dhe ekspresive ndaj formës së poezisë, duke përdorur shpesh lirikën për të lejuar shprehjen e lirë të ndjenjave dhe ideve, madje kjo është kaq e dukëshme sa që shpesh mjafton të lexohet poezia dhe të kuptosh që është Lako, ndonëse heziton

pak te distance kohore e krijimit.

-Veçanërisht stili i Natasha Lakos shquhet për ritmin dhe melodicitetin e tekstit të saj, ku përdorimi i rregullt i rimave, aliteracioneve dhe ritmit të ngadaltë krijon një strukturë sonore që bën poezinë tërheqëse dhe të frymëzuar. Shprehja "krijon një strukturë sonore" nënkupton krijimin e një qasje, afërie të organizuar dhe të arirë në përdorimin e elementit  “zanore” në një tekst, pra poetja përdor teknikat zanore për të krijuar një tingull sa tërheqës aq dhe të harmonishëm në tekstin poetik. Fjala "sonore" në këtë kontekst përcakton që poezia është e pasur me tinguj, zanore dhe melodi, duke e bërë atë të dukshme në mënyrë të jashtëzakonshme për dëgjuesin. Kjo strukturë sonore ndihmon në përcaktimin e një këndi të veçantë emocional për lexuesin ose dëgjuesin. Në esencë, ky koncept fokusohet në përdorimin e gjuhës për të krijuar një efekt të veçantë për publikun që po dëgjon ose lexon tekstin dhe Natasha Lako pak ka ndryshuar në përdorimin e elementit “zanor” në krijimin e strukturave sonore..

Pra, përmes këtyre elementëve të përbashkët, edhe pse poezitë kanë tema të ndryshme dhe janë shkruar në periudha të ndryshme të jetës së autores, ato shfaqin një poete të njohur në rritje, me një stil të vetin që vjen duke u përsosur dhe një aftësi të shkëlqyer në shprehjen e ndjenjave dhe përvojave emocionale që është në rritje si vetë njeriu.

Të kuptojmë, gjendja emocionale në dy poezitë është thelbësore, pasi autorja shpreh ndjenja nëpërmjet simboleve të natyrës dhe imazheve të ngjashme që përforcojnë ndjenjën e vetmisë, vuajtjes dhe shpresës për një liri emocionale, që përshtatet qartë me linjën tematike të poezisë së Lakos dhe përqendrohet në eksplorimin e ndjenjave të ndërgjegjshme të saj. Ajo që duhet të citojmë veçanërisht është fakti se qysh në poezinë e rinisë së saj, Lako, jo vetëm që nuk pati qasje me poezinë e soc. realizmit por shfaq elementë të modernitetit poetik psh. poezia e përmendur më sipër vlerësohet si një poezi moderniste me tipare simbolike dhe jo realiste, duke hapur një shteg të ri në studimin e poezisë së saj.

 

II-Në qoftë se do analizojmë shkurtimisht dhe krahasimisht disa nga figurat artistike të dy poezive për të krahasuar rritjen cilësore të poezisë së Natasha Lakos në kohën ndërmjet dy poezive do shpreheshim që:

-“Lotër” janë simbol i emocioneve të thella dhe në poezi përfaqësojnë një formë shpërthimi  emocional, një lloj shkarkimi nga ngarkesa shpirtëror e ndjenjave të fshehura, por në mënyrën se si shfaqen te dy poezitë ka ndryshime të dukëshme: te poezia “Nuk më le bora që të shoh” bora që shkrin ngjan me lotë të pastër dashurie, pra kemi nje krahasim direkt, te poezia e dytë janë ëndrrat ato që lotojnë, në kontekst vargu:“një ëndërr, që qan dhe qan e nuk pushon" që është metaforik, pasi shpreh një situatë ku ëndrra për diçka, e cila nuk realizohet, vazhdon të shfaqet dhe të "qajë" (të shprehë nevojën ose dëshirën për të) pa ndalim, e cila interpretohet si një përjetim emocional që nuk mund të ndërpritet apo të zgjidhet lehtësisht. Metafora e "qarjes" shton një element të fuqishëm emocional në varg. Pra nga një kuptimshëmri e drejtpërdrejtë te poezia e parë, kemi një të shprehur metaforik në të dytën. Por jo vetëm kaq, te poezia e parë janë flokët e borës që shkrijnë , pra një ndryshim fizik i kristaleve të borës nga akull në ujë që ofron simbolin e lotëve, te poezia e dytë loton një ëndërr, e cila në këtë varg mund të cilësohet artistikisht si një personazh simbolik ose një element metaforik, term që do të përputhej më mirë me përshkrin e një qenie abstrakte ose një përvojë simbolike që përdoret për të shprehur ndjenja dhe ide emocionale në poezinë e vargut. Pra, ajo (ëndrra) përfaqëson një gjendje emocionale ose një dëshirë shpirtëror që kërkon realizim, por vazhdon të jetë në stadin e parë. Si figurë simbolike, "ëndrra" ka karakteristika njerëzore, duke qenë në gjendje të shprehë nevojën ose dëshirën për diçka, ndërsa si element metaforik, ajo paraqitet si një entitet që komunikon me emocionet dhe gjendjen shpirterore të personit. Në të dyja rastet, "ëndrra" shërben si një element që forcon mesazhin e vargut dhe shton kompleksitet në interpretimin e tij artistik. Pra, nqse te poezia e parë jemi në një teren konkret, në poezinë e dytë jemi në një terren abstrakt, madje jemi në një terren shpirtëror, mirëpo bota ku “flasin” ndjenjat është poezia moderne, element të cilin kurësesi nuk duhet ta harrojmë. Unë do mirëkuptoja çdo lexues që do dëshirronte të sillte për ilustrim vargjet e poezisë: ’Binte shi me diell/ditën e parë të çlirimit/dukej natyra si një njeri/ që qan e qesh prej gëzimit” pse asgjë nuk do ndryshonte në interpretimin e mësipërm, veç tekstit vargor.

-Në qoftë se do shohim në tërësi simbolet e poezisë “Nuk më le bora që të shoh” vërejmë se ato janë simbole natyrore si “bora”, “çatitë e kuqe dhe pemët e zhveshura”, ”pranvera”, “flokët e borës” dhe “lotët e bukur dhe të bardhë” të cilët kanë një mënyrë interpretimi të drejtpërdrejtë, ndërkohë që simbolet te poezia: “Nën qerpikë më ka ngelur një ëndërr”simbolet natyrorë janë përsosur dhe modernizuar si psh: simbolika e puthjes shprehur te vargu ” Në merimangën e qiellit shtrihet puthja ime, si ëndërimi që nuk do të vdesë" shpreh vazhdimësinë dhe intensitetin e ëndrrave dhe dëshirave të heroit, të cilat edhe pse janë të mbingarkuara me dhimbje e trishtim, vazhdojnë ekzistencën përjetësisht, si një pjesë e ndërgjegjes së heroit, pavarësisht elementit natyror si qielli.

-Ndërsa vargu "Dallëndysheve ngjyrë plumbi"na rikujton se dallëndyshja është simbol i një shprese të re dhe lirisë. Cilësimi “me ngjyrë plumbi” sugjeron një atmosferë të errët dhe të trishtuar, pse ngjyra e plumbit simbolizon melankolinë dhe trishtimin. Fraza:"Çikrikut të një pusi të mbyllur", ku pusi shpesh shfaqet si simbol i fshehtësisë, heshtjes  dhe misterit, ku në këtë kontekst, pusi i mbyllur mund të shprehë një heshtje, mister,  fshehtësi , duke sugjeruar se ka diçka që nuk është e zbuluar apo e shprehur në mënyrë të hapur, por gjithsesi pusi dhe çikriku janë elementë natyrorë.

-Të njëjtën gjë mund të themi dhe për metaforat, ku te poezia e parë: metafora “flokët e borës” shprehet për “ujin e ngrirë”në forma kristalore të bardha që duke rënë nga qielli shkrijnë si lotë dhe cilësohen estetikisht si "lotë të bukur" dhe "lotë të bardhë", duke sugjeruar formën e bukur dhe të ëmbël të dhembjes, që përjetohet nëpërmjet dashurisë. Po kështu metafora: “Qepallat e mia” si vend ku "flokët e borës bien e shkrijnë" sugjeron se përjetimi i dashurisë ndikon ndjenjat shpirtërore të individit. Shtojmë se metafora e “dashurisë” (kjo është tema kryesore e poezisë),  shprehet e shfaqet si një forcë që mund të shkrijë edhe borën më të ftohtë. Në këtë kontekst, dashuria sjell ngrohtësinë emocionale në jetën e njeriut, duke bërë që edhe momentet më të vështira të përjetohen me një lloj bukurie. Pra dhe metaforat te kjo poezi  janë shprehur në një kuptimshmëri të drejtpërdrejtë, madje dhe në rastet kur shprehen në formë vargore   si: "Flokët e borës/ bien e shkrijnë në qepallat e mia",apo "Kaq lotë të bukur, kaq lotë të bardhë / mund të pikojnë vetëm nga dashuria".

Te poezia e dytë metaforat kanë një tjetër dukje si në formë ashtu dhe në kuptimshmëri. Kështu vargu "I gjithë trupi është mbushur me stërkala të reja, të kripura" është  metaforë , ku përdorimi i fjalëve "stërkala" dhe "kripura" nuk është i drejtpërdrejtë, por përdoret për të shprehur një gjendje emocionale ose ndjesore të heroit poetik. Në këtë kontekst, "stërkala" mund të interpretohet si emocione ose ndjenja të reja që shfaqen në sipërfaqen (si djersa) të trupit të heroit poetik, ato mund të jenë të paparashikueshme e të forta, dhe shoqërohen me një shpërthim emocional. Ndërkohë, "kripa" sugjeron intensitetin e këtyre ndjenjave, duke treguar se ato janë të fuqishme dhe të dhimbshme.

-Po ashtu dhe imazhet poetike  te poezia “Nuk më le bora që të shoh” kuptimshmërinë e kanë të drejtpërdrejtë, si psh:”Çatitë e kuqe dhe pemët e zhveshura”, “pranvera”, “flokët e borës”, “lotët e bukur dhe të bardhë”që janë imazhe të cilat shfaqen si elemente të një peizazhi dimëror plot trishtim, ndërsa te poezia “Nën qerpikë më ka ngelur një ëndërr” kemi një tjetër dukuri të tyre dhe konkretisht: “Merimanga e qiellit” përdoret si një imazh për të shfaqur një atmosferë të misterioze dhe emocionale. Ky imazh sjell  ndjesinë e një hapësire të pafundme shpirtërore të individit, dhe ndihmon në forcimin e ndjesisë së trishtimit të poetes. 

-Vargjet: "Mbi të pëgërat e qenve, heshtjes prej ujku, Dallëndysheve ngjyrë plumbi, çikrikut të një pusi të mbyllur" përmbajnë një sërë imazhesh simbolike që përforcojnë atmosferën e poezisë, ku të analizuara veçmas secilën prej tyre, kemi: "Mbi të pëgërat e qenve" paraqet një imazh të ndotur që lidhet me qentë, të cilët zakonisht konsiderohen si simbole të besnikërisë dhe besimit. Përdorimi i "pëgërat e qenve" mund të përfaqësojë një dimension të besimit dhe të shpresës, duke sugjeruar se në një moment të errët ose të vështirë, besnikëria mund të jetë një ndihmesë. Fraza:"Heshtjes prej ujku", ku ujku është një simbol i forcës dhe pabesisë  dhe heshtja prej ujku mund të shprehë një gjendje të frikshme, një hapësirë ku heroi mund të ndjehet i braktisur apo i vetmuar. Imazhi "I dashuri im kalon përmes" është i rëndësishëm dhe i fuqishëm në kontekstin e poezisë, pse shpreh ndjenjën e lidhjes dhe komunikimit midis heroit poetik dhe dashurisë së tij, duke i dhënë një finish kuptimit poetik Në këtë kontekst,"I dashuri im"përfaqëson një person që heroi(na) poetike e do dhe për të cilin ajo ka ndjenja. Folja "kalon" sugjeron një lloj lëvizjeje ose lidhjeje të ngushtë midis të dyve, lëvizje që mund të përfaqësojë një lidhje të thellë emocionale, një ndjenjë të përjetuarit shpirtërisht, ose një formë kontakti fizik apo komunikimi shpirtëror që tejkalon fjalët dhe shprehjet konvencionale. Fjala "përmes" shpreh  një lloj kalimi, ecjeje, përjetim apo komunikim që ndodh në një nivel më thelbësor, më shpirtëror. Kjo dëshmon se lidhja midis personazhit poetik dhe të dashurit shkon përtej fjalëve dhe ndjenjave të thjeshta, duke arritur në një dimension më të thellë të përvojës njerëzore.

 

III- Më sipër përmendëm se poezitë e Natasha Lakos shquhen për melodicitetin e tyre, ndaj në synim të sqarimit themi se: poezia "Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr" nga Natasha Lakos ka një melodicitet të dukshëm dhe tërheqës në përdorimin e zanoreve dhe ritmit. Melodiciteti në poezi është një aspekt që përcakton se si tingujt, zanoret, ritmi dhe struktura e fjalëve bashkohen për të krijuar një përvojë auditive të veçantë për lexuesin ose dëgjuesin. Ky term shpreh harmoninë dhe elegancën e tingullit dhe zanoreve në një poezi, duke e bërë atë të dukshme dhe tërheqëse për ata që e lexojnë ose dëgjojnë. Është fakt që melodiciteti poetik është më i dukshëm në poezinë tradicionale, romantike dhe klasike për shkak të përdorimit të rimes dhe ritmit. Këto periudha letrare shquhen për përdorimin e strukturave të qëndrueshme të poezisë që përfshijnë rima të rregullta, ritëm të qartë dhe organizim të qëndrueshëm të vargjeve dhe kjo është një ndër arsyet që këto poezi këngëzohen lehtësisht dhe masivisht.

Në poezinë tradicionale, përdorimi i rimës është një karakteristikë thelbësore. Rimat e rregullta në fund të vargjeve ose brenda tyre krijojnë një strukturë të përsosur zanore dhe tingujsh, që i jep poezisë një melodi të veçantë e cila ka ndikuar jashtëzakonisht në perceptimin tonë të poezisë dhe në mënyrën se si e vlerësojmë melodicitetin në poezi. Po ashtu, poezitë romantike shquhen për përdorimin  intensiv të melodicitetit. Përdorimi i rimës dhe ritmit në poezinë romantike shpesh lidhet me përshkrimin e emocioneve të thella dhe të ndjeshme, dhe krijon një atmosferë të zjarrtë e romantike. Edhe në poezinë klasike, përdorimi i rimës dhe ritmit është  tepër i dukshëm dhe i rëndësishëm. Këto forma të poezisë shpesh kanë një strukturë të përcaktuar të vargjeve dhe përdorin rima të rregullta për të krijuar një melodi tërheqëse si pasojë e shfrytëzimit të zanoreve dhe ekuilibrit melodic që ato mbajnë në tekst. Për ta kuptuar këtë mjafton tu kushtojmë vëmëndje teksteve të këngëve popullore me iso toske, ku zanoret “komandojnë” melodinë.

Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se edhe në poezinë moderne dhe post-moderne, ku përdorimi i rimës dhe ritmit mund të jetë më i rrallë ose më i lirë, ende ka elemente të melodicitetit. Përdorimi i aliteracioneve, asonancave, strukturave të lira vargore, ritmit të lire dhe shfrytëzimit të elementëve zanore për të krijuar struktura sonore janë vetëm disa mënyra alternative për melodicitet në poezinë moderne.

Kështu, në zbërthimin e melodicitetit te poezia e Natasha Lakos shohim se:

-Poezia ka një strukturë ritmike, që përforcon melodicitetin e saj. Vargjet kanë një lëvizshmëri të qëndrueshme dhe  një fluks të qetë, gjë që krijon një melodi të veçantë. Ndërkaq, përdorimi i rimës në fund të vargjeve ("ëndërr" dhe "pushon") ndihmon në përsëritjen e tingujve, duke krijuar një harmoni në poezinë.

-Përdorimi i imazheve poetike si "merimangën e qiellit shtrihet puthja ime", "ëndërr", "stërkala të reja, të kripura" ndikojnë në melodicitetin e poezisë duke e bërë atë të pasur në ndjenjat dhe imazhet që përshkruhen, pasi sjellin një lloj harmonie auditive dhe vizuale. Po kështu përsëritja e frazave "I gjithë trupi është mbushur me stërkala të reja, të kripura" dhe "Si ëndërimi që nuk do të vdesë" krijojnë një strukturë simetrike që rrit melodicitetin dhe e bën poezinë më harmonike.

-Në poezinë "Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr", fjalët dhe mendimet janë të lidhura në një mënyrë që krijon një harmoni dhe një strukturë të qëndrueshme, e cila përforcon melodicitetin e përgjithshëm të poezisë. Kjo harmoni dhe lidhja mes fjalëve dhe mendimeve e bëjnë poezinë të jetë muzikalisht e ëmbël për veshin.

-Fjalët dhe frazat në poezi janë përzgjidhur me kujdes për të krijuar një atmosferë dhe imazh të veçantë, ku përdorimi i zanoreve në fjalë  të tilla si "ëndërr", "qan", "pushon", "trupi","stërkala","kripura","merimangë","qielli","puthja","ëndërimi",”dallëndyshe", "ujku" ,  "plumbi", "çikriku", dhe "pusi" kontribuojnë në melodicitetin e poezisë dhe e mbushin atë me ngjyra dhe imazhe të forta dhe emocionuese. Zanoret që ndikojnë melodicitetin janë: Zanoria "a" te vargu “Në merimangën e qiellit shtrihet puthja ime" sjell një ndjesi të butësisë dhe intimitetit, duke shprehur një moment të përzemërt mes poezisë dhe natyrës. Zanorja "e",  jo vetëm që mban ekuilibër të vargut dhe të melodicitetit, por në artet gojore e  përfshirë  në iso, është ajo që jep miratimin e tekstit dhe të vijës melodike me atë tingullin eeee të vazhdueshëm.“ Këtu, psh. te vargu “që qan dhe qan e nuk pushon" përcakton një ndjenjë të vazhdueshmërisë (të dhimbjes dhe pikëllimit, duke përforcuar intensitetin e emocioneve të përjetuara) duke vijuar funksionin që ka dhe te poezia tradicionale. Zanorja "ë" e përdorur në fjalën "ëndërr" jep një ndjesi të butë, të ëmbël, ku fjala "ëndërr" shpreh një ndjenjë të pazakontë, një ëndërr që shpesh përcillet me një melodi të butë dhe emocionuese. Zanorja "i" është themelor në gjuhën shqipe dhe ndikon në melodicitetin e fjalëve ku përdoret, psh, fjala "im" e përfshirë në rreshtin "I dashuri im kalon përmes" shton një ndjenjë personale dhe intime në melodi, duke kontribuar në forcimin e këtyre ndjenjave. Zanorja "u"në gjuhën shqipe ka një peshë të jashtëzakonëshme dhe funksion të veçantë në kontekstin emocional që përjetohet. Te artet gojore ajo është e fuqishme dhe tronditëse, psh në logatje, fraza: U, derëziu u” për peshën e madhe të dhimbjes që trasmenton ajo sposton nga vëmëndja strofa brilante të mundëshme. Te bororitja, ai fillim me  “u” të zgjatur në formën “uuuu”, pastaj një ndërprerje  në formën “uhuuuu” paralajmëron për një gjëmë të fortë sa që mund të gremisë botën në humnerat qiellore. Ajo ngjan si një valvul  nga shfryn dhimbja, tensioni i së cilës ka shkuar në ekstrem. Kjo zanore  ka ndikim në melodicitet , psh. në vargun “që qan dhe qan e nuk pushon./I gjithë trupi është mbushur me stërkala të reja, të kripura” ku:, zanorja "u" përdoret në fjalët " nuk pushon" që tregon vazhdimin e funskionit të cituar “qan e qan” duke shtuar si element të ri  në melodicitetin  vajtimor të vargut. Te vargu:"I gjithë trupi është mbushur me stërkala të reja, të kripura", zanorja "u" përdoret në fjalën "mbushur"duke dhënë një ndjenjë të ekstremit të dhimbshëm, pra kjo zanore  përcakton një gjendje stabiliteti dhimbjeje në vargje, duke shtuar një element tërheqës në melodicitetin dhe forcimin e atmosferës poetike të poezisë.

Pasi kemi analizuar disa prej vargjeve të poezisë "Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr"  të Natasha Lakos, kushdo që ka mbaruar një shkollë muzikore të mesme apo të lartë apo që ka përvojë në aktivitete muzikore tradicionale mund të ndjejë një qasje muzikore të vargjeve të poezisë për të kuptuar më mirë melodicitetin e tyre. Psh., vargu: "që qan dhe qan e nuk pushon" ka një strukturë ritmike të përsëritur dhe një ndjenjë të qëndrueshmërisë së ndjenjave të dhimbjes ose trishtimit. Në një qasje muzikore, ky varg mund të interpretohet me një melodi të gjatë dhe të përsëritur që përforcon ndjenjën e vazhdueshme të dhimbjes. Ritmi i përsëritjes së fjalëve "qan dhe qan" mund të përforcohet në muzikë me përdorimin e një “pattern-i” të përsëritur muzikor ose me zhvillimin e një motivi të ngjashëm melodik.( Pattern-i në kontekstin e muzikës është një shkallëzim ose organizim i strukturës muzikore që përsëritet nëpër një këngë, pjesë muzikore ose kompozim), por kjo është fushë tjetër që del jashtë kontekstit të këtij shkrimi. Nga sa e njoh muzikën dhe sa kam mësuar nga muzika  iso-polifonike  mund të them se në një qasje muzikore për vargun "I gjithë trupi është mbushur me stërkala të reja, të kripura" mund të kemi përdorimin e një melodie të shtrirë, që shpreh një lloj lëvizjeje apo shtrirjeje melodike nëpër regjistra të ndryshme, (mos u ngatërroni me shtrirjen e iso-s në këngët iso-polifonike). Një kompozim muzikor i bazuar në  vargjet e poezisë “Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr"të Lakos mund të krijojë një përvojë të pasur dhe tërheqëse për dëgjuesit, duhet vetëm kompozitori që ta ndjejë dhe ta notizojë melodinë e cilë është në vargjet poetike. Gjithsesi muzika e nje teksti të tillë poetik do jetë larg tradicionalitetit muzikor që ofron muzikaliteti i poezisë “Nuk më le bora që të shoh” e cila ka një qasje me këngën korçare: “Dëbora mbuloi maletë”, me gjithë diskordancën që ofron rima dhe rrokjet.

 

Sarandë, më mars 2024

 

 

 

 

 

NËN QERPIKË MË KA MBETUR NJË ËNDËRR

 

Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr,

që qan dhe qan e nuk pushon.

 

I gjithë trupi është mbushur me stërkala të reja, të kripura,

Në merimangën e qiellit shtrihet puthja ime,

Si ëndërimi që nuk do të vdesë.

 

Mbit ë pëgërat e qenve, heshtjes prej ujku,

Dallëndysheve ngjyrë plumbi, çikrikut të një pusi të mbyllur

I dashuri im kalon përmes.

 

Kundërpërfytyrimi, Onufri, 2023 f.11