KASTAJANA PILURJOTE

KASTAJANA PILURJOTE

Elegji monofonike nga Polo Çipa

Nga Timo Mërkuri

Elegjia monofonike që ka hedhur këto ditë  në yutube  Polo Çipa ka tërhequr vëmëndjen e gjithë bregdetasve dhe natyrisht edhe timen, qoftë për melodinë monofinike qoftë dhe për historinë  që mbart në vetvete teksti i saj.

       1-Teksti i kësaj kënge ka një datlindje në pasvitet 1650, vit kur Piluri, (që atëherë quhej Katund dhe ishte më në lindje të vendndodhjes së tanishme) u masakrua masivisht nga  ushtarët turq të garnizonit të Delvinës që u thirën në ndihmë nga fshati  fqinjë për të marë hakun e një vrasjeje të kryer nga një pilurjot. Realisht vrasja ishte bërë  për një çështje të justifikueshme nga doket zakonore por të tejkaluar në mënyrën e kryerjes së saj. Ishte periudha kur kishte filluar myslimanizimi i Labërisë dhe gati në çdo fshat ishin gjetur ithtarë të ndërimit të fesë. Pilurjotët, në respekt të vendimit të vilajetit të Himarës i ishin përgjegjur me refuzim kategorik ofertës turke, madje kishin çuar lajm edhe në fshatrat e Labërisë te miqtë e tyre të lidhur në vëllamëri që, në rast se ata do ndëronin besimin, këta do shkonin dhe sipas zakonit do ju digjnin shtëpitë[1] ose do t’i vrisnin në pragun e shtëpive.. Turqit u informuan për  ultimatumin që pilurjotët u  dërguan miqve të tyre të shumtë dhe kërkonin sebep për ta ndëshkuar në mënyrë që ta bënin “shëmbull” për refuzuesit e tjerë të mundshëm. Rasti u erdhi në formën e një kërkese për  ndihmë  nga fshati fqinjë, i cili në këmbim u ofroi turqve ndryshimin e fesë. Kjo ishte vërtet e papritur pasi ai fshat ishte dalluar në rezistencën antiturke si asnjë tjetër, madje këtë qëndrim e mbajti gjatë gjithë historisë, por premtimi i dhënë turqve në një moment  zemërimi  bëri që myslimanizimi të  hidhte  rrënjë pikërisht te ky fshat- shkëmb antiturk.

    Masakra turke mbi pilurjotët ishte e tmershmë. Me një sulm të befasishëm në mesnatë  u dogjën  pesëqint shtëpi, u vranë më shumë se gjysma e banorëve gra, fëmijë, pleq dhe burat të zënë në befasi. Rezistenca ishte  e pakët përpara dallgës së mizorisë turke, të cilët nuk mbanin fare robër. Rruga e vetme ishte ikja nëpër natë. Një pjesë e banorëve ikën me magje që i përdornin si varka (iknë me magje në Pujë- thotë një këngë) për në Pujë, në ishujt e vetmuar grekë përballë Himarës, pjesa tjetër u vendos në fushën e Qeparoit. Pas tre-katër vitesh fshati Qeparo u kërkoi të largoheshin pasi toka e tyre e bukës ishte e pakët dhe nuk u mjaftonte për vete dhe jo të mbante dhe ata.  Pilurjotët me synim për tu afruar në vendin e tyre, u vendosën në Kastane, një pyll me gështenja (gështënja-kastanja, greqisht) e cila ishte në administrim të Himarës. Por edhe himariotët pas dy vitesh u kërkuan të lironin tokën e tyre (Kastanenë). Dilemën se ku mund të vendoseshin jua “zgjidhën” vetë himariotët të cilët u premtuan pilurjotëve ndihmë materiale për të ndërtuar shtëpitë në vendin ku janë sot, në rast se ata do mirnin përsipër edhe mbrojtjen e Himarës nga sulmet turke që mund ti vinin nga zona e Labërisë. Një pjesë e vogël e pilurjotëve nuk e pranuan versionin e Himarës dhe u larguan drejt Strakënasë në mënyrë të pa organizuar. Ky është momenti që ka lindur ky teksti i kësaj kënge, por në formë vajtimi.

           2- “Kastajana” është emri i një vajze pilurjote, pagëzuar para masakrës dhe që  iku në Strakëna pas largimit nga Kastanaja. Përqasja e emrit të vajzës me emrin e vendit ku u vendosën dhe nga u larguan më pas pilurjotët është një rastësi tepër e bukur. Në  tekst ftohet kjo vajzë që të vijë në fshat dhe të vajtojë mbi varret e të vrarëve, sepse sipas zakonit të vdekurit që nuk vajtoheshin nuk gjenin rehat në botën tjetër.

  KASTAJANA.

Ç'pan o xhan që të përzunë[2]

Kastajana Pilurjote

Nuk u ngopnë me Katundë

 Në krah  s'të doli një shoqe[3]

 Mirë qeni i pabesë[4]

Që  na la djepetë thatë,

Po ç’panë këta lanetë[5]

Ç’panë a gjeçin belanë

Darkë herë kukuvajka

 Ja thoshte derë më derë,

 Korba po sillte mandata

Ç’u tha deti u bë sterë

Të lanë korbë  jetime

Ç’u hodhe nga Strakanaja,

Një jetë me hidhërime

Ç’e kaloi Kastajana

Dhe në ardhç eja mbi vare

 Mos i haro trojet tona,

 Eja me kujë e me vaje

 Kastajanë dhe vajtona.

          3-Ky tekst  kënge është i pasviteve 1650 dhe më konkretisht pas largimit të pilurjotëve nga Kastanaja, moment që e evidenton dhe kënga. Në fillim ka qënë  një vajtim i njerëzve të  vajzës,  e cila në rrethana të paditura u gjend e u rrit në ishullin e Strakënasë pas ikjes nga Kastanaja  ndërkohë që babai dhe vëllezërit ishin vrarë natën e masakrës.

         Qysh  nga koha e krijimit të saj e gjer në ditët tona kjo këngë ka jetuar si logatje grash, të cilën e logasnin gati të gjitha gratë e fshatit në momente trishtimi. Pikërisht kjo mënyrë egzistence dhe trasmetimi si logatje grash ka bërë që  të jetojë kaqë gjatë e pashkruar,[6]  pasi gratë e fshatit e logatnin instiktivisht në mënyrë gati të përditëshme. Pra kjo këngë ka ardhur nga vajtimi në formën e logatjes, madje akoma interpretohet edhe sot nga grate si e tillë. Fakti që sot neve na paraqitet në formën e një elegjie monofonike tregon se kjo këngë e kaloi fazën e logatjes dhe hyri në terenin e këngës, dhe sipas “radhës” hyri si këngë monofonike. Dikush do të thotë se si këngë monofonike u çfaq vetëm tani, pas interpretimit të këngëtarit Polo Çipa. Kjo është e vërtetë, por kënga ka jetuar gjatë si logatje dhe vetëm tani erdhi moment dhe njeriu i përshtatshëm që ta shndronin logatjen në këngë, madje në këngë elegjike.

         Kemi sqaruar se elegjia  (vjen nga greqishtja “elegeia” që do të thotë “këngë” zije) është  një formë të kënduari dhe vargjet e saj quhen vargje elegjiake që  shprehin zakonisht dhimbje të madhe, vdekje apo humbje të dashurisë.

         Kujtojmë se edhe logatja është  “hapi i parë” i vajit në procesin e shndrimit të tij në këngë isopolifonike dhe mbart me vete gjithë ngarkesën emocionale të vajtimit. Në versionin që na paraqitet, logatja është shndruar në këngë monofonike por që mbart në  masë të madhe melodinë e logatjes për vetë subjektin e saj.

       Realisht kjo këngë është distancuar nga logatja dhe në këtë distancim ka ndikuar së tepërmi  fakti që këngëtari është burrë dhe këndon me natyrë dhe zë burri. Vërtet të kënduarit nga një burrë e ka zbehur dhe “plasaritur” ëmbëlsinë e fjalës dhe të tingullit por kjo më së shumti është karakteristikë personale e këngëtarit se sa ligjësi e shndrimit të vajtimit në këngë.    

         Pra nga logatja e gruas, (që ishte në fillim) këtë këngë e largon fakti që tani e këndon (e theksojmë  faktin që “e këndon”)  një burë me timbër melodik të dallueshëm, ndryshe nga logatja e fillestare apo ligjërimi i origjinës. Shtoi kësaj dhe faktin që kënga shoqërohet me fyell nga istrumentisti virtuoz Nardi Kongjini, shënojmë faktorin e dytë që ndikon  në distancimin nga logatja.   

         Këtë distancë ndoshta  e bën më të ngushtë pak fakti se melodia e fyellit është melodi e trishtueshme, por gjithsesi ajo është melodi kënge dhe jo melodi logatjeje.

         Është interesante pasuria që mbart kjo këngë elegjike monofonike. Është një këngë shumë e vjetër, kur simotrat e saj janë haruar me kohë. Si të gjitha këngët isopolifonike e ka origjinën nga vajtimi, por ndryshe nga ato,  është një këngë “në mes të rrugës” drejt shumë zërëshit gojor popullor sepse është në fazën e porsashkëputjes nga logatja dhe interpretohet vetëm me një zë muzikor. Në konteksin e saj  melodia e fyellit luan më shumë rolin e një isoje në një sfond muzikor se sa rolin e një “udhërrëfyesi” melodie.

           Po qe se do binim dakort që të shpreheshim në një formë letrare për “ardhjen“ apo “gjetjen“ e kësaj kënge do të thoshnim se i ngjan gjetjes së një kurore të artë dafinash antike,  në rrënoja antike të një fonderie të derdhjes së tyre, vend i cili është plot me mineral ari, gati për tu shkrirë e derdhur në forma kurorash.

          4-Piluri është një “fonderi”e stërlashtë plot me depozita ari të gatëshme për tu derdhur në kurora të arta dafinash. Në Pilur laboratori krijues i artit gojor popullor funksionon si në gjenezën e këngës. Edhe sot mund të  asistosh në një mort të ndonjë djali të ri, ku nëna e tij shkul flokët me ulërima, çjerr faqet me thonjë dhe godit me kokë muret e shtëpisë ndërkohë që në odën e burrave babai i të ndjerit vajton me ligje djalin dhe  godet me grushte gjoksin, skena këto që përsëriten me tonalitete  të larta në momentin e varimit të të ndjerit. Pas një a dy ditësh në shtëpinë e mortit rrethi i grave vajtore zbaton ritin e vajtimit me ligje ku vajtorja kryesore ligjëron një tekst vajtimi, një vajtore e pranishme ja “kthen” vajin, vajtorja tjetër e “hedh”  një oktavë të lartë që ta dëgjojë edhe zoti gjëmën që ka “lejuar” dhe vajtoret e tjera e shoqërojnë me rrënkime. Kush e njeh këngën popullore e kupton se ky është edhe formati i grupit isopolifonik.

               Në një kohë tjetër, jo shumë të largët një grua e shtëpisë së mortit që përmëndëm, duke ecur rrugës e ngarkuar me bucjelë më ujë apo një tufë drush logat me vete  tekstin vajtimor që ligjëruan (vajtuan) gratë ditën e mortit, duke interpretuar të gjitha zërat që ishin të pranishme në mort. Dhe ja në një kohë tjetër, një burrë nga të kësaj shtëpie a ndonjë i afërt apo dhe një bashkëfshatar,  ndërsa rri në kullotë e sheh bagëtinë befas ja nis një kënge me po atë tekst të asaj dite të zezë për të vajtur më pas te një ditë kur dikush, këtë tekst e këndon si tekst kënge në një dasëm a në një gëzim. Kaqë ishte procesi, vajtimi u shndrua në këngë dhe nuk rikthehet më në vajtim.

              Të gjitha këto moment mund ti gjesh në Pilur edhe në kohën e sotme. Nuk është nevoja të pyesësh se nuk t’i shpjegon njeri. Vuri veshin e dëgjo ecurinë e vajtimit dhe të siguroj unë që do dalësh te kënga ashtu si përroi del në det. Këtë ligjësi ka ndjekur edhe  vajtimi i Kastajanës që na erdhi sot në formën e një kënge elegjike monofonike. Jo çdo fshat e zhvillon këtë process. Duhet së pari të jetë një fshat i vjetër shumë me banorë autoktonë dhe të lidhur me njëri tjetrin deri në pazgjidhshmëri. Në Pilur po preke nje banor të tij ke prekur gjithë fshatin, por bëre mik një pilurjot je miku i gjithë fshatit. S’besoj se dikush dëshiron të bëhet hasm me ne prandaj po e lë këtu mendimin. Jo çdo vajtim shndrohet në këngë. Duhet që vajtimi ti ketë vargjet si shigjeta që të çpojnë tejëpërtejë  shpirtin edhe shtatin. Dhe sidomos jo kushdo e zotëron procesin e shndrimit të vajtimit në këngë.

              5-Që të shndrosh vajtimin në këngë është si të shndrosh ujin në verë, duhet të keshë disa “cilësi” si Jezu Krishti. .Duhet të jesh vajtor dhe këngëtar më përvojë e finesë ndjenjash, ashtu siç është dhe Polo Çipa. Polo Çipa ka lindur më  maj 1959 në Pilur dhe qysh fëmijë i vogël bashkë me Kristo Çipën kanë jetuar në botën e këngëve dhe valleve popullore. Leftër Çipa duke parë talentin e tyre, i nxiste dhe  i aktivizonte më shumë se të tjerët. Kështu shpjegohet që në moshën 15 vjeçare bëhen pjestarë të grupit të Pilurit duke kënduar bashkë me Katina Mërkurin (Muço) dhe Erimioni Mërkurin (Muço) për të aritur në moshën 17 vjeçare si këngëtar i grupit të Pilurit te kënga “Në të marça manushaqe”  për të dalur në skenën e Festivalit Gjirokastër në moshën 19 vjeçare bashkë me këngëtaren Vasillo Koka(Lapa) me këngën... “O bobo ç'qënka sevdaja”.

                 Nuk ka përfunduar ndonjë shkollë arti, ndonëse pas përfundimit të shkollës së mesme në Himarë fiton konkursin në Vlorë e Tiranë për  në Institutin e Lartë të Arteve. Mirpo mqse babait të tij i paskësh hyrë një “gjëmb biografie” në këmbë, i duhej Polo Çipës të çalonte gjithë jetën.  Aktualisht është emigrant në Greqi që 25 vjet, ku si drejtues i asamblit folkloric të emigrantëve pilurjotë në Greqi, në qytetin e Patrës, bën përpjekje për ruajtjen e folklorit të bregdetit në përgjithësi dhe atë pilurjot në veçanti. Ndjek dhe qëmton veçoritë e artit gojor popullor pilurjot për të “krijuar” variacione melodike, duke rithirur në skenë këngë më subject nga epoka të ndryshme. Ja si më shkruan për momentin e nxitjes për këtë elegji monofonike:- …M’u kujtuan disa burra të hershëm pilurjotë që qanin me zë por dhe që mërmërisnin me vet vete,  sidomos  im atë Sofo Çipa apo Spiro Bala, Milo Kolagji, Labo Çakalli e shumë të tjerë. Rasti nxitës  ishte kur shkova para 5 muajsh në varrezat e fshatit ku gjeta Milto Çakallin me Marë Kongjinen që vajtonin të birin.  Mara qante me ligje me zë të fortë ndërsa xha Miltua e shoqëronte me vajtim me zë të ulët ndërsa unë mezi mbaja lotët. Ky rast  qe një pikë nxitjeje  për këtë elegji...

Sarandë, më 03.06.2020

---

[1] Kur një kallaratas ndëroi fenë,  një pilurjote mik i tij lidhur në vëllamëri me pirje gjaku shkoi dhe i dogji shtëpinë në mes të ditës e në prani të tij dhe vetëm pas kësaj vëllamëria qëndroi pa u prishur, ndryshe për mos ti djegur shtëpinë duhej ta vriste vëllamin në pragun e saj.

[2] Është fjala për momentin e përzënies së pilurjotëve nga Kastanaja.

[3] Pilurjotët në luftën me garnizonin turk ishin të vetëm. Por aludon edhe për mosndihmën e fshatrave të tjera pas vendosjes në fushën e Qeparoit apo edhe Kastana.

[4] Është fjala për ushtrinë turke

[5] Zemërimi është me hiamariotët që u kërkuan largimin nga Kasanaja

[6] Kënga himariote e betejes së Torviollit ku luftëtarët këndonin në valle …Demave të Shqipërisë/S’u shpëton lop e Turqisë/Ali Pasha lopa plakë/Po ta mbajti eja prapë… e ka sjellur Barleti dhe përshatur në shqipen e sotme Noli.

Kur jehona e librave të parë të Sabit Rrustemit kumbon te lexuesi i sotshëm

Kur jehona e librave të parë të Sabit Rrustemit kumbon te lexuesi i sotshëm

Nga Fatmir Minguli

(Një refleksion mbi dy librat e parë të poetit Sabit Rustemi “Ku i la lisat era” -1990 dhe ” Besoj në një diell” -1992 )

“Mos u merrni me vetëveten…qe këtu e keni Kosovën. Përditë,
nga një punë të vogël, bëjeni për të dhe, pa zhurmë…se, Ajo e di”!
                                                               Ibrahim Rugova

Nuk do të merrja përsipër këtë refleksion mbi dy librat e parë të poetit Sabit Rustemi, nëse nuk do të lexoja përsiatjet analitike të studjuesit Timo Mërkuri, pikërisht për këto dy libra. Ai me një përkushtim të sinqertë merr guximin dhe inisiativën për të vëzhguar tutje, thellë në vitet ’70- ’80 poezinë e një poeti të ri nga Kosova, Sabit Rustemi.

Shumë është shkruar për këtë poet të Kosovës, nga shumë analistë dhe kritikë letrarë, por për të parë në “mundus subterraneus” ¹ të poezisë së tij të fillimeve, ishte pikërisht Timo Mërkuri.

E përse sjell në ditët tona Timo Mërkuri trajtesat e tij mbi librin e hershëm të Sabit Rustemit? Duke mos qenë as hobi e as trill analitik, shkrimet dy pjesëshe që ai publikoi ditët e fundit të këtij maji, janë thjeshtë gjetja e tharmit që ngjizi poezinë e një djali të ri me emrin Sabit Rustemi.

Por më lejoni të them se ato vite në Shqipëri, flas për vitet ’80, ne lexonim në gazetën e madhe “Drita” dhe në revistën magjike “Nëntori” poezi të poetëve kosovarë dhe habiteshim me bukurinë e tyre, me stilin e tyre lakonik, një stil gati të panjohur, apo pak të njohur në botimet e autorëve për këtej kufirit me Kosovën.
Ndoshta është edhe ky detaj që na shtyn të shohim skenat e asaj kohe në qytetet e Kosovës e për më tepër në Prishtinë.

Poeti Sabit Rustemi që herët dorëzoi për botim dy vëllime njeri pas tjetrit, atë poetik të titulluar “Korza e lirë” dhe atë me tregime ” Më fliste një zë” të dyja rreth viteve ’80. S’kam ndërmend të përsëris ato peripeci të çuditshme që ka kaluar ky poet, sepse i ka analizuar me hollësi Timo Mërkuri, por dua të theksoj se vitet ’80 kanë qenë vitet e tronditjes për liri dhe pavarësi e në këtë frymë u krijuan skena të një teatri poetik nga shumë “dramaturgë” shqiptarë të Kosovës.

Dëshiroj të sjell disa refleksione të miat për dy librat e parë të poetit Sabit Rustemi.

Njё refleksion është se në këto dy libra, veç stilit të afirmuar dallohen alegoritë për ngjarjet e kohës duke nënkuptuar pushtim serb si dhe metaforat e guximshme si ushqyese të fuqishme të mendimit poetik. Eshtë alegoria që e sjell Kosovën pranë Shqipërisë, pranë historisë së shqiptarëve duke luftuar poetikisht, pse jo dhe duke rrezikuar lirinë e tij ( burgosje ). Ai nëpërmjet poezive të tij të filluara që në vitet 1978 deri në 1991, shpreh shumë alternativa kundër obskurantizmit serb ushtruar mbi kulturën shqiptare. Ai dënon anashkalimin serb që i kanë bërë kulturës shqiptare jo vetëm në Kosovë por në gjitha trojet shqiptare deri në jug të gadishullit ballkanik, në Çamërinë e dashur.

Por edhe sot vazhdon kjo histori anashkalimi në studimet e akademisë serbe të sotme. Ja një fragment marrë nga një studim i viteve 2015 mbi këtë anashkalim:

“Këngët heroike greke veçse janë pak më të shkurtra nga këngët serbe dhe rumune( siç shkruhet herët nga Vuk Stefanovic Karaxhiç) janë tematikisht të ndryshme, duke qenë konceptualisht të ndryshme tejet konçize dhe gjithëpërmbjatëse.”²

Nuk është thjeshtë një konstatim por një përcaktim që është në vazhdën e krijuar nga famëkeqi Vuk Karaxhiç. Sabit Rustemi e ka filluar me kohë rrymën e kundërt ndaj kësaj vazhde.

Si mund të ishte ndryshe! Ishte i mbrujtur me poezinë e poetëve të mëdhej të Kosovës që e kishin filluar poezinë herët, shumë herët. Por ata poetë që influencuan me artin e tyre dhe që e ndihmuan në botime të poezive në shtypin e kohës kishin botuar që në vitin 1966, e më herët. Në shkrimet e Timo Mërkurit përmenden veç shumё shkrimtarёve edhe emrat e poetëve Azem Shkreli, Ali Podrimja, Din Mehmeti, Beqir Musliu, poetë që janë përfshirë në një antologji të poetëve shqiptarë³ dhe që me poezitë e tyre kishin krijuar një fizionomi të qartë e domethënese për kohën.

Me të drejtë në analizat e tij Timo Mërkuri shkruan:” Poetët shqiptarë të Kosovës për të shpëtuar nga “ rrufetë zeusiane” përsosën deri nё kufinjtë e skajshëm artin poetik”. ⁴

Një vazhdues i denjë, “Sabit Rustemi me poezinë e tij është pjesë e kësaj fryme opozitare aktive me mision kundërshtimin e shkombëtarizimit të popullit dhe ruajtjen e identitetit kombëtar.” ⁵

Por ai ka tjetër mënyrë shprehjeje, ai ka gjetur pikërisht subjektet e mitologjisë për të tërhequr vëmendjen dhe për t’iu larguar letërsisë propaganduese serbe që mënjanon hapësirën e madhe shqiptare, atë të Kosovës dhe Shqipërisë duke mos harruar botën çame deri nё kufinjtë me Thesalinë. Ata këtë hapësirë gjeografike dhe kulture e ndërpresin dhe lidhin dy brigje që nuk mund të lidhen dot, Serbinë me Greqinë.

Eshte kjo merita dhe intuita e çmuar e Sabit Rustemit që merret me një Zeus të plakur, një Zeus që i ka ditët e numurara e që ashtu doli me të vërtetë për serbët. Por dhe ndrimi i titullit të librit të parë nga Ali Podrimja dhe qe ai e çoi nё botën e De Radës, nё hapësirёn tjetër shqiptare të anashkaluar nga analistët serbë. Titulli “Ku i la lisat era” shkon drejt e nё botёn e arbёreshёve, vendi tjetёr i madh i shqiptarёve, i anashkaluar nga ata qё studjojnё poezinё shqipe qё nga lashtёsia por nuk e pёrmendin.

Dhe si për çudi, nё librin e dytë të Sabit Rustemit “Besoj nё një diell” ndeshen shumë poezi që sjellin tema jashtë historisë sё serbëve por metaforat dhe alegoritë mbizotërojnë nё poezitë ku futet Troja, Kartagjena, hija e Olimpit dhe dialogimi me mesjetën ballkanike ku :

Kaq shekuj kaluan e mesjeta s’ra.
Mesjeta e zezë pas kaq shekujsh
Hije bën mbi Kosovë.

E më pastaj nё poezinë “I bukuri i ëndrrës” ai shkruan:

Po ai diell mos qoftë diell
Po nuk e gjeti një shteg për Kosovë.

Po nuk mund të shkruante ndryshe, ishte apologje i paganizmit iliro-pelazg. Të gjitha këto mbështetje të paganizmit janë të kryqëzuara nё të dy librat e Sabitit. Ai është dhe ndjekës i poezisë sё Naim Frashërit. Nё kapitullin e parë të librit “Besoj nё një diell”, që titullohet “ Diku më pret një lule” veç konstatimit të një metafore tejet të kuptueshme, lexuesi ndjen aromën e “Luleve të verës” të Naim Frashërit. Duket sikur poezitë mbi lulen -Kosovë vinë si vazhdim i poezisë epilog që është një monolog i vjershës që kërkonte dritë….dhe qё është parathënie e këtij libri.

Dhe poeti i këndon lules:

Moj lule që po pret
Diku nё një vend të botës.

Por rruga për të gjetur lulen:

Udha e mbyllur është
Deri sa nuk e ecim.

Eshtë ky libër ku mpleksen shumë objektiva që ka poeti, siç janë pamjet qytetare ku orët e qytetit nё mënyrë metaforike projektohen nga poeti nё të gjashtë pamjet e mundëshme: para, mbrapa, lart, poshtë, anash majtas dhe anash djathtas, pamje që të lejojnë për të kuptuar turbullirat e kohës. Po kështu edhe poezitë për Skënderbeun janë udhë kalime për të eleminuar urat e kulturës serbo-greke.

Duke mos dashur të dal jashtë kontekstit të kësaj analizë që po shkruaj për dy librat e parë  të poetit Sabit Rustemi, por mund të jap edhe një konkluzion tjetër të rëndësishëm që rrjedh  pa dyshim nga poezitë e hershme të këtij _poeti të veçantë për gjithë letërsinë shqiptare.

Duke referuar vetëm një pjesë nga dy studjuesit serbë  në shkrimin tim e që flet për konstatimin e Vuk Stefanoviç Karaxhiç mbi strukturën e këngëve shqiptare  si të shkurtra dhe që ata e marrin si të vërtetë dhe e përsërisin edhe në vitin 2015 në kuadër të studimeve të akademisë së shkencave serbe. Por studjuesi nga Prishtina, Anton Nikë Berisha na sqaron mbi këtë konstatim, e për hir të së vërtetës po sjell këtu tekstin e një pjese të letrës që Vuk Stepanoviç Karaxhiç i ka dërguar Jernej Bartoleme Kopitari, filolog dhe rilindas i shquar sloven:" Mirpo duhet të dini, te shqiptarët nuk ka këngë trimërie të gjata si te ne, por me gjasë të gjitha këngët i kanë si këngët në greqishten e re.⁶

Natyrisht që ky sqarim lind pikërisht nga idetë e shafqura atje nё atë Shqipëri si alegori dhe hiperbola në poezitë e para të Sabit Rustemit, se ndryshe është shkruar pasi Kosova e  fitoi  lirinë e shumëpritur.

Sabit Rustemi si një zog që kërkon lirinë brenda kafazëve të propagandës serbe dinte të shpërthente dhe sytë e tij, mendja e tij shkonin shumë larg, atje nё Shqipërinë e largët dhe aq shumë të afërt ku këngët heroike, këngët e kreshnikëve shqiptarë nuk ishin të shkurtra por më shumë se të gjata, si epope do të thoja, si epope të trimërisë shqiptare dhe as serbe e as greke, këtyre dy anëve të morsës që donin të mbanin të shtrënguar botën reale dhe botën shpirtërore shqiptare.

Një lexues i vëmendshëm e për aq më tepër një analist i mirëfilltë do të zbulojë shkëndijën intuitive të poezive të Sabit Rustemit që i këndon historive të lashta të shqiptarëve që ai alegorikisht i përcjell me pjesë të mitologjisë greke por duke e ditur fare mirë se brenda aty bëmave  ishin personazhe shqiptarë.

Duhet theksuar edhe një rrjedhim  që vjen nga shfaqja e këtyre poezive të viteve të para poetike të Sabit Rustemit. Eshtë fjala për emërtimin me fjalën “grek” të çdo lloj arti  që zhvillohej nё trevën e Ballkanit të jugut. Këngët shqiptare që studjues të ndryshëm duke filluar nga serbët e më tej edhe nga studjues të tjerë që u mbështetën apriori tek ta, u quajtën këngë greke. Kjo ka ndodhur edhe për pikturat e atyre kohëve, edhe për tentativat e përvehtësimit nga sllavët të durrsakut  Jan Kukuzeli, e më tej për varitetet e rrushit të rritur nё tokat ilire etj, etj.

Pikërisht né artikullin e përmendur më lart, dy autorët serbë citojnë mjaft tekste këngësh heroike që ata i quajnë greke ku Parga, Arta, Suli, Bocarët, Kollokotroni etj, janë themeli i këngëve heroike greke, sipas tyre. Ata harrojnë që nё eksodin biblik të popullit shqiptar nga Parga e gjithë  kultura europiane iu përkushtua me poezi, me piktura e me artikuj të shumtë tragjedisë sё popullit shqiptar që jetonte nё trojet e veta.

Por ata nuk mjaftohen me këto anashkalime, por ndërhynë edhe më tej. Ata shkruajnë nё artikullin e tyre se “Ndryshe  nga këngët heroike serbe të cilat janë plot me elementë fantastikë, hiperbola dhe alegori, ato greke përmbajnë më pak elementë të natyrës romantike dhe të stolisjes, (Stojanoviç 1984,180) ⁷

E cfarë duhet të them  më tepër? Ishte Sabit Rustemi që me poezitë e tij na hapi këto mundësi udhëtimi virtual nëbotën e shtrembërimeve serbe. Por né fund të fundit kjo është dhe dëshira e poetit vizionar, të hedhë rreze ndricimi né errësirat e shekujve e të tregojë shtigje të reja. Me poezitë e dy librave të tij të parë ai sikur na thotë: Po këngët epike të Jugut të Shqipërisë a i keni parasysh? Ato ballada, kengë trimërie e dashurie të Labërisë, Bergdetit, Camërisë edhe të arbëreshëve!

 Por le t’ia lemë poetëve, dëshirës sé tyre që ashtu si Sabit  Rustemi projektojnë. Sabitit i takon shprehja e Benedeto kroces që thotë: “Poezia e lartë lëviz e këviz brenda nesh masa të mëdha kujtimesh, eksperiencash,  mendimesh , ndjenja të shumëfishta por edhe shkallëzime dhe ngjyrime të reja.”⁸

  Poeti Sabit Rustemi nё kujtimet e tij, tashmё tё shpalosura prej disa analizave qё po bёhen kёto kohё nga Timo Mёrkuri dhe nga ana ime, pёr librat e parё tё tij thotё:

“Duke lexuar me kujdes “refleksionin” rreth dy librave të parë të mi që u botuan para nja 30 vitesh ( plus dhe me një pritje prej gati 10 vjetësh), ёshtё vërejtur saktë dhe ёshtё thënë shumë qartë se Timo-ja shprushi nëpër pikat e mia më të ndjeshme poetike, siç janë librat e parë, që duket se t’i paska përcjellur ai dhe, ka bërë mirë. Te “refleksioni”, vёrej mё kureshtje problemin e titullit tё librit tim tё parё. Ishte poeti Ali Podrimja qё e ndryshoi me të drejtë titullin bazë “Korzo e lirё”, ashtu siç ёshtё trajtuar nё “refleksionin “ , dhe e mori për titull. Ishte titulli i ciklit të parë “A la lisa era” të cilin e kisha vendosur unë, sepse edhe poezitë lidhen pikërisht me këtë titull po, lidhur kjo edhe me një lojë në formë pyetje që neve si fëmijë, na e bënin më të vjetrit në shtëpi: ” a la lis era… a s’la lis era”?

Natyrisht që ne përgjigjeshim: La lis era … se na vinte inat të na i mirrte era, lisat…

Ndёrsa pёr poezinë “Diku më pret një lule”, një cikël poetik i botuar për herë të parë në revistën “Fjala”, më 1979, them se në dukje të parë kjo poezi duket të jetë një poezi dashurie. Po, vasha e asaj poezie, apo “lulja”, tek ne atë kohë e simbolizonte Shqipërinë. Madje edhe nën titull, ishte një shkronjë e vetme: “Sh”….. edhe kjo si mbulesë, natyrisht karshi pushtetit të kohës. Se, ne ashtu e ndjenim edhe Shqipërinë e asaj kohe, siç e ndjejmë sot por ma shlirshëm, këtë Shqipëri që është. Adresime ndaj Shqipërisë, ka edhe te libri i parë, “Ku i la lisat era”, veçanërisht poezitë: “Zoti ynë i përgjumur”, “Porta pa çelës”, “Balada e një rrjedhe”, dhe “Sytë”.”

Ja, pra se si paralelizohen objektet e poezisё sё njё poeti tё zot. Poezitё e tij emetojnё rrezatime qё vetё Sabit Rustemi i quan adresime. Ai vendi “diku” ёshtё edhe Shqipёria, edhe Naim Frashёri, edhe koha e rilindjes sё madhe tё shqiptarёve edhe shpresa pёr njё Kosovё tё lirё.

Të mos harrojmë se poezitë e të dy këtyre librave janë shkruar nё harkun kohor 1978-1991, kur dielli nuk ndriçonte mbi Kosovë.

Duke parё me kujdes kёta dy libra, jehona e të cilave po kumbon edhe te lexuesi ynë i sotshëm ( e veçmas këtu në Shqipëri ) poezia e Sabit Rustemit bёhet akoma mё e afёrt dhe librat e mёvoshёm tё tij janё legjitimё nё origjinalitetin e tyre. Janё poezi tё Sabit Rustemit. Ai vazhdon tё bёjё poezi!
—————————
1. mundus subterraneus (lat) – bota e nëndheshme.
2.Formulat epike në perspektivën e Ballkanit- botim i akademisë së shkencave të Beogradit, 2015 në artikullin ” Disa tipe të formulave në epikën e kleftikës greke ( heroike)” nga Predrag Mutavzhiç & Sasha Xhorxheviç, f. 139.
3.Poezia e re shqiptare. Jedinstvo- Prishtinë. 1966.
4. Timo Mërkuri. Zeusi i plakur…ose historia e një libri poetik, nё vend të të prezantimi. Pjesa II-të. Rajonipress, 19 maj 2020
5.Po aty.

 6,Anton Nikë Berisha, "Hyrje në historinë e letërsisë gojore shqipe" Faik Konica, Prishtinë, 2017, f.302

7.Formulat epike në perspektivën e Ballkanit- botim i akademisë së shkencave të Beogradit, 2015 në artikullin ” Disa tipe të formulave në epikën e kleftikës greke ( heroike)” nga Predrag Mutavzhiç & Sasha Xhorxheviç, f. 142.
8.Benedetto Croce. “Poesia popolare e poesia d’arte”, Bari, 1933, f.324