ARDHJA E KOSTANDINIT TË  VOGËLITH?

 

Nxitur nga libri i Anton Nikë Berishës “Interpretime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë”.

 

Nga Timo Mërkuri

 

          Duke lexuar librin studimor të  Anton Nikë Berishës “Interpretime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë[1] ” më intigroi së tepërmi konstatimi që balada “Kostandini i vogëlith” gjendet e shkruar së pari te “Dorëshkrimi i Kieutit” i Nikollë Filjes[2]  në vitin 1737, zbuluar nga Michele Marchianoi[3]  [..]“..  në katundin Kieuti ...gjatë një “udhëtimi letrar”në vitet 1901 e 1902, i cili e botoi më 1908 në “Këngë popullore shqiptare” (Canti popolari albanesi, Foggia 1908)[4] ”[..], ndërkohë që për baladën “Kostandini dhe Doruntina” nuk figuron asnjë të dhënë.

         Në kapitullin III të “Dorëshkrimi i Kieutit”, nën titullin“Kenkezë të pleqrijsë” jepen 18 (tetëmbëdhjetë) këngë popullore të folklorit të arbëreshëve, ku e renditur në numrin 8 (tetë) është kënga “Kostandini i vogëlith”.

           Ndërkohë kujtojmë se Jeronim De Rada te “Rapsodi e një poeme arbëreshe[5]” përfshiu njëherësh baladën “Kostandini dhe Gerantina” (te libri i pare) dhe “Kostandini i vogëlith” (te libri i dytë). Sigurisht që botimi i baladës “Kostandini dhe Gerantina” nga De Rada te “Rapsodi e një poeme arbëreshe” është i një kohe 129 vjet më të vonëshme nga botimi i “Kostandini i vogëlith” te “Dorëshkrimi i Kieutit”, ndaj dhe problemi është se: pikërisht kjo kohë e vonët[6]  e regjistrimit të kësaj balade  krijon një  kinse “dëshmi” dokumentimi  të  parëlindjes së baladës “Konstandini i vogëlith” ndaj baladës “Kostandini dhe Doruntina”.     

         Të ndërgjegjshëm se të dy këto balada kanë në thelb të njejtën temë: mbajtjen e fjalës së dhënë, besën,  shohim se rrethanat e dhënies së kësaj fjale dhe mënyrat e mbajtjes së saj janë krejtësisht të ndryshme në formë, në përmbajtje dhe sidomos në kohë, ndaj ne nga qëmtimi i këtyre elementëve do nxjerrim përfundimin e  “kohëlindjes” së tyre.

       II-Te balada “Kostandini dhe Doruntina” shohim që gjithë elementët strukturorë dhe cilësues flasin për një kohë tepër të herëshme të zhvillimit shoqëror[7]  ku mungojnë elementët e strukturave shtetërore dhe jeta ishte organizuar në njësinë familjare. Asgjëkundi nuk flitet për prijësa, princa apo mbretër, ushtri të organizuar sulmuese ose mbrojtëse, kështjella dhe burgje.

           Është pikërisht kjo hershmëri epokale që e ka mjegulluar edhe  arsyen e vdekjes së nëntë vëllezërve, [..]. ”nuk theksohen shkaqet, nuk bëhet fjalë për "vitin e rëndë" e as për mënyrën që i “korri” nënës nëntë bijtë[8]”.[..]. Kështu në variante të ndryshme të kësaj balade jipen shkaqe të ndryshme të vdekjes së tyre si: [..]“…një stihi/Me vrap m’u hodh në kusi/Më helmoi djemt e mi”[..] (Kënga e Dhoqinës), [..] “ Erdhi një vit i rëndë, i keq/dhe i korri asaj zonje /nëntë bij tek një luadh”[..] (Kostandini dhe Gerandina) apo sëmundja [..]“Të nand vllaznit vran shosho’jn..” [..] (kënga e Halil Garrisë),      

        Ringjallja e Kostandinit [..]”Kostandini u ngre nga varri[9] ”[..]. cilësom fazën foshnjore të jetës njerëzore, ku ringjallja ishte ëndër dhe dëshirë e njerëzve, huazuar nga ringjallja e natyrës. Kjo ringjallje dhe fakti që ndodh pas tre (apo nëntë) vjetësh vdekjeje dhe varrimi [..]”Kostandin i vdekur/ Ç’bën tre vjet pa tretur”[..], kohë më se e mjaftueshme që trupi i njeriut të përfundojë  procesin e dekompozimit, do krijonte një “përplasje” (të heshtur por këmbngulëse) me krishtërimin për vetë aktin e ringjalljes, që në krishtërim (do) ishte atribut i vetëm i birit të Zotit, si dhe për periudhën e qëndrimit të trupit nën dhe, ku ringjallja e Krishtit kryhet vetëm pas tre ditësh.

             Fakti që në këtë ringjallje të Kostandinit “mer pjesë” aktive edhe toka (balta):[..]”Rrasa që mbulonte varrin/u bë një kal i brimtë/.., /unazat që mbanin gurin/u bën frerë të argjendtë[10]  ’[..], [..]“Gur i varrit ju bë kalë/ Dheu i varrit ju bë shalë [11]”[..] si dhe te varianti që [..]”Rrasa iu bë kalë/ Balta i u bë shalë [12] [..] apo variant tjetër ku;[..]” Kryeja e varrit të gurtë, / Më t’ju bë një kalë i brumtë /Gurëzat ku shtronej varri/Seç ju bën një fre prej ari/ Pllakë e gurtë me atë vesë/ Më t’ju bë një shalë e zeshkë/Dhe një shpatë ju ul ndë breztë[13] ”[..]. cilësojnë një periudhë të herëshme kur toka (balta) shihej dhe trajtohej si një gjë me shpirt ndaj merr pjesë aktive në procesin e ringjalljes, ndryshe nga ringjallja e Krishtit ku çdo gjë është atribut i atit të tij, Zotit dhe te ringjallja e Lazarit është atribut i Jezu Krishtit.  

           Hershmëria epokale e kësaj balade cilësohet edhe te udhëtimi i të gjallit me të vdekurin në një kal, te bashkëbisedimi mes tyre dhe te kuptimi nga njeriu i bisedimit (këngës) të zogjve të cilët flasin (dialogojnë me këngë) mes tyre: [..] “Ç’po këndojnë zogjt e malit/ Shkon i gjalli udhës me të dekin [14]”[..], [..]“Zoqtë udhës këndonin /Cili viu, viu-viu,/Kush ia bën, ia bën vetiu,/Kini par’a s’kini parë!/Shkon një zogëz bishtëbardhë /I vdekuri me të gjallë ”[15][..], [..]”Zogjtë që cicëronin/ Ciliviu, ciliviu ... /Kini parë a s’kini pare/Di veta hipur mbi kale/-Shkon i vdekuri me të gjallë ”[16][..]. që na kujton  vargun e Eposit të Kreshnikëve: “Paska fol dhija në mal”[17]

            Përkundër shkaqeve të ndryshme të vdekjes së nëntë vëllezërve dhënë në variantet e  ndryshme të baladës, shkaku i ngritjes së Kostandinit nga varri është një i vetëm në të gjitha variantet dhe motërzimet shqiptare: është pikërisht mallëkimi i nënës për mosmbajtjen e fjalës së dhënë, shkeljen e besës prej tij:[..] “Kostandin o biri im/ku është besa që më dhe/Besa jote nën dhe”[..] (Kostandini dhe Gerandina), [..]“Lanet paç, o Kostandin / Ku është besa që më dhe”[..] (Kënga e Dhoqinës variant i Labërisë) apo [..]“Kostandin, të ardhtë gjëma”[..](kënga e Dhoqinës , variant i Hoshtevës), ndërsa në variantin arbëresh paraqitet: [..]“Kostondín, o biri jím,/ç' ësht besa çë më dhé/../Njota, besa jote/ rrí bashk me tij/ e qetëmez/ndë kt' varr/ e bënur hí”[18] [..]. Mallëkimi i nënës dhe forca e tij është një rit dhe botkuptim që cilëson epokën e matriarkatit, epokë në të cilën fjala e nënës ishte ligj, sepse besohej se forca e saj ishte e njëjtë me forcën e fjalës së Zotit.

           Është hamendësuar si përparësi e shkakut të ngritjes së Kostandinit nga varri dhimbja e madhe e nënës, por ne argumentojmë se kjo dhimbja e nënës u shkaktua nga mos-mbajtja e fjalës së dhënë nga Kostandini, që ja shtoi  vetminë mbi  dhimbjen e vdekjes së bijve. Realisht për vdekjen e vëllezërve Kostandini nuk ishte dhe nuk cilësohet fajtor, ai fajësohet vetëm për mos prurjen e Doruntinës te nëna, sipas fjalës që i kishte dhënë asaj, pra fajësohet për mosmbajtjen e fjalës së dhën, besës.

          Fakti që nëna mallëkon djalin e vogël (i cili në traditën shqiptare nuk mallëkohet kurrë) dhe ca më tepër fakti që e mallëkon atë të vdekur, tregon se “veprimi” ose më saktë mosveprimi i Kostandinit përbënte një faj tepër të madh, me pasoja të kobëshme, të tmershme dhe lemeritëse për familjen. Përtej kuriozitetit balada sqaron se “faji” i Kostandinit që shkaktoi mallëkimin gjëmëmadh të nënës është mosmbajtja e fjalës së dhënë, shkelja e besës prej tij: [..] “Kostandin o biri im/ ku është besa që më dhe/Besa jote nën dhe”…”ti që trete besën/mos të trettë dheu”,”ku e lae besën që m’ke dhan”, ” t’ka xon vorri me bes të dhanë”[..], ndërkohë ne duke vlerësuar pasojat e mallëkimit, i cili solli përmbysjen e ligjeve të natyrës me ngritjen nga varri të vdekurin pas tre vjetësh, vlerësojmë dhe kuptojmë peshën e madhe që kishte në botën dhe jetën shqiptare mbajtja e fjalës së dhënë, besa.

            Të mos harojmë që fjala, besa i ishte dhënë nënës si e parë e familjes, pasi babai nuk del gjëkundi në baladë, fakt ky që cilëson periudhën e herëshme të matriarkatit.

           E parë me vëmëndje balada “Kostandini dhe Doruntina” nuk e “njeh” krishtërimin si fe, madje nuk njeh as  Zotat e mëparëshme të besimit politeist, si Zeusi etj. Kjo dëshmon se balada cilëson periudha epokale më të herëshme se politeizmi, epokat kur njerëzit  luteshin e besonin te dielli dhe hëna,  kohën kur njerzit flisnin me zogjtë,zanat dhe orët, kohën kur njerëzit u faleshin si Zot rrufeve dhe bubullimave, lumenjve dhe tokës[19] (e kishin përjetuar mbytjen, tërmetin, shkarjen e dheut dhe procesin e dekompozimit të trupit njerëzor nëpër varre). Shohim se te kjo baladë ka edhe një varg me vlerë “dokumenti” kohor, vargu[..]”Rrasa iu bë kalë”[..], ku ne mësojmë se varri i Kostandinit ishte mbuluar me rrasë guri, pllakë e gurtë që i vihej mbi varr të vdekurit. Kjo na kujton rrasën e gurtë që Muji vendosi mbi varrin e të birit, Omerit të Ri në Lugjet e Verdha.                       

Në nje shkrim timin kam sqaruar se Eposi i Kreshnikëve cilëson epokën para homerike, epokë në të cilën (siç dëshmon vetë Eposi)  mbulimi i varreve bëhej me rrasa guri të rëndë. Ndërkohë balada “Kostandini dhe Doruntina”, bazuar në analizën e elementëve të tij strukturorë duhet t’i përkasë një kohe më të herëshme se Këngët Kreshnike.

           Është fakt që te varianti “Kënga e Dhoqinës” citohen element të krishtërimit si Pashka e Madhe, kisha, ajodhima etj por ky variant është një variant i përpunuar në mesjetë nëpërmjet “shartimeve” të filizave të krishtërimit në trungun pagan të baladës.

             Ndonëse  “shartim” i “filizave”të rinj të krishtërimit në trungun “moçëm” të baladës na dha versionin e “Këngës së Dhoqinës” me “datë” mesjetare të formimit, përsëri dhe te ky version” flitet për “ngritje nga varri”, “rrasën që bëhet kal…”, “zogj që bisedojnë” në udhëtimin e të vdekurit me të gjallin etj, elementë këto që cilësojnë epoka pagane. Kjo tregon se këta elementë janë ato që e mbanë në “këmbë” baladën “Kostandini dhe Doruntina”,  janë vetë shtylla vertebrore e baladës (ndërsa “fjala e dhënë” është “palca” e kësaj shtylle), ndërkohë po këto elementë dëshmojnë hershmërinë epokale të kësaj balade.

           Kjo hershmëri te balada “Kostandini dhe Doruntina”rrëzon edhe tezën e shumë studiuesve ballkanas mbi origjinën e baladës nga Azia e Vogël, (nga Kapodokia, pranë Anadollit) në shekullin IX-X. Në mbrojtje të kësaj teze studiuesi grek Linos Politis[20] shkruan se: [..] ”Këngët më të vjetra narrative që janë shpëtuar nga ne duhet të konsiderohen "akritët" tanë të mirënjohur. Ata njihen menjëherë për lashtësinë e tyre, përmendjen e arabëve dhe saraçenëve dhe mbi të gjitha për përmbajtjen e tyre heroike dhe epike. Ata kanë lindur në epokën heroike të Bizantit, në shekujt IX-X  në Azinë e Vogël, nga ku u përhapën në të gjithë Greqinë dhe popujt sllavë fqinjë ”[..]. Mirëpo në qoftë se te këngët e vjetra greke vlerësohen përmëndja e “arabëve dhe saraçenëve” si gur “kilometrik” kohor, te balada jonë cilësohen epoka shumë më të herëshme, madje epoka pagane.

               Gjithashtu Kapodokia ishte pranë selisë së kishës së Bizantit dhe në shekullin që pretendohet lindja e baladës, kjo kishë ishte e plotfuqishmë dhe nuk kishte mundësi të lejonte pranë saj lindjen e një balade që fliste për ringjalljen e dikujt pas tre (nëntë) vjet i vdekur në një kohë që çdo vit aty festohej me madhështi Ringjallja e Krishtit. Banorët ishin të bindur në krishtërim ndërkohë që ringjallja e Kostandinit ishte një herezi e hapur dhe askush s’do guxonte ta mendonte  dhe jo më ta shprehte. Duhej një njeri me botkuptim pagan që të  krijonte   (më saktë që të kujtonte) këtë “ringjallje” pas “tre vjet i vdekur” dhe këtë botkuptim e mbartnin me vete shqiptarët (dhe familjet e tyre) që kishin shkuar në Kostandinopojë qysh në fillimet e krijimit të perandorisë. Zyrtarizimi i krishtërimit i gjeti aty bashkë me këngët e baladat e tyre pagane, të krijuara në vendin e origjinës së tyre.

               Ndërsa teza se: [..]”…nga ku u përhapën në të gjithë Greqinë dhe popujt sllavë fqinjë”.[..], duke lënë të kuptojmë se fillimisht balada erdhi në Greqi, prej nga u përhap në popujt sllavë dhe më von në popujt e tjerë ( pra dhe në Shqipëri) ne e kemi analizuar te varianti grek i baladës.   

               Hershmëria e artit tonë gojor matet me epoka dhe jo me dekada vitesh apo me shekuj. Këtë hershmëri e dëshmon edhe Straboni me shënimin e tij te libri ”Geographica” (Gjeografia) ku (fq 155) shkruan: “Dardanët janë aq të egër, sa edhe në pleh bagëtish rrëmojnë gropa dhe aty rrojnë; megjithë këtë muzikën nuk e lënë mënjanë, po përkundrazi përdorin gjithmonë fyej e vegla me korda”.

             III-Ndërkohë që balada “Kostandini dhe Doruntina”   vazhdonte të fliste në botën shqiptare për “fjalën e dhënë”  në një kohë pagane dhe tregonte mënyrën e mbajtjes së kësaj fjale (bese) me veprime që paraqesin ritet, besimin dhe botkuptimin e  epokës,  veprime tëshprehura nëpërmjet një subjekti gati fantazmogorik, në këtë kohë vjen në botën shqiptare  (balada) “Kostandini i vogëlith”(i vogëlthi), si djali i vogël i shtëpisë, pas një mungese prej “nëntë vjet e nëntë ditë”. Duhet të saktësojmë se koha kur erdhi “Kostandini i vogëlith” është një  kohë më moderne në rraport me kohën e “Kostandini dhe Doruntina”, është një  kohë me shtet e me ushtri, me mbret, princesha, kështjella e burgje.

           Ajo që ka rëndësi është se : kur erdhi “Kostandini i vogëlith”në hyrje të fshatit takoi babain e tij plak të cilit i dha lajmin e gëzuar që i biri po kthehej gjallë, ndërsa kur erdhi te sheshi i kishës së fshatit,  ku do martohej “e bukura” e tij,  gjeti aty dhe “Kostandini dhe Doruntina” plot baltë të lagësht mbi supe e flokë, por “nuk pati kohë ti fliste” sepse nxitoi drejt altarit ku ndaloi kurorëzimin.

            Duke parë baladën “Kostandini i vogëlith” shohim se  personazhi  është një dhëndër i ri: [..]“dhëndër  vetëm për tre ditë ”[21][..], dhe pikërisht në atë kohë: [..]”i erdhi karta e Zotit të madh/të nisej në ushtri”[..]. Atëherë ai, duke dëshmuar një kulturë dhe edukatë fisnike familjare: [..]”duke u puthur dorën/ të jatit dhe të jemës/dhe uratën u kërkoi”.[..], si dhe rregullat e një martese: [..] “Pastaj …/hoq unazën e ia dha./-Më jep timen, zonja ime/../ se do nisem në ushtri/ të luftoj për nëntë vjet”[..] duke i kërkuar besën për ta pritur: [..]”Si të shkojnë nëntë vjet/ nëntë vjet e nëntë ditë/e në mos u kthefsha/vashë të më martonesh”[..].. Pra shohim kudo një atmosferë kalorsiake e tipit romantik europian, gjë që na shtyn drejt mendimit që kjo baladë është e kohës paraturke. Këtë  na e përforcon edhe fakti se në Siçili dhe zonën përreth, ku janë vendosur arbëreshët që emigruan pas pushtimit të Arbërisë, nuk njihet varianti tjetër i kësaj balade i quajtur “Kënga e Ago Ymerit” (ashtu siç nuk njihet as varianti “Kënga e Halil Garrisë”), të cilat janë motërzime të kohës së pushtimit turk dhe ndërimit të besimit fetar në një pjesë të popullsisë shqiptare.

          Fakti që balada “Kostandini i vogëlith” zhvillohet në “hijen” dhe  territorin e kishës, në pajtueshmëri të plotë me botkuptimin kishtar dëshmon se kjo baladë është krijuar në kohën (mesjetën) kristiane para skënderbejane, kohë kur kisha ishte autoriteti më i lartë shpirtëror dhe shtetëror. Në qoftë se do hamendësojmë se balada është krijim i kohës pas luftrave skënderbejane, subjekti dhe fryma e saj do ishte me të tjera ngjyra, siç egzistojnë te motërzimi i saj “Kënga e Ago Ymerit”[22] dhe  “Kënga e Halil Garrisë”[23]

          Gjithsesi balada “Kostandini i vogëlith” (edhe “Kënga e Ago Ymerit” flet për një thirrje (kartë) në shërbim ushtarakt të një “Zoti të madh” apo të një mbreti, pra për një kohë moderne në krahasim me baladën “Kostandini dhe Doruntina”, prandaj themi se të gjithë elementët e baladës “Kostandini dhe Doruntina”dëshmojnë se është e një kohe më të herëshme se koha e ardhjes  së “Kostandini i vogëlith”.

                IV-Balada “Kostandini dhe Doruntina” është një ndër baladat më të herëshme dhe më të përhapura, jo vetëm në territorin e vendit tonë[24] , por kudo ku banojnë shqiptarë[25]  në trojet e tyre apo të emigruar. Madje vlen të përmëndim se në disa fshatra egzistojnë paralelisht variantet  “Kostandini dhe Doruntina” dhe  “Kostandini i vogëlith”  ose/dhe variantet “Kënga e Dhoqinës” apo “Kënga e Ago Ymerit”.  Nga sa pamë më sipër varianti parësor në kohë është “Kostandini dhe Doruntina” (dhe motërzimet e tij) që cilëson një periudhë më të herëshme kohore dhe strukturë më të “vjetër” vargu krahasuar me “Kostandini i vogëlith” që në gjithë elementët e tij flet dhe cilëson mesjetën paraturke[26] .

              Natyrshëm lind pyetja: duke qënë se balada “Kostandini dhe Doruntina” kishte një përhapje  kaqë të gjërë[27] në trojet shqiptare dhe në vendbanimet e shqiptarëve jashtë atdheut, përse koha solli në skenë baladën “Kostandini i vogëlith”?

             Arsyeja e parë është pikërisht vetë hershmëria e baladës me elementët e saj paganë të cilësuar si: ngritja nga varri, shndrimi i baltës dhe rrasës së varrit në kal, yzengji dhe frerë, ecja mbi një kal e të vdekurit me të gjallin, kuptimi prej kalorësve e tekstit të këngës së zogjve etj. cilësime që duke qënë fantazmogorike e shndrojnë baladën në një “përrallëzë”. Mirëpo “lindja” e kësaj balade nuk kishte patur synimin që të ishte një “përrallë”e bukur për fëmijët, por kishte si qëllim që të ishte  “gur themeli” në krijimin e identitetit të një kombi si një “komb me besë” sepse ishte provuar vlera dhe forca e besës. Këto cilësime të elementëve paganë ishin pjesë e kulturës dhe e botkuptimit të kohës së formimit të baladës, por koha eci shpejt dhe dijet e njohuritë e njeriut mbi natyrën dhe vetë jetën njerëzore u zgjeruan dhe u thelluan. Progresi i shoqërisë njerëzore kishte provuar se ringjallja ishte thjeshtë një ëndër, balta nuk kishte shpirt dhe gjuha e zogjve nuk zbërthehej.

                Së dyti vetë fenomeni i “ringjalljes” e kishte vënë baladën përballë kishës, e cila e kishte ringjalljen atribut të Zotit të saj ose të birit të tij, Jezu Krishti (që ringjalli Lazarin). U provua “shartimi” dhe “krishtërizimi” i kësaj balade pagane me krijimin e variantit “Kënga e Dhoqinës”, por megjithë suksesin e saj, përsëri ajo mbarti “blasfeminë” e ringjalljes së Kostandinit tre vjet pas vdekjes. Kjo “ringjallje” ishte elementi sfidant për kishën sepse krijonte versionin e dy Krishtërve, absolutisht e papranueshme për kishën.

               Ndërkohë populli e donte Kostandinin, djalin e tij “me besë”, madje koha që po vinte dhe  rreziqet e saj të shpërbërjes apo ndryshimit të identitetit të kombeve nëpërmjet dyndjeve të popujve të ndryshëm apo ndërimit të feve me dhunën pushtuese e bënë më të domosdoshme dhe urgjente mbrujtjen e “besës” në shpirtin e popullit. Duke patur parasysh kohën, që kishte sjellur krishtërimin dhe bashkë me ‘të edhe  progresin shoqëror e kulturor, duke marrë elementët kalorsiakë dhe romantikë të shtresave aristokrate, populli solli në artin gojor plot dashuri e dhimshuri “Kostandinin e vogëlith”, si një fëmijë tëvogël të porsalindur.

 

Sarandë, më Prill-Maj 2022

 

 

 

 

---

[1]Prefazione Domenico Corradini.H.Broussard,Luigi Pellegrini Editore, Cosenza 2008 

[2] Nikollë Filja (1671 – 1769) poet e shkrimtar arbëresh, lindur nga një familje arbëreshe, te shpërngulur në Italinë e Jugut pas pushtimit osman të Shqipërisë në shekullin XV, me origjine nga Filiati i Çamërisë. Ishte nga fshati Munxift i Sicilisë,. Shkroi dhe përshtati në të folmen arbëreshe vjersha lirike me përmbajtje fetare, të mbështetura në folklor. Përshtati shqip edhe një “Doktrinë të Krishterë. Njihet si autori i dorëshkrimit të gjetur në Kieut [Qeft (Chieuti)] ku ka shërbyer si kryeprift në periudhën 1708 - 1727. Dorëshkrimi i Kieutit, që i njihet si datë e të shkruarit viti 1737 është një kodik prej 105 faqesh dhe përmban një doktrinë të krishtere, disa poezi laike, disa poezi fetare dhe një përmbledhje këngësh popullore.

[3] Michele Marchianoi (1860-1921), lindur në Maqi (Maçhia),  (Profesor i latinishtes, i greqishtes dhe përkthyes), njihet si njeriu që zbuloi Dorëshkrimin e Kieutit dhe e botoi më 1908, në Foggia. Botimin e “Dorëshkrimi i Kieutit”, Marchianoi e shoqëroi me një parathënie prej 64 faqesh, ku tregon historikun e gjetjes së tij, për këngët popullore arbëreshe dhe për probleme të tjera . Këngët e kësaj përmbledhjeje u ribotuan në vëllimin e parë të serisë Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar (1635-1912), Tiranë, 1961. Kodiku i Kieutit iu dhurua në 2015-07-15 Bibliotekës Apostolike të Vatikanit.

[4] Anton Nikë Berisha. Interpretime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë Prefazione Domenico Corradini H. Broussard,Luigi Pellegrini Editore, Cosenza 2008. f. 38. Marchianoi e shoqëroi këtë botim me një parathënie prej 64 faqesh, në të cilën flitet për historikun e gjetjes së dorëshkrimit,  gjendjen e tij dhe këngët popullore arbëreshe etj.

[5]Botuar në Firence në TIPOGRAFIA DI FEDERICO BENCINI Via del Pandolfini nr 24. 1866

[6]Megjithëse dorëshkrimi i parë i këtij libri De Radës i humbi dhe ne njohim vetëm botimin e një dorëshkrimi të tij të dytë, disa viteve më von (1866). Shih Anton Nikë Berisha “Interpretime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë” fq 58.

[7] Anton Nikë Berisha; Vepër e cituar fq 29. [..]”distanca kohore prej çastit kur ka ndodhur ngjarja dhe kur kënga, si jehonë e saj, është krijuar, është e madhe dhe ka bërë të mundur largimin nga njëmendësia e ngjarjes së mirëfilltë historike dhe ka kushtëzuar zgjerimin e rrëfimit dhe aftësia dhe imagjinata krijuese kanë gjetur një zbatim më të madh e më të plotë”[..], dhe .[..].” në këto këngë, ku gërshetohen realiteti dhe fiksioni, rrëfimi është i kursyer dhe dinamik ; ngjarja rrëfehet në pika të përgjithshme, shpesh ndërpritet nga dialogë dhe monologë funksionalë”.[..].

[8] Anton Nikë Berisha Vepra e cituar fq 29

[9] Jeronim De Rada “Rapsodi të një poeme arbëreshe” MILOSAO 2016, f.q. 43. Ky varg është i njëjtë në të gjithë variantet e Këngës së Kostandinit me përjashtim të Kënga e Halil Garrisë ku është në formën: “Qatherë djali a dalë prej vorrit

[10] Jeronim De Rada Vepra e cituar më sipër Vargu 46-50

[11] Kënga e Dhoqinës, variant i Labërisë.

[12]Kënga e Dhoqinës. Varianti i Hoshtevës

[13] Lirio Nushi: Gazeta Metropol 20 Qershor 2012

[14] Kënga e Halil Garrisë. Vargu 95

[15] Kënga e Dhoqinës, variant i Hoshtevës vargu 33-37

[16] Kënga e Dhoqinës variant i Labërisë vargu 70-75

[17] Eposi i Kreshnikëve “Martesa e Halilit” vargu 195

[18]Anton Nikë Berisha; “Antologji e poezisë gojore arbëreshe” Kozencë 1997 fq 378

[19]Te Eposi i Kreshnikëve “Martesa e Halilit” flasin dielli dhe hëna, orët, zanat madje flet edhe dhija në mal:..[..]” Po thotë dielli: â ndorja e ême!/Ká thânë hâna: â ndorja e ême!/Kan thánë orët: â ndorja e jonë/ ../ Paska folë dhija në mal!//Sa t’bâjë dritë ka ndoren dielli,/ T’errmën natë, ká ndoren hâna,/Armët e brêzit i a ruen zâna” [..] vargu 191-199 si dhe te kënga  “Fuqia e Mujit” :{..]” Tuj u sjellë na njerzvet me u ndimue,/ Ti ç’farë ndere, Mujo, po na lypë?/../ Tamël gjiu Mujit i kan  dhânë”[..] Vargu 37-38 dhe 50.

[20] Linos Politis, Historia e Letërsisë Moderne Greke, Fondacioni Arsimor i Bankës Kombëtare, Athinë 1998 (red. I 9-të), 108-110.(Λίνος Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1998 (9η έκδοση), 108-110.

[21] Jeronim De Rada “Rapsodi të një poeme arbëreshe”MILOSAO 2016, f.q. 84, nga ku janë marrë gjithë vargjet e mëposhtëme që janë në korsiv, por pa foosnote.

[22] Shih analizën e variantit “Kënga e Ago Ymerit”

[23] Shih analizën e variantit “Kënga e Halil Garrisë”

[24] М. М. Макарцев ka regjistruar  50 variante shqiptare të kësaj balade në faqen 251- 253, (Москва, Институт славяноведения РАН) Растительный код в «Балладе о мертвом брате»

[25] Sipas Robert Elsie variante shqiptare janë mbledhur të tilla kudo ku jetojnë shqiptarët, brenda dhe jashtë vendit

[26]Me përjashtim të variantit dhe motërzimeve “Kënga e Ago Ymerit” 

[27]..së bashku me motërzimin “Kënga e Dhoqinës” etj.

 

Timo MËRKURI

 

POETI DHE POEZITË E PARA TË BOTUARA NË GJUHËN SHQIPE

 

Përsiatje rreth librit studimor “Gjon Buzuku – poeti ynë i parë”

 të Anton Nikë Berishës

 

 

Sa herë që bie fjala për poetin dhe poezinë e parë shqipe shumëkujt i shkon mëndja te Lekë Matrenga[1] dhe poezia e tij “Kënga e përshpirtshme[2]”, një vjershë me tetë vargje e përfshirë te “E mbsuame e krishterë”, një libër i vogël i shkruar në dialektin toskë, me 28 faqe, botuar në Romë në vitin 1592.

I-Për hir të së vërtetës duhet të pohoj se unë ndjehesha krenar me cilësimin e tij si poeti i parë në letërsinë shqipe, pasi duke qenë Lekë Matrenga me origjinë nga Himara edhe mbi mua “binte” diçka nga dritësimi i tij, aq më tepër që për Matrengat, një i afërmi im i moshuar më kishte dhënë tekstin e një kënge të hershme popullore, të cilën Fane Veizi e kishte përfshirë te libri i tij “Bregu i detit në këngë”[3].

Isha mësuar me këtë “përparësi himarjote” në poezinë shqipe ndaj rënia në dorë e librit studimor të Anton Nikë Berishës “Gjon Buzuku – poeti ynë i pare[4]” ishte për mua si një eklips i befasishëm, që më shumë huton se sa errëson dhe qysh në titull më nxiti për lexim të kujdesshëm, me idenë se: “sigurisht që diku do kishte një gabim”. E zgjerova gamën e leximeve me shkrime e tituj të tjerë, së pari për Lekë Matrengën e më pas për Gjon Buzukun dhe “Mesharin” e tij.

II- Lekë Matrenga lini në Horën e Arbëreshëve (italisht Piana degli Albanesi[5]) në jug të Palermos. Studioi në Kolegjin grek të Shën Athanasit në Romë, që kishte qenë themeluar më 1577 dhe pastaj u kthye në Sicili ku themeloi një shkollë. Vepra e tij “E mbsuame e krështerë”, Romë 1592 (Doktrina e Krishterë) është një katekizëm prej njëzetetetë faqesh, i përkthyer prej Lekë Matrengës nga vepra në latinisht e priftit jezuit spanjoll Jakob Ledesma[6]. Kopja e (vetme) në dorëshkrim e përkthimit, me shkrimin e vetë Lekë Matrengës ndodhet në Bibliotekën e Vatikanit, ku data e shënuar në të na tregon se Matrenga e përfundoi përkthimin më 20 mars 1592 në Piana dei Albanesi. Libri u botua në Romë te Gulielm Façoti “me lejen e eprorëve”, botim nga i cili ka shpëtuar vetëm një kopje.

Vepra përmban: një hyrje në italisht, poezinë, “Kënga e përshpirtshme” me tetë vargje metrike që përbën llojin e parë të vargut të shkruar në shqip[7] si dhe katekizmin, (një udhëzim fetar për doktrinat kishtare në formën e pyetje-përgjigjeve). Qysh në hyrje, krahas kushtimit [që ishte një “normë e detyrueshme” për të përfituar lejen e botimit (shën. im. T.M.)] për kardinalin Ludovico II de Torres, Lekë Matrenga shpjegon se përkthimi i kësaj vepre kishte si synim që të përdorej nga arbëreshët që nuk e kuptonin variantin italisht dhe latinisht të katekizmit dhe se ai do t’u vlente “qindra familjeve me prejardhje shqiptare në Kalabri e në Pulje”. Ai e paraqet librin me shënimin: [..] “Dokrina e Krishterë. Bërë nga i urti at Ledesma i shoqatës së Jezuit. Përkthyer nga italishtja në gjuhën arbëreshe nga Lekë Matrenga, student i Kolegjit Grek të Romës”[..][8].

III- Pra, pranohet dhe theksohet nga vetë Lekë Matrenga se libri “E mbsuame e krishterë” (Doktrina e Krishterë), Romë 1592 nuk është një vepër origjinale e tij, por është përkthimi nga italishtja e një vepre tjetër, që ka për autor priftin jezuit spanjoll, Jakob Ledesma, dhe për pasojë, edhe poezia “Kënga e përshpirtshme” është krijim i jezuitit spanjoll.

Pa mohuar rëndësinë e veprimit të Lekë Matrengës, të përkthimit si dhe të botimit të veprës “E mbsuame e krishterë” në shqip, si e para vepër e botuar nga një arbëresh dhe e shkruar në toskërisht dhe e dyta vepër e botuar shqip (37 vjet pas “Mesharit” të Gjon Buzukut) të shkruarit vetëm me germa latine dhe risitë që ajo solli në botën kulturore shqiptare, duhet të pranojmë se Lekë Matrenga nuk është autori i librit, pra ai nuk është autori i poezisë “Kënga e përshpirtshme”, por është vetëm përkthyesi dhe botuesi i saj.

Sa i përket vjershës “Kënga e përshpirtshme” unë nuk e kam origjinalin në italisht të shkruar nga spanjolli Jakob Ledesma për të bërë krahasimet, për pasojë unë nuk e di a ka qenë e vargëzuar poezia në origjinal apo jo. Gjithashtu unë nuk di sa i ka qëndruar besnik origjinalit Lekë Matrenga, a ka bërë shtesa apo ndryshime në vargjet e poezisë origjinale etj. Kështu, në pamundësi të një ballafaqimi të tillë, gjer sa të vërtetohet e kundërta pohoj se Lekë Matrenga e ka përkthyer besnikërisht në formë dhe në përmbajtje, duke mbetur në këtë mënyrë i pari autor shqiptar që ka sjellë në letërsinë shqipe “llojin e parë të vargut të shkruar në shqip”, në njëmbëdhjetërrokësh me rimë të këmbyer duke “hapur “ në këtë mënyrë “portën” për të hyrë në letërsinë shqipe poezia në varg metrik. Këtë e theksoj për faktin se gjer atëherë, madje edhe shumë kohë më pas poezia e shkruar shqip paraqitej në formën e prozës, me fraza lineare, që asaj i ulte dhe i “fshihte” vlerat artistike.

IV-Pavarësish se Lekë Matrenga nuk kishte dijeni, plot tridhjetë e shtatë vjet para botimit të veprës “E mbsuame e krështerë” në Romë (1592), një prift i quajtur Gjon Bdek Buzuku[9] , i cili [..]“ishte shkolluar si letrar dhe si murg[10]”[..] kishte botuar (me gjasa në Venedik[11], ku ishte strehuar si refugjat në vitin 1497, pas pushtimit të Shkodrës) një libër, të cilin: “[...] filloi ta shkruante më 20 mars 1554 dhe e mbaroi me 5 janar 1555, në një moshë kur ka qenë burrë i pjekur[12]”. Jo vetëm kaq, por “[...] e pajisi edhe me një pasthënie që e shkroi vetë në gjuhën shqipe, pa e ditur se ç’përmasa historike do merrte kjo punë e tij[13]”[..]. Për ta kuptuar vlerën dhe përmasat historike të saj, mjafton të themi se fraza e parë e kësaj pasthënieje do lexohej jo si një frazë e zakonshme, por me një këngëzim himen nga shqiptarët[14].

Me këtë nismë Gjon Buzuku synonte: pajisjen e Kishës Katolike shqiptare me një libër në gjuhën e vendit, të kuptueshme nga masa e besimtarëve, duke zëvendësuar gjuhën latinishte që përdorej në shërbesat kishtare, të ngrinte kulturën fetare të klerit dhe të plotësonte nevojat e përditshme të tij gjatë shërbesave kishtare, aq më tepër që në atë kohë në Shqipëri mund të shkruheshin e botoheshin vetëm vepra me karakter fetar për arsye se: “[...] publiku lexues përbëhej kryesisht nga kleri i shkolluar… në Itali, kleri katolik kishte monopolin e botimeve, gjë që u linte pak hapësirë botimeve të tjera[15]” dhe se sulltanati e “[...] kishte ndaluar me ligj dhe dënonte me vdekje botimin e librave në perandorin turke[16]”.

V- Libri “Meshari” njihet deri më sot nga një kopje e vetme në Bibliotekën e Vatikanit dhe i mungon kopertina dhe 16 faqet e para. Mendoj se mungesa e kopertinës dhe titullit mund të jetë arsyeja që shpëtoi kjo kopje nga asgjësimi, pasi me siguri ka qenë në listën e veprave të ndaluara nga Kisha katolike, por edhe pushtuesit turk meqenëse gjatë bastisjeve nëpër kisha, manastire dhe banesa shqiptare i rrëmbenin dhe i asgjësonin librat shqip.

Kopja e vetme e “Mesharit” u zbulua më 1740 në bibliotekën e Kolegjit të Propaganda Fide[17] në Romë nga Gjon Nikollë Kazazi (1702-1752) nga Gjakova, ku ai, si arqipeshkëv i Shkupit ishte me vizitë në Romë dhe bëri një vizitë tek selia dhe Biblioteka e Propagandës Fide. Me gjetjen e rastësishme të këtij libri, ai e kopjoi një pjesë ku bëhet fjalë për ritualin e unazës e të martesës, dhe ia dërgoi në shenjë nderimi Atë Gjergj Guzetës (1682- 1756), themeluesit të Seminarit të Palermos, duke vënë në lëvizje strukturat arbëreshe mbi qenien e tij. Nga fundi i shekullit XVIII libri u dërgua në koleksionin e pasur të Kardinalit Stefan Borgia dhe më pas kaloi në Bibliotekën e Vatikanit ku gjendet edhe sot.

Të qenët e “Mesharit” u bë e ditur nga studiuesi arbëresh Pal Skiroi (1866-1941), i cili e fotokopjoi tekstin më 1909-1910, kreu transliterimin e transkribimin fonetik të tij dhe e gatiti për shtyp, bashkë me një studim të veçantë për gjuhën e autorit. Më 1929 u bënë tri kopje për françeskanin, Justin Rrota (1889-1964), i cili më 1930 botoi në Shkodër fragmente të “Mesharit”. Më 1958 u botua i plotë nga Namik Resuli (1908-1985), ndërsa më 1968 me “Mesharin” u mor Prof. Eqrem Çabej (1908-1980), i cili bëri botimin kritik në dy vëllime në Tiranë si dhe transliterimin e tekstit dhe transkriptimin fonetik.

Kur Gjon Nikollë Kazazi e gjeti në Kolegjin e Propagandës Fide, libri kishte arritur në gjendje mjaftë të dëmtuar, ndaj ai e cilësoi me fjalët: “një Meshar i lashtë shqip, i rrëgjuar nga koha“, pa e kuptuar se me këtë shprehje i “dha” titullin “Meshari” këtij libri pa kopërtinë dhe pa titull[18]. Në atë kohë vepra përfshinte 110 fletë ose 220 faqe ndërsa sot ka 94 fletë ose 188 faqe duke i humbur kështu nëpër vite 16 fletë ose 32 faqe[19].

VI- “Meshari” është libri i parë[20] shqip dhe rëndësia e tij është e jashtëzakonshme, por ne do ta shohim vetëm në një drejtim, në atë të librit të parë me poezi shqip, sipas librit studimor të Anton Nikë Berishës “Gjon Buzuku – poeti ynë i parë”.

Qysh në parathënien[21] e librit “Gjon Buzuku – poeti ynë i parë” Anton Nikë Berisha na paraqet një seri të dhënash që përligjin mendimin se vepra “Meshari” nuk është thjeshtë një përkthim i ndonjë vepre tjetër kishtare me autor përkatës, nuk është thjeshtë një seri shkrimesh të shenjta, të përzgjedhura dhe të përkthyera nga Gjon Buzuku e më pas të lidhura në një libër, por është shumë më shumë se kaq.

Zbulimi i prof. Anton Nikë Berishës: “[...] për katër tekste të botuara në të, që janë të hartuara nga Buzuku, pra janë origjinale… Këto katër tekste, bashkë me dhjetë tekste të tjera, sidomos shtatë poezitë kushtuar shtatë mëkateve mortare, që mund të merren edhe si poema e parë e shkruar dhe botuar në gjuhën tonë shqipe, dëshmojnë se ka ekzistuar edhe më parë një traditë e shkrimit dhe e hartimit shqip të ndonjë poezie (kursivi im T.M.) në frymën fetare ose kushtuar jetës së përditshme dhe fatit të njeriut[22]”. Pra, zbulimi i faktit që Gjon Buzuku ka ndërhyrë në tekstet që ka përkthyer duke shtuar shkrime të tij origjinale si dhe hartimi prej tij i një pasthënieje të librit, u jep këtyre shkrimeve vlerën e dokumentit të shqipes së shkruar. Fakti që kjo ndërhyrje nuk është në një fragment të vetëm rastësor, por është në shumë raste dhe në sasi të madhe, kjo na bën të themi se Gjon Buzuku jo pa qëllim e ka bërë këtë veprim, me të cilin ka dashur ta dokumentojë dhe ta shpëtojë fjalën e shkruar shqipe[23], ndërkohë që vepra “Meshari” për “[...] nga gjuha e pasur shqipe që është përdorur në të, nga stili, nga pasuria e saj leksikore shprehëse dhe nga gjuha poetike që i cilëson krijimet origjinale ose përkthimet e teksteve[24]”, është një dëshmi tradite e shkrimit dhe letërsisë së shkruar shqipe para Buzukut[25]. Është fakt që ky “Meshar” i Buzukut është tepër “shqiptar”, aq më tepër që përmban Psalme me vargje si: [..]”ashtu thotë: Vete banem turk[26]” apo ”Gjithë popullinë e kërshtenë ņdë Arbanīt /ata ņ mortajet largo,/ tȳ të lusmë, Zot[27]”, vargje që realisht nuk ndodhen në asnjë Psalm të librit origjinal të Psalmeve. Mbi këto ndërhyrje që bën Gjon Buzuku me Psalmet e tij, mund të qëndrojë edhe arsyeja që libri “Meshari” është ndaluar (siç hamendësohet në disa raste) nga Kisha katolike.

Mundësinë e ndalimit të librit duhet parë dhe në dritën se në faqet e tij s’ka ndonjë kushtim për ndonjë prelat kishtar, sipas traditës së botimeve të librave të tillë, i cili ta ketë mbështetur më pas librin për botim e shpërndarje. Sigurisht që ky nuk është fakt, por është thjeshtë një përfundim logjik i rrjedhës së ngjarjeve. Ajo që ka rëndësi për ne është fakti që këto Psalme të hartuara nga Gjon Buzuku me besimin dhe bindjen se ashtu si Psalmet e Besëlidhjes së Vjetër, që jetuan rreth 2600 vjet, edhe Psalmet e tij te “Meshari” do kishin jetën e gjatë. Këto Psalme, që në fakt janë tekste dhe krijime letrare shqip, janë dokumenti i parë i një letërsisë shqipe, “filiz” i ri i mbirë në skaj të mbetjeve të një trungut të një lisi të lashtë të rrëzuar nga rrufetë e kohës e të tretura nën “shirat” dimëror të pushtimit.

VII-Psalmet e shkruara nga Gjon Buzuku te “Meshari’ nuk janë krijime të rëndomta, por janë krijime të një niveli të lartë artistik, të shkruara me frymëzim sipas stilit solomonik, ku autori shfaqet si poet me frymë evropiane, ndonëse ai nuk i hartoi ato me qëllim që të shfaqej para lexuesit si një poet. Duke folur për këto Psalme Ibrahim Rugova shkruan: “[...] duke i konsideruar këto lutje origjinale [...] del mendimi se me Buzukun fillojnë elementet origjinale në letërsinë tonë dhe se veprën e tij nuk mund ta konsiderojmë vetëm si përkthim[28]”.

T’i shohim më konkretisht këto Psalme të Gjon Buzukut të përfshira te “Meshari”. Në faqen 53-55 të “Mesharit” të botuar nga Eqrem Çabej, lexojmë Psalmin me tekstin: “O Jezu Krisht, shelbuosi i gjithë shekullite shpërblesi i shpirtënavet, Zot, regj i pāmort, u tȳ të lus, Dom Gjoni, sherbëtori uit, të madhenë zotënī tande të pāfine për këta të kënduom të këtyne Psalme, qi u ī pā-denji këndova, ti të më liberonjsh shpirtinë tem ņ katit, e ti vëliz ze-mërënë teme përapëtë ņ duorshit s atyne qi për të keq ecnjënë. E ņ së kujtuomeshit së pādërejta e të pāligje ti libero korpnë tem, aj përņdenë sherbëtyrë ņ kati me mos klenë. E ti bdo ņ meje të deshëruomitë e katit gruosë. E ņ meje hiq gjithë të pāligje qish i pāemëni mundë shtjerë ņdë mend, ansish qish dukenë e ansish qi z dukenë, qi ata lypnjënë shpirtin tem me mbajtunë me mos me ecunë pr udhë të Tinëzot. O Zot, bāsi i gjithë shekullit, tȳ të klofsha truam, qi me Atët e me Shpirtinë shenjtë gjellin e jet, për gjithë jetë të jetës. Amen[29]”.

E parë në mënyrën se si është shkruar te “Meshari” teksti të krijon përshtypjen e një proze entuziaste, por që çuditërisht ka një rimë dhe ritëm të brendshëm poetik. Po ashtu, duke njohur natyrën e Psalmeve, që “këndoheshin” ose recitoheshin me “këngëzim” dhe jo “lexoheshin” si dhe duke parë nivelin e lartë artistik (përfshi dhe rimën e ritmin e brendshëm, që i cituam më sipër) të krijohet bindja se kjo është një poezi, që në këtë libër është e shkruar si “prozë”, ndaj me të drejtë autori Anton Nikë Berisha këtë Psalm e paraqiti në vargje poezie, me besimin se po e kthen në “origjinën” e tij si vijon:

 

“O Jezu Krisht, shelbuosi i gjithë shekullit

e shpërblesi i shpirtënavet,

Zot, regj i pāmort,

u tȳ të lus, Dom Gjoni, sherbëtori uit,

 të madhenë zotënī tande të pāfine

 për këta të kënduom të këtyne Psalme,

qi u ī pādenji këndova,

ti të më liberonjsh shpirtinë tem ņ katit,

e ti vëliz zemërënë teme përapëtë ņ duorshit

s atyne qi për të keq ecnjënë.

E ņ së kujtuomeshit së pādërejta

e të pāligje ti libero korpnë tem,

aj përņdenë sherbëtyrë ņ kati me mos klenë.

E ti bdo ņ meje të deshëruomitë e katit gruosë.

E ņ meje hiq gjithë të pāligje

qish i pāemëni mundë shtjerë ņdë mend,

ansish qish dukenë e ansish qi z dukenë,

qi ata lypnjënë shpirtin tem

me mbajtunë me mos me ecunë pr udhë të Tinëzot.

O Zot, bāsi i gjithë shekullit,

 tȳ të klofsha truom, qi me Atët

e me Shpirtinë shenjtë gjellin e jet,

për gjithë jetë të jetës. Amen”.

 

E paraqitur në formën e vargjeve të një poezie, teksti fiton forcë shprehëse si një Psalm i nivelit dhe cilësisë së lartë biblike teologjike “[...] që përligj dashurinë e thellë të Buzukut ndaj Birit të Hyjit, Krishtit[30]” dhe që ne i përjetojmë si tekste poetike që deklamohen publikisht me pasion, tamam si poezitë atdhetare.

Realisht te vepra “Meshari” ky tekst është në formën e një proze, por mundet që kjo paraqitje të jetë një “devijim” i radhitësve italianë në shtypshkronjën e Venedikut, të cilët nuk e njihnin gjuhën shqipe dhe për pasojë, nuk e kuptuan poezinë e Buzukut. Që radhitësit italianë nuk e njihnin gjuhën shqipe, kjo është më se e dukshme te gabimet e shumta të radhitjes që ka libri. Hamendësoj gabimin e radhitësve për faktin se, duke parë nivelin e lartë artistik të këtij Psalmi, me njëherë na shkon në mëndje që Gjon Buzuku duhet të kishte pasur njohuri dhe kontakte me poezi e shkrime letrare shqipe të mëparshme, sepse vetë niveli i lartë gjuhësor dhe rrjedhshmëria e gjuhës së përdorur, natyrshmëria e frazave të krijuara prej tij, figuracioni dhe stili i përdorur në ‘to na bind për një njohje dhe përvojë të mëparshme gjuhësore dhe poetike nga autori. Ndoshta Gjon Buzuku nuk e ka vargëzuar Psalmin me mendimin se: meqenëse e cilëson “Oratio”, Psalmi do këndohet dhe murgjit që do e përdornin librin, e njihnin ritmin e të kënduarit të Psalmeve.

Tej hamendësimeve zbulimi i natyrës poetike të këtij Psalmi me ritëm dhe rimë të brendshme, me gjuhë poetike, me figuracionin dhe metafora të shumta, apo dhe me mënyrën e përsëritjeve, të shqiptimit të dramës së brendshme të njeriut etj., vargëzimi poetik i tij është një arritje e madhe në studimin e fillimit të poezisë (po dhe të prozës) shqipe, edhe për faktin se shtyhet më në hershmëri gjetjet e artit poetik shqiptar të shkruar dhe për këtë Anton Nikë Berisha ka një meritë jo të vogël, që duhet njohur e vlerësuar, në qoftë se duam të njohim hershmërinë e letërsisë së shkruar shqipe.

Sigurisht që për këtë paraqitje në prozë të këtyre poezive – Psalme, lind pyetja se: a është e natyrshme paraqitja e tyre nga Gjon Buzuku në formë proze, veç hamendësimeve që parashtruam më sipër. Me një fjalë a mund të shkruhet në formë proze, historie a ligjërate poezia dhe anasjelltas: a mund të paraqitet në formë poezie historia, proza apo ligjërata? Në lidhje me këtë na vjen në ndihmë Aristoteli, i cili thotë: “Historiani edhe poeti ndryshojnë pra në mes të tyre, jo sepse njëri shkruan në vargje dhe tjetri në prozë (historia e Herodotit mund të kthehet në vargje, po prapë mbetet gjithmonë histori), po sepse njëri rrëfen ç’ngjan e tjetri si mund të ngjajë[31]”[..], pra në thelb poezia mund të shkruhet në formë proze a ligjërate dhe përsëri të mbetet poezi si në rastet e Psalmeve të Gjon Buzukut te “Meshari”.

Do frenoheshim në entuziazmin tonë në qoftë se ky Psalmi-poetik do t’ishte rasti i vetëm, por te “Mesharit” gjejmë edhe Psalmin e dytë, që pas cilësimit “Oratio” shënon në formë lineare tekstin: [..] “Zot, ti qi bane qiellë e dhënë, afërë vetī venë oratëtë e mī. E për të madhet mishërier tande e për të kënduomit qi u tȳ këndonj këta Psalma sod, u i pādenji tue t u lutunë u tȳ të lus, muo sherbëtorit tit mbi këtë jetë ti të denjonesh muo me më dhanë shëndet ņ mendjet e ņ korpit, e mot u me bām pendesënë përpara mortsë sime. E më ban hir, Zot, me pasunë të liruomi-të e katevet mive. Përse u mbi tjetëret jetë me gjithë Shenjt të tū u të mundinj me pasunë patrienë e jetësë amshuome. Amen!”[..], tekst po aq poetik sa dhe Psalmi i mëparshëm dhe të cilin Anton Nikë Berisha e paraqet në formë vargu:

 

Zot, ti qi bane qiellë e dhënë,

afërë vetī venë oratëtë e mī.

E për të madhet mishërier tande

e për të kënduomit

qi u tȳ këndonj këta Psalma sod,

 u i pādenji tue t u lutunë u tȳ të lus,

muo sherbëtorit tit mbi këtë jetë

 ti të denjonesh muo me më dhanë

shëndet ņ mendjet e ņ korpit,

e mot u me bām pendesënë përpara mortsë sime.

E më ban hir, Zot,

me pasunë të liruomitë e katevet mive.

Përse u mbi tjetëret jetë

me gjithë Shenjt të tū u të mundinj

me pasunë patrienë e jetësë amshuome. Amen[32].

 

Edhe Psalmi i tretë dhe i katërt në këtë “ndarje” të veprës “Meshari” na bindin që s’kemi të bëjmë me një rastësi apo “gabim” të studiuesit Berisha, madje në mbështetje të natyrës poetike të Psalmeve të Gjon Buzukut te libri “Meshari” na vijnë në ndihmë edhe dhjetë tekste të tjera, që në vetvete janë Psalme kishtare dhe për nga gjinia e krijimit janë poezi origjinale, në tekstin e të cilave [..]”vërehet një shqipe e përpunuar dhe e lartësuar; ndërlidhje e kujdesshme e pjesëve që bëjnë tërësinë, po dhe e vetë qëllimi të hartimit të tekstit përkatës[33]”.

 Veç sa argumentojmë natyrën poetike të katër Psalmeve që përfshihen në këtë ndarje apo me dhjetë shkrimet e tjera origjinale të Buzukut, ku vlen të përmendim Psalmin “E paqnë tand neve na ep ņdë jetë tanë” i cili është një hymn i vërtetë për paqen, lutjen “Gjithë popullinë e kërshtenë ņdë Arbanīt” apo Psalmin tipik “Ashtu thotë: Vete banem turk”, natyra poetike e Psalmeve të tij është më e dukshme te cikli: “Shtatë mëkatet mortore” ku, shtatë Psalmet mund të mendohen si shtatë poezi të veçanta ose mund të merret si një poemë e tërë prej 128 vargjesh, e copëzuar në shtatë poezi. Për këto shtatë poezi vlen të theksojmë se “Falë pikërisht shtjellimit të teksteve, të sistemit shprehës poetik të përdorur dhe, ato…, përligjin një rrafsh të ngritur të poezisë sonë të botuar më 1555[34]”. Në qoftë se këto shtatë tekste i vështrojmë si krijime të një tërësie, pra si pjesë të një poeme, atëherë kemi të bëjmë me një dukuri që e vlen të shihet me shumë kujdes sepse: ekzistenca e një poeme shqip në vitin 1555 është dëshmi e një tradite shumë të pasur dhe të përparuar të artit poetik shqip, të shkruar para Buzukut.

 Sa i përket tematikës së këtyre shtatë poezive, ajo janë: mëkatet mortore të njeriut dhe pikërisht kjo temë e “përbashkët” është një argument i fortë që krijon bindjen se këto shtatë poezi janë një poemë e vetme, e ndarë në shtatë pjesë. Po ashtu këto shtatë tekste kanë një model krijimi, model që përfshin gjuhën poetike, llojin e vargut apo mënyrën e qasjes së vargut te mendimi i autorit. Pra, mënyra e përftimit dhe e shtjellimit vargjeve të shtatë poezive, rrjedh në të njëjtin qëllim: paraqitjen e elementëve dhe formën e secilit mëkat, duke na dhënë në këtë mënyrë edhe një element drejt shikimit të këtyre poezive si pjesë të një poeme. Po ashtu edhe shenjëzimi i njëjtë si “mëkate mortore”, ku secila prej tyre apo të gjitha bashkë ka përfundim mortor për “mëkatarin” është një element bashkues në një poemë të shtatë poezive.

Meqenëse për vlerat poetike të këtyre shtatë poezive apo të kësaj poeme të ndarë në shtatë pjesë ka folur më së miri Anton Nikë Berisha te libri i tij studimor “Gjon Buzuku- poeti ynë i pare” unë nuk po zgjatem, por pas leximit të kujdesshëm të këtij libri bashkohem me autorin në përfundimin se: katër Psalmet e fillimit të librit, dhjetë shkrimet e përmendura si dhe shtatë mëkatet mortore të trajtuara nga Gjon Buzuku te “Meshari” janë krijime poetike, pavarësisht se janë shkruar në prozë dhe shënojnë “poezinë e parë të shkruar shqip” duke e vendosur Gjon Buzukun në rendin e nderit si “Poeti i parë shqiptar” që na ka lënë jo një poezi, por një cikël poezish, madje edhe një poemë me 128 vargje, të shkruar shqip. Ndërkohë Lekë Matrenga është, siç u tha dhe më parë, i pari autor shqiptar që ka sjellë në letërsinë shqipe “llojin e parë të vargut të shkruar në shqip”, në njëmbëdhjetërrokësh me rimë të këmbyer me poezinë “Kënga e përshpirtshme”, dhe se me librin “E mbsuame e krishterë”, ai pruri të parën vepër të shkruar nga një arbëresh, të parën vepër të shkruar në toskërisht dhe të dytën vepër të botuar në shqip, duke merituar një vend nderi në historinë e kulturës dhe gjuhës sonë shqipe.

 

Sarandë, maj-qershor 2022

---

[1] Lekë Matranga (1569-1619), i njohur si Luca Matranga (lindur më në fshatin Hora e Arbëreshëvet/Piana degli Albanesi dhe vdekur më 1619 në Palermo), ishte prift dhe shkrimtari më i vjetër i arbëreshëve.

[2] Teksti i poezisë prej tetë vargjesh të Lekë Matrengës, në shqipen e standardizuar është si vijon:

 

Kënga e përshpirtshme

 

Gjithëve u thërres, kush do ndëlesë

Të mirë e të krështe, bura e gra

Mbë fjalët të tinëzot të shihni meshë

Se s’ishtë njeri nesh çë mkatë s’ka

E lum kush e kujton se ka të vdesë

E mentë bashkë mbë tënëzonë i ka

Se Krishti ndë parrajsit i bën pjesë

E bën për bir të ti e për vëlla.

 

[3] Fane Veizi, Bregu i detit në këngë. Sh. B. Arbri Tiranë 1998. f. 16.

 

Matreng o Matrenga

 

Të dal shpesh ma kishte ënda

Se këshmë një gjak në rrëmba

Po nuk gjen më njeri brënda

Matrengë o Matrenga

Me perivole të rrënda (perivole: kopështet me agrume)

Lënë djerr e bërë gjëmba.

 

[4] Botim i “Faik Konica” Prishtinë 2016. Botimi i dytë Pellegrini Editore, Cosenza 2016.

[5] Ky fshat në atë kohë quhej “Piana dei Greci” për arsye se banorët ishin të krishterë të ritit ortodoks bizantin - grek, gjë që na shtyn te mendimi se ishin banorë të bregdetit himarjot dhe zonave të tjera ortodokse shqiptare. (shën. im. T.M.)

[6] Jakob Ledesma: 1516-1575.

[7] Robert Elsie, Historia e letërsisë shqiptare. 4.2 Lekë Matrenga dhe Doktrina e Krishterë (1592). Për këto të dhëna jemi konsultuar me një sërë autorësh si Xhelal Zejneli, Sadik Bejko, Matteo Mandala etj.

[8] Robert Elsie, po aty.

[9] Gjon Buzuku u lind në fshatin Ljarje të Krajës, trevë shqiptare në Malin e Zi, i biri i Bdekut. Hamendësohet se ka qenë ipeshkv i dy dioqezave në zonat veriore të vendit. Sigurisht se ka qenë murg. Zeqeria Neziri, Meshari i Gjon Buzukut. LOGOS – 5 Shkup, 2006 f. 8 thekson: “[...] jeta e tij ka mbetur në nivel hipotezash dhe e pandriçuar sa dhe si duhet. Nuk dihet ku dhe kur lindi, ku u shkollua, ku jetoi dhe ku shërbeu, ku, kur dhe si vdiq.

Robert Elsie, vepër e cituar... “Ato të dhëna të pakta që kemi për Buzukun, vijnë nga pasthënia e Mesharit”

[10]Robert Elsie, Po aty. Ky arsimim kuptohet nga forma e niveli i shkrimit të “Meshari” që është e nivelit të lartë.

[11] Anton Nikë Berisha, Vepra e cituar. f. 24 duke përshkruan gjendjen e klerit katolik shqiptar nën pushtimin turk thekson: “Pas vitit 1501, kryeipeshkvi i Durrësit vendoset në Romë dhe që nga viti 1535 “nuk është i detyruar të banojë te Kisha e vet”, shkruhet në një dokument. Ndërkohë kujtojmë se më 1483 Sulltan Bajaziti e kishte ndaluar botimin e librave në Perandorinë e tij duke i dënuar me vdekje shkelësit, për pasojë mundësia e shtypjes së librit në Shqipërinë e pushtuar mënjanohej.

[12] Eqrem Çabej,, Gjon Buzuku dhe gjuha e tij. Studime gjuhësore. VI: 25.

[13] Robert Elsie, vepër e cituar.

[14] “U doni Gjoni, biri i Bdek Buzukut, tue u kujtuom shumë herrë se gluha jonë nukë kish gj~ të ëndigluom ën së shkruomit shenjëtë, ën së dashunit së botësë s'anë, desha me u…”.

[15] Robert Elsie, vepër e cituar.

[16] Gjon Keka, Rëndësia e “Mesharit” të Gjon Buzukut http://www.buzuku.info Buzuku 2020/K.

[17] Nuk dihet si dhe nga kush u dërgua në Romë libri “Meshari”, por duke qenë se fletët e tij janë mbushur me shënime emrash priftërinjsh që e kanë përdorur dhe shënime e komente të ndryshme, hamendësojmë se e ka shpurë ndonjë murg.

[18]Anton Nikë Berisha “Meshari” vepër e shkruar nga Gjon Buzuku” Faik Konica Prishtinë 2013 f. 13: “Rreth mendimit se vepra e Buzukut mund të kishte pasur titullin “Ungjijtë në gjuhën shqipe”, që e shtronte Dhimitër S. Shuteriqi (Shkrimet shqipe 1332 – 1850. “Rilindja”, Prishtinë 1978, f. 44) dhe e pandehte Engjëll Sedaj (Mbi titullin e saktë të veprës së Buzukut. Në “Rilindja, dt. 4 janar 1986, f. 11), mbështetur në një relacion të Pjetër Bogdanit të vitit 1665, ku ai propozonte botimin e Ungjijve shqip (“L’Evangelij in Albanese”) po them vetëm se është e vështirë të përfillet”.

[19] Gjon Keka “Rëndësia e “Mesharit” të Gjon Buzukut. Vepër e cituar.

[20]Prof. Jorgo Bulo, Letërsia shqiptare 2001: “Meshari” i Gj. Buzukut, botuar më 1555, mbahet deri më sot, si e para vepër e shqipes së shkruar. Por ekzistojnë disa dëshmi fragmentare më të hershme se vepra e Buzukut, të cilat flasin për shkrimin e shqipes të paktën nga shek. XIV.

E para dëshmi që njihet është e vitit 1332, e domenikanit frëng, Gulielm Adale, kryepeshkop i Tivarit, i cili në një relacion latinisht shkruan se shqiptarët kanë në përdorim në librat e tyre shkronjat latine edhe pse gjuha e tyre është fare e ndryshme nga latinishtja. Me rëndësi të veçantë janë: një formulë pagëzimi (Unte paghesont premenit Atit et Birit et spertit senit) e vitit 1462, shkruar shqip brenda një teksti latinisht, nga peshkopi i Durrësit Pal Engjëlli; një fjalor me glosa shqip i vitit 1497, i gjermanit Arnold fon Harf, i cili pat kaluar si udhëtar në Shqipëri dhe një fragment nga Ungjilli i Shën Mateut, po shqip, por me shkronja greqisht, i shekullit XIV.

[21]Anton Nikë Berisha, Gjon Buzuku – poeti ynë i pare. “Faik Konica” Prishtinë 2016 f. 7.

[22] Anton Nikë Berisha : “Gjon Buzuku – poeti ynë i pare”. i “Faik Konica” Prishtinë 2016 f. 7-8 shkruan edhe se: “Në studimin tim “Meshari – vepër e hartuar nga Gjon Buzuku ”, të botuar më 2014,…. Po ashtu kam përmendur të dhënën se janë edhe disa pjesë të tjera në “Mesharin” që janë përshtatje të lira ose të hartuara nga Buzuku. Edhe rreth katërqind ndërhyrjet, të natyrës kumtuese e sqaruese, që u prijnë teksteve të përkthyera, të marra nga Bibla ose nga ndonjë vepër liturgjike, mund të merren si të Buzukut. Në mënyrë të veçantë kam theksuar se disa variante të përkthimeve, sidomos tri variantet e përkthimit të Psalmit 130, përligjin mendimin se në veprën “Meshari” nuk janë vetëm tekste të përkthyera nga Buzuku, siç është thënë deri më tani, po dhe të autorëve të tjerë, bashkëkohanikë ose paraardhës, dhe se vepra duhet të cilësohet (duke përfshirë këtu dhe Pasthënien) e hartuar nga ai.”

[23] Po të kemi parasysh edhe fragmentin e pasthënies të cituar te footnoote 14.

[24] Anton Nikë Berisha, vepra e cituar f. 17 . “Tradita e shkrimit të veprave letrare ndër shqiptarë duhet të ketë gjalluar edhe më parë se viti 1555. Pikërisht vetë “Meshari” i Buzukut, në një mënyrë ose në një tjetër, dëshmon për këtë traditë […] Për ekzistimin e pamëdyshtë të traditës së shkrimit në shqip para botimit të “Mesharit”, dëshmojnë edhe përkthimet e ndryshme që janë brenda vetë kësaj vepre. Këtë e përligjin veçmas tri variantet e përkthimit të Psalmit 130 dhe dy variantet e Ungjillit të Lukës (1, 26 – 38), të vënë në pjesë të ndryshme të veprës (24, 28 dhe 80, 61).

[25] Anton Nikë Berisha, vepra e cituar f. 18. “S’do mend se në kuvende dhe në kisha të shumta, që ekzistuan në trojet shqiptare duke filluar nga vitit 879, kur u themelua Ipeshkvia e Shtjefnit , duhet të jetë shkruar diçka edhe në gjuhën shqipe”. Kjo duhet te ketë ndodhur edhe…në metropolinë e Durrësit: “Me përhapjen e krishterimit në Shqipëri, përmendet në shekullin X metropolia e Durrësit me 14 peshkopata vartëse (sufragane), ku përfshihej dhe Kunavia”. Vetëm në këtë Ipeshkvi thuhet se kishte mbi 210 priftërinj [...] Edhe në Ipeshkvinë e Arbnit [...] themeluar në mesin e shekullit XII ...duhet të ketë ekzistuar tradita e hartimit në shqip të teksteve të natyrës fetare ose përkthime të teksteve biblike – liturgjike nga gjuha latine, greke, italiane, spanjolle, kroate ose ndonjë tjetër, po dhe e hartimit të ndonjë lutje, psalmi edhe të ndonjë poezie të shkruar në stilin e poezisë gojore”. Shih dhe footnote nr. 19.

[26] Anton Nikë Berisha, vepër e cituar f. 113.

[27] Po aty f. 107.

[28] Dr. Ibrahim Rugova, Buzuku i Çabejit. Cituar nga Anton Nikë Berisha f. 62.

[29] Anton Nikë Berisha, Gjon Buzuku – poeti ynë i parë. “Faik Konica” Prishtinë 2016 f. 66-67.

 

[30] Anton Nikë Berisha, Gjon Buzuku – poeti ynë i parë. “Faik Konica” Prishtinë 2016, f. 66-67.

 

[31] Aristoteli, Poetika. Përktheu nga origjinali Sotir Papahristo, vep. e përm., f. 31.

[32] Anton Nikë Berisha, Gjon Buzuku – poeti ynë i parë. “Faik Konica” Prishtinë 2016 f. 77-78.

[33] Anton Nikë Berisha, Gjon Buzuku – poeti ynë i parë. “Faik Konica” Prishtinë 2016 f. 97.

[34] Anton Nikë Berisha, po aty, f. 117.