Wednesday 6 August 2014

"Vesa mbi kenge" qe bulezon nga Joni arfolklor



“Vesa mbi këngë” që bulëzon nga Joni artfolklor
Fatmir Terziu


 Në një sprovë të hershme të Timo Mërkurit fjalia që të bie në sy është e thjeshtë, por shumë kuptimplote: “në shtëpinë tonë, ku shumë gjëra mungonin, vetëm kënga s’ka munguar ndonjëherë...”. Kjo fjali ndodhet edhe në kopertinën e pasme të librit rreth dyqind faqe “Vesa mbi këngë” (sprovë) (2009). Kjo fjali të shpie larg në vite dhe udhëtimi kapërcen gjeografitë. Duke trajtuar motive me karakter të përgjithshëm, siç janë dashuria midis burrit dhe gruas, motrës dhe vëllait, zakoni i vajtimit etj., natyrisht rrethi i kapjes dorë pas dore, me nënën në krye tërheq fëmijët në këngë e valle kur ‘buka në sofër sikur shtohej para e pas këngëve e valleve’ dhe kjo për autorin është një enigmë ‘nuk e di pse këtë metodë të shtimit të bukës e ka shpikur e para nëna ime’. Autori e nis me një meditim. Meditimi fluturon nga kujtesa ‘si një zog i trembur që brof nga një kaçube’ kjo është melodi për të. dhe sakaq sjell ndërmend këngën, fëmijërinë, arsyen, logjikën, perceptimin, kohën, hapësirën dhe vendin. E gjitha të tërheq ndjeshëm dhe përhumbesh teksa sheh se folklori dhe folkloristika shqiptare ende janë dyer hapur dhe dritare çelur. Këtë e di mirë Timo Mërkuri, autori i mirrënjohur i mjaft sprovave, studimeve, poezive dhe krijimeve të ndryshme. Dhe në arsyen e tij vjen ngadalë përqasja dhe ambienti, ulja dhe ngritja e gjërave që sfumohen tek ‘karrigja’ të cilën e mësoi në shkollë, në kohën kur duhej të ftillohej më tej tek melodia e jetës.
Kjo memorje melodike e sjell formën rrethore, unitetin shqiptar të trashëgimisë, në formën e tij më të mirë folkloristike. Është pikërisht “Më zu vesa në lëndinë”,  melodia e së cilës e transferon në formë rrethi lidhjen e saj idiomatike, tipologjike të Jonit dhe trevës së tij. Gjithnjë në formë rrethi, citon autori, duke mos harruar të shtjellojë ndjeshëm edhe rrethnajën e qytetit dhe fshatit, ku trëndelina dhe trëndafilat e karafilat kanë dhe një arsye tjetër, përtej “bandillit” dhe vajzat kryesojnë memorjen tej ku trëndafilin e këput Sofika, apo Bajamja, të gjitha rrethime të vogla memorjesh që shtjelloheshin edhe tek ‘gjynah e shkreta’ apo dhe me ‘kabull’, ‘trëndafili i mirë është’ dhe natyrisht me shumë shpoti kur ‘do the Muçua kafe!”. Dhe kjo këngë nuk ishte ‘këngë e fitoreve të socializmit dhe të Partisë’, ishte këngë shekullore. Aq e vjetër ndoshta sa dhe arti dhe arsyeja e kërkimeve folklorike, që nisën hershëm e u ndjenë nga të parët tanë, Arbëreshët. Ata kontribuan shumë me memorjet e tyre, me botimet e tyre folklorike arbëreshe.
Pas botimeve folklorike arbëreshe, të cilat nuk mund të luanin rolin e domosdoshëm në territorin shqiptar, emri i Thimo Mitkos (1820-1890) arriti të bëhej më efikas me rreth 490 proverbat, 80 gjëzat, 359 këngët, 942 fjalët që përbënin thelbin e “Bleta Shqiptare” (1878). Ai është ndër të parët që përpiqet t’u japë materialeve një paraqitje shkencore, të grumbulluara sipas gjinisë, tematikës, kronologjisë së fakteve historike etj.  Kështu 136 vjet më parë kërkimet folklorike të Mitkos, që u bënë edhe në Shqipëri, po aq edhe pjesa e materialeve që mblodhi në emigracion, në kolonitë shqiptare të Egjyptit, sollën merita të dyfishta, duke qenë së pari zbuluese të vetive dhe vyrtyteve të popullit shqiptar, dhe duke dhënë apriori dashurinë për popullin  e tij. Revistat e ndryshme “Flamuri i Arbërit” (1883-1887); “Albania” (1897-1909); “Shpënesa e Shqipnisë” (1906-1908); “Pellazgu” (1907); “Diturija” (1909) si dhe botimet “Valët e detit” (1908) i Spiro Dines dhe “Këngë popullore gegënishte” (1911) më pas kërkimet folklorike në vitet 1913-1939, mbledhja e folklorit shqiptar nga të huajt, ku spikasin ato këngë të mbledhura në rethin e Pejës, në vitin 1830 nga folkloristi i shquar Vuk Stafanoviç Karaxhiç të cilat i botoi më vonë në vitin 1921 linguisti Norbert Jokl (Vuks albanische Liedersammlung), ato të mjekut C.H.Th. Reinhold që mblodhi dhe botoi në vitin 1855 këngë e distikë nga arvanitët e Greqisë të ishujve Hidra, Specia etj., në vëllimin “Net pelazgjike”, ato përralla e këngë të mbledhura nga krahina e Përmetit të konsullit francez Ogust Dozo tek “Manual i gjuhës shqipe” (1879), ato anekdota të grumbulluara nga Shkodra të Jan Urban Jarniku (1883), janë 12 përrallat e mbledhura në Mursi të Sarandës dhe të botuara në “Tekste shqipe me fjalor” (1895) nga gjuhëtari danez H.P. Pedersen (Albanesische Texte mit Glosar) të cilin e ka ndihmuar gjerësisht Panajot Meksi nga Labova (Gjirokastër) e deri tek albanalogu gjerman G. Mejer që botoi në vitet 1896-1897 në vëllimin V dhe VI të “Studimeve shqiptare” këngë të epikës historike, proverba të mbledhura në Mirditë dhe në krahina të tjera të Veriut, si dhe disa anekdota, po më shumë fabula ezopike në të folme të arvanitëve të Greqisë. Mos të harrojmë se me interes janë edhe 2 këngë e 6 përralla që botoi nga Krushova e Përlepit folkloristi bullgar K.A. Shapkarev (1892) (Spornik ot bëllgarski narodni umotvorenia Cast ftora, 1892). Të tjerë si G. Pitre, Cartelli, P. Furiqis, M. Lambertz, F. Pouqueville, P.A.de Guys, Ibrahim Mansur etj., kanë kontributin  etyre, ndërsa Pukëvilli flet për vallen “Hajduce” duke na përshkruar pak a shumë qartë mënyrën e ekzekutimit, Bajroni në vitin 1809 flet për vallen në fjalë dhe për këngën polifonike. Ibrahim Mansur Efendi na thotë se shqiptarët bëjnë një vegël popullore kordeofone me kasetë prej kungulli me një, dy a tri tela, që ka të bëjë ndoshta me lahutën, çiftelinë, bakllamanë apo buzukun (1783: 21-23).
Këto janë vetëm të dhëna pa ndalesë studimore, duke mos harruar Gjon Kujxhinë me “Valle Kombëtare” (1943); Pjetër Dungun me “Lyra shqiptare” (1940) dhe punën e madhe në vitet 1949-1975 të Institutit të Folklorit që pasuroi arkivin dhe që shfrytëzoi edhe punën e madhe të papaguar të bashkëpunëtorëve të jashtëm duke sjellë vëllime dhe botime të shumta që u pasuruan dhe me botimet në Kosovë rreth viteve 1950-të.
Timo Mërkuri është larg kësaj periudhe, por e afron dhe e fut atë në rrethin e memorjes kulturore, duke na ritakuar me rrethin e tij të valles e këngës, pra në atë rreth ku nëna sillej mes arsyes dhe logjikës, ku teknika e të kënduarit në valle vajzash, natyrisht për syrin e nje djaloshi, do të sillej si jo thjesht dëshmi vjetërsie. Ose më saktë siç thotë vetë autori ‘ndoshta është krijuar shumë më herët sesa koha kur Tatjana e ndrojtur i shkruante Onjeginit: “Po marr guximin që t’ju shkruaj,/ç’do dehsët më veç shpirtit tim...” Mjafton të lexosh këtë roman në vargje të njohësh pse e sjell Timoja, madhështinë e Pushkinit dhe pse ‘për Tatianën ai që në fillim e ka frenuar entuziasmin, se si i duket kjo Tatianë e famshme e kënduar, e vallëzuar, e filmuar nëpër skenat e famshme Europiane, para asaj vajzës së vogël shqiptare, që me krenari i shpall botës dashurinë e saj dhe nuk tutet të mbledhë lule për bandillin e t’ia çojë atij aty ku është, në stan a në arë.  Kjo flet qartë se nëse janë 12 përrallat e mbledhura në Mursi të Sarandës dhe të botuara në “Tekste shqipe me fjalor” (1895) nga gjuhëtari danez H.P. Pedersen (Albanesische Texte mit Glosar) të cilin e ka ndihmuar gjerësisht Panajot Meksi nga Labova (Gjirokastër), sot në këtë sprovë të Timo Mërkurit shohim arsyen më të gjerë të një libri që mund të ndihmojë të gjithë, shkencëtarë, studiues, pedagogë, studentë dhe të interesuar.
Vesa mbi këngë” (sprovë) (2009) e Timo Mërkurit nuk është thjesht vesë, por një kujtesë dhe një memorje kulturore që sjellin “I ziu Shaqo Bolenë”-n; “Vasillua”-n; “Pilua shau Enverin”; “Ç’pate ti?; “Pas intervistës”; “Hajdutët e Pilurit”; “Në bedena të vajtimit”; “Dhe një herë për vajtoret”; “Neço Muko dhe sopranot”; “Mbeçë more shokë, mbeçë te...isoja”; “Edhe unë e zura... një mike suliote”; “Fyelli i Tanës”dhe “Refreni”. Pra nuk është vesë, por ka vesë të freskët joniane të ushqyer nga Bregu e nga Piluri, ka melosin e bukur të trajtuar e të tejçuar ne aspekte tërheqëse e pozitive. Identiteti kulturor i mbrusur nga memorja kulturore na sjellin këtë vesë mbi këngë dhe me një arsye më shumë në këndin trashëgimtar shqiptar. Kjo është “Vesa mbi këngë” që bulëzon mbi kënde diamanti të kristalizuara e të ushqyera nga shekujt e kujtesës, memorjes kulturore dhe artit popullor të mbrujtur në sepeta të sedefta të cilat kanë fatin që janë lindur, ushqyer e rritur në pavdekësi nga Joni artfolklor i Jugut shqiptar. Dhe melodia ashtu si në rethin e valles e të këngës së ushqyer nga nëna e Mërkurit, vazhdon të jehojë e të bëhet vazhdimisht Mërkuri i çmuar edhe këtë radhë, po aq sa edhe tek “Shenjtëria e Isos”...

1 comment:

  1. Nuk mund ta besoja se do të ribashkohesha ndonjëherë me ish të dashurin tim, isha aq i traumatizuar duke qëndruar vetëm pa një trup që të më qëndronte pranë dhe të ishte me mua, por isha aq me fat që një ditë takova këtë magjistar të Dr. Ediomo, pasi i tregova per gjendjen time ai beri cdo gje qe ishte e mundur qe te shihte te dashurin tim te kthehej tek une, ne fakt pasi beri magji ish i dashuri im u kthye tek une me pak se 48 ore, ish i dashuri im u kthye duke me lutur qe nuk do te rikthehej kurre. me ler perseri, 3 muaj me pas u fejuam dhe u martuam, nese edhe ti ke te njejten situate. Ai është shumë i fuqishëm në punët e tij;
    * magji dashurie
    * magjitë e tërheqjes
    * nëse doni që ish-i juaj të kthehet
    * Ndaloni divorcin
    *thyej obsesionet
    * shëron goditjet në tru dhe të gjitha sëmundjet
    * magji mbrojtëse
    *infertiliteti dhe problemet e shtatzënisë
    * magji llotarie
    * magji me fat
    Kontaktoni Dr Ediomo në emailin e tij: drediomo77@gmail.com
    faleminderit shume zoteri qe ma ktheve ish te dashurin tim emailin e tij: drediomo77@gmail.com ose telefono/whatsapp:+2349132180420
    +2348155926512

    ReplyDelete