Të vdesësh i bukur… dhe të rrosh në këngë

Të vdesësh i bukur… dhe të rrosh në këngë

Sprovë

Nga Timo Mërkuri

     1-Sa herë që dëgjoj  këngën e Kanan Mazes[1],  vargu që më mbetet në mëndje dhe më vë në lëvizje fantazinë është pikërisht vargu…”Kanan tu prish bukuria”. Unë e di  që ky varg flet për  plagosjen e një luftëtari lab në sulmin mbi pozicionet italiane në Kotë[2], ku gjylja e topit i mori gjysmën e nofullës. Nuk kemi të bëjmë me sfilata apo konkurse bukurie. Por le ta lexojmë bashkërisht këtë këngë kënduar nga luftëtarët shqiptarë të Luftës së Vlorës në 1920 që thotë…“O bobo se ç’qënka Kota/ Më e bukur se Evropa/ Bytym mitroloz e topa/ Kanan Mazeja nga Shkoza/Me një nofull copa-copa/Kanan t’u prish bukuria/Le të rrojë Shqipëria/  Shiko si mblidhen bukuritë në një vend, sikur i vë  zoti  me dorë.  Kanan Maze i bukur  plagoset në Kotën e bukur që, siç e thotë kënga ishte… Më e bukur se Evropa… 

      1.a- Nuk më përqëndrohet  vëmëndja te vargu…Me një nofull copa copa…, thua se nuk na bën përshtypje ashtu siç nuk i ka bërë përshtypje as vetë Kanan Mazes plaga në nofull. Normalisht  luftëtari duhej ta ndalonte sulmin, të tërhiqej për t'u mjekuar diku. Tek e fundit, të dëshpërohej, ndoshta të pendohej për aventurën. Por jo! Ai vazhdon luftën sikur të mos ketë ndodhur asgjë. Pikërisht në atë moment e thërrasin shokët…Kanan t’u prish bukuria… Kaq, asgjë më shumë. As përshembull “t’u enjt plaga”, “të rrjedh gjaku çurgë”, "bobobo, ç'të gjeti, o vëlla"! Jo! I thonë vetëm "t’u prish bukuria". Vërtet, ajo gjyle i mori gjysmën e nofullës, ia “prishi” bukurinë luftëtarit lab, po si vallë në atë çast e në atë vend ku vriteshin e gjymtoheshin burra nga gjylet, gjendej "oreksi" të flitej për “bukurinë”. Po, ja që gjendet, kështu mendon rapsodi. Ai gjykon se ky detaj ishte tepër i rëndësishëm, në mos më thelbësori për luftëtarin që u godit e që edhe mund të vdiste.  Ai gjykon dhe na thotë edhe ne se “bukuria” e luftëtarit në momentin e vdekjes[3] ishte diçka më e rëndësishme se plaga apo dhe jeta e tij. Ishte thelbësore edhe për  vdekjen e njeriut shqiptar[4].

        2- Te romani “Ultimatumi” i Petro Markos[5] ku përshkruhet Lufta e Vlorës në 1920 ka një pasazh mbresëlënës. Shumë nga luftëtarët shqiptarë ishin fshatarë të varfër dhe vetkuptohet që edhe rrobat i kishin me arna e copë e çikë. Komiteti i Mbrojtjes Kombëtare nuk kishte fonde t’i paiste luftëtarët me uniformë[6]  ndërsa Qeveria e Lushnjës jo vetëm që s’kishte fonde, por ishte pozicionuar me “qëndrim në hije” në problemin e konfliktit. Gjithësesi, luftëtarët fshatarë po shkonin në luftë ku edhe mund të vriteshin. Problemi nuk ishte aq shumë te rënia. Problem të vërtetë përbënte fakti se do vriteshin me rroba të vjetra, të grisura. Kjo ishte tërësisht e papranueshme për traditën shqiptare.

      Sipas kësaj tradite, dhëndëri ditën e dasmës dhe luftëtari ditën e betejës duhet të vishen me rrobat të mira. Dhëndëri vishet me rroba të reja sepse duhet të vejë i bukur te nusja dhe luftëtari  vishet me rroba të mira sepse mund të vritet dhe duhet t’i vejë i bukur vdekjes[7], si nuses. Plaga e plumbit nuk quhet shëmti, ajo është  zbukurim në trupin e luftëtarit, kudo që të jetë.. Prandaj, shkruan Petro Marko, këta luftëtarë të varfër i thirën  një nga një komandantët e çetave dhe plot kujdes që të mos cënoheshin në sedër nga varfëria, gjetën për secilin nga një arsye dhe bënë si bënë, iu dhanë nga një palë rroba të reja[8].  Ata, thotë Petro Marko, i morën rrobat qetësisht, i veshën dhe fluturuan nëpër llogore, sikur nxitonin për në dasëm. S’kishin drojë nga plumbat, ishin gati t’i dilnin vdekjes përpara serbes, pa ia përfillur hijen e rëndë, siç iu dilnin vashave te burimi i fshatit dhe iu hidhnin romuze çapkënësh.

       3- Një tjetër situatë në pragvdekje përjetohet edhe te “Bilbilenjtë trembëdhjetë”. Këta kaçakë quheshin  “Bilbilenjtë” nga emrat e dy komandantëve të tyre  Bilbil Shako  nga Rexhini i Kurveleshit dhe  Bilbil Resuli nga Progonati. Por më mirë  le të flasë kënga në vendin tonë… O Kurveleshi me vulë/Të bënë sa doli ujë/Shtatë[9] pashallare u çkulë/Per Bilbil e per Resulë/O ju të shkretët kaçkënë,/Shkurti u prishi takëmë,/U hodhi borë të rëndë.../…/ Pashai hapi fermanë/ -Ngrehu bilbil e hidh litarë/Dale bej të dredh cigarë/Se nuk jam çanak me dhallë/Po jam bilbili me pallë/…/Bilbilenjtë trembëdhjetë/Vanë në litarë vetë…Biografinë e tyre e …ligjëron kënga. Ne le të ndalemi tek ç’na intereson në momentin e ekzekutimit të vendimit të gjyqit ndaj tyre. Me vdekjen, me varjen në litar. Dihet që gjatë ekzekutimit, kur litari shtrëngon fytin e të dënuarit, nga mungesa e ajrit, viktima hap gojën dhe nxjerr gjuhën për të ndihmuar frymëmarrjen. Shtrëngesa dhe gjuha jashtë i japin fytyrës së të vdekurit në litar pamje jo të bukur. Por në qoftë se në momentin e varjes midis dhëmbëve mbahet shtrënguar ndonjë send, pengohet gjuha dhe fytyra ruan kështu një farë normaliteti. Bilbil Shakua e dinte këtë, ndaj kapardisur i tha pashait: "Dale, bej të dredh cigarë". I duhej cigarja në gojë, veç të tjerash edhe për të penguar gjuhën e për të mos i dhënë pashait turk kënaqësinë ta shohte të shpërfytyryar.

…Bilbil Shakua[10] me pallë/Me dhëmb e shtrëngoj cigarë…thotë një këngë tjetër.  Prandaj kanë ngelur të bukur në kujtesën tonë “bilbilenjtë” madje edhe emrin ua themi me ëmbëlsi e dashuri sikur flasim për bilbila këngëtarë..

      4- Kaq shumë ështe rrënjosur në jetën shqiptare koncepti i të vdekurit “i bukur”, sa

djemtë tanë nizamë, ndonëse të ndarë forcërisht nga atdheu e familja qysh në fëmijëri dhe të rritur në ambiente të huaja ushtarake, në prag të vdekjes nëpër sheshbetejat e Arabisë, linin amanete të pashembullta që koha i bëri këngë madhështore.

…O ju korba që më hani/ Sytë e zez të mos m’i ngani / Sytë e zez mos mi qorroni/Se jam djal’ e më shëmtoni … Vargje të tillë që përshkrujanë atmosfera e situata gati të pabesueshme, do të zgjonin ndoshta edhe zilinë e vetë Homerit.

      5- Pikërisht kjo traditë ka kultivuar te luftëtarët e luftrave antiturke[11] një zakon të habitshëm, në dukje makabër. Kur plagoseshin në luftë dhe shihnin se fitorja ishte e armikut dhe tërheqja e pamundur, iu luteshin shokëve t’iu... "mirnin kokën me pallë", t'ia dërgonin shtëpisë së tyre. Të mos i linin në dorë të armikut që do t’i përçudnonte e do t'i turpëronte duke ua ngulur trofe në hunj kokat e bukura, a do t'ua përplaste shkëmbinjve, siç bënin rëndom ushtarët turq Është emblematik rasti [12] i Zenel Gjolekës së plagosur në Rekë. i tha bashkluftëtarit Shuaip Gjorduka, fjalët që aty për aty u bënë këngë:… Shuaip të kam si djalë /Jam lavosurë në ballë/ Mos më le në ta të gjallë/ Hiqma kokënë me pallë…është tepër kuptimplotë por nuk është i vetmi. Sado makabre që të na duket sot një veprim i tillë, ai ishte produkt i një tradite fisnike shqiptare që synonte t’i  ndërpriste armikut çdo mundësi shëmtimi të fytyrës së luftëtarëve të vdekur.

        6- Zakoni i të vdekurit “i bukur” arrin kulm në rastin e Osman Takës, djalit çam nga Konispoli, kryetari i degës së Lidhjes Shqiptare të Prizerenit për zonën e Prevezës. Për këtë të shkuar atdhetari, në vitin 1886, si i zbulojnë me tradhëti vendin ku strehohej dhe pas një përleshjeje me armë, kur iu mbarua municioni e arrestojnë bashkë me katër bashkëluftëtarë. Gjyqi në Janinë e dënoi me varje, ekzekutimi do bëhej publikisht në Filat, do asistonin edhe Valiu dhe Kadiu i Janinës. Para ekzekutimit, Osman Takën e pyesin për dëshirën e fundit. Valltar virtuoz siç ishte, s'mund të mos kërkonte ta lejonin të kërcente një valle të fundit, bashkë me shokët e dënuar. Të famshmen dhe të njohurën “Valle e Osman Takës”. Aq bukur u hodh ajo valle, aq mbresa ngjalli e përcolli, saqë Valiu turk, i detyruar nga entusiazmi i popullit të pranishëm, por edhe nga hutimi i ushtarëve të tij, shpalli faljen [13] e të dënuarve.

Kujtesa na sjell pranë melodinë e “Fyellit të Tanës” që shoqëron këngët e të dënuarve para

skuadrës së pushkatimit, ose thirrjet e tyre për Shqipërinë dhe lirinë. Janë aq të shumta rastet, sa derdhen e na vijnë si jehonë kënge e ansamblit të historisë.

        7- Në 17 Maj 1941 Vasil Laçi[12], djalosh 19 vjeçar, qëllon me pistoletë katër herë  mbi Perandorin 71 vjeçar të Italisë Fashiste Viktor Emanueli III, i cili largohej nga Shqipëria në përfundim të një vizite zyrtare që kishte nisur në datën 10 Maj. Mbante në duar një tufë lule[13], me të cilat maskonte pistoletën. Në momentin që ngriti armën të qëllonte nuk haroi të thërriste …Rroftë Shqipëria…Por pikërisht kjo thirrje  pasoi ndërhyrjen e një oficeri fashist ndaj tij. Vasil Laçi humbet shenjën dhe plumbat goditën  makinën në pjesë të ndryshme. Arestohet menjëherë dhe në çast fillon torturimi i tij. Gjatë hetimit  deklarimi “lejtmotiv” i tij ishte…E bëra për Shqipërinë”. Dënohet me vdekje me varje në litar me Vendim Nr. 227/41, Datë 26 Maj 1941, nga Gjyqi Ushtarak i Fuqive të Armatosura të Njisueme të Shqipërisë. Francesko Jakomoni, Mëkëmbësi i Përgjithshëm i Viktor Emanuelit III nxori një Dekret po më 26 Maj 1941, që Miratonte Vendimin e Gjykatës Ushtarake kundër Vasil Laçit dhe urdhëronte ekzekutimin e tij. Në momentin e ekzekutimit[14], në orën 5.45 të datës 27 Maj 1941 në oborin e burgut të Tiranës, kur u pyet për dëshirën e tij të fundit, Vasili me një gjest serbez kërkoi një krehër dhe pasi krehu flokët…“u shoqërue në trikëmbëshin e pregatitun, ku i dënuemi tha disa fjalë”[15]  që u konfirmuan se ishin …“Poshtë Fashizmi! Rroftë Shqipëria!”. Vasil Laçi, edhe pse hero i brezave më të rinj e kohëve më moderne, zbatoi ndoshta instiktivisht kodin e lashtë për të vdekur i bukur pas aktit që ndrin si diamant në historinë e Shqipërisë.

       8- Hitoria shqiptare e quan të zakonëshme  traditën e vdekjes së luftëtarit “ i bukur”. Pa folur për formacionet ushtarake të Ilirisë apo Arbërisë, ku vetë uniforma ushtarake u jipte luftëtarëve një pamje të bukur, le të kujtojmë faktin se luftëtarët shqiptarë edhe të vetmuar i kushtonin një rëndësi të madhe veshjes në lufte. Në kundërshtim me kalorësit persë apo mongolë që në inkursionet e tyre të gjata, në shumë raste edhe nevojat personale i kryenin në shalë të kalit në ecje e sipër, kalorësit shqiptarë të të gjitha kohërave, veshjen dhe pastërtinë vetiake[16] e kishin detyrim në vetvete të imponuar nga edukimi  familjar. Kjo ska të bëjë me rregulla ushtarake, kjo është pjesë e traditës dhe e besimeve popullore sepse:

a)- Luftëtari kur vritet u lë familjarëve dhe shokëve pamjen e fundit si një fotografi të përjetshme. Referuar në atë pamje ngrihen edhe këngët dhe vajtimet e mëvonshme. Sa më e bukur të jetë pamja, aq më ngushëlluese është humbja për të afërmit, aq më të bukura do jenë këngët e vajet për rënin  

b)- Asnjë këngë apo vajtim nuk përmend papastërtinë e luftëtarit në çastin e vdekjes edhe pse mund të jetë përbaltur gjatë betejës apo rënies. Kjo përbaltje është pjesë që i mbetet fushës së luftës, jo portretit, as jetës të luftëtarit, sidomos jetës së pafundme në këngë. 

 c)- Gjithashtu, luftëtari i vrarë shkon para zotërve që e gjykojnë për jetën në tokë. Paraqitja e kënaqshme para zotit, shton mundësitë t'i falet ndonjë mëkat a ndonjë gabim bërë gjatë jetës në tokë.

  ç)- Në "atë botë", i rëni "takohet" edhe me të parët e tij, me nënën e babanë dhe duhet patjetër të ketë paraqitje sa më të kënaqshme në "takimin" me ta. Këtë ia kanë mësuar vetë prindërit në jetë.  

 Sarandë, më 2 Mars 2020

---

[1]  Kanan Maze (1878-1936). Patriot i shquar përparimtar, luftëtar trim, Hero i PopuIIit. . Rreth vitit 1900 shkoi nizam në Jemen. Për zotësi ushtarake e futën në një shkollë ushtarake, ku u kualifikua për oficer kavalerie.  Pas luftës  të Vlorës, u kurua në  Athinë me ndihmën financiare të miqve të tij patriot.  Ndër miqtë e tij bënin pjesë  edhe Luigj Gurakuqi, Aleksandër Xhuvani, Avni Rustemi etj. Kur Avni Rustemi u kthye nga Franca ku vrau Esat Pashe Toptanin, dhe u takuan, Kanan Maze i tha që donte ti puthte gishtin që shkrepi koburen… dhe Avni Rustemi iu përgjigj, " Unë do të puth nofullën që e dhe  për Shqipërinë…Pasi u shërua  u emërua oficer i xhandarmërisë.  Më 1924 u vu në krye të forcave të Kudhësit e marshoi drejt Tiranës. Luftoi në Berat e në Kavajë, deri në rrëzimin e Zogut. Në qeverinë e Nolit shërbeu me besnikëri.  Zogu, kur erdhi në fuqi, nuk e përndoqi,  por e la në ushtri me detyrën e nëntogerit. Më pas Kanani kreu detyrën e Qarkomandantit në rrethet e Gjirokastrës, të Përmetit e të Tepelenës.  Më 1928 Zogu e çmobilizoi. Më 1935 u lidh me forcat antizogiste të Fierit dhe pas dështimit të saj  Zogu e dënoi me vdekje, por u detyrua ta anullonte vendimin (Gazeta “Labëria” shtator 2010 f.3 dhe 9). Vdiq në varfëri të madhe, në fshatin e tij.

[2]    Realisht vendi i quajtur “Kotë “ ishte thjeshtë  terreni i nënvizuar  në hartat e ushtrisë italiane si “kuota 860” ku dhe u vendos një garnizon ushtarësh italianë. Për nga rëndësia strategjike vendi u fortifikua së tepërmi prej tyre. Pikërisht ky  fortifikim i pa parë deri atëherë në ato anë tërhoqi vëmëndjen e  luftëtarëve shqiptarë mbi domosdo-shmërinë e marjes prej tyre dhe i dha udhë këngës …“O bobo se ç’qënka Kota…

[3]Një variant i kësaj kënge thotë… U vra Ziguri te porta / Të xhumanë në saba / Komita ne Kotëe ra / Shkozë ç'u bë lakëra / çu vra Kanan Mazeja /çe mori në nofulla/ Kanan tu prish bukuria / Le të rrojë Shqipëria. Por interpretohet si vrasje jehona e plagosjes së Kanan Mazes duke ruajtur besnikërisht vargjet dialoguese. Realisht  për Luftën e Vlorës në vitin 1970, Instituti i Folklorit mblodhi dhe  botoi 108 këngë popullore, një pjesë e të cilaave janë motërzime .

[4] Vargu …Me një nofull copa copa…na kujton vdekjen e Pirros së Epirit në vitin 272 p.e.s. në qytetin e Argos. Porsa ishte kthyer nga Italiaku kishte humbur 2/3 e ushtrisë së tij dhe pas një lufte të shkurtër me mbretin maqedon  Antigon Gonatën niset për në Peloponez kundër  mbretit Spartan Areut. Në bêtejën e bërë në qytetin e Argos ( në gjirin e Korinthit), ndërsa ishte si zakonisht në vijën e parë të luftëtarëve të tij, shkëputet në ndjekje të një ushtari grek në një rrugicë. Aty një grua e qëllon nga dritarja (apo çatia) me një tullë (apo tjegull )  dhe ai rrëzohet i trullosur në tokë. Ushtari që ndiqej prej tij kthen kokën pas dhe, kur e pa Pirron të rrëzuar për tokë afrohet dhe, o nga frika e ringritjes së tij ose e njohu që ishte mbreti Pirro e godet me shpatë me synim që t’i priste kokën, por i emocionuar siç ishte, shpata e goditi në nofull dhe ja coptoi atë. Ndërsa ushtari nisi të brohorasë si triumfator se  kishte vrarë mbretin Pirro, u mblodhën në vendgjarje luftëtarë nga dy ushtritë ndërluftuese dhe  një oficer, kur pa Pirron të vrarë dhe të masakruar, pasi dëgjoi rrjedhën e ngjarjes nga ushtari i tij,  i tha…Ti nuk kishte të drejtë të vrisje një mbret si mbreti Pirro e jo më ta masakroje e ta shëmtoje trupin e tij. Ti kishe për detyrë ta kapje të gjallë dhe tja dorzoje atë mbretit tënd.Ti ke shkelur ligjet e luftës ndaj do gjykohesh e dënohesh me vdekje… Spartanët e njihnin  kodin e epirotasve për mosshëmtimin e trupave të kundërshtarëve të vrarë dhe peshën që ai kishte në jetën e tyre. Prandaj në rastin në fjalë ushtari vrasës i Pirros u dënuan dhe ekzekutua brenda asaj dite publikisht.

[5] Shtëpia botuese Omsca-1, viti botimit 2002

[6] Madje edhe pas fitores ju dha të gjithë luftëtarëve nga një qylaf i bardhë si “shpërblim”.

[7] Këtu e ka origjinën edhe zakoni që pleqtë e vendit tonë i pregatisin për së gjalli “rrobat e dekijës”(vdekjes) dhe i mbanë në  sënduqe të pastëra, duke mos i lënë për momentin e fundit si një peshë e tepërt për fëmijët..

[8] Vetkuptohet që ishin rroba “të lehta”karakteristike të fshatit përkatës, fustanellë, bluzë a këmishë e bardhë.

[9] Një variant tjetër i këngës thotë …katër pashallarë…

[10] Edhe fakti që…Bilbilenjtë trembëdhjetë/Vanë në litarë vetë… ishte porosia e Bilbil Shakos që të mos lejonin xhelatët ti shtynin drejt litarit por të shkonin vetë në litar, si një sfidë krenarie ndaj pashait.

[11]Është vërtetuar se ushtritë ballkanike të antikitetit ilire,greke e maqedonase si dhe të  mesjetës së herëshme respektonin kodin e vdekjes së luftëtarit kundërshtar duke mos e shëmtuar kufomën e tij dhe lejonin palën kundërshtare që ti mirte luftëtarët e saj të vrarë dhe ti bënte ceremoninë e vdekjes sipas zakoneve të tyre. Masakrimi i kufomave erdhi në Ballkan bashkë me dyndjen sllave, të cilët erdhën si turma të pakontrolluara si dhe me ushtrinë turke që e kishte praktikë dhe metodë friksimi dhe nënshtrimi masakrimin e robërve dhe të trupave të kundërshtarëve të vrarë.  Ndërsa shqiptarët respektimin e trupit të të vrarit, qoftë ky edhe hasmi personal e kishin të sanksionuar edhe në Kanun.

[12] Vasil Laçi ( Piqeras 15 Shtator 1922- Tiranë 26 Maj 1941) Hero i Popullit. Në fakt mbiemri i tij është Llaçi por historianët shqiptarë ju referuan dokumentave italiane ku cilësohej “Laçi” pasi italishtja nuk e ka gërmën “Ll”.

[13] Në disa shkrime të publikuara dhe në vvikipedia thuhet se Vasili ishte i veshur me “kostum kombëtar” në momentin e atentatit. Kjo nuk është e vërtetë dhe nuk dokumentohet në asnjë burim. Konti Çiane në ditarin e tij do ta kishte shënuar këtë specifikë, po ashtu edhe në dokuemntat e hetimit dhe gjykimit. Praktikisht, kostumi kombëtar ishte veshje e shtrenjte dhe Vasil Laçi nuk kishte burime financiare për ta blerë. Po ashtu kostumi kombëtar ishte veshje që binte në sy dhe fashistët do ta vinin në qëndër të vëmëndjes për simbolikën e saj si dhe do  ta kontrollonin imtësihst. Në momentin e varjes ai ishte me xhaketën e tij, që kishte veshur gjatë atentatit.

[14]Në materialet e publikuara, si datë e ekzekutimit diku shënohet data 26 Maj 1941 dhe diku data 27 Maj 1941.

[15] Ditari i Kontit Çiano Jemi konsultuar edhe me Nasho Jorgaqi “Atentatori i Perandorit” Shtëpia Botuese “Naim Frashëri” 1979

[16] Vetkuptohet në raport me kohën..