RISITË POETIKE TË  PUTHJES QË DIGJET NË VARGJE

Nga Timo Mërkuri

 

Hyrje

 

Janë të shumtë poetët që kanë shkruar për puthjen. Puthja, falë kësaj që është shkruar, është bërë emblemë e ndjesisë. Kësisoj, është dhe ndjehet si varg i përhershëm i dashurisë. Perceptohet si një shenjë që lë gjurmë në kujtesën e zemrës. Por, jo të gjithë, ata që kanë shkruar për puthjen kanë sjellë risi poetike në vargjet e tyre.

Puthja, shpesh, është rrethuar nga një mjegull klisheje. Psi e tillë, puthja është zvetënuar nga zbukurime të zakonshme. Është bërë e mërzitshme nga një përsëritje që e zbraz kuptimin e saj të thellë. Por, kur shkruajnë të talentuarit, në leximin e vargjeve të tyre, puthja, fiton ndjesinë sikur e përjeton realisht atë. E famshme është poezia e Eseninit që shkruan:

“Puthjes emër djemtë s’i kanë gjetur,

Puthja s’është mbishkrim qivuri i ngrirë,

Por një lule e porsaçelur

Që mbi buzë lehtë-lehtë i ka shtrirë.”

Janë këto vargje që e bëjnë puthjen jo statujë, por lule që pulson mbi buzë. E bëjnë të gjallë, të ndjeshme, të re.

Në këtë vazhdë, por me një frymë dhe stil krejtësisht personal, vjen edhe Fatmir Terziu me poemën e tij “Poemë për puthjen”. Ai nuk e merr puthjen si metaforë të lodhur, as si shenjë të epërme të ndjenjës, që i këndohet nga larg. Jo! Ai e bën puthjen një akt të përditshëm dashurie, një fillim të butë të ditës, një urë mes trupit dhe shpirtit, një tekst që shkruhet me lëkurën e përbashkët.

 

Ndalesa tek “Poemë për puthjen”

 

Në këtë analizë do të ndalemi vetëm te risitë që Fatmir Terziu sjell. Pikërisht, tek risitë artistike, tematike dhe formale përmes kësaj poezie, që nuk flet për puthjen, por është vetë një puthje: e dhënë ngadalë, me ngrohtësi, me dëshirë për të lënë gjurmë. Po ndalem në disa pika për ta ndihmuar ndalesën time tek kjo poezi me këtë rast.

1. Në një kohë kur poezia shpesh struket pas hermetizmit dhe mesazhit të fshehur, Fatmir Terziu vjen me një poezi të çiltër, ku gjuha është aq e drejtpërdrejtë, pra me gjuhë shumë të ndjerë, dhe ku ndjenja mbetet, aq metafizike, sa dhe e thellë. Risia e parë, që bie në sy është trupëzimi i dashurisë, ajo që letërsia bashkëkohore e quan 'embodiment[1]' (mishërim). Në këtë poezi, puthja nuk është simbol i largët, apo metaforë e stilizuar, por një përvojë konkrete, e përditshme, që mishëron vetë dashurinë:

“Ti fle.

Dora ime lehtazi trazon trupin tënd të butë

bëhet varg i pashkruar në poezi dhe mbush natën...”

Kjo është një dashuri që ndodh në gjumë, në zgjim, në prekje. Është një dashuri  e ngulitur, jo vetëm në ndjenjë, por në lëvizje, në trup, në frymë. Ajo bëhet gjuha e jetës së përbashkët, jo vetëm ushqim për gjuhën e poezisë.

2. Risia e dytë është momenti, çasti, aspektualiteti, ose më saktë hyjnia e rastësisë si burim frymëzimi, një kthesë poetike, që e çliron aktin e krijimit nga solemniteti klasik[2]. Puthja e rastësishme, ajo e mëngjesit, bëhet shkëndijë e një bote të tërë poetike, sepse vetë rasti është mit:

“Nuk është trill!

Rastësitë e tilla shkruajnë librat e mia,

Eh, rastësitë...”

Poeti i jep rastësisë një fuqi krijuese, e bën burim zjarri, zanafillë historie. Kjo është një mënyrë moderne për t’i thënë lexuesit, se poezia lind jo nga ngjarjet e mëdha, por nga çastet e vogla dhe të sinqerta.

3. Risia më vete është rivendosja e mitit[3] dhe historisë në shtratin e përditshmërisë intime. Terziu nuk përdor referencat mitike për të ngritur veten, apo për të lënë përshtypje, por për t’i shkrirë ato në dashurinë e zakonshme, duke e ngjitur kështu ndjenjën personale në një univers më të gjerë:

“Nuk ishte Jasoni që ndau detrat për të gjetur bashkën e artë?

E që e gjeti pastaj.”

Dashuria, në këtë poezi, është bashka e artë e jetës. Ajo gjendet, preket, jetohet. Këtu është risi: miti nuk është në librat e vjetër, por në ledhatimin e trupit të dashur.

5. Një risi tjetër është poetika e përbashkësisë[4], ku dashuria nuk mbyllet në dy vetë, por hapet në kohë, në jetë, në fëmijë:

 

“vetë vitet që ecin mes nesh bashkë me fëmijët,

ku ngritëm strehën më të bukur të jetës dashurinë.”

 

Dashuria është bërë strehë, stinë, jetë. Dhe poezia është gjuha që e ruan këtë strehë – pa frikë nga ndjeshmëria, pa distancë ironike, pa maska.

 

6. Një risi që meriton vëmendje është zhvendosja e vendit të shenjtë nga hapësirat tradicionale te intimiteti i përditshëm, sidomos në krevatin bashkëshortor, në mëngjesin e zgjimit, në heshtjen e trupit të dashur. Në vend të tempujve dhe altareve, poeti vendos puthjen dhe trupin e dashurës si hapësirë e shenjtë e dashurisë dhe frymëzimit:

 

“Unë frymëzohem dhe shënoj me ngut.

Ti fle.

Dora ime lehtazi trazon trupin tënd të butë…”

 

Ky është një tempull i dashurisë së jetuar, jo ai i dashurisë së idealizuar. Poeti nuk i druhet eksplicititetit, por e përdor atë për të afirmuar shenjtërinë e ndjeshmërisë, sensualitetit, bashkëjetesës. Në këtë mënyrë, poezia fiton një ton konfesiv, të çliruar nga censura emocionale.

 

7. Risi më vete është poetizimi i zakonshmërisë, pa e shndërruar atë në banale. Çdo ditë kërkon puthjen, çdo mëngjes ka nevojë për ngrohtësinë, dhe këto nuk janë kërkesa fizike, por ritualë shpirtërorë të dashurisë që mbijetojnë ndaj kohës:

 

“Mos ma harro puthjen. Përditë e dua një të tillë.

Mos u skuq në faqe. Jeta ka një normë.”

 

Poeti flet për normën e jetës, por e normon me dashuri. Ai nuk krijon patetikë, por një etikë të dashurisë së qëndrueshme, që jeton përmes përsëritjes së ndjenjës, përmes një puthjeje që është një akt i përditshëm ringjalljeje. Kjo është një mënyrë moderne për të thënë se dashuria nuk është kulm, por vazhdimësi.

 

8. Risi është edhe zhvendosja e poetit nga roli i poetit që shkruan për dashurinë, në rolin e burrit që jeton dashurinë dhe e dokumenton. Ai nuk vështron nga larg, por është brenda aktit të dashurisë, brenda çastit që e frymëzon. Ai nuk po shpik një dashuri ideale, por po mbush me poezi një dashuri reale:

 

“Me dashurinë që na dhuroi jeta shkruajmë një libër,

jo thjesht për kohën e largët,

por për puthjet që çelin lule dhe në dimër.”

 

Kjo është poezi që lind nga përvoja, jo nga ëndrra, dhe që e bën edhe dimrin të lulëzojë – një metaforë e mrekullueshme për fuqinë e ndjenjës kur ajo është e vërtetë.

 

9. Së fundi, mund të përmendim edhe një risi formale: uniteti poetik mes vargut dhe prozës, ku ritmi është i brendshëm, dhe nuk qëndron mbi rimën apo strukturën klasike. Poema rrjedh si një rrëfim poetik, me një ton që herë përshpërit dhe herë rrëfen, herë lutet dhe herë kujton – një mozaik emocional që ka një frymë të vetme: dashurinë si akt, kujtim, thirrje, besim.

 

“Dhe vitet rrjedhin kristal sikurse lutjet

të lutem mos m’i kurse puthjet!”

 

Në këtë varg final, lutja dhe dashuria bëhen një. Poeti nuk ka nevojë për figura të mëdha,  mjafton një puthje që mos mungojë. Dhe pikërisht këtu qëndron risia më e heshtur: poezia nuk ngre zërin, por prek. Prek me buzë, me duar, me fjalë. Dhe kjo është një poezi që nuk kalon, por mbetet; si puthjet që s’duhet të kursehen dhe që nuk harrohen.

 

Konkluzion

 

Siç pamë më sipër, risitë e kësaj poezie janë të heshtura por të fuqishme: ndjeshmëria e trupëzuar, hyjnizimi i rastësisë, përthithja e mitit në përditshmëri, dhe shndërrimi i dashurisë në gjuhë të jetës. Në një kohë që kërkon forma të reja për të thënë të njëjtën ndjenjë, Terziu nuk fsheh, por zbulon. Ai e shkruan dashurinë jo si ide, por si përvojë të jetuar , prandaj ajo digjet në çdo stinë: “Dashuria mbetet zjarr në të gjitha stinët.” Kjo është risia më e vërtetë: dashuria që nuk dimërohet në varg.

 

Sarandë, më maj 2025

 

POEMË PËR PUTHJEN

Nga Fatmir Terziu

 

U ngrite në mëngjes e dremitur në dhomën e gjumit,

e trendur,

e çlirët më puthe sikur s'kishe puthur ndonjëherë buzët e mia,

kaq mirë,

një butësi e çbendur,

për ditën e re e ke, më the, e kam për detyrë!

 

Dëshira jote qe shkruar në sy dhe në vetull.

Do doja, më the, puthjet ti mblidhte zemra ime

dhe dashurinë, dhe dritën e tretur,

e të m'i bënte lule e unë të ti ktheja kundërmime

ta ktheja veç në jetë puthjen për vitet e mbetur.

 

Kam në gjoks një zemër që digjet dashurie

harroj e mërzitur edhe ditët,

se kur puthja të sjell në çdo moshë ditë lumturie,

dashuria mbetet zjarr në të gjitha stinët.

 

Mos ma harro puthjen. Përditë e dua një të tillë.

Mos u skuq në faqe. Jeta ka një normë.

Kaq kisha, për Ty e dashur, tashmë fill,

kjo është puthja e rastit që të sjell në formë.

 

Nuk është trill!

Rastësitë e tilla shkruajnë librat e mia,

Eh, rastësitë…

shporta e fjalëve

nuk ishin lulebajamet e trëndafilta që mbolli Julia?

Shën Valentini

i dedikuar nuk ishte mes petaleve?

 

Nuk ishin gonxhe të shkulura ku rojtarët shihnin shtrembër pa skaj,

nuk ishte Jasoni që ndau detrat për të gjetur bashkën e artë?

E që e gjeti pastaj.

 

Nuk ishte asgjë nga tej-thellësia

ishte një zjarr

e zjarri ishte Dashuria!

 

Nuk ishin feakasit që u grindën me Poseidonin në vetmi

sepse kthyen Uliksin në Atdhe,

ishin mbi trupin tënd gishtat e mi,

ledhatimi i ngjyrimeve në kanavacin intim,

vetë vitet që ecin mes nesh bashkë me fëmijët,

ku ngritëm strehën më të bukur të jetës dashurinë.

 

Unë frymëzohem dhe shënoj me ngut.

Ti fle.

Dora ime lehtazi trazon trupin tënd të butë

bëhet varg i pashkruar në poezi dhe mbush natën,

bëhet këngë në korrin e brendshëm, ku struket,

trëndafili në harkun e buzëve ku flenë puthjet.

 

Flenë nëpër natë me qilima të zbukuruar mbi shpinë,

yjet që përplasen mbi xhamin e dritares,

puthjet u bëhen mantel i lehtë

e Ti?!

Ti zgjohesh, më thua ke fjetur e qetë

nga buzët trëndafil e kuptoj fare lehtë.

 

Bashkë me natën e gjatë, me shiun londinez, me ymër,

pena e qetë rendit vargjet,

me dashurinë që na dhuroi jeta shkruajmë një libër,

jo thjesht për kohën e largët,

por për puthjet që çelin lule dhe në dimër.

 

Nuk janë lulebajamet e trëndafilta që mbolli Julia.

Shën Valentini i dedikuar nuk është për hir të ikjes,

nuk janë gonxhe të shkulura ku rojtarët të shohin shtrembër

nuk është ballkoni ku shkundnim petalet,

as rruga e blirave atë kohë të largët,

janë duart e mia, të tuat,

dashuria e mjaltët,

ledhatojnë mes nesh kohëdashurinë, fëmijët,

rrugën ku bashkë projektojmë të ardhmen.

 

Se Ty të kam gjithnjë zemër që digjet dashurie

harroj çdo gjë edhe ditët,

se kur puthja të sjell në çdo moshë ditë lumturie,

dashuria mbetet zjarr në të gjitha stinët.

 

Dhe vitet rrjedhin kristal sikurse lutjet

të lutem mos m’i kurse puthjet!

---

[1] "Mishërim" është termi më i mirë "për të përshkruar se si një bashkim i të menduarit dhe ëndërrimit fiton një formë të jashtme".

[2] Në poezi, solemniteti klasik i referohet një toni dhe stili serioz, dinjitoz dhe shpesh nderues, që zakonisht shoqërohet me letërsinë klasike dhe veprat e Greqisë dhe Romës së lashtë.

[3] Miti përdoret në poezi për të eksploruar përvojat universale njerëzore, për të ofruar një shkurtim për ide komplekse dhe për të shtuar shtresa kuptimi dhe simbolizmi. Mitet ofrojnë një tapet të pasur personazhesh, ngjarjesh dhe temash mbi të cilat poetët mund të mbështeten për të shqyrtuar çështje si dashuria, humbja, identiteti dhe natyra e njerëzimit.

[4] "Poetika e përbashkësisë" në poezi i referohet mënyrës se si poezitë mund të eksplorojnë dhe të evokojnë një ndjenjë përvoje të përbashkët, komuniteti dhe lidhjeje, si midis poetit dhe audiencës së tij, ashtu edhe midis personazheve ose zërave brenda vetë poezisë. Bëhet fjalë për përdorimin e gjuhës dhe strukturave poetike për të krijuar një ndjenjë të të qenit "me" të tjerët, qoftë përmes emocioneve të përbashkëta, përvojave të ngjashme, apo aktit të leximit dhe interpretimit të poezisë së bashku.

 

HYMN PËR FËMIJËRINË GJUNJËVRARË NËPËR GURË

 

Nga Timo Merkuri

Poezia “Gjunjëvrarë nëpër gurë” e Odise Kotes vjen si një këngë zëulët për fëmijërinë, jo atë të lehtë dhe ëndërrimtare, por fëmijërinë që lozte mbi gurë, ku lëndonte gjunjët, hapte sytë ndaj mrekullisë dhe dhimbjes njëherësh. Është një fëmijëri që rritet pa fjalë, mes pjerësive të rrugëve dhe mureve të plasaritura në një qytet që flet me gurë e hesht me dinjitet. Zakonisht poetët e vizatojnë fëmijërinë me ngjyra të buta, por Kote pikturon thjeshtësinë e një përvoje që mbetet në trup e shpirt përjetë. Në këtë poezi nuk flitet për një vend të caktuar, por lexuesi e ndien menjëherë frymën e një Gjirokastre të brendshme, që formëson edhe fisnikëron këdo që ka kaluar fëmijërinë aty, me gjunjë të gjakosur e zemër të hapur ndaj botës.

I-Poezia “Gjunjëvrarë nëpër gurë” e Odise Kotes është një rrëfim poetik i dhimbjes së fshehtë të fëmijërisë, vrarë në gjunjë rrugicave të qytetit, rrëfim i një heshtje që nuk bërtet, por mbetet si shenjë, si kujtim e si identitet. Ajo sjell risi në qasjen ndaj përvojës, simbolikës dhe gjuhës, duke e përkthyer përditshmërinë në përjetim poetik. Nën një ton të përmbajtur, por prekës, poezia i jep formë heshtjes si gjuhë e brendshme e fëmijëve, të cilët, edhe pse “gjunjëvrarë”, nuk e humbasin mrekullimin.

1. Më së pari Odise Kote përmbys mitin e fëmijërisë si periudhë e lumturisë duke na folur për një fëmijëri që gjunjëzohet mbi gurë, jo mbi qilima, madje ky gjunjëzim është lëndim, plagëosje gjunjësh nëpër lodra fëminore nëpër rrugët e qytetit me kalldrëm. Figura e fëmijës “gjunjëvrarë nëpër gurë” shpërfaq një risi poetike që rrëzon idenë e një fëmijërie plot butësi. Gurët këtu nuk janë as dekor e as peizazh, por terren i vështirë jetësor. Janë “gurë që s’janë të emigrantëve të rinj”, çka nënkupton një identitet vendas, një lloj rrënjosjeje gjer në dhembje. Këtu fëmijët nuk vrapojnë, por ulen në gjunjë, pse rrëzohen, godasin gjurin: “Fëmijë a fëmijëri gjunjëvrarë nëpër gurë...” duke na kujtuar se nuk është vrarë në gjunjë vetëm fëmija, por edhe fëmijëria. Këtë varg të përsëritur, autori e ngulit në kujtesën e lexuesit dhe krijon një refren dhimbjeje.

2. Risia tjetër është mënyra se si poezia përdor përplasjen mes modës dhe realitetit: “Veshur pantallona xhins / të shqepura në gjunjët/ me gjasa mode...” Në botën e sotme, ku të çarat e xhinseve janë trend, poezia na zbulon se ato mbulojnë gjunjë të plagosur vërtet. Nuk kemi të bëjmë me estetikën e konsumit, por me gjurmë të një përvoje të brendshme, që mbahen “poshtë pantallonave tërë jetën”. Ato vërtet janë plagë fëmijërie, dhe moda shndërrohet në mjet mbrojtës, në një mbulesë që fsheh dhe hesht, por edhe artistikisht plaga bëhet stil, por stili nuk shëron. Ato plagë mbeten aty dhe çuditërisht të ngjallin mall e dashuri për qytetin e bashkëmoshatarët, dhe e kanë fshirë nga kujtesa dhimbjen e momentit të krijimit të tyre.

3. Në vend të një narative të zhurmshme, si gjithmon në të tilla raste, Kote na jep një heshtje që flet me sy duke na treguar se heshtja është një gjuhë që vetëm fëmijët e kuptojnë: “Bëhen vetëm sy dhe heshtje”. Unë ju them se kjo heshtje nuk është mungesë e fjalës, por një gjuhë e re, tepër e thellë. Ajo nuk është pasive, por selektive: kush nuk e kupton heshtjen, nuk kupton as fjalët e fëmijëve. “Kush se kupton këtë heshtje/ s’kupton as fjalët e tyre,/fjalët e pathëna që nuk lëndojnë askënd.” Fjalët e sinqerta të fëmijëve- do shtoja unë. Kjo mënyrë të shkruari është krijim i një kodi intim mes lexuesit dhe fëmijërisë, ku shprehja më e madhe është ajo që nuk thuhet. A ju kujtohet fëmijëria, sa shpesh rinit në heshtje, por sa shumë thoshte për shokët, prindërit dhe sidomos gjyshet ajo heshtja juaj?

4. Një nga risitë më poetike është përshkrimi i përplasjes mes rrezikut dhe magjepsjes:

“Dallojnë menjëherë pjerësi

dhe të plasariturat,

edhe pse e dinë se është e rrezikshme.

s’i rezistojnë përgjërimit të mahnitjes.”

Fëmijët, edhe pse të goditur, nuk heqin dorë nga admirimi i bukurisë së qytetit të tyre, që pë rata është më i bukuri në botë. Ata i shohin të carat e murreve të rrugëve apo të mureve të kështjellës, por prapë u afrohen. Kjo na flet për një përvojë fëminore që nuk ka frikë nga jeta, por e kërkon atë me sy të hapur, me kuriozitet, që plagët e marra nëpër kalldrëmet e rrugëve, nuk mund ta shterin. Unë nuk mund të flas për këtë mister kalldrëmi, fëmijëria ime ka të tjera mistere, por çuditërisht më bëjnë për vete këto  mahnitje kalldrëmesh.

5. Poeti shpreh një përkatësi të thellë ekzistenciale:

“Ata kanë ndjesinë se jetojnë në një vend,

që është vetëm për ta.”

Plagët e marra nëpër kalldrëme u kanë dhënë të drejtën e “pronësisë”mbi ato, ndonëse askush nuk ka kërkuar t’i ndiqte ndonjëherë, veçse të kujdeseshin nga makinat që kalonin, por unë dua t’ju them se kjo ndjesi nuk është thjesht fizike. Është hapësira e tyre e brendshme, për të cilën nuk nevojiten letra qëndrimi. Është një vend shpirtëror që as varfëria, as plaga, as të rriturit nuk mund ta shkelin. Është vendi ku fëmijëria, edhe kur është gjunjëvrarë, qëndron drejt në zemrën e kujtesës. Secili prej tyre e ka të ngulitur në kujtesë vendin, madje dhe gurin ku u vra në gjunjë.

Pra, e parë në një këndvështrim poetik poezia “Gjunjëvrarë nëpër gurë” është hymn i heshtur për fëmijërinë që nuk ankohet, që rrëzohet, plagoset, por sërish sodit dhe mrekullohet. Risia e saj poetike qëndron në mënyrën si poeti ndërton një simbolikë të re mbi plagët, heshtjen dhe përkatësinë. Ato që në fillim duken si “pantallona mode”, në fund shndërrohen në dëshmi të përjetshme: “...me vraga që mbeten,/poshtë pantallonave tërë jetën...”. Është një poezi që nuk kërkon të lexohet me zë të lartë për të bërë jehonë. Mjafton përplasja me gurin dhe gjunjët që kujtojnë.

II- Poezia i flet lexuesit të sotëm me zërin e heshtur të plagëve që nuk shihen, me tonin e ulët të fëmijërisë së pambrojtur, që endet nëpër gurë e plasaritje urbane e shpirtërore. Ajo nuk është thirrje proteste (qoftë dhe fëminore për ato plagë), por është një kujtesë intime e ëmbël.

1. Kjo poezi e Kotes i flet shoqërisë së sotme për ca të vërteta dhe ca plagë të herëshme që i fshehin veshjet e modës moderne. Lexuesi i sotëm, i rrethuar nga imazhe perfekte dhe pantallona të shqyera si trend, përballet këtu me një mesazh ndryshe: jo çdo shqyerje veshjeje është modë; disa janë plagë. Poezia i thotë se pas formës që ndjekim, mund të fshihet thelbi që kemi harruar.

“të shqepura në gjunjët, me gjasa mode,

bëhen vetëm sy dhe heshtje.”

Kështu që moda kthehet në metaforë të përditshmërisë sonë të hekurosur, ku heshtja nuk është mosdije, por mbijetesë.

2. Poezia i kujton shoqërisë së sotme se jo çdo fëmijëri ka qenë me lodra e ngjyra.Në një kohë kur fëmijëria paraqitet si element i lumturisë, kjo poezi sjell një fëmijëri të përplasjeve me realitetin, një kujtesë që s’duhet harruar: gjunjë të vrarë jo nga loja, por nga vetë jeta, sepse këtu edhe vetë gjunjët e vrara janë një metaforë dhe duhen lexuar metaforikisht patjetër, sepse bashkë me fëmijën është vrarë “në gjunjë” edhe fëmijëria.

“Fëmijë a fëmijëri gjunjëvrarë,

me vraga që mbeten,

poshtë pantallonave tërë jetën ...”

Poezia e Odise Kotes i kujton lexuesit të sotëm se edhe fëmijët e sotëm edhe ai vetë si fëmijë, mund të kenë mbetur gjunjëzuar para realitetit, pa i ngritur zërin. Madje jo vetëm për një “vrarje” gjuri.

3.Kjo poezi e Kotes i bën thirrje shoqërisë të dëgjojë heshtjen që ka zë. Në një botë të zhurmshme, kjo poezi është një përmendore për heshtjen, por duhet të dish ta dëgjosh dhe ta lexosh heshtjen që s’bën zë.

“Kush se kupton këtë heshtje,

s’kupton as fjalët e tyre...”

Lexuesi i sotëm, që rrethohet nga fjalë të shumta boshe, shpesh herë në gjuhë të ndryshme ftohet të ndalet dhe të kuptojë heshtjen si një formë e re komunikimi, më e vërtetë, më e thellë. Kjo është një poezi që të mëson të dëgjosh pa fjalët pa zë.

4. I kujton kohës sonë se e bukura nuk është vetëm në ekrane kinemaje. Në kohën kur bukuria filtrohet dhe shfaqet përmes rrjeteve sociale, kjo poezi e vendos “mrekullinë” në tokë, në realitet, aty ku ka plasaritje muresh dhe rrezik: “Ç’gjë e mrekullueshme iu formëson vetveten? ”Fëmijët nuk i shmangen rrezikut sepse janë të aftë të mahniten , një aftësi që lexuesi i rritur mund ta ketë humbur.

Pra, kjo poezi është një pasqyrë që nuk të tregon fytyrën, por gjunjët, atje ku qëndron e shkuara jote, dhimbja jote e parë, fëmijëria që nuk mund ta kesh harruar. Në kohë sipërfaqësie, poezia i thotë lexuesit të sotëm: “Ata kanë ndjesinë se jetojnë në një vend, / që është vetëm për ta.” Ne duhet të ndjejmë dhe kuptojmë se ky vend nuk është sipërfaqe fizike, është brendësi shpirtërore dhe kjo poezi është ftesë për t’u kthyer aty, ashtu, me gjunjë të plagosur, por ende në këmbë.

III- Fjalori që përdor Kote në këtë poezi është i thjeshtë në pamje, por i mbushur me dritë të brendshme poetike dhe shumëkuptimësi. Ai krijon një tension të ndjerë mes konkretës dhe simbolikes, mes përditshmërisë dhe shpirtërores.

1. Kote përdor fjalë të përditshme që mbartin dramë të heshtur si: “pantallona xhins”, “të shqepura”, “gjunjë”, “gurë”, “plasaritura”.  Fjalët janë të zakonshme, të marra nga jeta urbane e fëmijëve të sotëm, por poetit i mjafton t’i rreshtojë në një strukturë të ngjeshur që të japin peshë emocionale dhe rrëfim të heshtur. “Pantallonat xhins” nuk janë vetëm rrobe, por perde që mbulojnë plagët reale. “Gurët” nuk janë vetëm elemente toke, por simbole të realitetit të ashpër, aqë më tepër po ti lexosh në kontekstin e fëmijërisë për të cilën flet poeti.

2.Këto fjalë që përdor poeti i përkasin fëmijërisë së djeshme, p.sh: “gjunjëvrarë”, “vraga”, “fëmijë a fëmijëri” ku fjala “gjunjëvrarë” është boshti emocional i poezisë. Është një bashkëlidhje e pazakontë që ngjiz pamjen e përkuljes, lodhjes, përplasjes me diçka më të fortë, gurin. “Vraga” bart kujtesë dhimbjeje që nuk shërohet, ndërsa “fëmijë a fëmijëri” është dyzim i qëllimshëm që nënkupton se jo vetëm gjunjët e një individi, por dhe vetë fëmijëria është lënduar. Nuk është nevoja që të bëjmë qasje historike, mjafton të kujtojmë fëmijërinë tonë, në çdo qytet a fshat ku kemi qenë. Plagët e lëndimeve fizike i kemi ende në trup e në shpirt.

3. Fjalët që përdor Kote në poezi i japin tingull heshtjes, psh: “heshtje”, “mahnitje”, “përgjërim”, “ndjesi”. Këto janë fjalë që nuk mund të “preken” fizikisht, janë fjalë të padukshme, por e mbushin poezinë me atmosferë të brendshme, i japin ajër. “Heshtja” bëhet zë, “përgjërimi” shfaqet nga sytë e fëmijëve dhe “mahnitja” është ndjesi që nuk analizohet, por përjetohet. Dhe nuk është vetëm monopol i fëmijëve, por te fëmijët është më e bukur.

4. Dhe së fundi Kote përdor fjalë që krijojnë vendin e brendshëm të fëmijës si: “vend që është vetëm për ta”, “fjalë të pathëna”, “nuk lëndojnë askënd”. Nëpërmjet përdorimit të këttyre fjalëve poeti e çon lexuesin drejt një bote të brendshme, intime, ku fëmija, edhe i plagosur, ka territorin e vet shpirtëror ndaj shpesh herë e “hipotekonin” në heshtje si “fusha jonë”, “cepi ynë”, “rruga jonë” etj, por ne folëm për këtë dukuri, ndonëse duhet ripërsëritur si element i fjalorit. Fëmijët këto fjalë i thoshnin mes tyre dhe jo “zyrtarisht”, mirëpo kujtojmë se fjalët e pathëna janë të fuqishme, sepse nuk kanë nevojë të dëgjohen për tu provuar. Aty nuk ka dhunë verbale, por ndjenjë e përmbajtur.

Ajo që është më e rëndësishme është fakti se fjalori i Odise Kotes në këtë poezi nuk kërkon të impresionojë, por të ngjallë ndjenjë. Me pak fjalë, ai arrin të japë shumë: një botë fëmijërie që ende sheh me habi, dhe: “s’i rezistojnë përgjërimit të mahnitjes.” Në këtë përgjërim, përkulje para gurëve, ndodhet edhe poezia, edhe lexuesi, të gjunjëzuar përballë së vërtetës që nuk bërtet, por mbetet ende e freskët.

IV- Figurat artistike në poezinë “Gjunjëvrarë nëpër gurë” të Odise Kotes janë ndërtuar me një ndjeshmëri të hollë që, pa e përmendur drejtpërdrejt, sjellin në mënyrë të natyrshme ambientin gjirokastrit, si kujtesë e ngulitur në gur, si shije e fëmijërisë së rrëzuar ndër kalldrëme.

1. Metaforat e poezisë lidhen me gurin dhe pjerësinë, karakteristikë e qytetit të gurtë. “gjunjëvrarë nëpër gurë”/“dallojnë menjëherë pjerësi dhe të plasariturat” Këtu guri nuk është vetëm element fizik, por kujtesë kolektive dhe hapësirë identitare. Pjerësitë e Gjirokastrës, të ngulitura në trupin e qytetit, futen në poezi si pjesë e natyrshme e rritjes, përplasjes. Gjunjëzimi është përballje me atë terren të vështirë, jo vetëm fizik, por dhe shpirtëror.

2.Interesantë se në poezi edhe heshtja ngjan me qetësinë e lagjeve të gurta, si: “bëhen vetëm sy dhe heshtje”. Figurat e metonimisë (sy = shikim, vështrim, përthithje e botës) dhe personifikimit të heshtjes krijojnë një atmosferë që lexuesi e ndien si një sokak i Gjirokastrës ku fëmijët heshtin para madhështisë dhe rëndesës së gurëve. Është një heshtje guri që flet pa zë.

3. Simbolika e “plasariturës” shfaqet si metaforë e qytetit në vargjet: “edhe pse e dinë se është e rrezikshme / s’i rezistojnë përgjërimit të mahnitjes”. Plasaritja ( e mureve) është simbol i brishtësisë dhe i fisnikërisë së mbetur. Guri i çarë nuk është shembje, është dëshmi se ende qëndron, ndonëse koha e goditi dhe e çau qoftë në murret e rrugëve apo të kështjellës.

4. Në këtë poezi nuk thuhet asnjëherë “Gjirokastër”, por i gjithë ambienti shpirtëror i qytetit ndërtohet me figurat, ritmin, heshtjen, plasaritjen, gjunjëzimin, veshjen, sythin e mahnitjes që ngjitet lart si kalldrëm. Po ti shtojmë kësaj edhe faktin se Odise Kote kur shkruan, fjalorin, figurat dhe botën e krijimtarisë e merr nga Gjirokastra, atëherë s’kemi pse pyesim. Kote mund të shkruajë dhe për Tiranën, por krijon një Tiranë-lagje e Gjirokastrës, ndoshta dhe më të bukur se vetë Tiranën kryeqytet.  Por duke u rikthyer te vargjet:“Ata kanë ndjesinë se jetojnë në një vend,/që është vetëm për ta”, ky “vend”  i fëmijëve, nëpër gurë, në heshtje, në përulje është vetëm Gjirokastra, e përjetuar nga Odise Kote me poetikë dhe ndjesi, më shumë se në emër. Ashtu si trëndafili njihet dhe për së largu nga aroma e tij karakteristike edhe Gjirokastra njihet nëpër krijime të Kotes nga “aroma e gurtë” tipike e saj.

V-Në brendësinë e saj poezia “Gjunjëvrarë nëpër gurë” duke ju  qasur realizmit modernist, tingëllon si një hymn i thellë për fëmijërinë, jo për një fëmijëri ideale, por për atë që rritet mes gurëve, plagëve dhe heshtjeve, që nuk kërkojnë dhimbshuri, por kuptim. Ky hymn nuk ka tonalitet të lartë, nuk ka hymnizim epik, por ka ndjeshmërinë e një kënge që këndohet me gjunjë të plagosur dhe sy të çuditur: “Ç’gjë e mrekullueshme iu formëson vetveten?”

Duhet të kuptojmë dhe më shumë të ndjejmë se këtu fëmijëria nuk është vetëm një periudhë kohore kalimtare, por një truall shpirtëror ku formësohet qëndrimi ndaj botës: mes rrezikut dhe mahnitjes, mes përgjërimit dhe plagëve. Hymni lind pikërisht nga kontrasti mes ashpërsisë së realitetit (guri, rrëzimi, plagët) dhe butësisë që ruhet në shpirtin e fëmijëve, e që nuk lëndon askënd: “fjalët e pathëna që nuk lëndojnë askënd.” Vini re, poeti nuk i përkëdhel fëmijët, por i madhëron në pafajsinë e tyre. Ata qëndrojnë gjunjëzuar, jo si të mundur nga plagët e gjunjëve, por si të zgjedhur për të ndjerë thellë, thua se janë gjunjëzuar në një adhurim të gurit, të atij guri që u vrau gjunjët. Dhe kështu, poezia ngjitet në një dimension universal, ku fëmijëria bëhet vend i shenjtë, një altar i heshtur mbi kalldrëmet e jetës:

“Fëmijë a fëmijëri gjunjëvrarë,

me vraga që mbeten,

poshtë pantallonave tërë jetën…”

Ky është himni më i sinqertë për fëmijërinë: ai nuk e fsheh dhimbjen, por as nuk ia rrëmben dinjitetin. Ai këndohet me gjunjë të gjakosur, por me shpirt të formuar si i paepur. T’a admiroj këtë fëmijëri poetike, Odise Kote, jo pse s’është e dhembshme, por se është e vërtetë deri në gjak, e ndershme deri në heshtje, e bukur pa u stolisur fare. Një fëmijëri që nuk kërkon lëmoshë, veç kuptim, që nuk qesh me zhurmë, por më rrëzon në gjunjë para gurit.

 

Sarandë, më 24 maj 2025

 

 

Gjunjëvrarë nëpër gurë ….

Fëmijë a fëmijëri gjunjëvrarë nëpër gurë

që s’janë të emigrantëve të rinj

nuk iu ikin dot rrëfenjave, kushedi përse?

 

Veshur pantallona xhins,

të shqepura në gjunjët, me gjasa mode,

bëhen vetëm sy dhe heshtje.

 

Dallojnë menjëherë pjerësi

dhe të plasariturat,

edhe pse e dinë se është e rrezikshme.

s’i rezistojnë përgjërimit të mahnitjes.

 

Ç'gjë e mrekullueshme iu formëson vetveten?

Kush se kupton këtë heshtje,

s’kupton as fjalët e tyre,

fjalët e pathëna që nuk lëndojnë askënd.

 

Ata kanë ndjesinë se jetojnë në një vend,

që është vetëm për ta.

 

Fëmijë a fëmijëri gjunjëvrarë,

me vraga që mbeten,

poshtë pantallonave tërë jetën ...

 

STOLI KU ULET DASHURIA DHE NGJITET VDEKJA

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “Stolat” e Ilirian Zhupës është një miniaturë poetike e fuqishme dhe tronditëse, pse në vetëm katër vargje ajo përmbledh një gamë të gjerë emocionesh, kontrastesh dhe simbolikash që e bëjnë poezinë të bukur, të thellë dhe të fortë. Ajo është një poezi që zbulon se bukuria e vërtetë poetike nuk vjen nga shumësia e fjalëve, por nga intensiteti i përjetimit dhe forca e figurës. Kjo poezi është një lloj haiku modern shqiptar, ku thellësia fshihet në heshtjet mes vargjeve dhe çelësi i bukurisë së saj është kontrasti i ngjeshur, simboli i shumëkuptimtë dhe emocioni që shpërthen në fund, aty ku dashuria nuk është as vetëm ndjenjë, as vetëm dramë, por një lëkundje mes jetës dhe vdekjes.

I.Poezia “Stolat” e Ilirian Zhupës është një poezi që peshon më shumë se katër vargje Ajo është një prej atyre poezive të rralla që, megjithëse e shkruar me pak fjalë, hap dyert e një ndjeshmërie të gjerë, është një miniaturë poetike që nuk kërkon zhurmë për të bërë jehonë. Në katër vargjet e saj:        Në stola ulen ata që dashurohen,

Mbi stola hipin ata që varen.

Një jetë të tërë, dashuria ime,

Ulet dhe hipën mbi stola.

                                                                                                                    f.33

 ajo mbart një univers të tërë përjetimesh: dashurinë dhe fundin e saj, dritën dhe hijen, uljen dhe ngritjen e shpirtit.

Kjo poezi është një copëz e ngjeshur jete, e thënë në gjysmë zëri, por që bie si krismë në shpirtin e lexuesit. Vetëm katër vargje; dhe në to vendosen dy pole të mëdha të qenies njerëzore: dashuria dhe vdekja:”Në stola ulen ata që dashurohen,/Mbi stola hipin ata që varen”. Kaq pak fjalë, dhe megjithatë, një botë e tërë ndjenjash që hapet para nesh. Stoli, ky objekt i zakonshëm i parkut, kthehet në vendtakim të ekstremeve: Ai bëhet dëshmitar i puthjeve dhe i litarëve, i pëshpërimave të dashurisë dhe i heshtjes së fundit.

Dhe në kulmin e kësaj antiteze, vjen vargu i tretë, i butë dhe i dhimbshëm si një melodi e lodhur: “Një jetë të tërë, dashuria ime” ku poeti i flet dashurisë si një qenie të gjallë, si një mike e përhershme që e ka ndjekur gjithë jetën, e cila, ndonëse e bukur, nuk ka qenë asnjëherë e qetë. Prandaj dhe vargu i fundit vjen si një përfundim poetik, por edhe filozofik: “Ulet dhe hipën mbi stola”. Shih pak këtu, dashuria shndrohet në një lëkundje, ulje e ngjitje, frymë që nuk gjen prehje, pra ajo nuk është vetëm ndjenjë, ajo është dridhje ekzistence, që të zbret në tokë dhe të ngre në qiell, ose të hedh në humnerë. Ndaj themi se “Stolat” nuk është vetëm një poezi për dashurinë apo vetëvrasjen. Ajo është poezi për lëkundjen e shpirtit në këtë botë, për vendin ku ndjenjat tona ulen pak për të marrë frymë, dhe pastaj ngjiten, ndonjëherë për të fluturuar, ndonjëherë për të humbur.

Pikërisht ky është çelësi i bukurisë së kësaj poezie: një gjuhë e përmbajtur, por e ngarkuar me domethënie. Një imazh i vetëm, por që hap një hapësirë të madhe për të menduar. Poezia flet pak, por lë shumë për të ndier. E bukura e saj qëndron në heshtjet mes vargjeve, në ato që nuk thuhen, por ndjehen thellë, si të ishin përvojat tona.

II-Sigurisht që stoli në poezinë e Zhupës mund të lexohet jo vetëm si objekt fizik, por edhe si metaforë, madje këtu qëndron thellësia dhe bukuria e kësaj poezie.

Stoli është vendi ku bota nuk ka nevojë të flasë me zë të lartë, pse që në pamje të parë është një element i zakonshëm urban,por që në poezi kthehet në një pikë ndalese për emocione të jashtëzakonshme. I heshtur dhe i patundur, ai bëhet dëshmitar i skajeve të jetës: dashurisë që lulëzon e vdekjes që pret në hije. Vetëm në një poezi të përmbajtur, një send kaq i thjeshtë mund të marrë peshën e një bote të tërë.

Në një lexim të parë, stoli duket si një vend i përbashkët; një skenë e hapur ku njerëzit vijnë dhe ikin, si aktorë në një dramë që nuk ka mbarim. Të rinjtë dashurohen mbi të, ndërsa ata që dorëzohen përballë jetës hipin mbi të për t’u larguar përgjithmonë. Në këtë mënyrë ai bëhet vendkalimi mes ndjenjës së dashurisë dhe shuarjes, vdekjes. Në këtë kuptim, stoli është gjithçka që bashkon e ndan njëkohësisht: një fragment kohe ku çasti i gjallë dhe çasti i fundit takohen, pa qenë në konflikt me njëri-tjetrin.

Por stoli mund të shihet dhe si simbol i pritjes i asaj që zgjat, asaj që nuk merr gjithmonë përgjigje. Njeriu pret mbi stola (në park): një shikim, një zë, një kthim. Dashuria ndalet atje, shpresa merr frymë, e trishtimi shpeshherë e ul kokën. Në këtë dritë, poezia e Zhupës merr nuanca të një përjetimi të heshtur; ajo bëhet këngë e atyre që qëndrojnë pa lëvizur, duke e ndjerë lëvizjen vetëm brenda vetes.

Nuk përjashtohet as leximi filozofik: stoli si shenjë e përkohshmërisë së jetës, si një vend ku gjithçka ndalon vetëm për pak. Një frymë, një çast, një ulje. Dhe më pas; largimi mga kjo botë. Në këtë lexim, stoli bëhet metaforë e ekzistencës sonë të përkohshme. Ai është një copëz kohe, një ndërprerje në ecurinë  e pafund të jetës. Dashuria kalon aty, vdekja gjithashtu, por asnjëra nuk qëndron gjatë. E megjithatë, çdo qëndrim mbi të lë një gjurmë.

Kjo poezi, me pak fjalë dhe me një thjeshtësi të heshtur, arrin të ngrejë stolin në nivelin e simboleve që tejkalojnë kohën dhe vendin. Ai është san ë një vend publik aq dhe në një hapësirë intime njëherësh. Poezia e Zhupës , ndonëse shprehet në n jëjës, nuk flet për një stol të vetëm, por për të gjithë stolat mbi të cilët jeta ulet për një çast dhe më pas lëviz. Në këtë mënyrë, ajo bëhet universal, sepse secili prej nesh, në një moment të jetës, e ka njohur atë stol: si vend takimi, si vend ndarjeje, si vend heshtjeje.

Kështu pra, një poezi e vogël, me fjalë të kursyera, arrin të përmbajë brenda saj gjithë peshën e jetës njerëzore. Dhe stoli, në këtë poezi, nuk është vetëm dru apo hekur, por është më së pari një pikë drite ku përkulem kujtimet, dhimbja dhe dashuria.

III-Ka poezi që nuk i thonë çdp gjë me fjalë, dhe s’kanë pse, sepse ato flasin dhe nëpërmjet heshtjes  dhe  ato që thuhen me heshtje mbeten më gjatë se fjala, mbeten në kujtesë. Zhupa në këtë poezi nuk shkroi vetëm katër vargje, ai ndërtoi një hapësirë ku fjala dhe heshtja bëhen bashkohen në një dhe unë ju them se të flasësh me heshtje mes fjalëve, është shumë herë më e vështirë se të mbash referate shkencore. Unë ju them se heshtja mes vargjeve të Zhupës nuk është boshllëk, është drithërimë, është fryma që ndal për një cast, aty ku mendimi ndalon dhe ndjenja merr fjalën. Është pikërisht aty ku poezia shpërthen pa zë.

1.Në poezinë “Stolat”, nuk janë vetëm fjalët që mbajnë peshë, është ajo që qëndron midis tyre; Heshtja që flet, një heshtje e tejdukshme, që nuk shihet, por ndjehet. Një ndalesë e vogël që mbart një jehonë të madhe. Kjo heshtje nuk është bosh, nuk është mungesë, ajo është një hapësirë për frymëmarrje, ku vargu i mëparshëm zgjatet në ndërgjegjen e lexuesit dhe ai pasues ngjitet nga thellësia e mendimit.

2.  Vargjet:“Në stola ulen ata që dashurohen,”

(Heshtje)

“Mbi stola hipin ata që varen.”

Janë dy vargje ku shfaqet një ndryshim i papritur, thua se egziston  një lumë mes tyre.. Ajo që i ndan nuk është vetëm hapësira e terenit, por është rrëshqitja emocionale.

Në çastin e parë, poezia hapet me një imazh të qetë: dashuria, qetësia, ulja, afërsia. Por befas, pa paralajmërim, peizazhi ndryshon, vjen vargu i dytë si një rënie në zbrazëti dhe heshtja që i ndan është si qetësia para stuhisë, kur ajri mbushet me elektricitet. Është aty ku lexuesi e ndjen dridhjen përpara goditjes.

3. Dashuria nuk është një ndjenjë e qëndrueshme, por një figurë “ulet” dhe “hipën” në kufijtë e egzistencës dhe në mes, poetit i duhet të heshtë , jo për të fshehur, por për të lejuar të “flaës”atë që nuk artikulohet dot, heshtjen. A nuk e kini vënë re, në prani të dashurisë flet më shumë heshtja, si dhe në momentin e ekzekutimit të dënimit kapital, të pranishmit heshtin. Janë sublime të dy këto çaste, të papërsëritëshme në jetë.

“Një jetë të tërë, dashuria ime,”

(Heshtje)

“Ulet dhe hipën mbi stola.”

Në çastin e pushimit midis vargjeve, poeti nuk thotë asgjë, por lexuesi ndjen gjithçka: dridhjen, pasigurinë, valët e një dashurie që nuk është e pastër si në fillim, por e trazuar nga lodhja dhe nga përvoja.

4. Kjo heshtje në poezi nuk është rastësore, ajo në fakt është një taktikë poetike, një mënyrë moderne e të thënit gjithçka pa folur asnjë fjalë nga Zhupa. Poezia nuk i jep përgjigje lexuesit, përkundrazi, ajo e fton atë që të hyjë në zbrazëtirën poetike dhe ta mbushë me ndjesitë e veta. E parë në këtë aspekt themi se kjo poezi nuk kërkon të dominojë, por të ndikohet dhe heshtja është dritarja që i jep lexuesit të drejtën të  shtojë veten në tekst. Ilirian Zhupa si askush tjetër është poeti i heshtjes së bukur.

5. Dhe në fund themi se ajo që mbetet nga poezia “Stolat” nuk është një histori mes dashurisë e vdekjes. Përkundrazi është mënyra se si poezia flet me zë të ulët, me tone jo retorike, por në tensionin mes vargjeve. Kjo poezi, si një haiku i hidhur shqiptar, thotë shumë me pak fjalë dhe gjithçka tjetër e thotë heshtja. Aty ku nuk arrin fjala, mbërrin përjetimi,  sepse heshtja në poezi është zemra që rreh mes vargjeve. Dhe unë ju them se s’ka tingull më njerëzor se ai që nuk dëgjohet, por ndjehet.

IV-Stoli (në park) së pari u krijua për t’u ulur; për pushim, për bisedë, për biseda intime, për të soditur jetën etj.. Por në poezinë e Zhupës, ai shndrohet në një mjet për vetvarje dhe varje, ska rëndësi vendi ku kryhet ky akt. Kjo rrugë e tij, nga funksioni i natyrshëm në një përdorim tragjik, ngre një shqetësim të thellë filozofik dhe ekzistencial.

Së pari, ky devijim tregon transformimin e sendeve neutral (stolit) në dëshmi të fateve njerëzore. Një objekt që është menduar për jetë, bëhet mjet për vdekje. Ky shndrim i papritur shfaq se jeta dhe vdekja nuk janë të ndara nëpër rrugë të ndryshme,  shpesh ato ecin mbi të njëjtin send, në të njëjtin vend, vetëm në kohë të ndryshme.

Së dyti, në një lexim filozofik, kjo rrugë e stolit shpreh thyerjen e kuptimit fillestar të gjërave, atë çfarë Heideggeri do ta quante "rënia nga qenësia në funksion." Kur një objekt humb qëllimin për të cilin është ndërtuar dhe përdoret për një të kundërt të tijën, ndodh një dridhje ontologjike, një lëkundje në vetë qënien vetë jeta si koncept vihet në pikëpyetje.

Së treti, kjo zhvendosje tregon edhe mungesën e mbështetjes së shoqërisë për individin, ku edhe vendet e pushimit shndërrohen në vende të braktisjes së fundit. Stoli nuk është më mikpritës, por bëhet platforma e aktit më të vetmuar. Në këtë kuptim, rruga e stolit nuk është thjesht tragjike, ajo është metafora e përmbysjes së llogjikës njerëzore, ku bukuria dhe përdorimi, pushimi dhe paqja, dorëzohen përballë ankthit ekzistencial. Dhe kjo është pikërisht ajo që i jep poezisë së Zhupës përmasën universale.

V-Poezia “Stolat” është e vogël në përmasë, por është si shprehjet e rralla që mbeten gjatë në kujtesë, sepse thotë pak, por hap shumë kuptimshmëri. Fjalët vërtet janë të pakta, por janë si gjethet e pakta të një pemë dimri, ku  secila është e domosdoshme për peizazhin që krijon. Le ta ndjekim këtë poezi, siç ndiqet me sy guri i hedhur rrëshqitazi  mbi sipërfaqen e ujit, ku çdo vale rrethore që krijohet është një kuptim.

1.Në poezi, nuk ka fjalë të tepërta, madje çdo fjalë është thelb, jo zbukurim. Poezia nis si një frymëmarrje e qetë, por thellohet me çdo fjalë: “Në stola ulen ata që dashurohen/ Mbi stola hipin ata që varen”.Një  gjuhë e zakonshme, fjalë që mund t’i thoshte kushdo, por këtu janë vendosur në një ekuilibër të tillë ku çdo germë peshon. Ato nuk mbajnë vetëm kuptim por histori, nuk ka zbukurime por vetëm thellësi të heshtura që ndriçojnë vetë.

2.Fjalët ngjajnë me gurët e lashtë pellazgjikë të vendosur në një mur që i ka rrezistuar erozionit  mijra shekullor. Në këtë ndërtim poetik, asnjë fjalë nuk është e rastësishme. Ato janë vendosur të gdhendur në format e duhura, që nuk lënë hapësirë mes tyre dhe nuk kanë nevojë për lidhje me llaç, pasi pesha e gurëve është lidhësia më e mirë. Nëse do të hiqje nga poezia një fjalë, ajo do të do rrëzonte gjithë murin (vargun). Pikërisht kjo arkitekturë e fjalës së pakët e bën poezinë të qëndrojë me madhështi, si një tempull I vogël, ndërtuar për përjetësi.

3.Thjeshtësia është akt i zgjedhur qëllimisht nga poeti, jo mungesë. Minimalizmi  në poezi nuk është mosdije për të thënë më tepër, por vendim i poetit për të thënë vetëm atë që është e domosdoshme. Thjeshtësia bëhet ura më e shkurtër për te ndjeshmëria, për te dhembja dhe dashuria që jetojnë pranë e pranë, si dy të panjohur në të njëjtin stol.

4.Poezia “Stolat” është një monument i vogël që sfidon kohën. Nuk ka asgjë të tepërt, dhe pikërisht kjo mungesë e bën atë të plotë. Në këtë poezi, Zhupa ka gdhendur jo vetëm ndjenjën, por mënyrën e tij të të parit të botës: ku çdo gjë e vogël mbart peshën e së gjithës, pse është pjesë e të gjithës. Në pak vargje, kemi një cikël të plotë: dashuri, dëshpërim, jetë, vdekje; të gjitha në lëvizje të qetë mbi një stol që ndodhet kudo dhe askund. Dhe kështu poeti na kujton: fjalët më të thjeshta janë shpesh më të thellat; në to rrinë të fshehura plagë, kujtime, dhe ndoshta, edhe shpresa.

V-Në poezinë “Stolat” të Zhupës vjen një zë i qetë, por thellësisht i pranishëm, që i flet kohës sonë me një mençuri të brendshme e një heshtje që tingëllon më fort se fjalët. Zhupa sjell një risi poetike që nuk bërtet, por pëshpërit, duke shndërruar një send të zakonshëm në simbol të dramës sonë të përditshme, dhe kjo thjeshtësi e thellë, ky qëndrim përballë jetës me sy të ngulur dhe shpirt të përhumbur, është ndoshta një nga gjërat më të rralla që mund të ndodhin sot në poezi.

1.Në një botë të tejmbushur me komunikim, poezia na kujton heshtjen emocionale që s’ka zë.Në kohën kur fjala është bërë e lehtë dhe zhurma mbulon gjithçka, kjo poezi ndalet dhe flet për atë që nuk thuhet. Vargjet aq të heshtura sat ë drithërojnë: “Në stola ulen ata që dashurohen,/Mbi stola hipin ata që varen.” vendosin përballë nesh dy skaje të ekzistencës; dashurinë dhe dëshpërimin dhe çuditërisht në të njëjtën hapësirë, në të njëjtin send. Dhe ndoshta aty ku kemi kaluar pa e vënë re një stol, ka ndodhur një jetë që nuk kemi ditur ta shohim. Shumë prej nesh e kanë përjetuar këtë moment.

2.Në kohën e shpejtësisë, një varg i vetëm na ndal si frymëmarrje e thellë, kjo pse  shqetësimi i poetit nuk është të ndërtojë rrëfim, por të na ndalë.Imazhi i vargjeve:“Një jetë të tërë, dashuria ime,/Ulet dhe hipën mbi stola.” s’është gjë tjetër veçse lodhja e njeriut të sotëm, që endet pa ndalesë midis mallëngjimit dhe vetmisë? Ky varg është një pasqyrë që nuk flet vetëm për dashurinë, por për shpirtin e njeriut modern që, i përhumbur, lëviz brenda vetes pa arritur askund.

3.Atë që  bota e sotme do të ndajë me rregulla të ftohta (jetën nga vdekja), poezia i bashkon me ndjeshmëri të butë, aty ku dikush sheh një vend për të ndenjur, poeti sheh një vend për të ndjerë. Dhe nuk bën dallim mes një përqafimi dhe një fundi, sepse dhe vetë jeta është një vijë e hollë, që në një çast të papritur mund të këputet. Kjo poezi na rikujton se pranë bukurisë mund të fshihet trishtimi, dhe pranë trishtimit një kujtim dashurie.

4.Në një shoqëri ku shohim gjithçka përtej ekranit, poezia na fton të shohim më thellë njëri-tjetrin. Një stol nuk është më një objekt i rastësishëm në park. Është një ftesë për vëmendje. Sepse ndoshta, aty ku dikush po pushon, një zemër po thyhet në heshtje. Ilirian Zhupa na bën të ndalemi përballë të panjohurit – të afërmit tonë të heshtur – dhe të mendojmë: kush po ulet tani? Dhe përse?

I ndërtuara në pak vargje, “Stolat” nuk është thjesht poezi, është një vështrim i thellë mbi jetën e padukshme që zhvillohet pranë nesh. Është një thirrje e heshtur për t’u bërë më të butë, më të vëmendshëm, më njerëzorë. Dhe ndoshta, më të aftë për të parë poezinë edhe aty ku ajo nuk do të na tregojë që është e tillë.

 

Sarandë, më Maj 2025